Девианттық мінез-құлық әлеуметтанулары

1. Девианттық мінез.құлық әлеуметтануы
2. Девианттық мінез.құлық түрлері
3. Девианттық мінез.құлық себептерiн теориялық тұрғыдан түсiндiру (Девианттық мінез.құлықты зерттеуге үлес қосқан тарихи ойшылдар)
4. Девианттық мінез.құлықты отандық әлеуметтанушылардың зерттеуі

Қазақ тiлiндегi әдебиеттерде керiтартпа ғадет, жағымсыз мiнез-құлық, девианттық мiнез-құлық деп әртүрлi берiледi. Бiрақ бұл үшеуiнiң де мағнасы бiр деп қабылдаған дұрыс. “Девиантное поведение” деген сөздiң аудармасы ретiнде осы үш нұсқа алынған, көп жағдайда керiтартпа ғадет сөзi қолданылады. Десианттық (десиантное) сөзi латын тiлiндегi deviate деген сөзден шыққан. Deviate-ауытқу дегендi бiлдiредi. Керiтартпа ғадет- бұл адамның қоғамдық, топтық нормалардан ауытқыған мiнез-құлқы. Адамның iс-әрекетi, мiнез-құлқы қоғамдағы нормаларға, ережелерге, стеореотиптерге (қалыптасқан пiкiр) одан күтiлетiн әрекеттерге, құндылықтарға сәйкес келмеуi. Керiтартпа ғадет барлық кезде, барлық қоғамға тән. Бұл мәселе заңгерлердi, Саясткерлердi, жазушыларды және қоғамың барлық мүшелерiн толғандырады. Сондықтан, социология керiтартпа ғадеттi зерттеп, оның формаларының барлығының мәннiн ашуға тырысады.
Керiтартпа ғадеттiң мәнiн ашу “норма” түсiнiгiмен байланысты. Өйткенi норманы бұзған, яғни нормадан ауытқыған адамның мiнез-құлқы керiтартпа ғадет болып табылады. Бұл жерде керiтартпа ғадет деп атының өзi бiраз нәрсенi айтып тұр. Керiтартпа керi, терiс, жағымсыз дегенге сай келсе, ғадет сөзi әдет, әрекет, мiнез-құлық деген сөздермен мағналас келедi. Адамның қандай әрекетi керiтартпа, қандай әрекетi қалыпты керiтартпа емес екенiн ажырату үшiн “норма” түiнiгiнiң мәнiн ашып алуымыз қажет. Әлеуметтiк норма-бұл нақты қоғамда тарихи түрде пайда болған тұлғаның, әлеуметтiк топтық немесе ұйымның шектелген iс-әрекетi. Норма мiнез-құлықтың реттелуiн қамтамассыз етедi және мiнез-құлыққа әлеуметтiк қадағалау жасайды. Яғни әлеуметтiк нормалар –бұл тұлғаның мiнез-құлқына, топқа бiр-бiрiмен, әлеуметтiк институттармен қарым-қатнас жасағанда қоғамның әлеуметтiк топтардың талаптарын бiлдiретiн ереже. Қарапайым түрде айтқанда қалай жүру керек, не iстеу керек, не iстемеу керек т.б. Осындай мәселелердi шешетiн ережелердiң, құндылықтардың, заңдардың, пiкiрлердiң жиынтығы. Мысалы: Студент сабаққа кешiкпеуi, сабақтан қалмауы қажет, бұлда номаға жатады. Яғни, бiз күнделiктi өмiрде қаншама нормаларды орындап жүрмiз, Сол нормаларды орындаулар арқылы өз мiнез-құлқымызды реттеп, жаман әдеттерден бойымызды аулақ ұстаймыз. Норманың бұзылуы қоғам, әлеуметтiк топтар тарапынан нақты негативтi реакция тудырады. яғни норманың бұзылуы-керiтартпа ғадеттi бiлдiредi. Қазiргi жағдайда керiтартпа ғадеттiң нгiзгi түрлерiне қылмысты, маскүнемдiктi, нашақорлықты, суицидтi, жезөкшелiктi жатқызуға болады.
Девианттық мінез-құлық түрлерi
Социология девианттық мінез-құлықты бес түрге бөлiп, олардың әрқайсысын жеке қарастырады.
1. Қылмыс- бұл заңды бұзу болып табылады. Яғни заңда тыйым салынған әрекеттердi жасау. Қылмыстың динамикасына әсер ететiн өте көп факторларды айтуға болады. Мысалы: әлеуметтiк жағдайы, айналысатын iс түрi, бiлiм деңгейi, кедейшiлiк, жұмыссыздық т.б. Қылмыстың өсуiне нарықтық қатнасқа өтудiң әсерi зор. Бұл бәсекелестiк, жұмыссыздық, инфляция сияқты феномендердiң пайда болуымен сипатталады. Қылммыс- адамзаттан айрылмайтын нәрсе, оны жою мүмкiн емес. Сондықтан нақты мiндетке тоқталу қажет- ол қылмыстың темпiн төмендету.
2. Алкоголим- бұл спирттiк iшiмдiктердi шектен тыс пайдалану және содан тәуелдi болып қалу. Жалпы адамзатқа мас қылатын сусындар ертеден белгiлi. Олар өсiмдiктерден жасалып, дiни салттың бiр бөлiгi ретiнде қолданылды және мерекелер iшiмдiкпен атқарылды. Алғашқы күштi iшiмдiк жасау әдiсi 16ғ. пайда болды. Түбегейлi өзгерiстер этил спиртiн өнеркәсiптiк әдiспен алудан соң басталды. Мiне осы жағдай бұхараның жаппай алкоголь тұтынуына мүмкiндiк туғызды және ХҮIII ғ. маскүнемдiк Англияда, Германияда, Венецияда және т.б. Европа елдерiнде кеңiнен етек алды. Ресейде де спирттiк iшiмдiк тұтыну осы уақытта пайда болды. Бұл ХIХ ғ. адамдарды улады, ал ХХ ғ. адамзат өркениетiнiң ең күрделi проблемасына айналды.
Шын мәнiнде алкоголь бiздiң өмiрiмiзге әлеуметтiк салттың бiр элементi болып енiп кеттi. Мысалы: мерекелерде, уақытты өткiзудiң кейбiр әдiстерi және жеке проблеманы шешуде алкогольдi қолдану шартты жағдай болып қалған. Бiрақ осы әлеуметтiк- мәдени дәстүрдiң қоғам үшiн зияны өте көп. Осы алкогольға байланысты бiздiң қоғамымызда көптеген жағдайлар кездесiп отыр.