Қазақ қыздарының қарым - қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарым. қатынас мәселесінің шетелдік және кеңестік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылуы
1.1 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктері
2 ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістерін, процедурасын және базасын негіздеу
2.2 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А «Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз» әдістемесі
ТІРКЕМЕ Ә Ф.Ряховскийдің « Қарым . қатынас деңгейін бағалау» әдістемесі
ТІРКЕМЕ Б«Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген қатынасыңыз» тесті
КІРІСПЕ
1 ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарым. қатынас мәселесінің шетелдік және кеңестік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылуы
1.1 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктері
2 ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістерін, процедурасын және базасын негіздеу
2.2 Қазақ қыздарының қарым . қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А «Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз» әдістемесі
ТІРКЕМЕ Ә Ф.Ряховскийдің « Қарым . қатынас деңгейін бағалау» әдістемесі
ТІРКЕМЕ Б«Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген қатынасыңыз» тесті
КІРІСПЕ
Қазақ дүниетанымынан тәңірге табынған көзқарасты, шешендікке бет бұрған шығармашылық дәстүрді, көптің көңілінен шыққан тұлғалық әулие тұтқан ағартушылық дәстүрді көреміз. Бұдан қазақ халқының ежелден ойшыл, сезімтал, сыршыл халық болды деген түйінді тілге тірек етеміз. Қазақ – дала кеңістігіндегі әрбір көріністің, әрбір іс-әрекет пен мінез-құлықтың байыбына жетуге, олардың түйінді жағын анықтауға мән берген халық. Қазіргі кездегі психология ғылымында жалпы қазақ халқының психологиясын зерттеуге көп зейін аударылып отыр. Осы зерттеулердің бір саласын – қазақ жастарының, әсіресе қазақ қыздарының психологиясын зерттеуге арналған мәселелер құрайды.
Адамның жыныстық ерекшеліктеріне және онымен байланысты психологиялық, айырмашылықтарға қатысты мәселелер соңғы уақыттарда зерттелушілердің қызығушылығын туындатып отыр. Ол әйелдер мен ерлердің тең құқылығымен, әйелдің әлеуметтік рөлінің өзгеруімен, әйел табиғаты жайлы көзқарастардың өзгеруімен байланысты. [ 15,41б. ]
Жастық шақ кезеңінде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынасындағы алатын орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, жастардың белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа жататындығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен қасиеттерінен олардың индивидуалды ерекшеліктері көрінетіндігін байқасақ, олардың ұлттық ерекшеліктерінің қарым-қатынас жасау аймағына тигізетін әсерін анықтау үшін біз бітіру жұмысының тақырыбын «Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктері» деп алу көкейтесті мәселе екендігін анықтадық.
Бұл мәселеге назар аударған себебіміз, өйткені қазіргі таңда заман өзгерістеріне байланысты қазақ қыздарының ұлттық ерекшеліктері сақталмай, өзгерістер болып жатыр. Қазақ халқы өз дәстүрлерін ұстанатын халық, дегенмен де мұндай өзгерістердің болуы заман талабына, қоғамның дамуы, әлеуметтік орта да әсер беріп отыр. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау ерекшеліктерінде қазіргі таңда бұрынғымен салыстырғанда оларда ұялшақтық, қарапайымдылық, биязы мінезділік, сыпайылық тән болса да, барлық қазақ қыздарын осылайша сипаттай алмаймыз. әртүрлі ортада өскен, әртүрлі тәрбие көрген, атап айтсақ, ауыл мен қалада өскен қыздардың да қарым –қатынас жасау ерекшеліктері түрліше болып, айырмашылықтар байқалады. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасауда, психологиялық өзгеріске түсуде ашық болуға, үйірсектікке, яғни жағымды жағына өзгерсе өте дұрыс болары анық. Осындай мәселелер қоғам үшін маңызды.
Өзара тұлғалық қарым –қатынас өзара әрекеттің құрамдас бөлігі болып табылып, сол контексте қарастырылады (А.А. Леонтьев, А.А. Петровская, А.А. Бодалев, Б.Ф. Ломов).
Өзара тұлғалық қарым –қатынас - адамдар арасындағы әртүрлі саналылық деңгейінде сезілетін өзара байланыс. Осы байланыстардың негізінде өзара әрекет жасайтын адамдардың әртүрлі эмоционалды жағдайлары мен психологиялық ерекшеліктері жатыр.
Өзара тұлғалық қарым – қатынастардың дамуы адамның жынысына, жасына, ұлтына және басқа да факторларға байланысты. Әйелдердің қарым –қатынас жасау аймағы ерлерге қарағанда шектеулі. Өзара тұлғалық қарым –қатынас кезінде әйелдер өзін -өзі ашу, басқаларға өзі туралы мәлімет беру қажеттілігін бастан өткереді. Әйелдер көбінесе жалғыздық сезімін сезінеді. Әйелдер үшін өзара тұлғалық қарым –қатынастан көрінетін ерекшеліктер маңызды болса, ерлер үшін іскерлік қасиеттер маңызды болып келеді.Әртүрлі ұлттық қоғамдарда өзара тұлғалық байланыстар адамның қоғамда алатын орны, жыныстық, жас ерекшелігіне байланысты статустар, өмір сүретін әлеуметтік ортасын есепке ала отырып құрылады.
Зерттеу мақсаты: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу обьектісі: мектептің жоғарға сыныбында оқитын қазақ қыздары
Зерттеу пәні: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау ерекшеліктері
Зерттеу міндеттері:
1. қазақ қыздарының психологиялық ерекшеліктерін, қарым – қатынастың ғылыми әдебиеттерде қарастырылуын талдау
2. қазақ қыздарының қарым -қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелерді қарастыру
3. қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
4. зерттеу нәтижелерін өңдеу
Зерттеу болжамы: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері олардың ұялшақтық, ұяңдық, сыпайылық , қарапайымдылық қасиеттерімен сиптатталады.
Зерттеу әдістері:
1. Психодиагностикалық әдістер:
1.1 «Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз» әдістемесі
1.2 Ф.Ряховскийдің « Қарым – қатынас деңгейін бағалау» әдістемесі
1.3 «Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген қатынасыңыз» тесті
2. Математикалық әдістер:
2.1 орта тенденция табу;
2.2 пайыздық үлесті табу;
2.3 квадраттық ауытқуды табу;
2.4 Стьюденттің t критерийі.
3.Эмпирикалық әдістер:
3.1 сауалнама
Зерттеу базасы : Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 44 Оралхан Бөкей атындағы мектеп – лицейінде 11-ші сыныпта білім алатын 20 қазақ қыздары және Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 42 аралас орта мектебінде 11-ші сыныбында білім алатын 20 қазақ қыздары
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және тіркемелерден тұрады.
Қазақ дүниетанымынан тәңірге табынған көзқарасты, шешендікке бет бұрған шығармашылық дәстүрді, көптің көңілінен шыққан тұлғалық әулие тұтқан ағартушылық дәстүрді көреміз. Бұдан қазақ халқының ежелден ойшыл, сезімтал, сыршыл халық болды деген түйінді тілге тірек етеміз. Қазақ – дала кеңістігіндегі әрбір көріністің, әрбір іс-әрекет пен мінез-құлықтың байыбына жетуге, олардың түйінді жағын анықтауға мән берген халық. Қазіргі кездегі психология ғылымында жалпы қазақ халқының психологиясын зерттеуге көп зейін аударылып отыр. Осы зерттеулердің бір саласын – қазақ жастарының, әсіресе қазақ қыздарының психологиясын зерттеуге арналған мәселелер құрайды.
Адамның жыныстық ерекшеліктеріне және онымен байланысты психологиялық, айырмашылықтарға қатысты мәселелер соңғы уақыттарда зерттелушілердің қызығушылығын туындатып отыр. Ол әйелдер мен ерлердің тең құқылығымен, әйелдің әлеуметтік рөлінің өзгеруімен, әйел табиғаты жайлы көзқарастардың өзгеруімен байланысты. [ 15,41б. ]
Жастық шақ кезеңінде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынасындағы алатын орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, жастардың белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа жататындығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен қасиеттерінен олардың индивидуалды ерекшеліктері көрінетіндігін байқасақ, олардың ұлттық ерекшеліктерінің қарым-қатынас жасау аймағына тигізетін әсерін анықтау үшін біз бітіру жұмысының тақырыбын «Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктері» деп алу көкейтесті мәселе екендігін анықтадық.
Бұл мәселеге назар аударған себебіміз, өйткені қазіргі таңда заман өзгерістеріне байланысты қазақ қыздарының ұлттық ерекшеліктері сақталмай, өзгерістер болып жатыр. Қазақ халқы өз дәстүрлерін ұстанатын халық, дегенмен де мұндай өзгерістердің болуы заман талабына, қоғамның дамуы, әлеуметтік орта да әсер беріп отыр. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау ерекшеліктерінде қазіргі таңда бұрынғымен салыстырғанда оларда ұялшақтық, қарапайымдылық, биязы мінезділік, сыпайылық тән болса да, барлық қазақ қыздарын осылайша сипаттай алмаймыз. әртүрлі ортада өскен, әртүрлі тәрбие көрген, атап айтсақ, ауыл мен қалада өскен қыздардың да қарым –қатынас жасау ерекшеліктері түрліше болып, айырмашылықтар байқалады. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасауда, психологиялық өзгеріске түсуде ашық болуға, үйірсектікке, яғни жағымды жағына өзгерсе өте дұрыс болары анық. Осындай мәселелер қоғам үшін маңызды.
Өзара тұлғалық қарым –қатынас өзара әрекеттің құрамдас бөлігі болып табылып, сол контексте қарастырылады (А.А. Леонтьев, А.А. Петровская, А.А. Бодалев, Б.Ф. Ломов).
Өзара тұлғалық қарым –қатынас - адамдар арасындағы әртүрлі саналылық деңгейінде сезілетін өзара байланыс. Осы байланыстардың негізінде өзара әрекет жасайтын адамдардың әртүрлі эмоционалды жағдайлары мен психологиялық ерекшеліктері жатыр.
Өзара тұлғалық қарым – қатынастардың дамуы адамның жынысына, жасына, ұлтына және басқа да факторларға байланысты. Әйелдердің қарым –қатынас жасау аймағы ерлерге қарағанда шектеулі. Өзара тұлғалық қарым –қатынас кезінде әйелдер өзін -өзі ашу, басқаларға өзі туралы мәлімет беру қажеттілігін бастан өткереді. Әйелдер көбінесе жалғыздық сезімін сезінеді. Әйелдер үшін өзара тұлғалық қарым –қатынастан көрінетін ерекшеліктер маңызды болса, ерлер үшін іскерлік қасиеттер маңызды болып келеді.Әртүрлі ұлттық қоғамдарда өзара тұлғалық байланыстар адамның қоғамда алатын орны, жыныстық, жас ерекшелігіне байланысты статустар, өмір сүретін әлеуметтік ортасын есепке ала отырып құрылады.
Зерттеу мақсаты: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу обьектісі: мектептің жоғарға сыныбында оқитын қазақ қыздары
Зерттеу пәні: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау ерекшеліктері
Зерттеу міндеттері:
1. қазақ қыздарының психологиялық ерекшеліктерін, қарым – қатынастың ғылыми әдебиеттерде қарастырылуын талдау
2. қазақ қыздарының қарым -қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелерді қарастыру
3. қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
4. зерттеу нәтижелерін өңдеу
Зерттеу болжамы: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері олардың ұялшақтық, ұяңдық, сыпайылық , қарапайымдылық қасиеттерімен сиптатталады.
Зерттеу әдістері:
1. Психодиагностикалық әдістер:
1.1 «Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз» әдістемесі
1.2 Ф.Ряховскийдің « Қарым – қатынас деңгейін бағалау» әдістемесі
1.3 «Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген қатынасыңыз» тесті
2. Математикалық әдістер:
2.1 орта тенденция табу;
2.2 пайыздық үлесті табу;
2.3 квадраттық ауытқуды табу;
2.4 Стьюденттің t критерийі.
3.Эмпирикалық әдістер:
3.1 сауалнама
Зерттеу базасы : Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 44 Оралхан Бөкей атындағы мектеп – лицейінде 11-ші сыныпта білім алатын 20 қазақ қыздары және Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 42 аралас орта мектебінде 11-ші сыныбында білім алатын 20 қазақ қыздары
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және тіркемелерден тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бір, екі және үш авторлардың оқулықтары
1. Андреева Г.М. Социальная психология. /Г.М. Андреева. М. МГУ, 1980.
2. Андреева Г.М. Социальная психология /Г.М. Андреева М. Аспект-Пресс, 2002.
3. Андреева Г.М., Яноушек Я. Взаимосвязь общения и деятельности // Общение и оптимизация совместной деятельности. М., 1985.
4. Андреева Г.М. Принцип деятельности и исследование общения // Общение и деятельность. На рус. и чешек, яз. Прага, 1981.
5. Бародкин Ф.М., Коряк Н.М. Внимание: конфликт. / Бародкин Ф.М., Коряк Н.М. Новосибирск, 1997.
6. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества/ Бахтин М.М. М., 1979.
7. Берн 3. Игры, в которые играют люди. / Берн 3М., 1988.
8. Богомолова Н.Н. Социальная психология печати, радио и телевидения/ Богомолова Н.Н. М., 1991.
9. Брудный А.А. К теории коммуникативного воздействия // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. М., 1977.
10. Буева Л.П. Социальная среда и сознание личности/ Буева Л.П. М., 1967.
11. Белинская Е.П., Тихмандрицкая О.А. Социальная психология линости / Белинская Е.П., Тихмандрицкая О.А. М. Аспект-Пресс, 2001.
12. Волков И.П. Социометрические методы в социально- психологических исседованиях/ И.П.Волков.-Л.ЛГУ, 1970
13. Волков И.П. О социометрической методике в социально-психологических исследованиях./ Волков И.П Л., 1970.
14. Елисеев О.П. Практикум по психологии личности /О.П. Елисеев. – Питер, 2002.
15. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері / Қ. Жарықбаев. – Алматы, 2002.
16. Зимбардо Ф. Застенчивость. Пер. с англ. М., 1992.
17. Коломинский Я.Л. Проблемы личных взаимоотношений в детском коллективе/ Коломинский Я.Л. Минск, 1979.
18. Кон И.С. Социология личности / Кон И.С. М., 1967.
19. Кузьмин Е.С. Основы социальной психологии / Кузьмин Е.С. Л., ЛГУ, 1967.
20. Леонтьев А.А. Психология общения/ Леонтьев А.А Тарту, 1973.
21. Леонтьев А.А. Общение как объект психологического исследования // Методологические проблемы социальной психологии. М., 1975.
22. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики/ Леонтьев А.Н М., 1972.
23. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность/ Леонтьев А.Н М., 1975.
24. Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии // Ломов Б.Ф., 1986
25. Ломов Б.Ф. Общение и социальная регуляция поведения индивида // Ломов Б.Ф., 1989
26. Магун Б.С. Потребности и психология социальной деятельности личности /Б.С. Магун. – Л. Наука, 1983.
27. Майерс Д. Социальная психология. /Д. Майерс. М., 1997.
28. Методы социальной психологии. М., 1977.
29. Методологические проблемы социальной психологии. М.: Педагогика , 1975.
30. Морено Дж. Социометрия. Экспериментальный метод и наука об обществе/ Морено Дж. М., 1958.
31. Психологические проблемы социальной регуляции поведения. М., 1976.
32. Платонов К.К. О системе психологии/ Платонов К.К. М., 1974.
33. Психологические тесты для всех. – Киев, 1997.
34. Практическая психология в тестах. М, 1999.
35. ПетровскийА.В. Личность.Деятельность. Коллектив. / А.В. Петровский - М.: Наука, 1982
36. Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология /А.А. Реан .,Я.Л.Коломинский.-Питер. 1999
37. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога /Е.И. Рогов. – М.: Владос, 1998.
38. Крижанская Ю.С., Третьяков В.П. Грамматика общения / Крижанская Ю.С., Третьяков В.П. М., 1990.
39. Кучинский Г.М. Психология внутреннего диалога/ Кучинский Г.М. Минск, 1988.
40. Лабунская В.А. Невербальное поведение / .Лабунская В.А. Ростов-на-Дону, 1986.
41. Хараш А.У. К определению задач и методов социальной психологии в свете принципа деятельности // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. М., 1977.
42. Жарықбаев Қ, Қалиев С . Қазақ тәлім-тәрбиесі / Жарықбаев Қ, Қалиев С. Алматы, «Санат» , 1995
43. Оразбекова К. Иман және инабат /Оразбекова К.Алматы. «Ана тілі» ,1993.
44. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі/ Табылдиев Ә.Алматы «Рауан» 1997.
45. Табылдиев Ә.Халық тағылымы/ Табылдиев Ә .Алматы « Рауан» 1994.
Газет, журнал және жинақтардан алынған статьялар
1. Байділбаева А. Адмгершілікке баулу бағыттары. Қазақстан мектебі – 2004,№11 , 3-5бет
2. Белгібай М. Этнопедагогикалық және этнопсихологиялық тәрбие – қазақстан мектебі – 2004 №11 ,19-20 бет
3. Белинская Е.П. Я – концепция и ценностные ориентации старших подростков в условиях быстрых социальных изменении. Вестник Московского университета, 1997 - №4
4. Жасөспірімдер арасындағы қарым – қатынастың маңызы . Мектептегі психология. – А.: 2006, № 3
5. Дәрібаева Ф. Жастар тәрбиесіндегі этнопсихологияның мәні/Дәрібаева Ф. Қазақстан мектебі, 2001 №5.
6. Тұрдалиева Ж.Т.Жасөспірімдер дамуындағы қарым –қатынастың маңызы, Мектептегі психология, 2006 ,№ 3 , 10 бет
Бір, екі және үш авторлардың оқулықтары
1. Андреева Г.М. Социальная психология. /Г.М. Андреева. М. МГУ, 1980.
2. Андреева Г.М. Социальная психология /Г.М. Андреева М. Аспект-Пресс, 2002.
3. Андреева Г.М., Яноушек Я. Взаимосвязь общения и деятельности // Общение и оптимизация совместной деятельности. М., 1985.
4. Андреева Г.М. Принцип деятельности и исследование общения // Общение и деятельность. На рус. и чешек, яз. Прага, 1981.
5. Бародкин Ф.М., Коряк Н.М. Внимание: конфликт. / Бародкин Ф.М., Коряк Н.М. Новосибирск, 1997.
6. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества/ Бахтин М.М. М., 1979.
7. Берн 3. Игры, в которые играют люди. / Берн 3М., 1988.
8. Богомолова Н.Н. Социальная психология печати, радио и телевидения/ Богомолова Н.Н. М., 1991.
9. Брудный А.А. К теории коммуникативного воздействия // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. М., 1977.
10. Буева Л.П. Социальная среда и сознание личности/ Буева Л.П. М., 1967.
11. Белинская Е.П., Тихмандрицкая О.А. Социальная психология линости / Белинская Е.П., Тихмандрицкая О.А. М. Аспект-Пресс, 2001.
12. Волков И.П. Социометрические методы в социально- психологических исседованиях/ И.П.Волков.-Л.ЛГУ, 1970
13. Волков И.П. О социометрической методике в социально-психологических исследованиях./ Волков И.П Л., 1970.
14. Елисеев О.П. Практикум по психологии личности /О.П. Елисеев. – Питер, 2002.
15. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері / Қ. Жарықбаев. – Алматы, 2002.
16. Зимбардо Ф. Застенчивость. Пер. с англ. М., 1992.
17. Коломинский Я.Л. Проблемы личных взаимоотношений в детском коллективе/ Коломинский Я.Л. Минск, 1979.
18. Кон И.С. Социология личности / Кон И.С. М., 1967.
19. Кузьмин Е.С. Основы социальной психологии / Кузьмин Е.С. Л., ЛГУ, 1967.
20. Леонтьев А.А. Психология общения/ Леонтьев А.А Тарту, 1973.
21. Леонтьев А.А. Общение как объект психологического исследования // Методологические проблемы социальной психологии. М., 1975.
22. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики/ Леонтьев А.Н М., 1972.
23. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность/ Леонтьев А.Н М., 1975.
24. Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии // Ломов Б.Ф., 1986
25. Ломов Б.Ф. Общение и социальная регуляция поведения индивида // Ломов Б.Ф., 1989
26. Магун Б.С. Потребности и психология социальной деятельности личности /Б.С. Магун. – Л. Наука, 1983.
27. Майерс Д. Социальная психология. /Д. Майерс. М., 1997.
28. Методы социальной психологии. М., 1977.
29. Методологические проблемы социальной психологии. М.: Педагогика , 1975.
30. Морено Дж. Социометрия. Экспериментальный метод и наука об обществе/ Морено Дж. М., 1958.
31. Психологические проблемы социальной регуляции поведения. М., 1976.
32. Платонов К.К. О системе психологии/ Платонов К.К. М., 1974.
33. Психологические тесты для всех. – Киев, 1997.
34. Практическая психология в тестах. М, 1999.
35. ПетровскийА.В. Личность.Деятельность. Коллектив. / А.В. Петровский - М.: Наука, 1982
36. Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология /А.А. Реан .,Я.Л.Коломинский.-Питер. 1999
37. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога /Е.И. Рогов. – М.: Владос, 1998.
38. Крижанская Ю.С., Третьяков В.П. Грамматика общения / Крижанская Ю.С., Третьяков В.П. М., 1990.
39. Кучинский Г.М. Психология внутреннего диалога/ Кучинский Г.М. Минск, 1988.
40. Лабунская В.А. Невербальное поведение / .Лабунская В.А. Ростов-на-Дону, 1986.
41. Хараш А.У. К определению задач и методов социальной психологии в свете принципа деятельности // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. М., 1977.
42. Жарықбаев Қ, Қалиев С . Қазақ тәлім-тәрбиесі / Жарықбаев Қ, Қалиев С. Алматы, «Санат» , 1995
43. Оразбекова К. Иман және инабат /Оразбекова К.Алматы. «Ана тілі» ,1993.
44. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі/ Табылдиев Ә.Алматы «Рауан» 1997.
45. Табылдиев Ә.Халық тағылымы/ Табылдиев Ә .Алматы « Рауан» 1994.
Газет, журнал және жинақтардан алынған статьялар
1. Байділбаева А. Адмгершілікке баулу бағыттары. Қазақстан мектебі – 2004,№11 , 3-5бет
2. Белгібай М. Этнопедагогикалық және этнопсихологиялық тәрбие – қазақстан мектебі – 2004 №11 ,19-20 бет
3. Белинская Е.П. Я – концепция и ценностные ориентации старших подростков в условиях быстрых социальных изменении. Вестник Московского университета, 1997 - №4
4. Жасөспірімдер арасындағы қарым – қатынастың маңызы . Мектептегі психология. – А.: 2006, № 3
5. Дәрібаева Ф. Жастар тәрбиесіндегі этнопсихологияның мәні/Дәрібаева Ф. Қазақстан мектебі, 2001 №5.
6. Тұрдалиева Ж.Т.Жасөспірімдер дамуындағы қарым –қатынастың маңызы, Мектептегі психология, 2006 ,№ 3 , 10 бет
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
ПСИХОЛОГИЯ – ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Мамандығы Психология
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы : ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарым- қатынас мәселесінің шетелдік және кеңестік ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуы
1. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері
1. ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
1. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістерін, процедурасын және
базасын негіздеу
2. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз әдістемесі
ТІРКЕМЕ Ә Ф.Ряховскийдің Қарым – қатынас деңгейін бағалау әдістемесі
ТІРКЕМЕ БАяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген
қатынасыңыз тесті
КІРІСПЕ
Қазақ дүниетанымынан тәңірге табынған көзқарасты,
шешендікке бет бұрған шығармашылық дәстүрді, көптің көңілінен шыққан
тұлғалық әулие тұтқан ағартушылық дәстүрді көреміз. Бұдан қазақ халқының
ежелден ойшыл, сезімтал, сыршыл халық болды деген түйінді тілге тірек
етеміз. Қазақ – дала кеңістігіндегі әрбір көріністің, әрбір іс-әрекет пен
мінез-құлықтың байыбына жетуге, олардың түйінді жағын анықтауға мән берген
халық. Қазіргі кездегі психология ғылымында жалпы қазақ халқының
психологиясын зерттеуге көп зейін аударылып отыр. Осы зерттеулердің бір
саласын – қазақ жастарының, әсіресе қазақ қыздарының психологиясын
зерттеуге арналған мәселелер құрайды.
Адамның жыныстық ерекшеліктеріне және онымен байланысты
психологиялық, айырмашылықтарға қатысты мәселелер соңғы уақыттарда
зерттелушілердің қызығушылығын туындатып отыр. Ол әйелдер мен ерлердің тең
құқылығымен, әйелдің әлеуметтік рөлінің өзгеруімен, әйел табиғаты жайлы
көзқарастардың өзгеруімен байланысты. [ 15,41б. ]
Жастық шақ кезеңінде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынасындағы
алатын орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, жастардың
белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа жататындығына байланысты анықталған
қоғамдық қатынастар мен қасиеттерінен олардың индивидуалды ерекшеліктері
көрінетіндігін байқасақ, олардың ұлттық ерекшеліктерінің қарым-қатынас
жасау аймағына тигізетін әсерін анықтау үшін біз бітіру жұмысының тақырыбын
Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері деп алу көкейтесті мәселе екендігін анықтадық.
Бұл мәселеге назар аударған себебіміз, өйткені қазіргі таңда заман
өзгерістеріне байланысты қазақ қыздарының ұлттық ерекшеліктері сақталмай,
өзгерістер болып жатыр. Қазақ халқы өз дәстүрлерін ұстанатын халық,
дегенмен де мұндай өзгерістердің болуы заман талабына, қоғамның дамуы,
әлеуметтік орта да әсер беріп отыр. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау
ерекшеліктерінде қазіргі таңда бұрынғымен салыстырғанда оларда ұялшақтық,
қарапайымдылық, биязы мінезділік, сыпайылық тән болса да, барлық қазақ
қыздарын осылайша сипаттай алмаймыз. әртүрлі ортада өскен, әртүрлі тәрбие
көрген, атап айтсақ, ауыл мен қалада өскен қыздардың да қарым –қатынас
жасау ерекшеліктері түрліше болып, айырмашылықтар байқалады. Қазақ
қыздарының қарым –қатынас жасауда, психологиялық өзгеріске түсуде ашық
болуға, үйірсектікке, яғни жағымды жағына өзгерсе өте дұрыс болары анық.
Осындай мәселелер қоғам үшін маңызды.
Өзара тұлғалық қарым –қатынас өзара әрекеттің құрамдас
бөлігі болып табылып, сол контексте қарастырылады (А.А. Леонтьев, А.А.
Петровская, А.А. Бодалев, Б.Ф. Ломов).
Өзара тұлғалық қарым –қатынас - адамдар арасындағы әртүрлі саналылық
деңгейінде сезілетін өзара байланыс. Осы байланыстардың негізінде өзара
әрекет жасайтын адамдардың әртүрлі эмоционалды жағдайлары мен психологиялық
ерекшеліктері жатыр.
Өзара тұлғалық қарым – қатынастардың дамуы адамның жынысына, жасына,
ұлтына және басқа да факторларға байланысты. Әйелдердің қарым –қатынас
жасау аймағы ерлерге қарағанда шектеулі. Өзара тұлғалық қарым –қатынас
кезінде әйелдер өзін -өзі ашу, басқаларға өзі туралы мәлімет беру
қажеттілігін бастан өткереді. Әйелдер көбінесе жалғыздық сезімін сезінеді.
Әйелдер үшін өзара тұлғалық қарым –қатынастан көрінетін ерекшеліктер
маңызды болса, ерлер үшін іскерлік қасиеттер маңызды болып келеді.Әртүрлі
ұлттық қоғамдарда өзара тұлғалық байланыстар адамның қоғамда алатын орны,
жыныстық, жас ерекшелігіне байланысты статустар, өмір сүретін әлеуметтік
ортасын есепке ала отырып құрылады.
Зерттеу мақсаты: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы
әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу обьектісі: мектептің жоғарға сыныбында оқитын қазақ қыздары
Зерттеу пәні: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау ерекшеліктері
Зерттеу міндеттері:
1. қазақ қыздарының психологиялық ерекшеліктерін, қарым – қатынастың ғылыми
әдебиеттерде қарастырылуын талдау
2. қазақ қыздарының қарым -қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін әдістер мен
әдістемелерді қарастыру
3. қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
4. зерттеу нәтижелерін өңдеу
Зерттеу болжамы: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы
әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері олардың ұялшақтық, ұяңдық, сыпайылық
, қарапайымдылық қасиеттерімен сиптатталады.
Зерттеу әдістері:
1. Психодиагностикалық әдістер:
1.1 Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз әдістемесі
1.2 Ф.Ряховскийдің Қарым – қатынас деңгейін бағалау әдістемесі
1.3 Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген
қатынасыңыз тесті
2. Математикалық әдістер:
2.1 орта тенденция табу;
2.2 пайыздық үлесті табу;
2.3 квадраттық ауытқуды табу;
2.4 Стьюденттің t критерийі.
3.Эмпирикалық әдістер:
3.1 сауалнама
Зерттеу базасы : Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 44 Оралхан
Бөкей атындағы мектеп – лицейінде 11-ші сыныпта білім алатын 20 қазақ
қыздары және Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 42 аралас орта
мектебінде 11-ші сыныбында білім алатын 20 қазақ қыздары
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және тіркемелерден тұрады.
1 ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Қарым- қатынас мәселесінің шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуы
Қарым – қатынас дегеніміз- тіл арқылы пікір алысу. Адамның
ерекшеліктерінің бірі – оның сөйлеу қабілеттілігі. Сөз - адам факторының
бір бөлігі. Қарым-қатынас жасау мүмкіндігінен айырылған адамдар толығымен
дами алмайды. Адам миының белсенділігі екінші сигнал жүйесінің қызметіне
байланысты. Сондықтан адамның барлық психикалық ерекшеліктері сөйлеу арқылы
ғана көрініп, өмір сүреді. Қарым-қатынас адам іс-әрекетінің таным және
еңбекпен қатар жеке адамды қалыптастыратын аса маңызды түрі болып табылады.
Жалпы қарым-қатынаста тұлғаның өзін-өзі ашу мен өзін-өзі көрсетуін
қарастыратын болсақ, тұлға ең алдымен коммуникация арқылы қарастырылады.
Адам үнемі әлеуметтік ортада болады, оның іс-әрекеті басқа адамдармен қарым-
қатынасқа жетуіне және тәрбиесінен, сондай-ақ қақтығыс деңгейінің болуымен
анықталады.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – қарым-қатынас.Қарым-
қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамуын талдау мүмкін емес.
Психологияда қарым-қатынас мәселесін А.А. Леонтьев, А.А. Петровская, А.А.
Бодалев, Б.Ф. Ломов зерттеп, анықтама береді. К.Маркс қарым-қатынаста ғана
индивидтер бірін- бірі физикалық және рухани толықтырады, қарым-қатынас
адамдардың адамдарды өңдеуідеп есептеген. [ 41,с.102 ]
Бодалев А.А. қарым-қатынас барысында әрбір жан тұлға болып келеді және
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп, қарым-қатынасты адамның және
іс-әрекет субьектісі ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап
көрсетеді.Қарым – қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар
үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол қасиетті қарым-
қатынаста қалыптастырады. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға
болады: адамның бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез-құлқы
қалыптасатын жан-жақты шындық. М.Л.Лисинаның қарым-қатынас жайлы
концепциясында қарым-қатынасқа түскен әр адамда аффективті жеке адамның
байланысы қалыптасады. Ал жеке адамның аффективті байланысының болмауы оған
бейжай қарау, адам ішіндегі көңіл-күйін үлкендермен бөлісі алмауы, егер
көңіл-күй болған кезде олар терең, мағыналы болмайды. Осындай нәтижеде жеке
тұлға болып қалыптасуында дұрыс емес бағыт алады.
Қарым-қатынастың динамикалық қыры мимика мен ым – ишарадан байқалады.
Мимика дегеніміз – қарым-қатынас кезіндегі беттің құбылысы. Ым –ишара
дегеніміз – психикалық күйді байқататын әлеуметтік қалыптасқан қимыл.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас жасаушылардың
арасындағы қашықтықтың партнерлердің отырысының коммуникативтік мәніне
көңіл аударылуда. Америкалық қарым-қатынас психологиясында бұл бағыттағы
зерттеулерге проксемика деп ат қойылған.
Психологияда ара қатынастың өзара түсіну мен қабылдау механизмдерін мынадай
түрлерге бөледі.
Перцепция – адамның адамды сыртқы белгілері арқылы қабылдауы:
- идентификация - өзіңді басқа адаммен теңестіру;
- эмпатия – бұл басқаның қуаныш, қайғысына ортақтаса білу;
- рефлексия – бірін – бірі түсіну;
- аттракция – қабылданатын адамға деген эмоциялық көзқарастың пайда болуы.
Жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарым-қатынаста болып,
өзінің мәнін түсінеді. Қарым- қатынастың негізгі 4 түрі көп аталынады:
көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік, көпшіліктік. Алғашқы екі ара қатынас
жақын, достық байланысты білдіреді, ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік
қатынасты ұстанады, көпшіліктік ара қатынас бөтен адамдармен араласу.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында болса
онда олар жеке қатынастар деп аталады. Ал ара қатынас жүйеленіп, екі, одан
да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық қатынастар деп
аталынады.[ 13,с.98 ]
Күнделікті өмірде, тұрмыста жеке адамның ерекшелігіне қарай қарама
–қарсылықты, бейтараптық, жанжалдық, амбивалентті, үйлесімді, альтруистік
қатынастар кездеседі.
Адам жасы ұлғайып, дамыған сайын қарым-қатынасы тұрақталып қоймастан,
адамның оларды басқару қабілеті де артады.
Адам аралық қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар
психологиясын үздіксіз үйрену арқылы жетілдіре, дамытып отыруға болады.
Қарым-қатынастың тұлға қалыптасуындағы рөлі зор. Қарым-қатынас адам
тұрмысының индивидуалды фактор формаларының маңызды жағы болып табылады.
Өзара тұлғалық және қоғамдық қарым-қатынастың байланыс анализі адамның
сыртқы әлеммен байланысында барлық қиын жүйеде қатынас орны туралы
сұрақтағы акцентті дұрыс қоюға рұқсат береді. Алайда алдымен қатынас
мәселесі жайлы тұтастай бірнеше сөз айтып кету қажет. Бұл мәселені шешу
отандық әлеуметтік психология аймағында ерекше болып табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік психологияда” қарым-қатынас” деген терминнің нақты
аналогы жоқ, бұл жай кезде қолданылатын” коммуникация” деген ағылшын
терминіне толық эквивалентті еместігінен ғана емес, сонымен қатар оның
ерекше психологиялық теорияның мағынасы тек қана түсінік сөздігінде қаралуы
мүмкін, нақты айтқанда қызмет ету теориясында. Әрине төменде қарастырылатын
қарым-қатынас құрылымында, әлеуметтік-психологиялық білімінің басқа
жүйесінде жазылған немесе зерттелінген жақтары ерекшеленген болуы мүмкін.
Мысалы өзара тұлғалық қатынасқа байланысты санаға қасиетті мәннің 3 тобын
келтіреді.
1. бірлестік, қауым құру, біртұтастылық( жақсы компания, достар)
2. хабарлама беру, мағлұматтармен алмасу ( сұхбаттасу, әңгімелесу)
3. қарама –қарсы әрекет (бірін –бірі терең түсіну)
Бұнда қарым-қатынас ұғымында әртүрлі 3 үрдістің қалай бірігетіні
көрсетілген. [ 15,с.48 ]
Адамның екі жақты қатынасы- қоғамдық және тұлғалық тек қарым-
қатынаста ашылады және іске асырылады. Сонымен қатар қатынас тамырлары-
индивидтердің материалдық өмір әрекетінің өзінде. Қарым- қатынас – адамның
барлық қарым-қатынас жүйесінің жүзеге асуы болып табылады. Қалыпты жағдайда
адамның өзін қоршаған заттық әлемге әрқашанда оның адамдарға, қоғамға
қатынасы негізделген. Бұл жерде өмірдегі қарым-қатынаста тек қана
адамдардың өзара тұлғалық қарым-қатынасы берілгендігі ғана емес, тек қана
олардың эмоционалдық бағыныштылығы сонымен қатар қарым-қатынасқа өзінің
табиғатында қоғамдық жеке тұлғалық емес қарым- қатынастар кіреді деген ойды
көрсету қажет. Қарым –қатынассыз тұлғалық қоғам қалыптастыру мүмкін емес.
Бұнда қарым-қатынас индивидтерді байланыстыру амалы болып, сонымен қатар
бұл индивидтерді дамыту амалы болып табылады.
Қарым – қатынас әртүрлі спецификалық формада жүзеге асырылады. Қарым-
қатынас өзара тұлғалық қатынас сияқты әлеуметтануда топтар арасындағы қарым-
қатынасты зерттеу уақытындағы әлеуметтік психологияда зерттелінетін үрдіс.
Қарым-қатынас өзара тұлғалық қатынас жүйесінде адамдардың біріккен өмір іс-
әрекетінде пайда болған. Сондықтан ол әртүрлі дара тұлғалық қатынаста
жүзеге асырылады. Өзара тұлғалық қатынастың типі қарым- қатынастың қалай
пайда болатынына немқұрайсыз қарамайды , бірақ ол қатынас тым күрделенген
кезде спецификалық формаға ие болады.Ол да қоғамдық қарым-қатынасты іске
асыру яғни жоғарғы деңгейдегі қатынас сипаттамасына жатады. Бұл жағдайда
әлеуметтік топтардың өкілдері ретінде топтар немесе индивидтер қарым-
қатынас жасайды. Егер топтардың пікірлері қарама-қайшы болса да қарым-
қатынас актісі міндетті түрде жасалу керек. Бұндай қарым- қатынастың қос
мағынасы бар : өзара тұлғалық қарым- қатынас және топтық қарым- қатынас. [
9,с.98]
Қарым – қатынас категориясы басқа категориялар сияқты психология
ғылымында негізгі орынды алады. Тұлға аралық қарым-қатыас дегеніміз – екі
адамның өзара әрекет жасау үрдісі. Ол өзара танымға, көзқарасқа, мінез-
құлыққа және осы үрдістің қатысушыларының іс- әрекетінің бірлесуіне
бағытталады. Соңғы 20-25 жылдары қарым-қатынас мәселесін оқыту психология
ғылымында және әсіресе әлеуметтік психология зерттеулерінде жетекші бағыт
болып табылады.. Қарым-қатынас психикалық зерттеуінің пәні болып
есептелінбейді, сондықтанда міндетті түрде бұл категорияның спецификалық
психологиялық аспектісі көрінеді. Сонымен қоса қарым-қатынас байланысының
іс-әрікетінің сұрағы ең негізгі болып табылады. Методологиялық
принциптерінің бірі - бұл өзара байланыстардың ашылуы, қарым-қатынас
бірлігі мен іс-әрекет болып табылады. Ол адамның бірлескен іс-әрекетінің
қандай болсын формаларын болмайды. Бірақ та бұл байланыстың мінезі әртүрлі
ұғынылады. Кейбір кезде қарым-қатынас және іс-әрекет адамның әлеуметтік
болмысының екі жағы сияқты қарастырылады; басқа жағдайларда қарым-қатынас
қандай да бір іс-әрекеттің элементі болып табылады, ал ақырғысы жалпы қарым-
қатынас жағдайы ретінде қарастырылады. Енді, соңында қарым-қатынас ерекше
іс-әрекет түрі деп интерпритациялауға болады. Көбінесе психикалық іс-әрекет
трактовкаларында барлық анықтамаларында және категориялы ұғыну аппаратының
қарым-қатынасында “субъект – объект” құрайды. Ол адамның әлеуметтік
болмысында тек қана бір жағын қамтиды. Жалпылай алғанда теориялық және
эксперементальді өңдеулерде қарым-қатынас принципі әлеуметтік психологияда
ұжымдық жұмысының қатарымен, және “қарым-қатынас психологиялық зерттеулері”
, “Таным және қарым-қатынас” жұмыстарында көрсетілген. А.В. Брушмен және
В.А. Поликарповтың жұмыстарында берілген методологиялық принциптерінің
сынауы және де көбінесе танымал зерттеу циклдері атап көрсетілген. Оның
ішінде отандық қарым-қатынасысың барлық көп аспектілі мәселесі психология
ғылымында талданған.[ 21,с.47]
Қарым-қатынастың құрылымына келетін болсақ, кеңестік әлеуметтік
психологияда қарым-қатынас құрылымы ең маңызды орынды алады. Қарым-қатынас
құрылымының мәселесіне әртүрлі әдістемелер арқылы жүзеге асырылады.
1. Бұл құбылыстың анализдің деңгейлері арқылы бөлініп шығуы.
2. Оның негізгі функциялары арқылы атап өтуі. Әдетте анализдің үш деңгейін
бөліп көрсетеді:
I. Макро деңгей: Индивидтің басқа адамдармен қарым-қатынасын оның өмір
образы ең негізгі жағы қарастырылады. Бұл деңгейде қарым-қатынас
процесі уақыттың интервалымен оқытылады, адам өмірінің ұзақтығына
сәйкес. Бұнда қарым-қатынас индивид басқа адардармен және әлеуметтік
топтар мен ауыр дамитын байланыстар торы ретінде шығады.
II. Меза деңгей (орташа деңгей): Қарым-қатынас мақсатқа жететін логикалық
аяқталған контактілердің өзгеру жиынтығы ретінде қарастырылады. Қарым-
қатынас оқытудың деңгейіндегі ең негізгі акцент мазмұнды
компоненттердің қарым-қатынас жағдайында болады – “не үшін?” және
“қандай мақсат үшін?”. Осы деңгейде қарым-қатынас пәнінде қарым-
қатынас динамикасы ашылады, қолданған құралдарды (вербальді, вербальді
емес) мен фазаларды талдайды.
III. Микро деңгей: бұндағы ең негізгі акцент қарапайым қарым-қатынас бірлік
актцінің анализінде немесе трансакция. Әрбір аталған анализдің
деңгейлері арнайы теориялы – методологиялық және методологиялық
қамтамасыздығын талап етеді. Қарым-қатынас функцияларына адамның
әлеуметтік болмыс процесінде қарым-қатынас жатады. Қарым-қатынас
функциялары көп образды және олардың классификацияларында әртүрлі
негіздер бар.[ 13,с.147]
Соның ішіндегі классификацияның негізінің бірі бұл қарым-қатынастағы
үш бір-бірімен байланысқан жақтары көрінеді немесе мінездемелері –
информациялық, интерактивті, перцептивті. Осыған байланысты келесі
функциялар көріне бастайды: информациялық - коммуникативті, регуляциондық -
коммуникативті және аффективтік - коммуникативті.
Информациялық – коммуникативті қарым-қатынас функциялы индивидтер
арасындағы әртүрлі түрінде информациялармен алмасу.
Адамның қарым-қатынастарында информациямен алмасу өзінің спецификасы бар:
біріншіден, екі индивидінің қарым-қатынасы. Әрбіреуі белонді субъект болып
табылады. Екіншіден, информациямен алмасу міндетті түрде партнердің мінез-
құлқы, ойлары сезімдері қатысу керек. Үшінші деп, олар бірдей немесе ұқсас
кодификация жүйесімен, декодификация байланысымен икемделулері керек.
Қандай да бір информацияны беру әртүрлі жүйелік белгілер арқылы жүзеге
асуы мүмкін. Көбінен вербальді (жүйелік белгі ретінде сөз қолданылады) және
вербальді емес коммуникация (әртүрлі сөздік емес жүйелік белгілер).
Вербальді емес коммуникацияның бірнеше формалары бар:
– Кинетика (оптика – кинетикалық жүйе, ол өзіне жест, мимика,
пантомимиканы қосады)
– Паралингвистика (дауыстың вокализациялық жүйесі, пауза, жөтену және
т.б.)
– Проксемика (кеңістік ұйымның нормалары және қарым-қатынастағы уақыты)
– Визуальді қарым-қатынас (көзбен контакт жүйесі, кейбір кезде белгілік
жүйе ретінде қарым-қатынас кезінде партнерлер иістермен немденеді)
Реттеушілік – коммуникативті (интерактивті) қарым-қатынас функциясы мінез-
құлық тұрақтылығымен және тікілей ұйымның адамдардың бірмекен әрекеттерінің
процесінде тұжырымданады.[ 32,с.56 ]
Өзара әрекет ұғымы екі түрде қолданылады: біріншіден, адамдардың
контактілердің мінездемесі (әрекеттері, контрәрекеттері, соәрекеттері) іс-
әрекет бірлігінің процесінде, екіншіден, өзара әсерлердің бейнелеуі.
Аффективтік – коммуникативті қарым-қатынас функциясы адамның
эмоционалды сферасының реттелуімен байланысты. Қарым-қатынас адамның
эмоционалды күйлердің ең негізгі детерминанты болып табылады. Адамның
барлық эмоциялардың спектрі адамның қарым-қатынас жағдайымен дамиды және
пайда болады.
Бірқатар психологиялық концепцияларда қарым – қатынас пен іс - әрекет
қарама – қарсы қойылған тенденция болып табылады. Мысалы мұндай мәселеге Э.
Дюркгейм тоқталды, С.Г. Тард қоғамдық қозғалыстың динамикасына емес
статистикасына көңіл бөлді. Оның пікірінше қоғам динамикалық жүйе ретінде
іс - әрекеттегі топ және индивид емес, қарым-қатынас статистикалық формада
болды. Қарым-қатынас факторы детерминацияда көрсетіледі, бірақ іс-
әрекеттің оқудағы рөлі көрсетілмеді. Қарым – қатынас процесінің өзі рухани
ауызша қарым-қатынас процесіне әкеледі.
Оған қарама – қарсы қарым-қатынас пен іс -әрекет бірлігінің идеясы
қолданылады. Мұндай логикалық қорытынды адамдар арасындағы шынайы
қатынастан қарым-қатынасты түсінуден туындайды. Қарым-қатынастың кез келген
формасы іс - әрекеттің біріккен спецификалық формасына қатысты. Адамдар
әртүрлі функцияларды орындау процесінде ғана қарым-қатынасқа түсіп қоймай,
кейбір іс -әрекетте де қарым –қатынасқа түседі.Осы арқылы ылғи да іс
-әрекеттегі адам қарым – қатынаста болады.Оның іс-әрекеті басқа адамдардың
іс-әрекетімен қиылысады. Дәл осы іс-әрекеттің қиылысуында әрекеттегі адам
өз іс-әркетіндегі затқа ғана емес басқа адамдарға да белгілі қатынас
тудырады. Индивидтің біріккен іс-әрекетін қарым- қатынас қалыптастырады.
Қарым-қатынастың іс-әрекетпен байланысының фактісін зерттеушілер
нақтылайды. Бірақ бұл байланысқа әртүрлі сипаттама беріледі. Кейде іс-
әрекет пен қарым- қатынас өзара байланысты процесс ретінде емес, адамның
әлеуметтік өмір сүруінің екі жағы ретінде қарастырылады. Қарым-қатынастың
екінші жағынан іс-әрекеттің белгілі жағы болып түсіндіріледі. Ол кез келген
іс-әрекетке қосылады. Сонымен қатар іс-әрекетті қарым-қатынастың шарты
ретінде қарастырады. Енді қарым-қатынасты іс -әрекеттің арнайы түрі ретінде
интерпритациялауға болады. Бұл көзқараста оның екі түрін бөліп көрсетеді.
Біріншісі қарым-қатынас коммуникативті іс-әрекет ретінде немесе қарым-
қатынастың іс-әрекеті ретінде түсіндіріледі. Ол онтогенездің белгілі
дәрежесінде көрінеді. Мысалы мектепке дейінгі жас кезеңінде және
жасөспірімдік жас шағында. Екіншісі қарым-қатынас іс-әрекеттің белгілі бір
түрі ретінде түсіндіріледі. Мұнда іс-әрекетке әрекет, операция, мотив
кіреді. Бұл көзқарастардың салыстырмалы кемшіліктерін табу өте қиын.
Мұндағы ең бастысы қарым-қатынас пен іс-әрекет арасындағы байланыс. Мұнда
теориялық және жалпы әдіснамалық анализпозицияларын атап көрсетуге болады.
Эксперименталдық тәжірибеде зерттеушілердің барлығындаайырмашылығына
қарағанда ұқсастығы өте көп. Қарым- қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі бұл
фактілерді мойындау болып табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша іс -әрекет
пен қарым-қатынастың байланысы кең көлемді, мұнда қарым-қатынас біріккен іс-
әрекет жағынан қарыстырылады. Мұндай іс-әрекет пен қарым-қатынастың
байланысы қарым-қатынасты кең көлемде түсінуге әкеледі. Олар адамның даму
тарихындағы жетістіктер, микро дәрежеде болса да қоршаған орта немесе
макродәреже әлеуметтік байланыстың негізгі шарттары.
Қарым – қатынас пен іс-әрекеттің органикалық байланысына қабылданған
тезистер қарым-қатынасты қарастырудың нормативі болып табылады, ол
эксперименталды зерттеудің нәтижесімен бірдей. Мұндай нормативтердің бірі
қарым-қатынасты оның формасы жағынан сондай-ақ мазмұны жағынан қарастыруды
талап етеді. Оның талаптары принциптер зерттеудің коммуникативті
принциптері, ұлттық әлеуметтік психология жағынан ажыратылады. Егер
анализге коммуникацияның құралы қарым-қатынас типі, оның жиілігі
коммуникативті актің біріккен құрылымы және коммуникативтіліктің жүйесі
ретінде қарасақ коммуникация лабораториялық зерттеуде формасы жағынан
қарастырылады. [ 45,с.251]
Егер қарым – қатынас іс-әрекет жағынан құрылымның өзара әртүрлі
әдістері түсіндіріледі, онда тек бір форманың анализі жеткіліксіз. Бұл
жерде іс-әрекеттің өзін зерттеуде аналогия жүргізуі мүмкін. Іс-әрекеттің
құндылық принципі де формасы жағынан емес оның белсенділігі жағынан
қарастырылады. Іс - әрекет заттық іс -әрекет деп түсіндіріледі. Шынайы
практикалық іс-әрекетте адамға ең басты сұрақ қандай образ арқылы субьект
қарым – қатынасқа түседі,ненің әсерінен қарым –қатынасқа түсед ?
Осы жерде іс -әрекетті қарастырудағы аналогия сай келеді. Егер алдында
заттық іс-әрекеттің анализі негігі болса, енді бұл жерде заттық қарым-
қатынастың анализі тән.
Бұл екі мәселеде психологиялық білім жүйесінде оңай емес. Бұның екеуі
де анализі әдістемемен әлсіз қамтамасыз етілген. Бұл сұрақтың туындауына
негізгі түрткі бола алмайды.
Адамдар тек іс-әрекетке байланысты қарым-қатынасқа түспейді. Ғылымда
қарым-қатынастың екі мәселесін белгілеу үшін рөлдік және жеке тұлғалық
қарым- қатынас түсінігі қолданылады. Кейбір жағдайларда жеке тұлғалық қарым
–қатынас формасы жағынан рөлдік, іскерлік, заттық болуы мүмкін. Рөлдік және
жеке тұлғалық қарым-қатынастың ажырауы абсолютті емес.
Байланыс идеясының қарым-қатынастығы іс әрекеті мәселені бөлшектеп
қарастыруға мүмкіндік береді. Біріккен іс - әрекеттің жоспарын құруға әрбір
адамнан оның мақсатын оптималды түсінуді, тапсырманы, оның обьектісінің
спецификасын және әрбір адамның шамасын талап етеді.
Адамның қандай болатыны, басқа адаммен қарым – қатынасында оның
қандай адам екендігі, бұл қарым – қатынас оған қандай ойлар тудыратындығы
және бұл оның еркін неге байланыстылығын бағыттайды.[ 36,с.57]
Сұлулық, эмоциялық тереңдік, рухани тосылу мен рухани
байлық, қарым – қатынастың идеялық тосымындағы осы игіліктер болмайынша,
коллектив өмірінде өзіндік таным мен өзіндік тәрбие болу мүмкін емес.
Адамның қарым – қатынасы бұл адамды қажет етуінің төтенше кең, жан – жақты
қанағаттандырылуы. Осы қарым – қатынасты жеке адамды рахатқа бөлейтіндей,
оның моральдық сұлулығын ұшпайтындай, жолдастармен араласудан адам қуаныш –
шаттықты сезетіндей, адамдармен бірге болуды талассыз тілейтіндей ету –
коллективтің тәрбие міндеті.
Адамның қарым – қатынас бақыты, қуаныш – шаттығы,
құштарлығы қандай қызмет етуді керек етеді. Адам өзінің дене күші мен
рухани күшін қайда бағыттау керек. Ең алдымен адамды қуаныш – шаттықпен,
қиыншылықтармен, ой – пікірмен, сүйініш – күйінішпен ортақтауға үйрету
керек. Оларды жасампаздыққа, армандауға және арман – қиялды сақтай білуге
үйрету керек. Егер адам сұлулықты жасау үшін бірігетін болса, қарым –
қатынас игілікке бөлейді: Бұл сан қырлы қызмет, ол дене жұмысында,
қиыншылықтарды да, жеңуді де, өзара жәрдемді де, ортақ күиініш пен
сүйінішті де, сұлуда игілікті нәрсеге сүйсінуді де, қауіпті күиінушілікті
де, бір тілім нанды жолдаспен бөлісу де, өзінің жеке ары алдында адал
болуды да, жамандықпен жалғыздыққа қарсы күресті де, жолдасының лайықсыз
іске жауапкершілікті өз мойнына ала білуді де қамтиды.
Міне қарым – қатынасты тәрбиелеудегі ұлы құпиялардың бірі, ал
сонымен бірге ең қарапайым ақиқаттардың бірі де осында: адамның қарым –
қатынасқа құштарлану себебі; олар сұлулықтың белсенді жасампаздары болып
табылады [ 19, с.116-119].
Жиырмасыншы ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-
қатынас мәселесіне арналған зерттеулер шамамен бір уақытта тарала бастады.
Ожегов сөздігінде, қарым-қатынас ұғымы, өзара келісім, іскерлік және достық
байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық психологияның
педагогикалық зерттеулерінде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттесудегі
қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның
қабілеті мен қасиеті жүйесінде қарастырылады. Қарым-қатынас деп- екі
(немесе одан да көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуімен ортақ нәтиже
алуды мақсат етіп, келісіммен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін
айтамыз [ 21, 12-13б.].
Адам қарым-қатынасқа жеке адам ретінде түсетіндіктен, және ол
басқа адаммен қабылданатындықтан – ол да жеке адам. Адамның іс-әрекетінің
сыртқы көрінісінің негізінде біз өзге адамның қандай екендігін оқығандай
боламыз, оның сыртқы бейнесінің мағынасына қарай шешеміз. Осы кезде пайда
болатын әсер қарым-қатынас үрдісінде маңызды жүйелі роль атқарады.
Біріншіден, өзгені тану арқылы, танушы индивидтің өзі қалыптасады.
Екіншіден,өзге адамды нақты оқи алу онымен жетістікті келісімді қарым-
қатынаста болуға көмектеседі. Өзге адам жайлы пікір, өзіндік сана-сезім
деңгейімен тар байланыста болады. Бір жағынан өзің жайлы пікірдің бай
екндігін анықтайды, екінші жағынан, бөтен адам қаншалықты толық ашылса
(үлкен мөлшерде және айтарлықтай терең сипатта), соған байланысты өзің
жайлы пікір де міндетті түрде бір жағдайда қалыптасады. Бұл процеске кем
дегенде екі адам қатысуы керек және олардың әрқайсысы белсенді субъект
ретінде қабылданады [ 22, 45-48б.].
Егер іс-әрекет деп адамның өзі түсінген қандай да бір мақсаттарға
жету үшін бағытталған белсенділігін айтатын болсақ, онда іс-әрекет болып
тек қана ойын, оқу, өндірістік және тұрмыстық еңбек емес, тек қана
хирургтың немесе суретшінің жұмысы емес, сонымен бірге адамдардың бір-
бірімен қарым-қатынас түрінде өзара әрекеттесулерін де айтамыз.
Бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы, адамдар да ережеге
сай, бір мақсатты көздейтіндері анық: басқа адамды пікірлес етіп алу, оның
ақтарылуын күту, қате шешімдерден арылту ұнау және т.б. Оны жүзеге асыру
үшін, олар ойларын өз экспрессияларын айтарлықтай саналы түрде қолданады,
мұндай жағдайда оларды дәл осындай әрекет етуге итермелейтін қажеттіліктер,
қызығушылықтар, дәлелдеулер, құндылықты бағдарлар [ 23, с.300-304].
Сонымен бірге қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде
сипаттай отыра, мынаны айту керек, онсыз адамның тұлға ретіндегі, іс-
әрекеттегі субъект ретіндегі жан-жақты дамуы мүмкін емес.
Егер бұл дамудың процесін бір жақты ғана қарастырмай және
оны шынайы бағаласа, онда адамның заттық іс-әрекеті оның барлық
модификацияларында оның басқа адамдармен қарым-қатынасы оның өмірінде ең
тар түрде өңделген және дәлелді түрде олардың біреуі де бір бірінсіз өмір
сүре алмайды.
Бала ойнау арқылы қарым-қатынасқа түседі. Бірнеше жылдарға
созылған оқу әлбетте қарым-қатынасты көрсетеді. Және де еңбек үнемі
адамдардың қарым-қатынас түрінде өзара әрекеттесулерін талап етеді. Өз
кезегінде бұл іс-әрекеттің шешімі мен барысы үнемі және заңды түрде
көптеген коммуникативті іс-әрекеттің сипаттамаларына адамдардың заттық іс-
әрекеттеріне әсер етіп отырады [ 24, с.289-290].
Психологиядағы қарым-қатынас мәселесін зерттеудің өз
дәстүрі бар, және кеңестік психологияда аталған мәселенің үш кезеңін бөліп
көрсетеді: 1) В.М.Бехтеревтың зерттеуінде - ол ең алғаш рет қарым-қатынас
ролі адамның психикалық дамуының факторы ретіндегі, топтың оған кіретін
индивидтің әсері жайлы сұрақты көтереді. Бірақ қарым-қатынас процесінің өзі
Бехтеревта өзбетті зерттеудің объектісі болған жоқ. Тек қарым-қатынастың
психикалық процестері мен функцияларына шешімдік жағының әсері ғана
анализденді; 2)70 жылдарға дейін қарым-қатынас мәселесін өңдеуде теоретико-
философиялық қатынасы меңгерілді. Қарым-қатынас түсінігі тұлғаның
әлеуметтенуі, адам психикасының жанамалығы, әлеуметтік бейімделу туралы
жағдайды негіздеу үшін қолданылды. Мысалы, Л.С.Выготскийдің жоғарғы
психикалық функциялар концепциясында, қарым-қатынас адамның психикалық
дамуының факторы ретіндегі, оның өзін-өзі басқару жағдайында ортаңғы орынды
алады. С.Л.Рубинштейн еңбектерінде адамның қатынас жүйесіндегі жанамалық
идеясы тұрмыста, оның басқа адаммен қатынасында философско-теоретикалық
негіз алады. А.Н.Леонтьев қарым-қатынас ролін тұлғаның қоғамдық білімінде
қатынас құралы ретінде және қоғамдық тәжірибені меңгеруді сананың дамуының
жағдайы ретінде ескерді. Б.Г.Ананьевтың еңбектерінде қарым-қатынас өмір
әрекеттерінің бір формасы ретінде, тұлға дамуының әлеуметтік детерминация
жағдайы ретінде адам психикасының құрылуы ретінде орын алады.
Іс-әрекет және бейне сияқты, қарым-қатынас психологиялық
ғылымның негізгі категориясына жатады. Б.Ф.Ломовтың ойынша, өз мағынасына
қарай теоретикалық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулер үшін, қарым-
қатынас мәселесі іс-әрекет, тұлға, сана және басқа да психологиядағы
фундаменталды мәселелерге жол бермейді [25, с.160-162].
Адамдар арасындағы қарым –қатынас жасаудың қажеттілігі
мен маңызын жапондықтардың жеке басын тәрбиелеу, жетілдіру әрекетіндегі
істерінен айқын аңғаруға болады. Адам өзінің ойындағы қабілеті мен
іскерлігін жетілдіруді зейін деп атап, оны неғұрлым өзін-өзі сынап көреді
екен. Мұндай сынақ адамның дүниесімен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы
күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша, адам ешкіммен
де қарым-қатынас жасауға тыйым салынып, оны он тәулік бойы елсіз даланың
үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде маритао деп
аталады, Адам өзімен - өзі тілдесуге тыйым салынатын көрінеді. Мұндай
жағдайда адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық тіршіліктің ащы дәмін
тататын болады. Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден
құтылғандай күй кешіп, кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде онан орасан
зор ләззат алып, жан дүниесі рахаттанғандай болып, бойындағы күш – қуаты
артатын көрінеді. Осы бағытта біздің елімізде жүргізілген зерттеулерде тас
қараңғы бөлмеге, ешқандай дыбыс – сыбыс естілмейтін жағдайда өткізген
тәжірибеде адамның тілдесіп қарым-қатынас жасауының тіршілік үшін
қаншалықты маңызды екендігін айқындап берген. Бұл жәйттен біздер адамның
кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп сөйлесу қарым-қатынас жасаудың шешуші
маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз. Егер адамдар өзара
сөйлесіп қарым-қатынас жасамаса онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да
болмас еді. Осы орайда адамдардың күнделікті өміріндегі өзара тілдесіп
қарым-қатынас жасауының оның рухани өмірі мен тіршілік бейнесінің қалыпты
дамуына қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады.
Қорыта келе психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің алатын
орны зор екенін көреміз.Әр ғалым қарым-қатынасты әр қырынан зерттеп
көрсетеді.
Қарым-қатынас жасау барысында әрбір жан тұлға болып келеді және
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп, қарым-қатынасты адамның және
іс-әрекет субьектісі ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап
көрсетеді.
Зерттеу жұмысымыздың болжамы қазақ қыздарының қарым –қатынас жасаудағы
психологиялық қасиеттерін анықтау болғандықтан, келесі бөлімде қазақ
қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктеріне,
олардың психологиялық еңбектерде қарастырылуына тоқталдық.
1.2 Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері
Салауатты да саналы ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болса, сол
қоғам иелерін жан –жақты, ақыл –парасаты мол, ізетті, кішіпейіл, мәдениетті
қыз етіп тәрбиелеу – мектептің, мұғалімнің, ата –ананың қоғам алдындағы
борышы.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де қыз тәрбиесі жөнінде
бұрыннан бергі жиып – терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы
ізеттілік, сыпайылық, қарапайымдылық, айналадағыларды сыйлау секілді ең
асыл қасиеттерін жас қызға күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен
жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, қыздарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, Л.Толстой айтқандай өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара – пар. Жас қызға адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек,
дене, эстетикалық, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни
тәрбие беру бір – бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге
асырылады. Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны,
өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар. М.Калинин Тәрбие дегеніміз –
тәрбиеші қалаған жақсы қасиеттерді тәрбиеленушінің бойына егу үшін оның
психологиясына мақсатты да жүйелі түрде ықпал жасау деп көрсеткен болатын.
Мектеп жас қыздың адамгершілік тәрбиесіне едәуір ықпал етіп,
ол белгілі жүйеде жүзеге асырылады. Мектепті бітіргеннен кейін қыз мінездің
жаңа сапаларын игермейді, қайта бұрынғыларын шыңдай түседі немесе түзетеді.
Сол себепті қыздардың мектептегі адамгершілік тәрбиесі өте шеңберлі болуы,
адамгершіліктің барлық салаларын қамтуы тиіс. Мектептегі адамгершілік
тәрбиесі өмірдің тек сол кездегі талаптарына ғана емес, болашаққа да
бағытталуы тиіс. Адамгершілікке тәрбиелеу қыздың жеке басын қалыптастыру
мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ал оның ата –анаға ,
айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға еңбекке, өз міндеттеріне және өз
басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиенің негізгі
міндеті – қоғамның әлеуметтік қажетті талаптарын әрбір қыздың борыш,
намыс, ождан, қадыр – қасиет сияқты биік адамшықы ішкі стимулдарына
айналдыру болып табылады. Тәрбие үрдісі қызға мінез бен қарым –
қатынастарының адамгершілік жағын ұғындыруды қамтамасыз етуі тиіс. Қыздың
өз әрекеттері мен өзгелерді түсінуі адамгершілікті бағалауына және өзін -
өзі бағалауға үйренуге мүмкіндік береді. Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса
маңызды көрсеткіші қыздың адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани
адамгершілік қасиеттерінің елеулі өзгеруі болып табылады. Жетілгендік
қыздардың дағдылы және күрделі жағдайлардағы адамгершілік мінез –құлқының
тұрақтылығынан, мінез – құлқының ересектер бақылауынан біршама
тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің адамгершілік тұрғыдан қалай болатынын
алдын – ала болжап білуден, іштей бақылауды ожданның пайда болуынан,
әрекеттерінің моральдік жағын, өзінің адамгершілік қасиет иесі екенін
түсіне білушіліктен көрінеді. Адамгершіліктің дамуы – тәрбие жұмысының
жемісі.
Жасөспірімдік кезеңдегі қыздардың қарым –қатынасы, тұлғалық дамудың
мінездік сипаты, ерекшеліктері туралы процесс мына ғалымдардың еңбектерінде
анализденген (Б.Г.Ананьев, А.В.Дмитриев, И.С.Кон, З.Ф.Есерева ).
Педагог – зерттеуші А.В.Мудрик өз еңбектерінде Қыздардың қарым –
қатынасы – бұл рухани алмасуының қоршаған адамдармен және әртүрлі
серіктерімен ойша диалогтық формадағы біріккен әрекет процесі деп
тұжырымдайды.
Жасөспірімдік кезең қыздың өмір жолын, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, неге шамасы келетініне мән беретін, яғни өз болашағына айрықша
үңіліп қарайтын кезең. Бір сөзбен айтқанда осы кезеңде олар өзімен - өзі
кеңесіп, жан дүниесіне үңілуге құштар.
Бұл кезеңде қыздың өзін - өзі тәрбиелеу мәселесі күн тәртібінен
ерекше орын алады. Біреу өз бойындағы берекесіздіктен, екіншісі –
тұйықтықтан, үшінші біреу – орынсыз ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мұндайда
ол келеңсіз қылығымен шама – шарқынша аласып, өзін - өзі қатты қадағалайды.
Қыздың өзін - өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жасөспірім
санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы, өзіне -өзі ұдайы есеп
беруінен, өзін -өзі аңғара, байқай алу қабілетінен көрінеді. Қыздың өзіне
-өзі үңіліп, өзін тізгіндеуге тырысу, белгілі мақсат көздеу – осы істегі
бастапқы қадам. Әрине, бұл өзіндік тәрбиенің бірден –бір өлшемі емес. Ояна
бастаған балғын сана сыртқы ортадан белгілі бір түрткіні қажет етеді. Ал
мұндай түрткілер ата – ана, ұстаз – тәрбиеші, құрдас –құрбылар тарапынан
болуы мүмкін. Қыздың алғашқы адами құндылықтары, әрине отбасында
қалыптастырылады. Бұл кезеңдегі өзіндік сана өмірден үлгі -өнеге, мұрат
іздеуге жетелейді. Мұндайда қыз өз мінез –құлқының жаман –жақсы жақтарын ой
таразысына салуға ұмтылады, алдына таудай талаптар қойып, бұларын қайткенде
тиімді етіп орындау жолын қарастырады. Сонымен қатар қыздар өз көңіл күйіне
көбірек берілген , айтқанды орындағыш әрі жанашыр болуға жақын тұрады.
Жасөспірімдік кезеңде қызда өмірлік құндылықтарды таңдауда мәселе
туындайды. Бұл кезең өзіне деген ішкі позициясын құруға ұмтылады (Мен
кіммін?, Мен қандай болуым керек?), Басқа адамдарға қатысты, сонымен
қатар моральдық құндылықтарға да қатысты. Дәл осы кезеңде бала
мейірімділік пен зұлымдықтың арасындағы өз орнын саналы түрде өңдей
бастайды. Намыс, адамгершілік, құқық, міндет және басқа да тұлғаны
сипаттайтын қасиеттер жастық шақта адамды қатты мазалайды. Жастық шақта
қыз мейірімділік пен қатыгездіктің диапазонын ең шегіне дейін үлкейтеді
және өз ойын өзінің жанын кереметтен, жоғарылықтан, мейірімділіктен
қатыгездікке дейін, опасыз, зұлымдыққа дейін кеңейтеді. Жасөспірімдік
кезеңде өзіңді еліктеу сезіміне және шың басына шығаруға, күрес пен жеңуде,
құлдырау мен қайта жандануда- рухани өмірдің көп жақтылығымен, адамның
жүрегі мен санасының жағдайын сездіруге ұмтылады. Бала үшін және барлық
адамзат үшін, егер бала өзі үшін рухани жолмен дәрежесін, жетістігін
таңдап алатын болса бұл ең маңыздысы және мәндісі болады. Ішкі позицияны
таңдау – айтарлықтай қиыншылықты рухани жұмыс. Жас қызға оның бала кездегі
және жасөспірімдік кездегі мінез-құлқын анықтаған жалпы адамзаттық
құндылықтардың бағдарларын саналы түрде бұзып немесе тарихи нормалар мен
құндылыұтарды қабылдауға тура келеді. Сонымен қатар, оған жаңа идеологтар
мен бұзақылардың қазіргі кездегі мемлекеттік идеялары қапаландырады. Ол
өзіне адаптивті емес өмір позицияларын таңдап алып, оның таңдап алған
позициясы ол үшін бір ғана қолданбалы және бір ғана дұрысы деп санайды [
28, с.451-452].
Жастық қанша құштарлықпен өзінің өмірдегі орнын іздеуге
бағытталса да, ол қанша бар шынайылықты интеллектуалды түсінуге дайын болса
да, ол әлі көп нәрсені білмейді – онда әлі шынайы және рухани өмірдің жақын
және басқа адамдардың арасында тәжірибесі жоқ. Сонымен қатар, дәл осы кезде
өзге жыныстыға деген табиғатпен берілген құштарлық сезімінің нағыз оянуы
көрінеді. Бұл құштарлық жас қыздың құрылып қойған құндылық бағдарларына
және сенімдеріне, біліміне, түсінігіне қарамастан, тұтылуы мүмкін.
Жасөспірімдік кезеңде – басқа адамға деген құштарлық сезімі басқа барлық
сезімдердің орнын ауыстыруға болатын өмір кезеңі. [ 29, 45-46б.].
Өмірдің осы кезеңінде қыз мынаны шешеді, ол өзінің
қабілеттерін еңбекте және өмірде шынайылауда қандай ретпен ұсынады.
Жасөспірімдік кезең – қыздың өміріндегі ең маңызды кезең.
Жастық шаққа жас өспірім болып кіріп, жас қыз бұл кезеңді шынайы
ересектікпен бітіреді. Бұл кезеңде ол өзінің рухани дамуы мен жердегі
тіршілік ету жолын өзі анықтайды. Ол адамдардың арасындағы өз орнын,
өзінің іс-әрекетін, өзінің өмір образын жоспарлайды. Бұл кезде жастық
шақтағы жас ерекшеліктік кезең адамға руханилық пен рефлексияға қабілетін
дамыту жолында ештеме бермеуі де мүмкін. Осы кезеңде өмір сүріп, ер жеткен
адам жас өспірімнің психологиялық статусында қалып-қалуы да мүмкін [ 31, 83-
89б.].
Жастық шақ – ерте жастық шақ, ересектің және жас өспірімдік
арасында онтогенетикалық үлестірілген адамның кезеңі. Дәл осы жастық шақта
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуы жүреді. Жас қыз қиын жолды жүріп басқа
адамдардан әлеуметтік маңызды тұлғалық қасиеттерді үйреніп, жаны ашуға
бейімділік, адамдарға қатысты белсенді өз-өзіне және табиғатқа; шынайы
қатынаста болу, конвенционалды рольдерді, нормаларды, қоғамдағы мінез-
құлық және т.б. меңгеруге қабілетті.
Бұдан қазақ қыздарының тұлға ретінде қалыптасуына, қарым –қатынас
түсінігінің теориялық негізінде айтылып кеткендей, қарым –қатынас пен іс
-әрекет арасындағы байланыс, басқа адаммен қарым – қатынасында, оның қандай
адам екендігі яғни қоршаған ортасы мен қарым – қатынасы, ұлттық
ерекшеліктері, психологиялық ерекшеліктері әсер етеді деген тұжырымға қайта
ораламыз .
Жасөспірімдік кезеңде жекелей – идентификация механизмі жаңа
даму алады. Дәл осы жастық шақта басқалардың жағдайына сезіну қабілеті, осы
жағдайларды өзінікі сияқты етіп эмоционалды уайымдау өршеленеді. Сондықтан
да жастық шақ өзінің басқа адамдарда көрінуінде соншалықты нәзік, өзінің
әсерлерінде уайымдауларында табиғаттың пайымдауларынан және онымен
идентификацияларында, өзінің өнерді түсінуімен қатынасында осыншалықты
сензитивті болуы мүмкін. Идентификация адамның сезім сфераларын нәзік
етеді, оны бір уақытта бай және әлсіз етеді [ 32,с. 56-58].
Қазақ қыздарының жан – сезімін толқытып, ойларына ой қосатын ,
қиялына қанат бітіретін қазақ халқының рухани байлығы мен болмысы терең
сұлу әндері мен сыршыл күйлері, ұлттық ойындары, осы кезге дейін тәлім –
тәрбиелік қадір – қасиетін жоймаған салт – дәстүрі, әдет –ғұрыптары,
адалдыққа, қарапайымдылыққа, сыпайылыққа, әділдік пен мейірімділікке
баулитын ырым –тыйымдар т.б.
Сонымен қатар дәл осы жасөспірімдік кезеңде жекеленуге құштарлық
өршеленеді, өзінің кіршіксіз өміріне бөтендердің араласуынан және жақын
адамдардың араласуынан қорғауға тырысады, өйткені рефлексия арқылы өзінің
тұлғалық сезімдерін нығайтқысы келеді, өзінің индивидуалдылығын сақтап қалу
үшін өзінің құштарлықтарын мойындауларға айландырғысы келеді. Жекелену жас
қызға өз түрін сақтап эмоционалды және рационалды қарым- қатынас
деңгейінде өзгелермен өзара іс - әрекет кезінде дистанция сақтау құралы
болып табылады.
Жекелену-идентификациясы жастық шақта өзінің спецификасын алады:
қыз бір уақытта басқа жас ерекшелік кезеңдеріне қарағанда ыстық және
суық. Бұл басқа адамдармен, жануарлармен, табиғатпен тікелей қарым –
қатынаста көрінеді. Мейрімділік пен зұлымдықтың осы және басқа полюсында,
идентификация және мүлкін алу жастарды басымдылатады. Бұл шынайы ғашықтық
пен мүмкін болатын жек көрудің кезеңі. Махаббат- үнемі жоғарғы деңгейдегі
мүлкін алу болып табылады. Дәл осы кезде адам осы амбивалентті жағдайларға
толы болады. Дәл осы жасөспірімдік кезеңде адамның руханилығы мен
адамшылығының жоғарғы потенциалы туындайды, бірақ дәл осы кезде адам
адамшылықтың ең төменгі қараңғылығына түсіп кетуі де мүмкін . [33,
с.491-492].
Тұлғаның өмір сүруімен бірінші туу жасынан өтіп, адамдардың
тікелей байланысының шегінен шықпай, жас өспірім балалық шағынан өсіп және
жастық шағына шыдамсыздана кіріп, тұлғаның екінші рет туу мүмкіндігін
алады. Жастық шақ өзінше терең өзінің рефлексивті қабілеттерін дамытады.
Дамыған рефлексия өзіндік уайымдаулардың, талаптанулардың, өзара
әрекеттеуші мотивтер және бір уақыттағы – суық анализді және интимділіктің
нормалары мен сәйкестігі нәзік сезімталдыққа мүмкіндік береді. Рефлексиялар
жас қызды оның ішкі дүниесінің шегінен шығарып және осы өмірдегі позициясын
алуға мүмкіндік береді. Дәл осы жаста қыз не өзіндік цинизмге мойын бұрады,
немесе саналы түрде рухани дәрежеге құлшына бастайды, өмірді дәстүрлік
түсініктердің негізінде және жаңа өзіндік бейімділіктер негізінде құра
бастайды. Сонымен қатар жастық шақта жас адамдар арасында құндылықты
бағдарлар жүйесінде және мойындауға шақыруда, рефлексияға қабілетте және
басқа ерекшеліктер сферасында, тұлғаны сипаттайтын ажыраулар тереңдей
түседі [ 34,с. 191-195].
Жоғары сынып оқушысы белгілі жас шамасындағы адам ретіндегі
және тұлға ретіндегі үш жақты сипатталуы мүмкін: 1) психологиялық жағынан,
ол тұлғаның қасиетін және жағдайын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫН
ПСИХОЛОГИЯ – ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Мамандығы Психология
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы : ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарым- қатынас мәселесінің шетелдік және кеңестік ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуы
1. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері
1. ҚАЗАҚ ҚЫЗДАРЫНЫҢ ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ЖАСАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
1. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістерін, процедурасын және
базасын негіздеу
2. Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз әдістемесі
ТІРКЕМЕ Ә Ф.Ряховскийдің Қарым – қатынас деңгейін бағалау әдістемесі
ТІРКЕМЕ БАяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген
қатынасыңыз тесті
КІРІСПЕ
Қазақ дүниетанымынан тәңірге табынған көзқарасты,
шешендікке бет бұрған шығармашылық дәстүрді, көптің көңілінен шыққан
тұлғалық әулие тұтқан ағартушылық дәстүрді көреміз. Бұдан қазақ халқының
ежелден ойшыл, сезімтал, сыршыл халық болды деген түйінді тілге тірек
етеміз. Қазақ – дала кеңістігіндегі әрбір көріністің, әрбір іс-әрекет пен
мінез-құлықтың байыбына жетуге, олардың түйінді жағын анықтауға мән берген
халық. Қазіргі кездегі психология ғылымында жалпы қазақ халқының
психологиясын зерттеуге көп зейін аударылып отыр. Осы зерттеулердің бір
саласын – қазақ жастарының, әсіресе қазақ қыздарының психологиясын
зерттеуге арналған мәселелер құрайды.
Адамның жыныстық ерекшеліктеріне және онымен байланысты
психологиялық, айырмашылықтарға қатысты мәселелер соңғы уақыттарда
зерттелушілердің қызығушылығын туындатып отыр. Ол әйелдер мен ерлердің тең
құқылығымен, әйелдің әлеуметтік рөлінің өзгеруімен, әйел табиғаты жайлы
көзқарастардың өзгеруімен байланысты. [ 15,41б. ]
Жастық шақ кезеңінде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынасындағы
алатын орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, жастардың
белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа жататындығына байланысты анықталған
қоғамдық қатынастар мен қасиеттерінен олардың индивидуалды ерекшеліктері
көрінетіндігін байқасақ, олардың ұлттық ерекшеліктерінің қарым-қатынас
жасау аймағына тигізетін әсерін анықтау үшін біз бітіру жұмысының тақырыбын
Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері деп алу көкейтесті мәселе екендігін анықтадық.
Бұл мәселеге назар аударған себебіміз, өйткені қазіргі таңда заман
өзгерістеріне байланысты қазақ қыздарының ұлттық ерекшеліктері сақталмай,
өзгерістер болып жатыр. Қазақ халқы өз дәстүрлерін ұстанатын халық,
дегенмен де мұндай өзгерістердің болуы заман талабына, қоғамның дамуы,
әлеуметтік орта да әсер беріп отыр. Қазақ қыздарының қарым –қатынас жасау
ерекшеліктерінде қазіргі таңда бұрынғымен салыстырғанда оларда ұялшақтық,
қарапайымдылық, биязы мінезділік, сыпайылық тән болса да, барлық қазақ
қыздарын осылайша сипаттай алмаймыз. әртүрлі ортада өскен, әртүрлі тәрбие
көрген, атап айтсақ, ауыл мен қалада өскен қыздардың да қарым –қатынас
жасау ерекшеліктері түрліше болып, айырмашылықтар байқалады. Қазақ
қыздарының қарым –қатынас жасауда, психологиялық өзгеріске түсуде ашық
болуға, үйірсектікке, яғни жағымды жағына өзгерсе өте дұрыс болары анық.
Осындай мәселелер қоғам үшін маңызды.
Өзара тұлғалық қарым –қатынас өзара әрекеттің құрамдас
бөлігі болып табылып, сол контексте қарастырылады (А.А. Леонтьев, А.А.
Петровская, А.А. Бодалев, Б.Ф. Ломов).
Өзара тұлғалық қарым –қатынас - адамдар арасындағы әртүрлі саналылық
деңгейінде сезілетін өзара байланыс. Осы байланыстардың негізінде өзара
әрекет жасайтын адамдардың әртүрлі эмоционалды жағдайлары мен психологиялық
ерекшеліктері жатыр.
Өзара тұлғалық қарым – қатынастардың дамуы адамның жынысына, жасына,
ұлтына және басқа да факторларға байланысты. Әйелдердің қарым –қатынас
жасау аймағы ерлерге қарағанда шектеулі. Өзара тұлғалық қарым –қатынас
кезінде әйелдер өзін -өзі ашу, басқаларға өзі туралы мәлімет беру
қажеттілігін бастан өткереді. Әйелдер көбінесе жалғыздық сезімін сезінеді.
Әйелдер үшін өзара тұлғалық қарым –қатынастан көрінетін ерекшеліктер
маңызды болса, ерлер үшін іскерлік қасиеттер маңызды болып келеді.Әртүрлі
ұлттық қоғамдарда өзара тұлғалық байланыстар адамның қоғамда алатын орны,
жыныстық, жас ерекшелігіне байланысты статустар, өмір сүретін әлеуметтік
ортасын есепке ала отырып құрылады.
Зерттеу мақсаты: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы
әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу обьектісі: мектептің жоғарға сыныбында оқитын қазақ қыздары
Зерттеу пәні: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау ерекшеліктері
Зерттеу міндеттері:
1. қазақ қыздарының психологиялық ерекшеліктерін, қарым – қатынастың ғылыми
әдебиеттерде қарастырылуын талдау
2. қазақ қыздарының қарым -қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін әдістер мен
әдістемелерді қарастыру
3. қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерін эксперименталды зерттеу
4. зерттеу нәтижелерін өңдеу
Зерттеу болжамы: қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы
әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері олардың ұялшақтық, ұяңдық, сыпайылық
, қарапайымдылық қасиеттерімен сиптатталады.
Зерттеу әдістері:
1. Психодиагностикалық әдістер:
1.1 Өзіңіздің коммуникация деңгейін тексеріңіз әдістемесі
1.2 Ф.Ряховскийдің Қарым – қатынас деңгейін бағалау әдістемесі
1.3 Аяқталмаған сөйлемдер немесе сіздің жалпы өмірге, адамдарға деген
қатынасыңыз тесті
2. Математикалық әдістер:
2.1 орта тенденция табу;
2.2 пайыздық үлесті табу;
2.3 квадраттық ауытқуды табу;
2.4 Стьюденттің t критерийі.
3.Эмпирикалық әдістер:
3.1 сауалнама
Зерттеу базасы : Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 44 Оралхан
Бөкей атындағы мектеп – лицейінде 11-ші сыныпта білім алатын 20 қазақ
қыздары және Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы № 42 аралас орта
мектебінде 11-ші сыныбында білім алатын 20 қазақ қыздары
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және тіркемелерден тұрады.
1 ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Қарым- қатынас мәселесінің шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылуы
Қарым – қатынас дегеніміз- тіл арқылы пікір алысу. Адамның
ерекшеліктерінің бірі – оның сөйлеу қабілеттілігі. Сөз - адам факторының
бір бөлігі. Қарым-қатынас жасау мүмкіндігінен айырылған адамдар толығымен
дами алмайды. Адам миының белсенділігі екінші сигнал жүйесінің қызметіне
байланысты. Сондықтан адамның барлық психикалық ерекшеліктері сөйлеу арқылы
ғана көрініп, өмір сүреді. Қарым-қатынас адам іс-әрекетінің таным және
еңбекпен қатар жеке адамды қалыптастыратын аса маңызды түрі болып табылады.
Жалпы қарым-қатынаста тұлғаның өзін-өзі ашу мен өзін-өзі көрсетуін
қарастыратын болсақ, тұлға ең алдымен коммуникация арқылы қарастырылады.
Адам үнемі әлеуметтік ортада болады, оның іс-әрекеті басқа адамдармен қарым-
қатынасқа жетуіне және тәрбиесінен, сондай-ақ қақтығыс деңгейінің болуымен
анықталады.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – қарым-қатынас.Қарым-
қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамуын талдау мүмкін емес.
Психологияда қарым-қатынас мәселесін А.А. Леонтьев, А.А. Петровская, А.А.
Бодалев, Б.Ф. Ломов зерттеп, анықтама береді. К.Маркс қарым-қатынаста ғана
индивидтер бірін- бірі физикалық және рухани толықтырады, қарым-қатынас
адамдардың адамдарды өңдеуідеп есептеген. [ 41,с.102 ]
Бодалев А.А. қарым-қатынас барысында әрбір жан тұлға болып келеді және
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп, қарым-қатынасты адамның және
іс-әрекет субьектісі ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап
көрсетеді.Қарым – қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар
үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол қасиетті қарым-
қатынаста қалыптастырады. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға
болады: адамның бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез-құлқы
қалыптасатын жан-жақты шындық. М.Л.Лисинаның қарым-қатынас жайлы
концепциясында қарым-қатынасқа түскен әр адамда аффективті жеке адамның
байланысы қалыптасады. Ал жеке адамның аффективті байланысының болмауы оған
бейжай қарау, адам ішіндегі көңіл-күйін үлкендермен бөлісі алмауы, егер
көңіл-күй болған кезде олар терең, мағыналы болмайды. Осындай нәтижеде жеке
тұлға болып қалыптасуында дұрыс емес бағыт алады.
Қарым-қатынастың динамикалық қыры мимика мен ым – ишарадан байқалады.
Мимика дегеніміз – қарым-қатынас кезіндегі беттің құбылысы. Ым –ишара
дегеніміз – психикалық күйді байқататын әлеуметтік қалыптасқан қимыл.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас жасаушылардың
арасындағы қашықтықтың партнерлердің отырысының коммуникативтік мәніне
көңіл аударылуда. Америкалық қарым-қатынас психологиясында бұл бағыттағы
зерттеулерге проксемика деп ат қойылған.
Психологияда ара қатынастың өзара түсіну мен қабылдау механизмдерін мынадай
түрлерге бөледі.
Перцепция – адамның адамды сыртқы белгілері арқылы қабылдауы:
- идентификация - өзіңді басқа адаммен теңестіру;
- эмпатия – бұл басқаның қуаныш, қайғысына ортақтаса білу;
- рефлексия – бірін – бірі түсіну;
- аттракция – қабылданатын адамға деген эмоциялық көзқарастың пайда болуы.
Жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарым-қатынаста болып,
өзінің мәнін түсінеді. Қарым- қатынастың негізгі 4 түрі көп аталынады:
көңілдестік, жеке бастық, әлеуметтік, көпшіліктік. Алғашқы екі ара қатынас
жақын, достық байланысты білдіреді, ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік
қатынасты ұстанады, көпшіліктік ара қатынас бөтен адамдармен араласу.
Егер ара қатынастар әрбір адамның меншікті қажеттері сипатында болса
онда олар жеке қатынастар деп аталады. Ал ара қатынас жүйеленіп, екі, одан
да көп адамдардың сипаттамасы ретінде қабылданса, топтық қатынастар деп
аталынады.[ 13,с.98 ]
Күнделікті өмірде, тұрмыста жеке адамның ерекшелігіне қарай қарама
–қарсылықты, бейтараптық, жанжалдық, амбивалентті, үйлесімді, альтруистік
қатынастар кездеседі.
Адам жасы ұлғайып, дамыған сайын қарым-қатынасы тұрақталып қоймастан,
адамның оларды басқару қабілеті де артады.
Адам аралық қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар
психологиясын үздіксіз үйрену арқылы жетілдіре, дамытып отыруға болады.
Қарым-қатынастың тұлға қалыптасуындағы рөлі зор. Қарым-қатынас адам
тұрмысының индивидуалды фактор формаларының маңызды жағы болып табылады.
Өзара тұлғалық және қоғамдық қарым-қатынастың байланыс анализі адамның
сыртқы әлеммен байланысында барлық қиын жүйеде қатынас орны туралы
сұрақтағы акцентті дұрыс қоюға рұқсат береді. Алайда алдымен қатынас
мәселесі жайлы тұтастай бірнеше сөз айтып кету қажет. Бұл мәселені шешу
отандық әлеуметтік психология аймағында ерекше болып табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік психологияда” қарым-қатынас” деген терминнің нақты
аналогы жоқ, бұл жай кезде қолданылатын” коммуникация” деген ағылшын
терминіне толық эквивалентті еместігінен ғана емес, сонымен қатар оның
ерекше психологиялық теорияның мағынасы тек қана түсінік сөздігінде қаралуы
мүмкін, нақты айтқанда қызмет ету теориясында. Әрине төменде қарастырылатын
қарым-қатынас құрылымында, әлеуметтік-психологиялық білімінің басқа
жүйесінде жазылған немесе зерттелінген жақтары ерекшеленген болуы мүмкін.
Мысалы өзара тұлғалық қатынасқа байланысты санаға қасиетті мәннің 3 тобын
келтіреді.
1. бірлестік, қауым құру, біртұтастылық( жақсы компания, достар)
2. хабарлама беру, мағлұматтармен алмасу ( сұхбаттасу, әңгімелесу)
3. қарама –қарсы әрекет (бірін –бірі терең түсіну)
Бұнда қарым-қатынас ұғымында әртүрлі 3 үрдістің қалай бірігетіні
көрсетілген. [ 15,с.48 ]
Адамның екі жақты қатынасы- қоғамдық және тұлғалық тек қарым-
қатынаста ашылады және іске асырылады. Сонымен қатар қатынас тамырлары-
индивидтердің материалдық өмір әрекетінің өзінде. Қарым- қатынас – адамның
барлық қарым-қатынас жүйесінің жүзеге асуы болып табылады. Қалыпты жағдайда
адамның өзін қоршаған заттық әлемге әрқашанда оның адамдарға, қоғамға
қатынасы негізделген. Бұл жерде өмірдегі қарым-қатынаста тек қана
адамдардың өзара тұлғалық қарым-қатынасы берілгендігі ғана емес, тек қана
олардың эмоционалдық бағыныштылығы сонымен қатар қарым-қатынасқа өзінің
табиғатында қоғамдық жеке тұлғалық емес қарым- қатынастар кіреді деген ойды
көрсету қажет. Қарым –қатынассыз тұлғалық қоғам қалыптастыру мүмкін емес.
Бұнда қарым-қатынас индивидтерді байланыстыру амалы болып, сонымен қатар
бұл индивидтерді дамыту амалы болып табылады.
Қарым – қатынас әртүрлі спецификалық формада жүзеге асырылады. Қарым-
қатынас өзара тұлғалық қатынас сияқты әлеуметтануда топтар арасындағы қарым-
қатынасты зерттеу уақытындағы әлеуметтік психологияда зерттелінетін үрдіс.
Қарым-қатынас өзара тұлғалық қатынас жүйесінде адамдардың біріккен өмір іс-
әрекетінде пайда болған. Сондықтан ол әртүрлі дара тұлғалық қатынаста
жүзеге асырылады. Өзара тұлғалық қатынастың типі қарым- қатынастың қалай
пайда болатынына немқұрайсыз қарамайды , бірақ ол қатынас тым күрделенген
кезде спецификалық формаға ие болады.Ол да қоғамдық қарым-қатынасты іске
асыру яғни жоғарғы деңгейдегі қатынас сипаттамасына жатады. Бұл жағдайда
әлеуметтік топтардың өкілдері ретінде топтар немесе индивидтер қарым-
қатынас жасайды. Егер топтардың пікірлері қарама-қайшы болса да қарым-
қатынас актісі міндетті түрде жасалу керек. Бұндай қарым- қатынастың қос
мағынасы бар : өзара тұлғалық қарым- қатынас және топтық қарым- қатынас. [
9,с.98]
Қарым – қатынас категориясы басқа категориялар сияқты психология
ғылымында негізгі орынды алады. Тұлға аралық қарым-қатыас дегеніміз – екі
адамның өзара әрекет жасау үрдісі. Ол өзара танымға, көзқарасқа, мінез-
құлыққа және осы үрдістің қатысушыларының іс- әрекетінің бірлесуіне
бағытталады. Соңғы 20-25 жылдары қарым-қатынас мәселесін оқыту психология
ғылымында және әсіресе әлеуметтік психология зерттеулерінде жетекші бағыт
болып табылады.. Қарым-қатынас психикалық зерттеуінің пәні болып
есептелінбейді, сондықтанда міндетті түрде бұл категорияның спецификалық
психологиялық аспектісі көрінеді. Сонымен қоса қарым-қатынас байланысының
іс-әрікетінің сұрағы ең негізгі болып табылады. Методологиялық
принциптерінің бірі - бұл өзара байланыстардың ашылуы, қарым-қатынас
бірлігі мен іс-әрекет болып табылады. Ол адамның бірлескен іс-әрекетінің
қандай болсын формаларын болмайды. Бірақ та бұл байланыстың мінезі әртүрлі
ұғынылады. Кейбір кезде қарым-қатынас және іс-әрекет адамның әлеуметтік
болмысының екі жағы сияқты қарастырылады; басқа жағдайларда қарым-қатынас
қандай да бір іс-әрекеттің элементі болып табылады, ал ақырғысы жалпы қарым-
қатынас жағдайы ретінде қарастырылады. Енді, соңында қарым-қатынас ерекше
іс-әрекет түрі деп интерпритациялауға болады. Көбінесе психикалық іс-әрекет
трактовкаларында барлық анықтамаларында және категориялы ұғыну аппаратының
қарым-қатынасында “субъект – объект” құрайды. Ол адамның әлеуметтік
болмысында тек қана бір жағын қамтиды. Жалпылай алғанда теориялық және
эксперементальді өңдеулерде қарым-қатынас принципі әлеуметтік психологияда
ұжымдық жұмысының қатарымен, және “қарым-қатынас психологиялық зерттеулері”
, “Таным және қарым-қатынас” жұмыстарында көрсетілген. А.В. Брушмен және
В.А. Поликарповтың жұмыстарында берілген методологиялық принциптерінің
сынауы және де көбінесе танымал зерттеу циклдері атап көрсетілген. Оның
ішінде отандық қарым-қатынасысың барлық көп аспектілі мәселесі психология
ғылымында талданған.[ 21,с.47]
Қарым-қатынастың құрылымына келетін болсақ, кеңестік әлеуметтік
психологияда қарым-қатынас құрылымы ең маңызды орынды алады. Қарым-қатынас
құрылымының мәселесіне әртүрлі әдістемелер арқылы жүзеге асырылады.
1. Бұл құбылыстың анализдің деңгейлері арқылы бөлініп шығуы.
2. Оның негізгі функциялары арқылы атап өтуі. Әдетте анализдің үш деңгейін
бөліп көрсетеді:
I. Макро деңгей: Индивидтің басқа адамдармен қарым-қатынасын оның өмір
образы ең негізгі жағы қарастырылады. Бұл деңгейде қарым-қатынас
процесі уақыттың интервалымен оқытылады, адам өмірінің ұзақтығына
сәйкес. Бұнда қарым-қатынас индивид басқа адардармен және әлеуметтік
топтар мен ауыр дамитын байланыстар торы ретінде шығады.
II. Меза деңгей (орташа деңгей): Қарым-қатынас мақсатқа жететін логикалық
аяқталған контактілердің өзгеру жиынтығы ретінде қарастырылады. Қарым-
қатынас оқытудың деңгейіндегі ең негізгі акцент мазмұнды
компоненттердің қарым-қатынас жағдайында болады – “не үшін?” және
“қандай мақсат үшін?”. Осы деңгейде қарым-қатынас пәнінде қарым-
қатынас динамикасы ашылады, қолданған құралдарды (вербальді, вербальді
емес) мен фазаларды талдайды.
III. Микро деңгей: бұндағы ең негізгі акцент қарапайым қарым-қатынас бірлік
актцінің анализінде немесе трансакция. Әрбір аталған анализдің
деңгейлері арнайы теориялы – методологиялық және методологиялық
қамтамасыздығын талап етеді. Қарым-қатынас функцияларына адамның
әлеуметтік болмыс процесінде қарым-қатынас жатады. Қарым-қатынас
функциялары көп образды және олардың классификацияларында әртүрлі
негіздер бар.[ 13,с.147]
Соның ішіндегі классификацияның негізінің бірі бұл қарым-қатынастағы
үш бір-бірімен байланысқан жақтары көрінеді немесе мінездемелері –
информациялық, интерактивті, перцептивті. Осыған байланысты келесі
функциялар көріне бастайды: информациялық - коммуникативті, регуляциондық -
коммуникативті және аффективтік - коммуникативті.
Информациялық – коммуникативті қарым-қатынас функциялы индивидтер
арасындағы әртүрлі түрінде информациялармен алмасу.
Адамның қарым-қатынастарында информациямен алмасу өзінің спецификасы бар:
біріншіден, екі индивидінің қарым-қатынасы. Әрбіреуі белонді субъект болып
табылады. Екіншіден, информациямен алмасу міндетті түрде партнердің мінез-
құлқы, ойлары сезімдері қатысу керек. Үшінші деп, олар бірдей немесе ұқсас
кодификация жүйесімен, декодификация байланысымен икемделулері керек.
Қандай да бір информацияны беру әртүрлі жүйелік белгілер арқылы жүзеге
асуы мүмкін. Көбінен вербальді (жүйелік белгі ретінде сөз қолданылады) және
вербальді емес коммуникация (әртүрлі сөздік емес жүйелік белгілер).
Вербальді емес коммуникацияның бірнеше формалары бар:
– Кинетика (оптика – кинетикалық жүйе, ол өзіне жест, мимика,
пантомимиканы қосады)
– Паралингвистика (дауыстың вокализациялық жүйесі, пауза, жөтену және
т.б.)
– Проксемика (кеңістік ұйымның нормалары және қарым-қатынастағы уақыты)
– Визуальді қарым-қатынас (көзбен контакт жүйесі, кейбір кезде белгілік
жүйе ретінде қарым-қатынас кезінде партнерлер иістермен немденеді)
Реттеушілік – коммуникативті (интерактивті) қарым-қатынас функциясы мінез-
құлық тұрақтылығымен және тікілей ұйымның адамдардың бірмекен әрекеттерінің
процесінде тұжырымданады.[ 32,с.56 ]
Өзара әрекет ұғымы екі түрде қолданылады: біріншіден, адамдардың
контактілердің мінездемесі (әрекеттері, контрәрекеттері, соәрекеттері) іс-
әрекет бірлігінің процесінде, екіншіден, өзара әсерлердің бейнелеуі.
Аффективтік – коммуникативті қарым-қатынас функциясы адамның
эмоционалды сферасының реттелуімен байланысты. Қарым-қатынас адамның
эмоционалды күйлердің ең негізгі детерминанты болып табылады. Адамның
барлық эмоциялардың спектрі адамның қарым-қатынас жағдайымен дамиды және
пайда болады.
Бірқатар психологиялық концепцияларда қарым – қатынас пен іс - әрекет
қарама – қарсы қойылған тенденция болып табылады. Мысалы мұндай мәселеге Э.
Дюркгейм тоқталды, С.Г. Тард қоғамдық қозғалыстың динамикасына емес
статистикасына көңіл бөлді. Оның пікірінше қоғам динамикалық жүйе ретінде
іс - әрекеттегі топ және индивид емес, қарым-қатынас статистикалық формада
болды. Қарым-қатынас факторы детерминацияда көрсетіледі, бірақ іс-
әрекеттің оқудағы рөлі көрсетілмеді. Қарым – қатынас процесінің өзі рухани
ауызша қарым-қатынас процесіне әкеледі.
Оған қарама – қарсы қарым-қатынас пен іс -әрекет бірлігінің идеясы
қолданылады. Мұндай логикалық қорытынды адамдар арасындағы шынайы
қатынастан қарым-қатынасты түсінуден туындайды. Қарым-қатынастың кез келген
формасы іс - әрекеттің біріккен спецификалық формасына қатысты. Адамдар
әртүрлі функцияларды орындау процесінде ғана қарым-қатынасқа түсіп қоймай,
кейбір іс -әрекетте де қарым –қатынасқа түседі.Осы арқылы ылғи да іс
-әрекеттегі адам қарым – қатынаста болады.Оның іс-әрекеті басқа адамдардың
іс-әрекетімен қиылысады. Дәл осы іс-әрекеттің қиылысуында әрекеттегі адам
өз іс-әркетіндегі затқа ғана емес басқа адамдарға да белгілі қатынас
тудырады. Индивидтің біріккен іс-әрекетін қарым- қатынас қалыптастырады.
Қарым-қатынастың іс-әрекетпен байланысының фактісін зерттеушілер
нақтылайды. Бірақ бұл байланысқа әртүрлі сипаттама беріледі. Кейде іс-
әрекет пен қарым- қатынас өзара байланысты процесс ретінде емес, адамның
әлеуметтік өмір сүруінің екі жағы ретінде қарастырылады. Қарым-қатынастың
екінші жағынан іс-әрекеттің белгілі жағы болып түсіндіріледі. Ол кез келген
іс-әрекетке қосылады. Сонымен қатар іс-әрекетті қарым-қатынастың шарты
ретінде қарастырады. Енді қарым-қатынасты іс -әрекеттің арнайы түрі ретінде
интерпритациялауға болады. Бұл көзқараста оның екі түрін бөліп көрсетеді.
Біріншісі қарым-қатынас коммуникативті іс-әрекет ретінде немесе қарым-
қатынастың іс-әрекеті ретінде түсіндіріледі. Ол онтогенездің белгілі
дәрежесінде көрінеді. Мысалы мектепке дейінгі жас кезеңінде және
жасөспірімдік жас шағында. Екіншісі қарым-қатынас іс-әрекеттің белгілі бір
түрі ретінде түсіндіріледі. Мұнда іс-әрекетке әрекет, операция, мотив
кіреді. Бұл көзқарастардың салыстырмалы кемшіліктерін табу өте қиын.
Мұндағы ең бастысы қарым-қатынас пен іс-әрекет арасындағы байланыс. Мұнда
теориялық және жалпы әдіснамалық анализпозицияларын атап көрсетуге болады.
Эксперименталдық тәжірибеде зерттеушілердің барлығындаайырмашылығына
қарағанда ұқсастығы өте көп. Қарым- қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі бұл
фактілерді мойындау болып табылады. Біздің көзқарасымыз бойынша іс -әрекет
пен қарым-қатынастың байланысы кең көлемді, мұнда қарым-қатынас біріккен іс-
әрекет жағынан қарыстырылады. Мұндай іс-әрекет пен қарым-қатынастың
байланысы қарым-қатынасты кең көлемде түсінуге әкеледі. Олар адамның даму
тарихындағы жетістіктер, микро дәрежеде болса да қоршаған орта немесе
макродәреже әлеуметтік байланыстың негізгі шарттары.
Қарым – қатынас пен іс-әрекеттің органикалық байланысына қабылданған
тезистер қарым-қатынасты қарастырудың нормативі болып табылады, ол
эксперименталды зерттеудің нәтижесімен бірдей. Мұндай нормативтердің бірі
қарым-қатынасты оның формасы жағынан сондай-ақ мазмұны жағынан қарастыруды
талап етеді. Оның талаптары принциптер зерттеудің коммуникативті
принциптері, ұлттық әлеуметтік психология жағынан ажыратылады. Егер
анализге коммуникацияның құралы қарым-қатынас типі, оның жиілігі
коммуникативті актің біріккен құрылымы және коммуникативтіліктің жүйесі
ретінде қарасақ коммуникация лабораториялық зерттеуде формасы жағынан
қарастырылады. [ 45,с.251]
Егер қарым – қатынас іс-әрекет жағынан құрылымның өзара әртүрлі
әдістері түсіндіріледі, онда тек бір форманың анализі жеткіліксіз. Бұл
жерде іс-әрекеттің өзін зерттеуде аналогия жүргізуі мүмкін. Іс-әрекеттің
құндылық принципі де формасы жағынан емес оның белсенділігі жағынан
қарастырылады. Іс - әрекет заттық іс -әрекет деп түсіндіріледі. Шынайы
практикалық іс-әрекетте адамға ең басты сұрақ қандай образ арқылы субьект
қарым – қатынасқа түседі,ненің әсерінен қарым –қатынасқа түсед ?
Осы жерде іс -әрекетті қарастырудағы аналогия сай келеді. Егер алдында
заттық іс-әрекеттің анализі негігі болса, енді бұл жерде заттық қарым-
қатынастың анализі тән.
Бұл екі мәселеде психологиялық білім жүйесінде оңай емес. Бұның екеуі
де анализі әдістемемен әлсіз қамтамасыз етілген. Бұл сұрақтың туындауына
негізгі түрткі бола алмайды.
Адамдар тек іс-әрекетке байланысты қарым-қатынасқа түспейді. Ғылымда
қарым-қатынастың екі мәселесін белгілеу үшін рөлдік және жеке тұлғалық
қарым- қатынас түсінігі қолданылады. Кейбір жағдайларда жеке тұлғалық қарым
–қатынас формасы жағынан рөлдік, іскерлік, заттық болуы мүмкін. Рөлдік және
жеке тұлғалық қарым-қатынастың ажырауы абсолютті емес.
Байланыс идеясының қарым-қатынастығы іс әрекеті мәселені бөлшектеп
қарастыруға мүмкіндік береді. Біріккен іс - әрекеттің жоспарын құруға әрбір
адамнан оның мақсатын оптималды түсінуді, тапсырманы, оның обьектісінің
спецификасын және әрбір адамның шамасын талап етеді.
Адамның қандай болатыны, басқа адаммен қарым – қатынасында оның
қандай адам екендігі, бұл қарым – қатынас оған қандай ойлар тудыратындығы
және бұл оның еркін неге байланыстылығын бағыттайды.[ 36,с.57]
Сұлулық, эмоциялық тереңдік, рухани тосылу мен рухани
байлық, қарым – қатынастың идеялық тосымындағы осы игіліктер болмайынша,
коллектив өмірінде өзіндік таным мен өзіндік тәрбие болу мүмкін емес.
Адамның қарым – қатынасы бұл адамды қажет етуінің төтенше кең, жан – жақты
қанағаттандырылуы. Осы қарым – қатынасты жеке адамды рахатқа бөлейтіндей,
оның моральдық сұлулығын ұшпайтындай, жолдастармен араласудан адам қуаныш –
шаттықты сезетіндей, адамдармен бірге болуды талассыз тілейтіндей ету –
коллективтің тәрбие міндеті.
Адамның қарым – қатынас бақыты, қуаныш – шаттығы,
құштарлығы қандай қызмет етуді керек етеді. Адам өзінің дене күші мен
рухани күшін қайда бағыттау керек. Ең алдымен адамды қуаныш – шаттықпен,
қиыншылықтармен, ой – пікірмен, сүйініш – күйінішпен ортақтауға үйрету
керек. Оларды жасампаздыққа, армандауға және арман – қиялды сақтай білуге
үйрету керек. Егер адам сұлулықты жасау үшін бірігетін болса, қарым –
қатынас игілікке бөлейді: Бұл сан қырлы қызмет, ол дене жұмысында,
қиыншылықтарды да, жеңуді де, өзара жәрдемді де, ортақ күиініш пен
сүйінішті де, сұлуда игілікті нәрсеге сүйсінуді де, қауіпті күиінушілікті
де, бір тілім нанды жолдаспен бөлісу де, өзінің жеке ары алдында адал
болуды да, жамандықпен жалғыздыққа қарсы күресті де, жолдасының лайықсыз
іске жауапкершілікті өз мойнына ала білуді де қамтиды.
Міне қарым – қатынасты тәрбиелеудегі ұлы құпиялардың бірі, ал
сонымен бірге ең қарапайым ақиқаттардың бірі де осында: адамның қарым –
қатынасқа құштарлану себебі; олар сұлулықтың белсенді жасампаздары болып
табылады [ 19, с.116-119].
Жиырмасыншы ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-
қатынас мәселесіне арналған зерттеулер шамамен бір уақытта тарала бастады.
Ожегов сөздігінде, қарым-қатынас ұғымы, өзара келісім, іскерлік және достық
байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық психологияның
педагогикалық зерттеулерінде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттесудегі
қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның
қабілеті мен қасиеті жүйесінде қарастырылады. Қарым-қатынас деп- екі
(немесе одан да көп) адамның қатынастарын жасап, реттеуімен ортақ нәтиже
алуды мақсат етіп, келісіммен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін
айтамыз [ 21, 12-13б.].
Адам қарым-қатынасқа жеке адам ретінде түсетіндіктен, және ол
басқа адаммен қабылданатындықтан – ол да жеке адам. Адамның іс-әрекетінің
сыртқы көрінісінің негізінде біз өзге адамның қандай екендігін оқығандай
боламыз, оның сыртқы бейнесінің мағынасына қарай шешеміз. Осы кезде пайда
болатын әсер қарым-қатынас үрдісінде маңызды жүйелі роль атқарады.
Біріншіден, өзгені тану арқылы, танушы индивидтің өзі қалыптасады.
Екіншіден,өзге адамды нақты оқи алу онымен жетістікті келісімді қарым-
қатынаста болуға көмектеседі. Өзге адам жайлы пікір, өзіндік сана-сезім
деңгейімен тар байланыста болады. Бір жағынан өзің жайлы пікірдің бай
екндігін анықтайды, екінші жағынан, бөтен адам қаншалықты толық ашылса
(үлкен мөлшерде және айтарлықтай терең сипатта), соған байланысты өзің
жайлы пікір де міндетті түрде бір жағдайда қалыптасады. Бұл процеске кем
дегенде екі адам қатысуы керек және олардың әрқайсысы белсенді субъект
ретінде қабылданады [ 22, 45-48б.].
Егер іс-әрекет деп адамның өзі түсінген қандай да бір мақсаттарға
жету үшін бағытталған белсенділігін айтатын болсақ, онда іс-әрекет болып
тек қана ойын, оқу, өндірістік және тұрмыстық еңбек емес, тек қана
хирургтың немесе суретшінің жұмысы емес, сонымен бірге адамдардың бір-
бірімен қарым-қатынас түрінде өзара әрекеттесулерін де айтамыз.
Бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы, адамдар да ережеге
сай, бір мақсатты көздейтіндері анық: басқа адамды пікірлес етіп алу, оның
ақтарылуын күту, қате шешімдерден арылту ұнау және т.б. Оны жүзеге асыру
үшін, олар ойларын өз экспрессияларын айтарлықтай саналы түрде қолданады,
мұндай жағдайда оларды дәл осындай әрекет етуге итермелейтін қажеттіліктер,
қызығушылықтар, дәлелдеулер, құндылықты бағдарлар [ 23, с.300-304].
Сонымен бірге қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде
сипаттай отыра, мынаны айту керек, онсыз адамның тұлға ретіндегі, іс-
әрекеттегі субъект ретіндегі жан-жақты дамуы мүмкін емес.
Егер бұл дамудың процесін бір жақты ғана қарастырмай және
оны шынайы бағаласа, онда адамның заттық іс-әрекеті оның барлық
модификацияларында оның басқа адамдармен қарым-қатынасы оның өмірінде ең
тар түрде өңделген және дәлелді түрде олардың біреуі де бір бірінсіз өмір
сүре алмайды.
Бала ойнау арқылы қарым-қатынасқа түседі. Бірнеше жылдарға
созылған оқу әлбетте қарым-қатынасты көрсетеді. Және де еңбек үнемі
адамдардың қарым-қатынас түрінде өзара әрекеттесулерін талап етеді. Өз
кезегінде бұл іс-әрекеттің шешімі мен барысы үнемі және заңды түрде
көптеген коммуникативті іс-әрекеттің сипаттамаларына адамдардың заттық іс-
әрекеттеріне әсер етіп отырады [ 24, с.289-290].
Психологиядағы қарым-қатынас мәселесін зерттеудің өз
дәстүрі бар, және кеңестік психологияда аталған мәселенің үш кезеңін бөліп
көрсетеді: 1) В.М.Бехтеревтың зерттеуінде - ол ең алғаш рет қарым-қатынас
ролі адамның психикалық дамуының факторы ретіндегі, топтың оған кіретін
индивидтің әсері жайлы сұрақты көтереді. Бірақ қарым-қатынас процесінің өзі
Бехтеревта өзбетті зерттеудің объектісі болған жоқ. Тек қарым-қатынастың
психикалық процестері мен функцияларына шешімдік жағының әсері ғана
анализденді; 2)70 жылдарға дейін қарым-қатынас мәселесін өңдеуде теоретико-
философиялық қатынасы меңгерілді. Қарым-қатынас түсінігі тұлғаның
әлеуметтенуі, адам психикасының жанамалығы, әлеуметтік бейімделу туралы
жағдайды негіздеу үшін қолданылды. Мысалы, Л.С.Выготскийдің жоғарғы
психикалық функциялар концепциясында, қарым-қатынас адамның психикалық
дамуының факторы ретіндегі, оның өзін-өзі басқару жағдайында ортаңғы орынды
алады. С.Л.Рубинштейн еңбектерінде адамның қатынас жүйесіндегі жанамалық
идеясы тұрмыста, оның басқа адаммен қатынасында философско-теоретикалық
негіз алады. А.Н.Леонтьев қарым-қатынас ролін тұлғаның қоғамдық білімінде
қатынас құралы ретінде және қоғамдық тәжірибені меңгеруді сананың дамуының
жағдайы ретінде ескерді. Б.Г.Ананьевтың еңбектерінде қарым-қатынас өмір
әрекеттерінің бір формасы ретінде, тұлға дамуының әлеуметтік детерминация
жағдайы ретінде адам психикасының құрылуы ретінде орын алады.
Іс-әрекет және бейне сияқты, қарым-қатынас психологиялық
ғылымның негізгі категориясына жатады. Б.Ф.Ломовтың ойынша, өз мағынасына
қарай теоретикалық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулер үшін, қарым-
қатынас мәселесі іс-әрекет, тұлға, сана және басқа да психологиядағы
фундаменталды мәселелерге жол бермейді [25, с.160-162].
Адамдар арасындағы қарым –қатынас жасаудың қажеттілігі
мен маңызын жапондықтардың жеке басын тәрбиелеу, жетілдіру әрекетіндегі
істерінен айқын аңғаруға болады. Адам өзінің ойындағы қабілеті мен
іскерлігін жетілдіруді зейін деп атап, оны неғұрлым өзін-өзі сынап көреді
екен. Мұндай сынақ адамның дүниесімен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы
күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша, адам ешкіммен
де қарым-қатынас жасауға тыйым салынып, оны он тәулік бойы елсіз даланың
үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде маритао деп
аталады, Адам өзімен - өзі тілдесуге тыйым салынатын көрінеді. Мұндай
жағдайда адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық тіршіліктің ащы дәмін
тататын болады. Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден
құтылғандай күй кешіп, кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде онан орасан
зор ләззат алып, жан дүниесі рахаттанғандай болып, бойындағы күш – қуаты
артатын көрінеді. Осы бағытта біздің елімізде жүргізілген зерттеулерде тас
қараңғы бөлмеге, ешқандай дыбыс – сыбыс естілмейтін жағдайда өткізген
тәжірибеде адамның тілдесіп қарым-қатынас жасауының тіршілік үшін
қаншалықты маңызды екендігін айқындап берген. Бұл жәйттен біздер адамның
кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп сөйлесу қарым-қатынас жасаудың шешуші
маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз. Егер адамдар өзара
сөйлесіп қарым-қатынас жасамаса онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да
болмас еді. Осы орайда адамдардың күнделікті өміріндегі өзара тілдесіп
қарым-қатынас жасауының оның рухани өмірі мен тіршілік бейнесінің қалыпты
дамуына қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады.
Қорыта келе психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің алатын
орны зор екенін көреміз.Әр ғалым қарым-қатынасты әр қырынан зерттеп
көрсетеді.
Қарым-қатынас жасау барысында әрбір жан тұлға болып келеді және
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп, қарым-қатынасты адамның және
іс-әрекет субьектісі ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап
көрсетеді.
Зерттеу жұмысымыздың болжамы қазақ қыздарының қарым –қатынас жасаудағы
психологиялық қасиеттерін анықтау болғандықтан, келесі бөлімде қазақ
қыздарының қарым –қатынас жасау аймағындағы психологиялық ерекшеліктеріне,
олардың психологиялық еңбектерде қарастырылуына тоқталдық.
1.2 Қазақ қыздарының қарым – қатынас жасау аймағындағы психологиялық
ерекшеліктері
Салауатты да саналы ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болса, сол
қоғам иелерін жан –жақты, ақыл –парасаты мол, ізетті, кішіпейіл, мәдениетті
қыз етіп тәрбиелеу – мектептің, мұғалімнің, ата –ананың қоғам алдындағы
борышы.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де қыз тәрбиесі жөнінде
бұрыннан бергі жиып – терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы
ізеттілік, сыпайылық, қарапайымдылық, айналадағыларды сыйлау секілді ең
асыл қасиеттерін жас қызға күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен
жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, қыздарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, Л.Толстой айтқандай өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп
адасумен пара – пар. Жас қызға адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек,
дене, эстетикалық, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни
тәрбие беру бір – бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге
асырылады. Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны,
өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар. М.Калинин Тәрбие дегеніміз –
тәрбиеші қалаған жақсы қасиеттерді тәрбиеленушінің бойына егу үшін оның
психологиясына мақсатты да жүйелі түрде ықпал жасау деп көрсеткен болатын.
Мектеп жас қыздың адамгершілік тәрбиесіне едәуір ықпал етіп,
ол белгілі жүйеде жүзеге асырылады. Мектепті бітіргеннен кейін қыз мінездің
жаңа сапаларын игермейді, қайта бұрынғыларын шыңдай түседі немесе түзетеді.
Сол себепті қыздардың мектептегі адамгершілік тәрбиесі өте шеңберлі болуы,
адамгершіліктің барлық салаларын қамтуы тиіс. Мектептегі адамгершілік
тәрбиесі өмірдің тек сол кездегі талаптарына ғана емес, болашаққа да
бағытталуы тиіс. Адамгершілікке тәрбиелеу қыздың жеке басын қалыптастыру
мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ал оның ата –анаға ,
айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға еңбекке, өз міндеттеріне және өз
басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиенің негізгі
міндеті – қоғамның әлеуметтік қажетті талаптарын әрбір қыздың борыш,
намыс, ождан, қадыр – қасиет сияқты биік адамшықы ішкі стимулдарына
айналдыру болып табылады. Тәрбие үрдісі қызға мінез бен қарым –
қатынастарының адамгершілік жағын ұғындыруды қамтамасыз етуі тиіс. Қыздың
өз әрекеттері мен өзгелерді түсінуі адамгершілікті бағалауына және өзін -
өзі бағалауға үйренуге мүмкіндік береді. Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса
маңызды көрсеткіші қыздың адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани
адамгершілік қасиеттерінің елеулі өзгеруі болып табылады. Жетілгендік
қыздардың дағдылы және күрделі жағдайлардағы адамгершілік мінез –құлқының
тұрақтылығынан, мінез – құлқының ересектер бақылауынан біршама
тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің адамгершілік тұрғыдан қалай болатынын
алдын – ала болжап білуден, іштей бақылауды ожданның пайда болуынан,
әрекеттерінің моральдік жағын, өзінің адамгершілік қасиет иесі екенін
түсіне білушіліктен көрінеді. Адамгершіліктің дамуы – тәрбие жұмысының
жемісі.
Жасөспірімдік кезеңдегі қыздардың қарым –қатынасы, тұлғалық дамудың
мінездік сипаты, ерекшеліктері туралы процесс мына ғалымдардың еңбектерінде
анализденген (Б.Г.Ананьев, А.В.Дмитриев, И.С.Кон, З.Ф.Есерева ).
Педагог – зерттеуші А.В.Мудрик өз еңбектерінде Қыздардың қарым –
қатынасы – бұл рухани алмасуының қоршаған адамдармен және әртүрлі
серіктерімен ойша диалогтық формадағы біріккен әрекет процесі деп
тұжырымдайды.
Жасөспірімдік кезең қыздың өмір жолын, өзінің қандай жағдайға
жеткеніне, неге шамасы келетініне мән беретін, яғни өз болашағына айрықша
үңіліп қарайтын кезең. Бір сөзбен айтқанда осы кезеңде олар өзімен - өзі
кеңесіп, жан дүниесіне үңілуге құштар.
Бұл кезеңде қыздың өзін - өзі тәрбиелеу мәселесі күн тәртібінен
ерекше орын алады. Біреу өз бойындағы берекесіздіктен, екіншісі –
тұйықтықтан, үшінші біреу – орынсыз ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мұндайда
ол келеңсіз қылығымен шама – шарқынша аласып, өзін - өзі қатты қадағалайды.
Қыздың өзін - өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жасөспірім
санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы, өзіне -өзі ұдайы есеп
беруінен, өзін -өзі аңғара, байқай алу қабілетінен көрінеді. Қыздың өзіне
-өзі үңіліп, өзін тізгіндеуге тырысу, белгілі мақсат көздеу – осы істегі
бастапқы қадам. Әрине, бұл өзіндік тәрбиенің бірден –бір өлшемі емес. Ояна
бастаған балғын сана сыртқы ортадан белгілі бір түрткіні қажет етеді. Ал
мұндай түрткілер ата – ана, ұстаз – тәрбиеші, құрдас –құрбылар тарапынан
болуы мүмкін. Қыздың алғашқы адами құндылықтары, әрине отбасында
қалыптастырылады. Бұл кезеңдегі өзіндік сана өмірден үлгі -өнеге, мұрат
іздеуге жетелейді. Мұндайда қыз өз мінез –құлқының жаман –жақсы жақтарын ой
таразысына салуға ұмтылады, алдына таудай талаптар қойып, бұларын қайткенде
тиімді етіп орындау жолын қарастырады. Сонымен қатар қыздар өз көңіл күйіне
көбірек берілген , айтқанды орындағыш әрі жанашыр болуға жақын тұрады.
Жасөспірімдік кезеңде қызда өмірлік құндылықтарды таңдауда мәселе
туындайды. Бұл кезең өзіне деген ішкі позициясын құруға ұмтылады (Мен
кіммін?, Мен қандай болуым керек?), Басқа адамдарға қатысты, сонымен
қатар моральдық құндылықтарға да қатысты. Дәл осы кезеңде бала
мейірімділік пен зұлымдықтың арасындағы өз орнын саналы түрде өңдей
бастайды. Намыс, адамгершілік, құқық, міндет және басқа да тұлғаны
сипаттайтын қасиеттер жастық шақта адамды қатты мазалайды. Жастық шақта
қыз мейірімділік пен қатыгездіктің диапазонын ең шегіне дейін үлкейтеді
және өз ойын өзінің жанын кереметтен, жоғарылықтан, мейірімділіктен
қатыгездікке дейін, опасыз, зұлымдыққа дейін кеңейтеді. Жасөспірімдік
кезеңде өзіңді еліктеу сезіміне және шың басына шығаруға, күрес пен жеңуде,
құлдырау мен қайта жандануда- рухани өмірдің көп жақтылығымен, адамның
жүрегі мен санасының жағдайын сездіруге ұмтылады. Бала үшін және барлық
адамзат үшін, егер бала өзі үшін рухани жолмен дәрежесін, жетістігін
таңдап алатын болса бұл ең маңыздысы және мәндісі болады. Ішкі позицияны
таңдау – айтарлықтай қиыншылықты рухани жұмыс. Жас қызға оның бала кездегі
және жасөспірімдік кездегі мінез-құлқын анықтаған жалпы адамзаттық
құндылықтардың бағдарларын саналы түрде бұзып немесе тарихи нормалар мен
құндылыұтарды қабылдауға тура келеді. Сонымен қатар, оған жаңа идеологтар
мен бұзақылардың қазіргі кездегі мемлекеттік идеялары қапаландырады. Ол
өзіне адаптивті емес өмір позицияларын таңдап алып, оның таңдап алған
позициясы ол үшін бір ғана қолданбалы және бір ғана дұрысы деп санайды [
28, с.451-452].
Жастық қанша құштарлықпен өзінің өмірдегі орнын іздеуге
бағытталса да, ол қанша бар шынайылықты интеллектуалды түсінуге дайын болса
да, ол әлі көп нәрсені білмейді – онда әлі шынайы және рухани өмірдің жақын
және басқа адамдардың арасында тәжірибесі жоқ. Сонымен қатар, дәл осы кезде
өзге жыныстыға деген табиғатпен берілген құштарлық сезімінің нағыз оянуы
көрінеді. Бұл құштарлық жас қыздың құрылып қойған құндылық бағдарларына
және сенімдеріне, біліміне, түсінігіне қарамастан, тұтылуы мүмкін.
Жасөспірімдік кезеңде – басқа адамға деген құштарлық сезімі басқа барлық
сезімдердің орнын ауыстыруға болатын өмір кезеңі. [ 29, 45-46б.].
Өмірдің осы кезеңінде қыз мынаны шешеді, ол өзінің
қабілеттерін еңбекте және өмірде шынайылауда қандай ретпен ұсынады.
Жасөспірімдік кезең – қыздың өміріндегі ең маңызды кезең.
Жастық шаққа жас өспірім болып кіріп, жас қыз бұл кезеңді шынайы
ересектікпен бітіреді. Бұл кезеңде ол өзінің рухани дамуы мен жердегі
тіршілік ету жолын өзі анықтайды. Ол адамдардың арасындағы өз орнын,
өзінің іс-әрекетін, өзінің өмір образын жоспарлайды. Бұл кезде жастық
шақтағы жас ерекшеліктік кезең адамға руханилық пен рефлексияға қабілетін
дамыту жолында ештеме бермеуі де мүмкін. Осы кезеңде өмір сүріп, ер жеткен
адам жас өспірімнің психологиялық статусында қалып-қалуы да мүмкін [ 31, 83-
89б.].
Жастық шақ – ерте жастық шақ, ересектің және жас өспірімдік
арасында онтогенетикалық үлестірілген адамның кезеңі. Дәл осы жастық шақта
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуы жүреді. Жас қыз қиын жолды жүріп басқа
адамдардан әлеуметтік маңызды тұлғалық қасиеттерді үйреніп, жаны ашуға
бейімділік, адамдарға қатысты белсенді өз-өзіне және табиғатқа; шынайы
қатынаста болу, конвенционалды рольдерді, нормаларды, қоғамдағы мінез-
құлық және т.б. меңгеруге қабілетті.
Бұдан қазақ қыздарының тұлға ретінде қалыптасуына, қарым –қатынас
түсінігінің теориялық негізінде айтылып кеткендей, қарым –қатынас пен іс
-әрекет арасындағы байланыс, басқа адаммен қарым – қатынасында, оның қандай
адам екендігі яғни қоршаған ортасы мен қарым – қатынасы, ұлттық
ерекшеліктері, психологиялық ерекшеліктері әсер етеді деген тұжырымға қайта
ораламыз .
Жасөспірімдік кезеңде жекелей – идентификация механизмі жаңа
даму алады. Дәл осы жастық шақта басқалардың жағдайына сезіну қабілеті, осы
жағдайларды өзінікі сияқты етіп эмоционалды уайымдау өршеленеді. Сондықтан
да жастық шақ өзінің басқа адамдарда көрінуінде соншалықты нәзік, өзінің
әсерлерінде уайымдауларында табиғаттың пайымдауларынан және онымен
идентификацияларында, өзінің өнерді түсінуімен қатынасында осыншалықты
сензитивті болуы мүмкін. Идентификация адамның сезім сфераларын нәзік
етеді, оны бір уақытта бай және әлсіз етеді [ 32,с. 56-58].
Қазақ қыздарының жан – сезімін толқытып, ойларына ой қосатын ,
қиялына қанат бітіретін қазақ халқының рухани байлығы мен болмысы терең
сұлу әндері мен сыршыл күйлері, ұлттық ойындары, осы кезге дейін тәлім –
тәрбиелік қадір – қасиетін жоймаған салт – дәстүрі, әдет –ғұрыптары,
адалдыққа, қарапайымдылыққа, сыпайылыққа, әділдік пен мейірімділікке
баулитын ырым –тыйымдар т.б.
Сонымен қатар дәл осы жасөспірімдік кезеңде жекеленуге құштарлық
өршеленеді, өзінің кіршіксіз өміріне бөтендердің араласуынан және жақын
адамдардың араласуынан қорғауға тырысады, өйткені рефлексия арқылы өзінің
тұлғалық сезімдерін нығайтқысы келеді, өзінің индивидуалдылығын сақтап қалу
үшін өзінің құштарлықтарын мойындауларға айландырғысы келеді. Жекелену жас
қызға өз түрін сақтап эмоционалды және рационалды қарым- қатынас
деңгейінде өзгелермен өзара іс - әрекет кезінде дистанция сақтау құралы
болып табылады.
Жекелену-идентификациясы жастық шақта өзінің спецификасын алады:
қыз бір уақытта басқа жас ерекшелік кезеңдеріне қарағанда ыстық және
суық. Бұл басқа адамдармен, жануарлармен, табиғатпен тікелей қарым –
қатынаста көрінеді. Мейрімділік пен зұлымдықтың осы және басқа полюсында,
идентификация және мүлкін алу жастарды басымдылатады. Бұл шынайы ғашықтық
пен мүмкін болатын жек көрудің кезеңі. Махаббат- үнемі жоғарғы деңгейдегі
мүлкін алу болып табылады. Дәл осы кезде адам осы амбивалентті жағдайларға
толы болады. Дәл осы жасөспірімдік кезеңде адамның руханилығы мен
адамшылығының жоғарғы потенциалы туындайды, бірақ дәл осы кезде адам
адамшылықтың ең төменгі қараңғылығына түсіп кетуі де мүмкін . [33,
с.491-492].
Тұлғаның өмір сүруімен бірінші туу жасынан өтіп, адамдардың
тікелей байланысының шегінен шықпай, жас өспірім балалық шағынан өсіп және
жастық шағына шыдамсыздана кіріп, тұлғаның екінші рет туу мүмкіндігін
алады. Жастық шақ өзінше терең өзінің рефлексивті қабілеттерін дамытады.
Дамыған рефлексия өзіндік уайымдаулардың, талаптанулардың, өзара
әрекеттеуші мотивтер және бір уақыттағы – суық анализді және интимділіктің
нормалары мен сәйкестігі нәзік сезімталдыққа мүмкіндік береді. Рефлексиялар
жас қызды оның ішкі дүниесінің шегінен шығарып және осы өмірдегі позициясын
алуға мүмкіндік береді. Дәл осы жаста қыз не өзіндік цинизмге мойын бұрады,
немесе саналы түрде рухани дәрежеге құлшына бастайды, өмірді дәстүрлік
түсініктердің негізінде және жаңа өзіндік бейімділіктер негізінде құра
бастайды. Сонымен қатар жастық шақта жас адамдар арасында құндылықты
бағдарлар жүйесінде және мойындауға шақыруда, рефлексияға қабілетте және
басқа ерекшеліктер сферасында, тұлғаны сипаттайтын ажыраулар тереңдей
түседі [ 34,с. 191-195].
Жоғары сынып оқушысы белгілі жас шамасындағы адам ретіндегі
және тұлға ретіндегі үш жақты сипатталуы мүмкін: 1) психологиялық жағынан,
ол тұлғаның қасиетін және жағдайын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz