Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және мазмұны
1.1 ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері ... 6
1.2 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны және маңызы ... ... ... ... 15
2Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған құрамдарын саралауы ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Адамөлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ..43
2.3 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза тағайындау ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...60
1.Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және мазмұны
1.1 ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері ... 6
1.2 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны және маңызы ... ... ... ... 15
2Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған құрамдарын саралауы ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Адамөлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ..43
2.3 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза тағайындау ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ...60
Қазақстан Республикасының Конституциясымен сәйкесті түрде, жеке адам және оның құқықтары, адамның құндылықтардың арасында бірінші орынға қойылған. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабында «Адам, оның құқықтары және бостандықтары әрқайсымызға, туғаннан бастап жатады да, абсолютті және ажыратылмас деп танылады. Адамның және азаматтың құқықтарын және бостандықтарын мойындауы, сақтауы және қорғауы – мемлекеттің міндеті» деп айтылады[1]. Қазақстан Республикасының 2014-ші жылдың 3-і шілденің Қылмыстық Кодексінде жеке адамға қарсы қылмыстықтар бірінші орнында орналасқан, осы жағдай, соңғы жылдарында қалыптасқан, мемлекеттің алғашқылықтарына сәйкесті.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, тек қана осы қылмыстыққа сәйкесті, мазмұндары келген нәтижеліктердің ерекше қауіптілігі туралы куәландыратын, белгілердің бір қатарымен және осындай қылмыстықты жасаған тұлғалармен анықталады.
Адам өлтіру, жағдайлардың бір қатарында, кінәлі, адамды қоғамға, оның қабілеттіліктермен сәйкесті түрде, оның қолынан келетінін жасау мүмкіндігінен айырды дегенін белгілейді. Осы жағдай – кісі өлтірудің аса қауіпті мінезінің көрсеткіші.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, осы қылмыстықты іске асыру барысында, өтеуге жатпайтын нәтижеліктер келуімен, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабын бұзуымен анықталынады.
Ауырлатылған жағдайлармен жасалынған, адам өлтіруді саралау барысында, пайда болатын сұрақтар: пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен – осы қолсұғушылықтарды іске асырудың, әртүрлі жағдайлардың әр түрлігінің және, есепке алуға қажетті, белгілердің күрделігінің нәтижесі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі адам өлтіруі – қоғам және мемлекет болғанынша бола беретін, өте қауіпті қылмыс, ал адам өлтірудің дұрыс саралауынан адамның тағдыры тәуелді. Адам өлтірудің қателі саралауы – қылмыстық құқықтың ішінде әділеттіліктің принциптерін бұзады. Қазақстан Республикасының Конституциясы, адам, оның құқықтары және бостандықтары – жоғарғы құндылықтар деп жариялайды. Осында, дипломдық жұмыстың өзектілігі, ал мақсаты – осы категорияның істері бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану барысында жіберілетін қателіктерді әржақты түрде зерттеуі.
Дәл осы себептен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты - пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен іске асырылынатын, адам өлтірулердің құрамын және саралаудың ерекшеліктерін зерттеуі, қылмыстық істер бойынша соттық тәжірбиесін қолдануымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99-шы бабының 2-ші бөлігінің адам өлтірулердің құрамын зерттеуі.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, тек қана осы қылмыстыққа сәйкесті, мазмұндары келген нәтижеліктердің ерекше қауіптілігі туралы куәландыратын, белгілердің бір қатарымен және осындай қылмыстықты жасаған тұлғалармен анықталады.
Адам өлтіру, жағдайлардың бір қатарында, кінәлі, адамды қоғамға, оның қабілеттіліктермен сәйкесті түрде, оның қолынан келетінін жасау мүмкіндігінен айырды дегенін белгілейді. Осы жағдай – кісі өлтірудің аса қауіпті мінезінің көрсеткіші.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, осы қылмыстықты іске асыру барысында, өтеуге жатпайтын нәтижеліктер келуімен, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабын бұзуымен анықталынады.
Ауырлатылған жағдайлармен жасалынған, адам өлтіруді саралау барысында, пайда болатын сұрақтар: пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен – осы қолсұғушылықтарды іске асырудың, әртүрлі жағдайлардың әр түрлігінің және, есепке алуға қажетті, белгілердің күрделігінің нәтижесі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі адам өлтіруі – қоғам және мемлекет болғанынша бола беретін, өте қауіпті қылмыс, ал адам өлтірудің дұрыс саралауынан адамның тағдыры тәуелді. Адам өлтірудің қателі саралауы – қылмыстық құқықтың ішінде әділеттіліктің принциптерін бұзады. Қазақстан Республикасының Конституциясы, адам, оның құқықтары және бостандықтары – жоғарғы құндылықтар деп жариялайды. Осында, дипломдық жұмыстың өзектілігі, ал мақсаты – осы категорияның істері бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану барысында жіберілетін қателіктерді әржақты түрде зерттеуі.
Дәл осы себептен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты - пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен іске асырылынатын, адам өлтірулердің құрамын және саралаудың ерекшеліктерін зерттеуі, қылмыстық істер бойынша соттық тәжірбиесін қолдануымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99-шы бабының 2-ші бөлігінің адам өлтірулердің құрамын зерттеуі.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы 1995ж.
2 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (Ерекше бөлім) Алматы. 2004. 29б.
3 Курс советского уголовного права. Т. 5, Изд. “Наука”, 1971, с. 23
4 Джакишев Е.Г: Медико-криминалистический справочник. Учебно-практическое пособие. А., 1999, с. 118-124
5 Ковалев М. Юридическое определение смерти // Социальная законность, 1982, N7, с. 57
6 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 25 желтоқсандағы Қаулысы.
7 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 2015
8 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) .А., 2000.64б.
9 Поленов Г.Ф., Маркелов В.Н., Жадбаев С.Х. Уголовное право Казахской ССР (Особенная часть). Алма-Ата. “Мектеп”, 1979, с.157
10 Уголовный Кодекс Республики Казахстан А., “Жеті жарғы”, 2015.
11 Трайнин А.Н. Қылмыс құрамы жөнінде ілімдер. М., 1977. с.78
12 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998.89б.
13 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999
14 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998. 94б.
15 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 16.07. 1997.
16 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . Алм., 2004, 60-б
17 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
18 Комментарий к Уголовному Кодексу РК, Караганда, 2005 с. 23
19 Бородин С.В. Квалификация преступлений против жизни . М., 1992, с.84
20 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
21 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 15
22 Наумов А.В. Кісі өлтірудің ниеттері. Волгоград. 1989. 46б.
23 Наумов А. Отграничение убийства из хулиганских побуждений от смежных составов преступлений. / Сов. Юстиция, 1980, N 4, с. 16
24 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 6
25 Даньшин И.Н. О мотивах хулиганства. Правоведение, 1995, с.135
26 Бюллетень Верховного Суда РК, 2001, N12
27 Бородин С.В. квалификация преступлений против жизни. М., 1997, с.84
28 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 6
29 Козаченко И.Я. Уголовное право. Особенная часть. М., 1997 с. 56
30 Постановления Пленума Верховного Суда РК 1992-2002 годы. Алматы: “Норма-К”, 2002.
31 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, с. 86. Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 26
32 Жадбаев С.Х., Юрченко Р.Н., Жаппарова А.С., Комментарий к УК РК Особенная часть. А., 2000, с.47
33 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
34 Комментарий к УК РФ под ред. Ю.И. Скуратова, М., 1999, с. 225
35 Постановления Пленума Верховного Суда РК 1992-2002 годы. Алматы: “Норма-К”, 2002
36 Комментарий к уголовному кодексу РК, Караганда, 1999,с.128
37 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 89
38 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқық /Жалпы бөлім/. Қарағанды, 2005 ж. 96б.
2 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (Ерекше бөлім) Алматы. 2004. 29б.
3 Курс советского уголовного права. Т. 5, Изд. “Наука”, 1971, с. 23
4 Джакишев Е.Г: Медико-криминалистический справочник. Учебно-практическое пособие. А., 1999, с. 118-124
5 Ковалев М. Юридическое определение смерти // Социальная законность, 1982, N7, с. 57
6 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 25 желтоқсандағы Қаулысы.
7 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 2015
8 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) .А., 2000.64б.
9 Поленов Г.Ф., Маркелов В.Н., Жадбаев С.Х. Уголовное право Казахской ССР (Особенная часть). Алма-Ата. “Мектеп”, 1979, с.157
10 Уголовный Кодекс Республики Казахстан А., “Жеті жарғы”, 2015.
11 Трайнин А.Н. Қылмыс құрамы жөнінде ілімдер. М., 1977. с.78
12 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998.89б.
13 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999
14 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998. 94б.
15 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 16.07. 1997.
16 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . Алм., 2004, 60-б
17 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
18 Комментарий к Уголовному Кодексу РК, Караганда, 2005 с. 23
19 Бородин С.В. Квалификация преступлений против жизни . М., 1992, с.84
20 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
21 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 15
22 Наумов А.В. Кісі өлтірудің ниеттері. Волгоград. 1989. 46б.
23 Наумов А. Отграничение убийства из хулиганских побуждений от смежных составов преступлений. / Сов. Юстиция, 1980, N 4, с. 16
24 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 6
25 Даньшин И.Н. О мотивах хулиганства. Правоведение, 1995, с.135
26 Бюллетень Верховного Суда РК, 2001, N12
27 Бородин С.В. квалификация преступлений против жизни. М., 1997, с.84
28 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999, с. 6
29 Козаченко И.Я. Уголовное право. Особенная часть. М., 1997 с. 56
30 Постановления Пленума Верховного Суда РК 1992-2002 годы. Алматы: “Норма-К”, 2002.
31 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, с. 86. Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 26
32 Жадбаев С.Х., Юрченко Р.Н., Жаппарова А.С., Комментарий к УК РК Особенная часть. А., 2000, с.47
33 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
34 Комментарий к УК РФ под ред. Ю.И. Скуратова, М., 1999, с. 225
35 Постановления Пленума Верховного Суда РК 1992-2002 годы. Алматы: “Норма-К”, 2002
36 Комментарий к уголовному кодексу РК, Караганда, 1999,с.128
37 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 89
38 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқық /Жалпы бөлім/. Қарағанды, 2005 ж. 96б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сейдлла Нұрбек
Тақырыбы: Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2016
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факулътеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к., (PhD)
қауымдастырылған профессор
Қ.Т.Битемиров______________
___________2016ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралау
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Н.Сейдлла
ЗҚТ-211
Ғылыми жетекшісі М.Жамбаз
Phd., аға оқытушы
Түркістан-2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және
мазмұны
1. ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 15
2Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын
саралауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 19
2.2 Адамөлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясымен сәйкесті түрде, жеке адам
және оның құқықтары, адамның құндылықтардың арасында бірінші орынға
қойылған. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабында Адам,
оның құқықтары және бостандықтары әрқайсымызға, туғаннан бастап жатады да,
абсолютті және ажыратылмас деп танылады. Адамның және азаматтың құқықтарын
және бостандықтарын мойындауы, сақтауы және қорғауы – мемлекеттің міндеті
деп айтылады[1]. Қазақстан Республикасының 2014-ші жылдың 3-і шілденің
Қылмыстық Кодексінде жеке адамға қарсы қылмыстықтар бірінші орнында
орналасқан, осы жағдай, соңғы жылдарында қалыптасқан, мемлекеттің
алғашқылықтарына сәйкесті.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, тек қана осы қылмыстыққа
сәйкесті, мазмұндары келген нәтижеліктердің ерекше қауіптілігі туралы
куәландыратын, белгілердің бір қатарымен және осындай қылмыстықты жасаған
тұлғалармен анықталады.
Адам өлтіру, жағдайлардың бір қатарында, кінәлі, адамды қоғамға, оның
қабілеттіліктермен сәйкесті түрде, оның қолынан келетінін жасау
мүмкіндігінен айырды дегенін белгілейді. Осы жағдай – кісі өлтірудің аса
қауіпті мінезінің көрсеткіші.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, осы қылмыстықты іске асыру
барысында, өтеуге жатпайтын нәтижеліктер келуімен, яғни Қазақстан
Республикасының Конституциясының 12-ші бабын бұзуымен анықталынады.
Ауырлатылған жағдайлармен жасалынған, адам өлтіруді саралау барысында,
пайда болатын сұрақтар: пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен – осы
қолсұғушылықтарды іске асырудың, әртүрлі жағдайлардың әр түрлігінің және,
есепке алуға қажетті, белгілердің күрделігінің нәтижесі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі адам өлтіруі – қоғам және мемлекет
болғанынша бола беретін, өте қауіпті қылмыс, ал адам өлтірудің дұрыс
саралауынан адамның тағдыры тәуелді. Адам өлтірудің қателі саралауы –
қылмыстық құқықтың ішінде әділеттіліктің принциптерін бұзады. Қазақстан
Республикасының Конституциясы, адам, оның құқықтары және бостандықтары –
жоғарғы құндылықтар деп жариялайды. Осында, дипломдық жұмыстың өзектілігі,
ал мақсаты – осы категорияның істері бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдану барысында жіберілетін қателіктерді әржақты түрде зерттеуі.
Дәл осы себептен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты - пайдакүнемдіктен,
немесе бұзақылық ниетпен іске асырылынатын, адам өлтірулердің құрамын және
саралаудың ерекшеліктерін зерттеуі, қылмыстық істер бойынша соттық
тәжірбиесін қолдануымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99-
шы бабының 2-ші бөлігінің адам өлтірулердің құрамын зерттеуі.
Дипломдық тақырыптың өзектілігі – біздің республикамызда
күрделі криминогенді жағдай қалыптасқандығы. Қазақстан Республикасындағы
жұмыссыз жүргендердің үлкен пайызы, біздің мемлекетіміздің аймақтарындағы
көзқамандықтың дамуына көмектеседі.
Қылмыстық заңнама, жеке адамның өміріне, денсаулығына, бостандығына
және абыройына қарсы қылмыстықтар үшін жауапкершілігін орнатады. Жеке
адамға қарсы бағытталынған қылмыстықтар арасындағы ең қауіпті –адам өлтіру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, жеке адамға қарсы
бағытталынған қылмыстылықтар арасындағы ең ауыр қылмыстық ретінде –адам
өлтіруді атайды. Бүгін, біздің қоғамның алдындағы ең өзекті және әлеуметтік
маңызды мақсаттардың бірі – сөзсіз жастар арасында қылмыстықтардың өсуін
төмендету жолдарын іздеу және оларды алдын алудың нәтижелігін көтеру.
Осы мәселені тез шешуінің қажеттілігі, тек қана, ұйымдастырылған
қылмыстылықтың өрістеріне жастардың көлемі, бұрынғыдан асып кеткенімен ғана
емес, бойжеткендермен құрылған, криминалды топтармен қауіпті қылмыстықтар
іске асырылады да, олардың саны үнемі өсетінімен себептелінеді.
Біздің зерттеуіміздің мәселесі: жеке адмға және денсаулыққа қарсы
бағытталынған қылмыстылықтардың ең қауіпті түрлері ретіндегі, осы
қылмыстылықтардың құрамдарын қарастыру.
Зерттеудің нысаны: осы мәселені шешуі.
Мақсаты:
- ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны
және маңызы
- Адам өлтірудің субъективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын саралауы
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік белгілері
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза тағайындау және
ұқсас қылмыстардан ажырату
Зерттеудің әдістері: осы мәселе бойынша, ғылыми және кезекті
әдебиеттерді зерттеуі
Зерттеудің әдістемелік және теоретикалық негіздері. Зерттеудің
тақрыбының мазмұнын толық түрде ашу мақсаттарымен, автор салыстырмалы,
қағидалы, логикалық, жобалаулы, нақты-әлеуметтік, статистикалық, технико-
заңгерлік және салыстырмалы-құқықтық тәсілдерді пайдаланады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
Басқа жазалармен бір қатарда, зияншегушінің туысқандарының пайдасы
жағына, немесе туысқандардың болмаған кезінде, мемлекеттің пайдасына
айыпты, адам өлтіруімен келтірілген мүліктік зиянын өтеуін ескертуі, бізге
мақсатқа сай ретінде көрінеді. Осы ереже, адам өлтіруі үшін жауапкершілігін
күшейтіп, анықталынған алдын алу функциясын орындайтын болар, ал қайтқан
адамның туысқандары және қоғам мүліктік өтеуін алар еді. Ақшалай өтеуін,
ауырлатылған жағдайлармен жасалынған адам өлтіру үшін, оған қоса,
ауырлатылған жағдайларсыз және жеңілдететін жағдайларсыз жасалынған кісі
өлтірулер үшін орнатуы жөн болар еді.Адам өлтірумен келтірілген зиянды
өтеуін арнайы түрде қылмыстық заңның ішінде ескерту қажетті, ал қылмыстық-
процессуалдық заңның ішінде, қылмыстық істер бойынша азаматтық талаптарды
ұсыну өрісін кеңейту қажет
Біздің көз қарасымыз бойынша, қарастырылатын мәселесі қылмыстық-
құқықтық және азаматтық-құқықтық құрамдарымен шешіле алуы мүмкін. Қылмыстық-
құқықтық құрамдарына біз мүлікті тәркілеуін, келтірілген зиянды өтеу
міндетін салуын, айыпты апарамыз.
1 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және
мазмұны
1. ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері
Қасақана адам өлтіру — жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыр түрі. ҚР
ҚК-нің 99-бабының бірінші бөлімінде адам өлтіру — басқа адамға құқыққа
қарсы қасақана қаза ұшрату деп анықталады. Адам өмірі - әркімге тумысынан
тиесілі, маңызды, табиғи әлеуметгік құндылық.
ҚР-ның ҚК адам өлтіру ұғымының анықтамасын заңдық тұрғыда алғаш рет
бекітіп отыр. Кеңес дәуіріндегі қылмыстық кодекстерде адам өлтірудің
анықтамасы берілмеген еді. Сол кездегі заңшығарушы қылмыстық құқықтағы
адам өлтіру ұғымы осы сөздің жалпы қолданыстағы мағынасынан
ерекшеленбейді деп санасу керек. Алайда құқық қолдану тәжірибесінде кейбір
жағдайларда бұл ұғымның нақты шектерін анықтау қажеттігі туындайтын. Соның
салдарынан қылмыстық құқық доктринасында адам өлтірудің әртүрлі болса да,
негізгі мәні бойынша бір-біріне ұқсас анықтамалары ұсынылатын[2,24б.]. Өз
кезегінде адам өлтірудің анықтамасын тұжырымдай отырып, заңшығарушы заңгер-
ғалымдардың ұсыныстарын басшылыққа алды.
Адам өлтірудің барлық дерлік доктриналдық анықтамаларында қаза келтіру
әрекеттерінің құқыққа қайшылығы аталатын, ҚР ҚК-нің 99-баб. I-бөліміндегі
нормативтік анықтамада бұл белгі көрініс тауып отыр. Ресей Федерациясы ҚК-
нің 105-бабының 1-бөлімінде адам өлтірудің аныктамасында кұқыққа қайшылық
белгісі аталмайды. Соған қарамастан, көптеген авторлар адам өлтіру қылмысын
сипаттағанда құқыққа қайшылық белгісі міндетті түрде аталуы керек деп
санайды. Бұл белгі адам өлтіруді адамға заңды негізде қаза келтіру
әрекеттерінен ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, қажетті қорғаныс
барысында шабуыл жасаған адамды өмірінен айыру адам өлтіру деп таныла
алмайды. Сол сияқты заңды негізде қаза келтірудің өзге де жағдайлары адам
өлтіру болып табылмайды: өлім жазасы түріндегі жазаны орындау барысында,
соғыс қимылдары барысында және т. б. Сондықтан ресейлік ғалымдар адам
өлтірудің Беларусь Республикасының ҚК-нің 139-бабында, Украина ҚК-нің 115-
бабында бекітілген, басқа адамға қаза келтірудің құқыққа қайшы сипатын тура
атайтын анықтамалар әлдеқайда сәтті деп санайды[3,103б.].
ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөліміндегі басқа адамға қаза келтіру жөніндегі
нұсқау өз-өзіне қаза келтірудің қылмыс деп танылмайтынын көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық жөніндегі қазіргі заманғы көзқарастар тұрғысынан
алғанда бұл нұсқау артық болып та көрінуі мүмкін. Дегенмен, қазіргі кездің
өзінде жекеленген елдердің қылмыстық кодекстері өзін-өзі өлтіруге оқталуды
өмірге қарсы қылмыс деп таниды (мысалы, Үндістан ҚК-нің 309-бабы).
Ұлыбританияда өзін-өзі өлтіргені және өзін-өзі өлтіруге оқталғаны үшін
қылмыстық жауаптылық. тек 1961 жылы өзіне-өзі қол салу туралы заңмен алынып
тасталды[4. 17]. Өзіне-өзі қаза келтіруді қылмыс деп танудан бас тарту
өзін-өзі өлтіруге оқталу, өзін-өзі өлтіруге айдап салу, өзін-өзі
өлтіруге көмектесу тіркестерінің маңызын жояды. Бұндай жағдайларда өзін-
өзі өлтіруге талпыну, өзін-өзі өлтіруге азғыру, өзін-өзі өлтіруге
жәрдемдесу туралы айтқан дұрысырақ. Әрине, осыларға ұқсас әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық орнатуға болады, алайда оларды адам өлтіру ұғымынан
тыс қарастыру керек.
Қазіргі заманғы көптеген шетелдердін қылмыстық кодекстерінде
айтылғандарға ұқсас нормалар бар. Айталық, Қырғыз Республикасының 2015
жылғы ҚК-де Өзін-өзі өлтіруге азғыру деп аталатын 103-бап бар, оның
мазмұны төмендегідей: Өзін-өзі өлтіруге азғыру, яғни көндіру, алдау немесе
өзге жолдармен басқа адамның санасында өзін-өзі өлтіру туралы шешім
қалыптастыру, егер адам өзін-өзі өлтірсе немесе өзін-өзі өлтіруге оқталса,
тағайындалатын жаза — бес жылға дейін бас бостандығынан айыру. Осы іспеттес
қылмыс құрамы Беларусь Республикасының 1999 жылғы ҚК-нің 146-бабында
көзделген, оның Қырғыз Кодексінен ерекшелігі — бапта әркеттердің қасақана
сипаты көрсетіледі, бірақ азғыру тәсілдері аталмайды. Ресейлік ғалымдар
жоғарыда келтірілген нормаларды тәжірибе жүзінде қолдану кінәні дәлелдеу
және бұл қылмысты өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу қылмысынан ажырату
мәселелерінде көптеген қиындықтарға ұшырасуы мүмкін деген болжам айтады".
Қазақстан қылмыстық құқығы өзін-өзі өлтіруге азғыру, өзін-өзі өлтіруге
жәрдемдесу үшін жауаптылық көздейтін арнайы баптар енгізу идеясын
құптамайды, алайда отандық қылмыстық құқық жағдайдың баыбына бара алмайтын
тым жас немесе психикасы науқас адамды өзін-езі өлтіруге азғыруды (немесе
өзін-өзі өлтіруге жәрдемдесуді) басқа адамға біреу арқылы қаза келтіру
белгісі бойынша адам өлтіру деп бағалайды.
Адам өлтірудің объктивтік жағын сипаттау үшін кейбір жағдайларда қаза
келтіру тіркесінің орнына өмірінен айыру тіркесі қолданылады. Екі тіркес
те бір мағынаны береді. Бірінші жағдайда қылмыстың зардабы аталса, екінші
жағдайда адам өлтірудің объектісі көрсетіледі.
Қазақстандық құқықтық дәстүр бойынша қасақана адам өлтіру ұғымымен
басқа адамға қасақана қаза келтірудің кез келген түрі қамтылады. Ал
шетелдерде адам өлтірудің ауырлық дәрежесін көрсету үшін түрлі терминдер
қолданылуы мүмкін (мысалы, герман құқығында — Могd және Тоtsсһ1аg,
англосаксон құқығында — mигdег және mапslаиgҺtег).
Қарапайым адам өлтіру деп жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін мән-жайларсыз істелген қасақана адам өлтіруді атайды. Бұл
қылмыс үшін жауаптылық ҚР ҚК-нің 99-бабының 1-бөлімінде көзделген.
Қарастырылып отырған қылмыс адам өлтірудің негізгі түріне жатады.
Қарапайым адам өлтіру құрамын талдау адам өлтірудің өзге түрлері үшін де
маңызды болғандықтан, оны жалпы адам өлтіруді талдау деп қарастыруға да
болады.
Адам өлтірудің обьектісі — адам өмірі. Адам өмірін қылмыс объектісі
деп тану мүмкіндігі ол адамның азаматтығына, ұлттық немесе нәсілдік
тиесілігіне, шыққан тегіне, жасына, әлеуметтік жағдайына, айналысатын
кәсібіне, денсаулық ахуалына, біліміне, ақылына және т. б. тәуелді емес.
Қылмыстық зан жәбірленушіні оның еркінен тыс өлтіруді ғана емес,
жәбірленушінің келісімімен істелген нақ сондай әрекеттерді де (эфтаназия)
бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады. Жәбірленушінің жеке басына қатысты
жаңылысу қасақана адам өлтіргені үшін жауаптылыққа әсер етпейді.
Қол сұғушылық обьектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін өмірдің
басталу және аяқталу сәттерін анықтап алу қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда адам туғаннан өлгенге дейінгі
аралықта өмір сүреді деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған адамды
өмірден айыру мүмкін емес. Қылмыстық құқық ғыльмында ғалымдардың көбі адам
өмірінің басталу сәті деп физиологиялық босану үрдісінің басталу сәтін
санайды.
Қылмыстық құқықта өмірдің аяқталу сәті деп биологиялық өлім, яғни
миқабы жасушаларының біржола ыдырау үрдісінің нәтижесінде ми қызметінің
толық тоқтауы танылады. Биологиялық өліммен қатар, адам жүрегі қызметінің
уақытша тоқтап қалуымен сипатталатын клиникалық өлім ұғымы бар.
Медицинаның қазіргі кездегі даму деңгейі басқа адамның жүрегін ауыстырып
салу мүмкіндігін былай қойғанда, тоқтап қалған жүректі бірнеше сағаттан
кейін де тірілтіп алуға қабілетті. Бұл жағдайларда өмір реанимациялық
шаралардың көмегімен қалпына келтіріле алады. Ми қабы жүрек тоқтап
калғаннан кейін 4-7 минут ішінде қаза болады, бұл жағдайда адамды қайта
жандандыру мүмкін емес.
Адамға клиникалық өлім келтіру, егер кейіннен оның жүрек қызметі қайта
қалпына келтірілген болса, адам өлтіруге оқталу дел сараланады. Өз
кезегінде клиникалық өлім жағдайындағы адамның өміріне қастандық жасауды
адам өлтіру деп санауға болады.
Адам өлтірудің обьективтік жағы өзге де материалдық құрамды
қылмыстардағы сияқты үш белгінің жиынтығынан түрады:
1) басқа адамның өмірін қиюға бағытталған іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) жәбірленушінің қазасы түріндегі міндетті қылмыстық зардап;
3) кінәлінің іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен жәбірленушінің қазасы
түріндегі зардап арасындағы себептілік байланыс.
Адам өлтіру қылмысы белсенді іс-әрекет жолымен де, әрекетсіздік
жолымен де жасалуы мүмкін. Адамды өмірінен күш қолданып та (жарақаттау,
тұншықтыру, уландыру және т. б.), психикалық ықпал жасап та (қорқыту,
үрейлендіру, жалған ақпарат тарату және т. б.) айыруға болады.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру салыстырмалы түрде сирек кездеседі.
Мысалы, сот тәжірибесіне анасының өз сәбиін ұзақ уақыт бойы ас-су бермей
қасақана өлтіру жағдайлары белгілі.
Адам өлтірудің тәсілдері сан алуан болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда
адам өлтірудің тәсілі жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде ескеріледі
(ҚҚ ҚК-нің 99-баб. 2-бөл. 5 және 8 тарм.), кейде жаза мөлшеріне әсер
етеді.
Жәбірленушінің өлімі түріндегі қоғамдық қауіпті зардап — адам
өлтірудің объективтік жағының міндетті белгісі. Адам өлтірудің кез келген
түрі жебірленушіні өмірінен айырудан көрінеді (материалдық құрам).
Жәбірленушінің өлімі түріндегі зардап туындамай, бұл қылмысты аяқталған
қылмыс деуге болмайды. ҚР ҚК-нің 25-бабына сай, қылмысты аяқталған қылмыс
деп тану үшін адам жасаған әрекетте нақты қылмыс құрамының барлық белгілері
болуы керек. Адам өлтірудің жәбірленушінің өлімі түріндегі зардап туындаған
сәттен бастап аяқталған қылмыс деп қарастырылуының себебі осында. Басқа
адамға қаза келтіруге тікелей бағытталған, бірақ айыптының санасынан тыс
объективтік мән-жайлардың ықпалымен күтілгендей нәтиже бермеген (яғни,
жәбірленушінің өліміне әкеліп соқпаған) әрекеттер адам өлтіруге оқталу деп
саралануы керек.
Адам өлтіргені үшін қылмыстық жауаптылықтың міндетті шарты — айыптының
іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен жәбірленушінің өлімі арасында себептілік
байланыстың болуы. Бұл ретте әрекет пен жәбірленушінің өлімі арасында өткен
уақыттың ұзақтығы маңызды емес. Мысалы, өмірлік маңызы бар органдарға, дене
мүшелеріне (мойынға) бірнеше жерден пышақ салудың нәтижесінде жәбірленуші
сегіз күннен кейін қаза болады. Бұл әрекеттер негізді түрде қасақана адам
өлтіру деп сараланған, өйткені салынған жарақаттар мен жәбірленушінің өлімі
арасында себептілік байланыс бар: мойынның оң жағынан үшкір затпен салынған
жарақат жұтқыншақты зақымдап, оның асқынуы орагнизмнің улануына және өкпе-
жүрек қызметінің жетіспеушілігіне әкеліп соққан[5. 5].
Адам өлтіру қылмысына тікелей (тура, қасақана) себепті байланыс тән[6.
146]. Мысалы, жәбірленушіге оқ ату оның өліміне әкеліп соғады. Себепті
байланыс жанама сипатта болған жағдайларда оны анықтау әлдеқайда қиын. Адам
өлтіргендегі себепті байланысты әрекет пен зардап арасындағы мынадай делдал
буындар күрделендіруі мүмкін: 1) автоматты құрылғылардың қызметі (мысалы,
жарылыс жасағандағы сағат механизмі, түрлі тежегіштер); 2) жәбірленушінің
күтілген іс-әрекеттері, олар заңды (мысалы, жарылыс құрылғысы бар корапты
ашу немесе мина орнатылған автокөлікті тамызу) немесе заңсыз (мысалы,
көлікті айдап әкетуші ішіп қойсын деген есеппен уланған арақ құйылған
шишаны саналы түрде автокөлік ішінде қалдыру) сипатта болуы мүмкін; 3)
жасалған әрекеттердің сипатын түсінбейтін тым жас немесе психикасы науқас
адамдардың іс-әрекеттері; 4) табиғат күштерінің әрекеті (мысалы, адамды
есінен танғанша ұрып, аязда қалдырып кету); 5) үшінші адамдардың іс-әрекеті
(жәбірленушіге медициналық кемектің тым кеш көрсетілуі немесе сапасыз
көрсетілуі). Себептілік байланысты анықтаудағы басты нәрсе — жәбірленушінің
өлімі түріндегі нәтиже айыптының нақты жер мен уақыттағы нақты іс-
әрекеттерінің (әре-кетсіздігінің) қажетті зардабы деген қорытынды.
Айыптының қылмысты зардаптарға әсер етуінің түрлі деңгейін
көрсететіндіктен, себепті байланыстарды тікелей және жанама деп болудың
тәжірибелік маңызы бар. Осыдан келіп адам өлтірудің тәсілдерін мұқият
басқарылатын және әлсіз басқарылатын деп бөлуге болады. Мысалы, бауыздау
немесе қаруды кезеп тұрып ату адам өлтірудің мұқият басқарылатын тәсілі.
Бұл іс-әрекеттер әдетте кінәнің тікелей қасақаналық нысанын көрсетеді.
Керісінше, жарылыс жасау, өрт қою, ас-суды улау, көлік апатын ұйымдастыру
және т. б. амалдармен адам өлтіру әлсіз басқарылатын қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағы кінәнің касақаналық нысанымен
сипатталады. Егер адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынса, осы
әркеттің нәтижесінде жәбірленушінің қазасы түріндегі зардап туындауы мүмкін
екенін алдын ала білсе және осы зардаптың болуын тілесе, қылмыс тікелей
қасақаналықпен жасалды деп саналады, ал егер адам жәбірленушінің қазасы
түріндегі зардапты тілемегенімен, оған саналы түрде жол берсе не селқос
қараса, қылмыс жанама қасақаналықпен жасалды деп саналады.
Адам өлтіру қылмысы тікелей қасақаналықпен жасалды деп тану үшін
жәбірленушіге қаза келтіру айыптының іс-әрекетінің түпкі мақсаты болуы шарт
емес, мақсат адам өлтіру қылмыс құрамынан тысқары жатқан жағдайларда да бұл
қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Мысалы, қылмыстың кездейсок
куәсін өлтіру (мақсат — әшкереленіп қалудан құтылу) немесе қылмыскерге ақша
беруден бас тартқан кассирді өлтіру (мақсат — ақшаға ие болу).
Қасақаналықтың еріктік кезеңі ретіндегі зардаптардың туындауын тілеу
(қалау) бұл жағдайларда да бар. Адам өлтіруге оқталу субъективтік жағынан
алғанда тек қана тікелей қасақаналықпен сипатталады: адам өз әрекетінің
қоғамға қауіпті екенін ұғынады, осы әркеттің нәтижесінде жәбірленушінің
қазасы түріндегі зардап туындамай қоймайтынын алдын ала біледі және осы
зардаптың болуьн тілейді, бірақ оның санасынан тәуелсіз мән-жайлардың
ықпалымен жәбірленушінің бұл зардап туындамайды. Осыған байланысты
айыптының әрекеттері шын мәнінде жәбірленушіні өлтіруге бағытталған ба,
дегеніне жетуге нендей жағдайлардың кедергі болғанын анықтау қажет
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына кол сұғушылыққа
жауаптылықты белгілейтін зандылықтарды соттардың қолдануы туралы
қаулысының 4-тарм.).
Адам өлтіру қылмысын саралау үшін қасақана пиғылдың қай уақытта
қалыптасқаны маңызды емес. Күні бұрын қалыптасқан пиғылды қылмыстық құқық
адам өлтірудің ауырырақ түрі ретінде қарастырмайды. Адам өлтірудін қоғамдық
қауіптілік дәрежесі қылмыстың ниетіне, жасалу тәсіліне және заң ауырлататын
сипат беретін өзге де мән-жайларға тәуелді. Кеңес заманындағы қылмыстық
кодекстер де нақ осындай ұстанымда болатын.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін ниет пеп мақсат сияқты
белгілер үлкен маңызға ие болады. Адам өлтіргенде айыпты әрекеттерінің
ниеті мен мақсаты сан алуан болуы мүмкін, олар бір жағдайларда саралауга
әсер етсе (ҚР ҚК-нің 9-баб. 2-бөл. 1, 2, 3, 4, 5, 6), өзге
жағдайларда жаза тағайындағанда ескерілуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, қарапайым адам өлтіруге жауаптылықты
ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларсыз істелген қасақана адам өлтіру
жатқызылады. Қасақана адам өлтірудің қарастырылып отырған түріне
жәбірленушінің қандай да бір іс-әрекеті үшін (олар занды да, зансыз да,
оның ішінде қылмысты да болуы мүмкін) кек алу, қызғаныш, көре алмаушылық,
жеке қатынастар негізінде пайда болған бас араздығы, жек көрушілік сияқты
ниеттер тән. Айықпайтын науқасқа ұшыраған немесе ауыр жаралы адамдарды
аяныш сезімімен өлтіруді, өзінің қоғамдық немесе қызметтік борышын жалған
түсіну салдарынан істелген адам өлтіруді, қажетті қорғану жағдайы пайда
болмай тұрып, шабуыл енді-енді басталғалы тұр деген болжаммен қорқыныштан
істелген адам өлтіруді және т. б. қарапайым қасақана адам өлтіруге
жатқызуға болады. Қарапайым қасақана адам өлтіруге сондай-ақ ашу, ыза, өз
өмірі үшін қорқу сияқты сезімдердің ыкпалымен болған екі жақты төбелес,
немесе ұрыс-керіс барысында жасалған қасақана қаза келтіруді де жатқызуға
болады. Сот тәжірибесі қарапайым кісі өлтірудің ниеттерінің қатарына
коршаған адамдардың көзінше ерекшеленуге, қылмысты ортада өз беделін
арттыруға ұмтылуды да жатқызады. Зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай,
істелген қасақана адам өлтіру қылмыстарының денін кек алу ниетімен
істелген, төбелес пен ұрыс-керіс барысында жасалған, сондай-ақ қызғаныш
ниетімен істелген адам өлтірулер құрайды, сондықтан осы қылмыстарға
нақтырак тоқталамыз.
Кек алу ниетімен қасақана адам өлтіру. Кек дегеніміз — келтірілген
зұлымдыққа жауап ретінде әдейлеп зұлымдық жасау. Бұл жерде келтірілген
зұлымдық деп отырғанымыз кек алушы субъект тарапынан осындай баға алған
әрекеттер. Объективтік тұрғыдан алғанда субъект кек қайтарып отырған
адамның әрекеттері бейтарап болып, зұлымдық жасау, зәбір көрсету
белгілерінен адам болуы мүмкін. Сондықтан аталған жағдайда жеке қарым-
қатынастар негізінде пайда болған кек алу ниетімен жасалған адам өлтіру
қылмысы жөнінде айту керек. Кек адамдар арасындағы қарым-қатынастардың
шиеленісуі салдарынан туындауы мүмкін. Кектенген адам шиеленісті шешудің
келіссөздер жүргізу немесе аралық соттың көмегіне жүгіну сияқты жоддарын
мойындамай, оны күш қолдану арқылы шешуді артық көреді.
Кек жәбірленушінің ешқандай зиян келтірмеген және қоғамда орныққан
мінез-құлық ережелері тұрғысынан алғанда зиян келтіре алмайтын іс-
әрекеттерінің нәтижесінде де пайда болуы мүмкін. Осындай жағдайларда
көбінесе кек алу ниетімен адам өлтіруді бұзақылық ниетпен адам әлтіру
қылмысынан ажырату қажеттігі туындайды. Әр нақты жағдайда кек қайтару үшін
шынайы негіз болды ма немесе айыпты осы мән-жайға жауаптылығын жеңілдету
үшін ғана сілтеме жасап отыр ма деген сұрақтардың байыбына барып алу
керек". Мысал келтірейік, қызметтес И. және Д. деген азаматтар ұзақ уақыт
бойы бір-бірімен араздас болады. Олардың араздасуына И.-дің Д.-ның
ертеректе айтылған бір өтінішін орындаудан бас тартуы себеп болады.
Араздықтың салдарынан екеуінің арасында бірнеше рет ұрыс-керіс шығады.
Бірде Д. мас күйінде келе жатып, өз үйінің алдында И.-ді кездестіреді. Д.
үйіне оралып, пистолетін алады да далаға шығып, И.-ге оқ атады. И. сол
жерде қаза болады[7. 78-79].
Әдебиетте кек алу ниеті қызғаныш ниетін қамтиды деген пікір айтылған
болатын. Алайда өзге авторлар тарапынан бұл пікір колдау таппады, дегенмен
кейде кек алу ниеті қызғаныш ниетін сіңіріп алатынын жоққа шығаруға
болмайды. Мұндай жағдайларда кек алу және қызғаныш ниеттерінің
бәсекелестігі пайда болады. Айып тағу үшін жағдайға баға бергенде қылмыс
жасаған адам жетекшілікке алған басым ниет ескерілуі керек[8. 78-79].
Ұрыс-керіс немесе төбелес барысында істелген адам өлтіру. Бұл
қылмыстарға әдетте жәбірленушіге қаза келтіруге бағытталған алдын ала
ойластырылған қасақаналық тән емес. Ниет сан алуан болуы мүмкін (көре
алмау, ыза және т. б.). Мысалы, П. бұрынғы жұбайы Е.-мен бірігіп спирттік
ішімдіктер ішеді, олармен бірге Д. деген азамат болады. Дастархан басында
бұрынғы ерлі-зайыптылар арасында жанжал шығады. П. Е.-мен араз
болғандықтан, оны өлтіру мақсатымен кеудесінің сол жақ тұсына пышақ салып
алады. Алынған дене жарақаттарынан жәбірленуші Е. қаза болады. Алматы
қалалық сотының үкімімен П. ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөлімімен сотталды.
Ұрыс-керіс барысында жасалған адам өлтіру қылмыстарының бәрін ҚР ҚК-
нің 99-баб. 1-бөлімімен саралай беруге болмайды. Ұрыс-керіс барысында қаза
келтіру абайсызда орын алуы мүмкін, қажеті қоғану шегінен асып жасалуы
мүмкін, сондай-ақ жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда (мысалы, аса
қатыгездікпен, екі немесе одан да көп адамды өлтіру) істелуі мүмкін.
Егер ҚК-тің 99-баб. 2-бөлімінде аталған ауырлатылған мән-жайлар
болмаса, төбелес немесе ұрыс-керіс барысында жасалған адам өлтіру
қарапайым адам өлтіру деп саралана алады. Бұл ретте төбелес немесе ұрыс-
керіс кімнің ынтасы бойынша басталғаны маңызды емес. Мысалы, Л. сол пәтерде
тұратын Б.-ның келісімімен Н., 3., В. деген азаматтармен бірлесіп спирттік
ішімдіктер ішеді. Соңынан дастархандас болған адамдар үйді-үйіне тарай
бастайды. Мас күйіндегі Л. Б.-ның бөлмесіне кіріп, рұхсатсыз оның төсегіне
жатады. Бұны көрген Б. Л.-дың төсектен тұруын өтінеді, ол Б.-ның сөзіне
құлақ аспайды. Б. өзге жігіттердің көмегіне жүгініп, Н., 3. және В.-ға Л.-
ды алып кетуді өтінеді. Оның өтініші бойынша Н. Б.-ның бөлмесіне келіп, Л.-
дың төсектен тұрып, бөлме иесінен кешірім сұрауын талап етеді. Л. оның
сөзіне кұлақ аспай, былапыт сөздермен жауап береді. Сонда Н. Л.-ды ортаңғы
бөлмеге алып шығады да екеуінің арасында жанжал басталып, ол төбелеске
ұласады. Төбелесіп жатқан жігіттерді алдымен 3. мен В., соңыңан Б.
ажыратпақшы болады. Бірақ Л. Б.-ны итеріп жіберіп, ас үйге жүгіріп барып,
үстел үстінен пышак алып, оның соңынан жүгіріп кірген Н.-ның мойын тұсына
салып алады. Алынған жарақаттардың салдарынан Н. сол жерде қаза болады[9.
7]. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоксанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер
үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
қаулысының 6-тармағына сай, бұзақылық ниетпен кісі өлтіру қоғамды ашықтан-
ашық сыйламау жағдайында, мораль нормаларын өрескел бұза отырып жасалады.
Әдетте айыпты қылмысты себепсіз немесе болмашы сылтауды себеп ретінде
пайдаланып жасайды. Осыған қарамастан, алдын ала тергеу органдары жоғарыда
келтірілген жағдайды бұзақылық ниетпен жасалған адам өлтіру деп саралаған.
Л.-дың іс-әрекеттерін бұзақылық ниетпен жасалған адам өлтіру деп бағалай
отырып, алдын ала тергеу органдары ол болмашы сылтауды пайдаланып, қоғамдық
тәртіп пен түнгі тыныштықты өрескел бұзып, сол жерде болған адамдарды
ашықтан-ашық сыйламай, себепсіз жәбірленушінің мойнына пышақ салды деп
көрсеткен. Алайда істің материалдарымен Л. мен Н. оқиға болған күні
танысқаны, таныстык үшін спирттік ішімдіктер ішкені анықталған. Л. Б.-ның
төсегіне жатып алған соң, Б. өзге жігіттердің Л.-ды алып кетуін өтінеді. Н.
Б.-ға жердемдеспекші болып, Л.-ды оятады. Осының салдарынан олардың
арасында жанжал шығып, соңынан төбелеске ұласады. Жанжал барысында Л. Н.-ды
жарақаттайды. Келтірілген мән-жайлар Л.-дың бұзақылық ниетпен, яғни
себепсіз немесе болмашы сылтауды себеп ретінде пайдаланып, өзінің қоғамды
және қоршаған адамдарды сыйламайтындығын көрсету мақсатымен әрекет еткенін
көрсетіп тұрған жоқ. Адам өлтіруге түрткі болған жайт — Л. мен оны Б.-ның
бөлмесінен шығармақшы болған жәбірленуші Н. арасындағы жанжал. Сондықтан,
Л.-дың әркеттері ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөлімімен қарапайым қасақана адам
өлтіру деп саралануы керек.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылдың 23
желтоқсанындағу Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
соттар адамды бұзақылық ниетпен қасақана өлтіруден бұл қылмысты даудамай,
төбелес үстінде немесе араздыкпен жасалған қылмыстардан айыра білгені жөн.
Бұл мәселені шешкен кезде айыпты мен жәбір-ленушінің арасындағы қарым-
қатынасты, даудамай мен төбелестің шығу төркінін, екеуінің де белсенділігі
мен әрекеттерінің сипатын және баска да мән-жайларды анықтап алу керек деп
түсіндіріледі.
Кейбір практика қызметкерлері бір жағынан төбелес пен ұрыс-керіс,
екінші жағынан ниет арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Бұл, С. В.
Бородиннің ойынша, жаңылыс пікір. Төбелес пен ұрыс-керіс — кісі
өлтірудің мән-жайы ғана, олар өз кезегінде міндетті түрде қандай да бір
ниет бойынша жасалады. Төбелес пен ұрыс-керіс барысында жасалған адам
өлтіру қылмыстарының ниетін талдау керсетіп отырғандай, олар сан алуан
болуы мүмкін. Айталық, олар: бұзақылық, пайдакүнемдік, қызғаныш, кек,
қорқақтық, көре алмау ниеттері, араққұмар жарынан арылу тілегі, некеге
отыруды жеңілдету тілегі және т. б. Төбелес пен ұрыс-керіс барысында болған
кісі өлтіруді саралаудағы басты нәрсе төбелестің немесе ұрыс-керістің
болғанын қыр көрсету емес, жасалған қылмыстың ниеті мен шынайы мән-жайларын
анықтау. Адам өлтіру барысында болған төбелес немесе ұрыс-керіс істің нақты
мән-жайларын ескерусіз өздігінен қылмысты саралау үшін қажетті шешуші белгі
болып табылмайды. Содан болар қылмыстық заң да төбелес пен ұрыс-керісті
адам өлтіруді саралауға әсер ететін мән-жайлар қатарында атамайды[10. 83].
Қызғаныш ниетімен адам өлтіру. Сездіктерде қызғаныш біреудің адалдығы
немесе махаббаты женінде азапты күмәндану деп түсіндіріледі. Қасақана адам
өлтірудің ниеті ретінде қызғаныш әдебиетте түрліше бағаланады. Айталық, Э.
Ф. Побегайло қызғаныш өздігінен жаманатты ниет болып табылмайды, — деп
санайды. М. К. Аниянцтың пікірі бойынша, қызғаныш -— өткеннің жиіркенішті
сарқыншағы, адамның бойында қандай себептерге байланысты пайда болғанына
қарамастан, осы ниетпен істелген адам өлтіру әлдеқайда қатаң жазалануы
керек. С. В. Бородин қызғаныш ада0м өлтіру ниеті ретінде-ақ теріс
бағалануға тиіс деп санайды. Кез келген адам өлтірудегі сияқты қызғаныштан
болған адам өлтірудің де қоғамдық қауіптілігі жасалған қылмыстың нақты мән-
жайларымен байланыста анықталуы керек. Сондықтан қызғаныштың пайда болу
себебін назардан тыс қалдыруға болмайды. Нақ қызғаныш ниетімен жасалған
кісі өлтіруде жәбірленушінің өлер алдындағы немесе өлтіру барысындағы мінез-
құлқын ескермеу жаңсақтық болар еді. Қызғаныш сезімінің пайда болу себебі
айыптыға тағайындалатын жаза мөлшеріне әсер етіп қана қаймай, сонымен қатар
оның әрекеттерін саралауға да әсер ете алады. Әдетте еркек пен әйел
арасындағы қатынастармен байланысты адам өлтіру эротикалық кызғаныш
негізінде жасалады. Ол — сүйікті адамының іс жүзіндегі немесе күдік
түріндегі опасыздығынан туындайтын қайғыру сезімдерінің кешені, ол күрделі
психологиялық құрылыммен, эмоционалдык реакциялармен және күйлермен (көре
алмау, жеккөру, абыржу, ашыну, күдер үзу, кектену, ынтызарлық және т. б.)
сипатталады. Эротикалық қызғаныштың кейбір көріністері адамды түрлі
қоғамдық қауіпті әрекеттерге, оның ішінде адам өлтіруге итермелеуі мүмкін,
дегенмен ол жарына ықыласпен қарауға да түрткі бола алады.
Психиатрлар қалыпты қызғанышты, қызғаныштың аса бағалы идеяларын және
қызғаныш сандырағын бөліп қарастырады. Адам өлтіру туралы істерді тергеу
және сотта қарау барысында қызғаныштың сипатын анықтау қажет. Соңғы екі
жағдайда адам өлтірген адам есі дұрыс емес күйде болып шығуы мүмкін.
Өмірдің қызғаныш сезімі оянуы мүмкін салаларын айтылғандармен шектеу
жаңылыстық болар еді. Сот тәжірибесіне жасөспірімдердің ата-анасының немесе
өзге туысқандарының олардың ағасын немесе апайын (інісін немесе сіңілісін)
өзінен артық көргені үшін қызғаныш ниетімен жасаған кісі өлтірулер
белгілі.
Қызғаныш ниетімен адам өлтіру қылмысының жәбірленушісі опасыздық
жасаған немесе опасыздық жасады деген күдік туғызған адам да, айыптының
бойында қызғаныш сезімін оятқан өзге де адамдар бола алады.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі (ҚР ҚК-нің 99-бабы) 14 жасқа
толған, есі дұрыс адам бола алады. Адам өміріне қарсы бағытталған өзге
қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады. Соңғы кезде криминалдық
жағдайдың шиеленісуіне байланысты адам өлтіру және өзге де аса ауыр
қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық жасын төмендету жөніндегі мәселе
көтеріліп жүр. Мысалы, Өзбекетан Республикасының 1994 жылғы Қылмыстық
кодексі бойынша жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда жасалған қасақана
адам өлтіру үшін қылмыс жасағанға дейін 13 жасқа толған адамдар
жауаптылыққа тартылады.
2. Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
ұғымы, мазмұны және маңызы
Қылмысты саралаудың ұғымы теория мен тәжірибеде екі мәнде қолданылады:
а) ҚК –тің Ерекше бөлім нормаларында көрсетілген, қылмыс құрамының
белгілерімен нақты жағдайлардың қаралуына сәйкес анықталуы бойынша тұлғаның
осы немесе басқа да қызметі ретінде анықталған логикалық процесс. б)
қоғамдық қауіпті әрекетке анықталған құқықтық баға беру ретінде. Бұл екі
қылмысты саралаудың ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты.
Саралаудың ұғымын оның екі мәнімен орынды біріктіріп, қылмысты саралау
, қылмыс құрамының белгілерімен және жасалған әрекетті белгілерінің бір-
біріне сәйкес заңдылық тура бекітілуі және анықталуы ретінде қылмыстық
құқық нормаларымен қарастырылады.
1. Қылмысты саралау үрдісі қылмысты іс-жүргізудің барлық сатыларында
жүзеге асырылады. ҚР ҚП-нің 186 бабында айтылған: ҚП-тің 177-
бабыннда көрсетілген себеп пен негіз болған кезде анықтаушы, анықтау
органы, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші, прокурор қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығарады.
2. себептері мен негіздері, ол кімге қатысты неменсе қандай факт
бойынша қаулыда: оың шығарылған уақыты мен орны, оны кім жасағаны,
іс қозғаудың қозғалып отырғаны, белгілер бойынша іс қозғалып отырған
қылмыстық заңның бабы, сондай-ақ істің бұдан былайғы бағыты
көрсетіледі. Қылмыстық іс қозғау туралы қаулының көшірмесі жиырма
төрт сағаттың ішінде прокурорға жіберіледі. Қабылданған шешім туралы
арыз берушіге және өзіне қатысты іс қозғалып отырған адамға оған
қылмыстық ізге түсудің басталуына байланысты құқықтар мен
міндеттерді түсіндіре отырып, хабарланады.
3. Егер қылмыс жасаудан зардап шеккен адам белгілі болса, қылмыстық іс
қозғаумен бір уақытта ол жәбірленуші деп танылады, ал егер қылмыс
жасалғаны туралы хабармен бірге азаматтық талап қойылса, онда бұл
адам сонымен қатар азаматтық талапкер деп танылады.
Қылмысты саралаудың ұғымы логикалық процесетің қорытындысы ретінде,
соттың, немесе прокурордың,тергеушінің, анықтаушы орган қызметкерлерімен
жүзеге асырылған қылмысты жасаған тұлғаға құқықтық баға болып табылады.
Тура осындай жағдай жайлы қылмысты саралау туралы қылмыстық іс-жүргізу
заңдылығында айтылады. Мысалы: тергеушіден немесе анықтау органынан түскен
қылмыстық істі тексеруге қылмыс дұрыс сараланды ма?прокурорды
міндеттейді. Мұнда прокурор үшін ҚР прокурорлық бақылау туралы
Ережелеріне сәйкес айыпталушының қылмыстық әрекеттеріне құқықтық баға және
қылмыстық істерді тергеу бойынша тергеушінің, анықтау органдарында заңның
орындалуы үшін бақылау жүзеге асырылады.
Қылмысты саралау құқықтық баға беру ретінде қорытындығы келтіреді, онда
қоғамдық қауіпті әрекетте қарастырылған қылмыстық заңның қандай нормасы
Қазақстан Республикасының ҚК-нің 99-бабының 2-бөлімінде қарастырылған
адам өлтіру қоғамдық кауіптілігі аса жоғары қылмыстарға жататындықтан, оны
жасағаны үшін аса катаң жаза шаралары көзделген. Сараланған адам өлтіруге
ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімінде қарастырылған ауырлататын мән-жайлардың
(саралаушы белгілер) кем дегенде бірі болғанда істелген адам өлтіру жатады.
Әрине, адам өлтірудің негізгі құрамынын барлық белгілері міндетті түрде
болуы керек. Егер кінәлінің әрекеттерінде екі немесе одан да кеп саралаушы
белгі болса, олардың барлығы айып таққанда және үкім шығарғанда көрсетілуі
керек. Бірақ олар қылмыстардың жиынтығын құрамайды, сондыктан айыптыға
бірақ жаза тағайындалады, дегенмен істе екі немесе одан да көп ауырлататын
мән-жайдын болуы әрекеттің ауырлық дәрежесін анықтағанда ескеріледі.
ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімі тармақтан тұрады. Онда қарастырылған
белгілердін көбі бұрынғы қылмыстық заңдарда да болған. Қолданыстағы
қылмыстық заңдарда кейбір саралаушы белгілер нақтыланған және бірнеше жаңа
мән-жай еңгізілген. Тұнғыш рет саралаушы белгілер қылмыс құрамының
элементтеріне катыстылығына қарай белгілі-бір жүйемен орналастырылып отыр:
-объектіге қатысты белгілер — екі немесе одан да көп адамды өлтіру
(2.1 тарм.); қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(2.3 тарм.); дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды өлтіру,
сол сиякты адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру
(2.4тарм.); жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру (2.5 тарм.);
-қылмыс құрамының объективтік жағына қатысты белгілер — аса
қатігездікпен жасалған адам өлтіру (2.5 тарм.); көптеген адамдардың
өміріне кауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру (2.9 тарм.).
Кейбір авторлар объективтік жақтың белгісіне осы қылмысты адамдар
тобының, алдын-ала сөз байласқан адамдар тобыныи немесе ұйымдасқан топтың
жүзеге асыруын (2.7 тарм.) жатқызады;
қылмыс құрамынын субъективтік жағына қатысты белгілер — пайда табу
мақсатымен, сол сияқты жалданып не қаракшылықпен, қоркытып
алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (2.8 тарм.); бұзақылық
ниетпен адам өлтіру (2.9 тарм.); басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды
жеңілдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас
сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру (2.10 тарм.);
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру (2.12 тарм.); жәбірленушінің мүшелерін немесе
тінін пайдалану мақсатында жасалған адам өлтіру (2.13 тарм.);
субъектіге қатысты белгілер — адамдар тобы, алдын-ала сөз байласқан адамдар
тобы немесе ұйымдаскан топ жасаған адам өлтіру (2.7 тарм.); ҚК-тің 99-
1131-баптарында көзделген әрекеттерден баска, бұрын адам өлтірген адам
жасаған адам өлтіру (ІІ тарм.).
Жоғарыда келтірілген топтастыру белгілі бір дәрежеде шартты сипатта,
өйткені кез-келген объективтік белгі қылмыстың субъективтік жағынан көрініс
тауып отырады. Айталық, қаракшылықпен, бандитизммен немесе қоркытып алумен
ұштасқан адам өлтірудің ерекше қауіптілігі пайдакүнемдік мақсатпен ғана
айкындалмайды ғой. Бірақ ауырлататын мән-жайлардың осы ретпен
орналастырылуының үлкен тәжірибелік маңызы бар, бұл жайт нақты адам өлтіру
қылмысың ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімімен саралау үрдісін жеңілдетеді.
Жалпы алғанда Қазақстан Республикасынын ҚК-де адам өлтіруді саралаушы
белгілердің тұйықталған жүйесі бекітілген. Адам өлтірудің жекелеген
түрлерін бір-бірінен ажыратуда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен
денсаулығына кол сұғушылықка жауаптылықты белгілейтін зандылықтарды
соттардың қолдануы туралы қаулысы (1996 жылы 20-желтоқсанда №11 қаулымен
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) ерекше маңызға ие.
Адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлардың жалпы сииаттамасын беру,
сондай-ақ олардың мәнін түсіну үшін оларды топтастырудың өзіндік маңызы
бар. Авторлардың көбі ауырлатылған мән-жайларды қылмыс құрамының
элементтері бойынша топтастырады. Бұнымен ғалымдар ауырлатылған мән-
жайларды жүйеге келтіріп, олардын қылмыс құрамымен тығыз байланыста екенін
көрсетуге талпынады.
Айталық, Н. И. Загородников қасақана адам сөлтірудегі ауырлататын мән-
жайларды былайша топтастыруды ұсынады:
I) адам өлтірудін ниеті мен мақсаттарын сипаттайтын мән-жайлар;
2) қылмыскердің жеке бас қасиеттерін сипаттайтын мән-жайлар;
3) адам өлтірудің тәсілдерін және зардаптарын сипаттайтын мәм-жайлар.
Автор қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайларды топтастырудың
ғалымдардың көбі мойындайтын тәсілмен бас тартып, топтастыру белгілерінің
қатарынан қылмыстың объектісін алып тастаған. Онымен келіспеуге болмайды,
өйткені қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлардың бірде-біреуі
қылмыстың объектісіне жатқызыла алмайды. Жүкті екендігі айыпкерге белгілі
әйелді өлтіру немесе екі немесе одан да кеп адамды өлтіру сиякты
ауырлататын мән-жайлар қылмыс объектісін емес, жәбірленушіні снпаттайды.
Адам өлтіру қылмысының объектісі әркашан өзгеріссіз калады және
өздігінен бұл қылмысты ауырлата (жеңілдете) алмайды. Жоғарыда аталған
қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлар аса қатыгездік және
жалпыға кауіпті тәсіл мән-жайлары сияқты қылмыстың объективтік
қасиеттеріне жатады. Соған қарамастан, С. В. Бородиннің пікірінше, қасақана
адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайларды топтастырудың М.И. Загородннков
ұсынған жолымен өзге бөлігінде келісуге болмайды.С.В.Бородин адам өлтірудің
субъективтік жағы мен субъектісіне қатысты мән-жайлардың сииаттамасын бір-
бірінен бөлектеу дұрыс емес деп санайды.
Адам өлтірудін субъективтік жағын сипаттайтын мән-жайлар дегеніміз —
айыпты қылмыс жасай отырып басшылықка алатын ниеттер мен алдына қоятын
мақсаттар. Мысалы, адам өлтірудің пайдакүнемдік ниеті бірдей дәрежеде
қылмыстың субъективтік жағына да, субъектісіне де катысты. Адам өлтіру
жолымен баска қылмысын жасыру мақсаты қылмыстың субъективтік жағын
каншалықты сипаттаса, соншалықты дәрежеде қылмыс субъектісін де сипаттайды.
Сондай-ақ айыптының жеке басын адам өлтіруді ауырлатылған мән-жай ретінде
сипаттайтын мәліметтерді субъектінің өз әрекеттеріне психикалық қатынасын
көрсететін қылмыстың субъективтік жағынан бөліп қарастыруға болмайды.
Осыдан келіп С.В.Бородин адам өлтірудің субъективтік жағына және айыптының
жеке басына қатысты ауырлатылған мән-жайларды бір топка біріктіріп
қарастыру керек деп санайды.
Қылмысты дұрыс саралау – жеке адамдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясында, басқа да заңдарда көрсетілген құқықтарын, бостандықтарын
қорғаудың кепілі болып табылады. Қылмысты дұрыс сараламаудың сотталған
адамға тигізетін зардабы да зор. Кінәлінің іс-әрекетін дұрыс сараламау,
оның заң қорғайтын мүддесіне келтірілген зор кесел болып табылады. Іс-
әрекетті дұрыс сараламау салдарынан- адамға заңға негізделмеген жаза
тағайындалып қана қоймайды, ол оның тағдырына байланысты көптеген
зардаптарға әкеліп соғады. Мысалы: қылмысты дұрыс сараламаған жағдайда,
оған көп немесе аз жаза тағайындалуы мүмкін. Қылмысты дұрыс сараламау оған
белгіленген түзеу колониясының түрінде де, сондай –ақ кінәліні мерзімінен
бұрын шартты жазамен босату немесе босатпауға да әсер етеді. Қылмысты дұрыс
саралаудың маңызы ерекше. Бұл мәселеге Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Пленумдарының көптеген қаулылары арналған. Жоғары Сот Пленум
қаулыларында соттардың заң талабын дәлме-дәл сөзсіз орындай отырып,
жасалған іс-әрекетке заң нормаларының талабына сай баға беріп, кінәлінің іс-
әрекетінде қылмыс құрамының белгілері бар ма, жоқ па, осы жағына ерекше мән
беріп, заңдылық принципінен ешуақытта да ауытқушылыққа жол бермеуі керек
деп ескертті.
2 Адам өлтірудің ауырлатыған құрамдарын саралауының қылмыстық-
құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын саралауы
Қылмыстың сыртқы объективтік жағы белгілі жағдайда, белгілі орында,
белгілі уақытта нақты құралдар мен қаруларды пайдаланумен белгілі бір
себеппен қылмыс жасалынады. Обьективтік жағы осылай кінәлінің қоғамға
қауіпті мінез-құлқының сыртқы ерекшеліктерін және олармен байланысты
жағдайларын (уақытын, орнын, әдісін, құралын, қаруын және жағдайын)
сипаттайды.
Қылмыстың объективтік жағы – қылмыс жасау құбылысын, оның жүйелі дамуын
сипаттайтын нақты жағдайлар жиынтығы. Қылмыстың жеке объективті
жағдайлардың маңызды, дәлелді мәні бола тұра, қылмыстық-құқықтық мәні
болмайды. Осы жағдаймен қылмыстың объективті жағы қылмыс құрамының
объективті жағынан айырмашылығы болады.
Қылмыстың объективті жағының елеулі және ерекше белгілері оларды
қылмыстық-құқықтық норманың диспозициясына қосқаннан кейін, заңды,
квалификациялы мәні болады. Қылмыстық-құқықтық мәні бар объективті жағы
белгілерінің жиынтығы, қылмыс құрамының объективті жағы болып табылады.
Қылмыстың объективті жағындағы мазмұнының көлемі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Сейдлла Нұрбек
Тақырыбы: Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2016
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факулътеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к., (PhD)
қауымдастырылған профессор
Қ.Т.Битемиров______________
___________2016ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралау
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Н.Сейдлла
ЗҚТ-211
Ғылыми жетекшісі М.Жамбаз
Phd., аға оқытушы
Түркістан-2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және
мазмұны
1. ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 15
2Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын
саралауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 19
2.2 Адамөлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..43
2.3 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясымен сәйкесті түрде, жеке адам
және оның құқықтары, адамның құндылықтардың арасында бірінші орынға
қойылған. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-ші бабында Адам,
оның құқықтары және бостандықтары әрқайсымызға, туғаннан бастап жатады да,
абсолютті және ажыратылмас деп танылады. Адамның және азаматтың құқықтарын
және бостандықтарын мойындауы, сақтауы және қорғауы – мемлекеттің міндеті
деп айтылады[1]. Қазақстан Республикасының 2014-ші жылдың 3-і шілденің
Қылмыстық Кодексінде жеке адамға қарсы қылмыстықтар бірінші орнында
орналасқан, осы жағдай, соңғы жылдарында қалыптасқан, мемлекеттің
алғашқылықтарына сәйкесті.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, тек қана осы қылмыстыққа
сәйкесті, мазмұндары келген нәтижеліктердің ерекше қауіптілігі туралы
куәландыратын, белгілердің бір қатарымен және осындай қылмыстықты жасаған
тұлғалармен анықталады.
Адам өлтіру, жағдайлардың бір қатарында, кінәлі, адамды қоғамға, оның
қабілеттіліктермен сәйкесті түрде, оның қолынан келетінін жасау
мүмкіндігінен айырды дегенін белгілейді. Осы жағдай – кісі өлтірудің аса
қауіпті мінезінің көрсеткіші.
Адам өлтірудің қоғамдық қауіптілігі, осы қылмыстықты іске асыру
барысында, өтеуге жатпайтын нәтижеліктер келуімен, яғни Қазақстан
Республикасының Конституциясының 12-ші бабын бұзуымен анықталынады.
Ауырлатылған жағдайлармен жасалынған, адам өлтіруді саралау барысында,
пайда болатын сұрақтар: пайдакүнемдіктен, немесе бұзақылық ниетпен – осы
қолсұғушылықтарды іске асырудың, әртүрлі жағдайлардың әр түрлігінің және,
есепке алуға қажетті, белгілердің күрделігінің нәтижесі.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі адам өлтіруі – қоғам және мемлекет
болғанынша бола беретін, өте қауіпті қылмыс, ал адам өлтірудің дұрыс
саралауынан адамның тағдыры тәуелді. Адам өлтірудің қателі саралауы –
қылмыстық құқықтың ішінде әділеттіліктің принциптерін бұзады. Қазақстан
Республикасының Конституциясы, адам, оның құқықтары және бостандықтары –
жоғарғы құндылықтар деп жариялайды. Осында, дипломдық жұмыстың өзектілігі,
ал мақсаты – осы категорияның істері бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдану барысында жіберілетін қателіктерді әржақты түрде зерттеуі.
Дәл осы себептен, осы дипломдық жұмыстың мақсаты - пайдакүнемдіктен,
немесе бұзақылық ниетпен іске асырылынатын, адам өлтірулердің құрамын және
саралаудың ерекшеліктерін зерттеуі, қылмыстық істер бойынша соттық
тәжірбиесін қолдануымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99-
шы бабының 2-ші бөлігінің адам өлтірулердің құрамын зерттеуі.
Дипломдық тақырыптың өзектілігі – біздің республикамызда
күрделі криминогенді жағдай қалыптасқандығы. Қазақстан Республикасындағы
жұмыссыз жүргендердің үлкен пайызы, біздің мемлекетіміздің аймақтарындағы
көзқамандықтың дамуына көмектеседі.
Қылмыстық заңнама, жеке адамның өміріне, денсаулығына, бостандығына
және абыройына қарсы қылмыстықтар үшін жауапкершілігін орнатады. Жеке
адамға қарсы бағытталынған қылмыстықтар арасындағы ең қауіпті –адам өлтіру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, жеке адамға қарсы
бағытталынған қылмыстылықтар арасындағы ең ауыр қылмыстық ретінде –адам
өлтіруді атайды. Бүгін, біздің қоғамның алдындағы ең өзекті және әлеуметтік
маңызды мақсаттардың бірі – сөзсіз жастар арасында қылмыстықтардың өсуін
төмендету жолдарын іздеу және оларды алдын алудың нәтижелігін көтеру.
Осы мәселені тез шешуінің қажеттілігі, тек қана, ұйымдастырылған
қылмыстылықтың өрістеріне жастардың көлемі, бұрынғыдан асып кеткенімен ғана
емес, бойжеткендермен құрылған, криминалды топтармен қауіпті қылмыстықтар
іске асырылады да, олардың саны үнемі өсетінімен себептелінеді.
Біздің зерттеуіміздің мәселесі: жеке адмға және денсаулыққа қарсы
бағытталынған қылмыстылықтардың ең қауіпті түрлері ретіндегі, осы
қылмыстылықтардың құрамдарын қарастыру.
Зерттеудің нысаны: осы мәселені шешуі.
Мақсаты:
- ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мазмұны
және маңызы
- Адам өлтірудің субъективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын саралауы
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарының субъективтік белгілері
- Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдары бойынша жаза тағайындау және
ұқсас қылмыстардан ажырату
Зерттеудің әдістері: осы мәселе бойынша, ғылыми және кезекті
әдебиеттерді зерттеуі
Зерттеудің әдістемелік және теоретикалық негіздері. Зерттеудің
тақрыбының мазмұнын толық түрде ашу мақсаттарымен, автор салыстырмалы,
қағидалы, логикалық, жобалаулы, нақты-әлеуметтік, статистикалық, технико-
заңгерлік және салыстырмалы-құқықтық тәсілдерді пайдаланады.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
Басқа жазалармен бір қатарда, зияншегушінің туысқандарының пайдасы
жағына, немесе туысқандардың болмаған кезінде, мемлекеттің пайдасына
айыпты, адам өлтіруімен келтірілген мүліктік зиянын өтеуін ескертуі, бізге
мақсатқа сай ретінде көрінеді. Осы ереже, адам өлтіруі үшін жауапкершілігін
күшейтіп, анықталынған алдын алу функциясын орындайтын болар, ал қайтқан
адамның туысқандары және қоғам мүліктік өтеуін алар еді. Ақшалай өтеуін,
ауырлатылған жағдайлармен жасалынған адам өлтіру үшін, оған қоса,
ауырлатылған жағдайларсыз және жеңілдететін жағдайларсыз жасалынған кісі
өлтірулер үшін орнатуы жөн болар еді.Адам өлтірумен келтірілген зиянды
өтеуін арнайы түрде қылмыстық заңның ішінде ескерту қажетті, ал қылмыстық-
процессуалдық заңның ішінде, қылмыстық істер бойынша азаматтық талаптарды
ұсыну өрісін кеңейту қажет
Біздің көз қарасымыз бойынша, қарастырылатын мәселесі қылмыстық-
құқықтық және азаматтық-құқықтық құрамдарымен шешіле алуы мүмкін. Қылмыстық-
құқықтық құрамдарына біз мүлікті тәркілеуін, келтірілген зиянды өтеу
міндетін салуын, айыпты апарамыз.
1 Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың ұғымы, мәні және
мазмұны
1. ҚР ҚК бойынша адам өлтірудің ұғымы, мазмұны және түрлері
Қасақана адам өлтіру — жеке адамға қарсы қылмыстардың ең ауыр түрі. ҚР
ҚК-нің 99-бабының бірінші бөлімінде адам өлтіру — басқа адамға құқыққа
қарсы қасақана қаза ұшрату деп анықталады. Адам өмірі - әркімге тумысынан
тиесілі, маңызды, табиғи әлеуметгік құндылық.
ҚР-ның ҚК адам өлтіру ұғымының анықтамасын заңдық тұрғыда алғаш рет
бекітіп отыр. Кеңес дәуіріндегі қылмыстық кодекстерде адам өлтірудің
анықтамасы берілмеген еді. Сол кездегі заңшығарушы қылмыстық құқықтағы
адам өлтіру ұғымы осы сөздің жалпы қолданыстағы мағынасынан
ерекшеленбейді деп санасу керек. Алайда құқық қолдану тәжірибесінде кейбір
жағдайларда бұл ұғымның нақты шектерін анықтау қажеттігі туындайтын. Соның
салдарынан қылмыстық құқық доктринасында адам өлтірудің әртүрлі болса да,
негізгі мәні бойынша бір-біріне ұқсас анықтамалары ұсынылатын[2,24б.]. Өз
кезегінде адам өлтірудің анықтамасын тұжырымдай отырып, заңшығарушы заңгер-
ғалымдардың ұсыныстарын басшылыққа алды.
Адам өлтірудің барлық дерлік доктриналдық анықтамаларында қаза келтіру
әрекеттерінің құқыққа қайшылығы аталатын, ҚР ҚК-нің 99-баб. I-бөліміндегі
нормативтік анықтамада бұл белгі көрініс тауып отыр. Ресей Федерациясы ҚК-
нің 105-бабының 1-бөлімінде адам өлтірудің аныктамасында кұқыққа қайшылық
белгісі аталмайды. Соған қарамастан, көптеген авторлар адам өлтіру қылмысын
сипаттағанда құқыққа қайшылық белгісі міндетті түрде аталуы керек деп
санайды. Бұл белгі адам өлтіруді адамға заңды негізде қаза келтіру
әрекеттерінен ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, қажетті қорғаныс
барысында шабуыл жасаған адамды өмірінен айыру адам өлтіру деп таныла
алмайды. Сол сияқты заңды негізде қаза келтірудің өзге де жағдайлары адам
өлтіру болып табылмайды: өлім жазасы түріндегі жазаны орындау барысында,
соғыс қимылдары барысында және т. б. Сондықтан ресейлік ғалымдар адам
өлтірудің Беларусь Республикасының ҚК-нің 139-бабында, Украина ҚК-нің 115-
бабында бекітілген, басқа адамға қаза келтірудің құқыққа қайшы сипатын тура
атайтын анықтамалар әлдеқайда сәтті деп санайды[3,103б.].
ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөліміндегі басқа адамға қаза келтіру жөніндегі
нұсқау өз-өзіне қаза келтірудің қылмыс деп танылмайтынын көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық жөніндегі қазіргі заманғы көзқарастар тұрғысынан
алғанда бұл нұсқау артық болып та көрінуі мүмкін. Дегенмен, қазіргі кездің
өзінде жекеленген елдердің қылмыстық кодекстері өзін-өзі өлтіруге оқталуды
өмірге қарсы қылмыс деп таниды (мысалы, Үндістан ҚК-нің 309-бабы).
Ұлыбританияда өзін-өзі өлтіргені және өзін-өзі өлтіруге оқталғаны үшін
қылмыстық жауаптылық. тек 1961 жылы өзіне-өзі қол салу туралы заңмен алынып
тасталды[4. 17]. Өзіне-өзі қаза келтіруді қылмыс деп танудан бас тарту
өзін-өзі өлтіруге оқталу, өзін-өзі өлтіруге айдап салу, өзін-өзі
өлтіруге көмектесу тіркестерінің маңызын жояды. Бұндай жағдайларда өзін-
өзі өлтіруге талпыну, өзін-өзі өлтіруге азғыру, өзін-өзі өлтіруге
жәрдемдесу туралы айтқан дұрысырақ. Әрине, осыларға ұқсас әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық орнатуға болады, алайда оларды адам өлтіру ұғымынан
тыс қарастыру керек.
Қазіргі заманғы көптеген шетелдердін қылмыстық кодекстерінде
айтылғандарға ұқсас нормалар бар. Айталық, Қырғыз Республикасының 2015
жылғы ҚК-де Өзін-өзі өлтіруге азғыру деп аталатын 103-бап бар, оның
мазмұны төмендегідей: Өзін-өзі өлтіруге азғыру, яғни көндіру, алдау немесе
өзге жолдармен басқа адамның санасында өзін-өзі өлтіру туралы шешім
қалыптастыру, егер адам өзін-өзі өлтірсе немесе өзін-өзі өлтіруге оқталса,
тағайындалатын жаза — бес жылға дейін бас бостандығынан айыру. Осы іспеттес
қылмыс құрамы Беларусь Республикасының 1999 жылғы ҚК-нің 146-бабында
көзделген, оның Қырғыз Кодексінен ерекшелігі — бапта әркеттердің қасақана
сипаты көрсетіледі, бірақ азғыру тәсілдері аталмайды. Ресейлік ғалымдар
жоғарыда келтірілген нормаларды тәжірибе жүзінде қолдану кінәні дәлелдеу
және бұл қылмысты өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу қылмысынан ажырату
мәселелерінде көптеген қиындықтарға ұшырасуы мүмкін деген болжам айтады".
Қазақстан қылмыстық құқығы өзін-өзі өлтіруге азғыру, өзін-өзі өлтіруге
жәрдемдесу үшін жауаптылық көздейтін арнайы баптар енгізу идеясын
құптамайды, алайда отандық қылмыстық құқық жағдайдың баыбына бара алмайтын
тым жас немесе психикасы науқас адамды өзін-езі өлтіруге азғыруды (немесе
өзін-өзі өлтіруге жәрдемдесуді) басқа адамға біреу арқылы қаза келтіру
белгісі бойынша адам өлтіру деп бағалайды.
Адам өлтірудің объктивтік жағын сипаттау үшін кейбір жағдайларда қаза
келтіру тіркесінің орнына өмірінен айыру тіркесі қолданылады. Екі тіркес
те бір мағынаны береді. Бірінші жағдайда қылмыстың зардабы аталса, екінші
жағдайда адам өлтірудің объектісі көрсетіледі.
Қазақстандық құқықтық дәстүр бойынша қасақана адам өлтіру ұғымымен
басқа адамға қасақана қаза келтірудің кез келген түрі қамтылады. Ал
шетелдерде адам өлтірудің ауырлық дәрежесін көрсету үшін түрлі терминдер
қолданылуы мүмкін (мысалы, герман құқығында — Могd және Тоtsсһ1аg,
англосаксон құқығында — mигdег және mапslаиgҺtег).
Қарапайым адам өлтіру деп жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін мән-жайларсыз істелген қасақана адам өлтіруді атайды. Бұл
қылмыс үшін жауаптылық ҚР ҚК-нің 99-бабының 1-бөлімінде көзделген.
Қарастырылып отырған қылмыс адам өлтірудің негізгі түріне жатады.
Қарапайым адам өлтіру құрамын талдау адам өлтірудің өзге түрлері үшін де
маңызды болғандықтан, оны жалпы адам өлтіруді талдау деп қарастыруға да
болады.
Адам өлтірудің обьектісі — адам өмірі. Адам өмірін қылмыс объектісі
деп тану мүмкіндігі ол адамның азаматтығына, ұлттық немесе нәсілдік
тиесілігіне, шыққан тегіне, жасына, әлеуметтік жағдайына, айналысатын
кәсібіне, денсаулық ахуалына, біліміне, ақылына және т. б. тәуелді емес.
Қылмыстық зан жәбірленушіні оның еркінен тыс өлтіруді ғана емес,
жәбірленушінің келісімімен істелген нақ сондай әрекеттерді де (эфтаназия)
бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады. Жәбірленушінің жеке басына қатысты
жаңылысу қасақана адам өлтіргені үшін жауаптылыққа әсер етпейді.
Қол сұғушылық обьектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін өмірдің
басталу және аяқталу сәттерін анықтап алу қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда адам туғаннан өлгенге дейінгі
аралықта өмір сүреді деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған адамды
өмірден айыру мүмкін емес. Қылмыстық құқық ғыльмында ғалымдардың көбі адам
өмірінің басталу сәті деп физиологиялық босану үрдісінің басталу сәтін
санайды.
Қылмыстық құқықта өмірдің аяқталу сәті деп биологиялық өлім, яғни
миқабы жасушаларының біржола ыдырау үрдісінің нәтижесінде ми қызметінің
толық тоқтауы танылады. Биологиялық өліммен қатар, адам жүрегі қызметінің
уақытша тоқтап қалуымен сипатталатын клиникалық өлім ұғымы бар.
Медицинаның қазіргі кездегі даму деңгейі басқа адамның жүрегін ауыстырып
салу мүмкіндігін былай қойғанда, тоқтап қалған жүректі бірнеше сағаттан
кейін де тірілтіп алуға қабілетті. Бұл жағдайларда өмір реанимациялық
шаралардың көмегімен қалпына келтіріле алады. Ми қабы жүрек тоқтап
калғаннан кейін 4-7 минут ішінде қаза болады, бұл жағдайда адамды қайта
жандандыру мүмкін емес.
Адамға клиникалық өлім келтіру, егер кейіннен оның жүрек қызметі қайта
қалпына келтірілген болса, адам өлтіруге оқталу дел сараланады. Өз
кезегінде клиникалық өлім жағдайындағы адамның өміріне қастандық жасауды
адам өлтіру деп санауға болады.
Адам өлтірудің обьективтік жағы өзге де материалдық құрамды
қылмыстардағы сияқты үш белгінің жиынтығынан түрады:
1) басқа адамның өмірін қиюға бағытталған іс-әрекет (әрекетсіздік);
2) жәбірленушінің қазасы түріндегі міндетті қылмыстық зардап;
3) кінәлінің іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен жәбірленушінің қазасы
түріндегі зардап арасындағы себептілік байланыс.
Адам өлтіру қылмысы белсенді іс-әрекет жолымен де, әрекетсіздік
жолымен де жасалуы мүмкін. Адамды өмірінен күш қолданып та (жарақаттау,
тұншықтыру, уландыру және т. б.), психикалық ықпал жасап та (қорқыту,
үрейлендіру, жалған ақпарат тарату және т. б.) айыруға болады.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру салыстырмалы түрде сирек кездеседі.
Мысалы, сот тәжірибесіне анасының өз сәбиін ұзақ уақыт бойы ас-су бермей
қасақана өлтіру жағдайлары белгілі.
Адам өлтірудің тәсілдері сан алуан болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда
адам өлтірудің тәсілі жауаптылықты ауырлататын мән-жай ретінде ескеріледі
(ҚҚ ҚК-нің 99-баб. 2-бөл. 5 және 8 тарм.), кейде жаза мөлшеріне әсер
етеді.
Жәбірленушінің өлімі түріндегі қоғамдық қауіпті зардап — адам
өлтірудің объективтік жағының міндетті белгісі. Адам өлтірудің кез келген
түрі жебірленушіні өмірінен айырудан көрінеді (материалдық құрам).
Жәбірленушінің өлімі түріндегі зардап туындамай, бұл қылмысты аяқталған
қылмыс деуге болмайды. ҚР ҚК-нің 25-бабына сай, қылмысты аяқталған қылмыс
деп тану үшін адам жасаған әрекетте нақты қылмыс құрамының барлық белгілері
болуы керек. Адам өлтірудің жәбірленушінің өлімі түріндегі зардап туындаған
сәттен бастап аяқталған қылмыс деп қарастырылуының себебі осында. Басқа
адамға қаза келтіруге тікелей бағытталған, бірақ айыптының санасынан тыс
объективтік мән-жайлардың ықпалымен күтілгендей нәтиже бермеген (яғни,
жәбірленушінің өліміне әкеліп соқпаған) әрекеттер адам өлтіруге оқталу деп
саралануы керек.
Адам өлтіргені үшін қылмыстық жауаптылықтың міндетті шарты — айыптының
іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен жәбірленушінің өлімі арасында себептілік
байланыстың болуы. Бұл ретте әрекет пен жәбірленушінің өлімі арасында өткен
уақыттың ұзақтығы маңызды емес. Мысалы, өмірлік маңызы бар органдарға, дене
мүшелеріне (мойынға) бірнеше жерден пышақ салудың нәтижесінде жәбірленуші
сегіз күннен кейін қаза болады. Бұл әрекеттер негізді түрде қасақана адам
өлтіру деп сараланған, өйткені салынған жарақаттар мен жәбірленушінің өлімі
арасында себептілік байланыс бар: мойынның оң жағынан үшкір затпен салынған
жарақат жұтқыншақты зақымдап, оның асқынуы орагнизмнің улануына және өкпе-
жүрек қызметінің жетіспеушілігіне әкеліп соққан[5. 5].
Адам өлтіру қылмысына тікелей (тура, қасақана) себепті байланыс тән[6.
146]. Мысалы, жәбірленушіге оқ ату оның өліміне әкеліп соғады. Себепті
байланыс жанама сипатта болған жағдайларда оны анықтау әлдеқайда қиын. Адам
өлтіргендегі себепті байланысты әрекет пен зардап арасындағы мынадай делдал
буындар күрделендіруі мүмкін: 1) автоматты құрылғылардың қызметі (мысалы,
жарылыс жасағандағы сағат механизмі, түрлі тежегіштер); 2) жәбірленушінің
күтілген іс-әрекеттері, олар заңды (мысалы, жарылыс құрылғысы бар корапты
ашу немесе мина орнатылған автокөлікті тамызу) немесе заңсыз (мысалы,
көлікті айдап әкетуші ішіп қойсын деген есеппен уланған арақ құйылған
шишаны саналы түрде автокөлік ішінде қалдыру) сипатта болуы мүмкін; 3)
жасалған әрекеттердің сипатын түсінбейтін тым жас немесе психикасы науқас
адамдардың іс-әрекеттері; 4) табиғат күштерінің әрекеті (мысалы, адамды
есінен танғанша ұрып, аязда қалдырып кету); 5) үшінші адамдардың іс-әрекеті
(жәбірленушіге медициналық кемектің тым кеш көрсетілуі немесе сапасыз
көрсетілуі). Себептілік байланысты анықтаудағы басты нәрсе — жәбірленушінің
өлімі түріндегі нәтиже айыптының нақты жер мен уақыттағы нақты іс-
әрекеттерінің (әре-кетсіздігінің) қажетті зардабы деген қорытынды.
Айыптының қылмысты зардаптарға әсер етуінің түрлі деңгейін
көрсететіндіктен, себепті байланыстарды тікелей және жанама деп болудың
тәжірибелік маңызы бар. Осыдан келіп адам өлтірудің тәсілдерін мұқият
басқарылатын және әлсіз басқарылатын деп бөлуге болады. Мысалы, бауыздау
немесе қаруды кезеп тұрып ату адам өлтірудің мұқият басқарылатын тәсілі.
Бұл іс-әрекеттер әдетте кінәнің тікелей қасақаналық нысанын көрсетеді.
Керісінше, жарылыс жасау, өрт қою, ас-суды улау, көлік апатын ұйымдастыру
және т. б. амалдармен адам өлтіру әлсіз басқарылатын қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағы кінәнің касақаналық нысанымен
сипатталады. Егер адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынса, осы
әркеттің нәтижесінде жәбірленушінің қазасы түріндегі зардап туындауы мүмкін
екенін алдын ала білсе және осы зардаптың болуын тілесе, қылмыс тікелей
қасақаналықпен жасалды деп саналады, ал егер адам жәбірленушінің қазасы
түріндегі зардапты тілемегенімен, оған саналы түрде жол берсе не селқос
қараса, қылмыс жанама қасақаналықпен жасалды деп саналады.
Адам өлтіру қылмысы тікелей қасақаналықпен жасалды деп тану үшін
жәбірленушіге қаза келтіру айыптының іс-әрекетінің түпкі мақсаты болуы шарт
емес, мақсат адам өлтіру қылмыс құрамынан тысқары жатқан жағдайларда да бұл
қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Мысалы, қылмыстың кездейсок
куәсін өлтіру (мақсат — әшкереленіп қалудан құтылу) немесе қылмыскерге ақша
беруден бас тартқан кассирді өлтіру (мақсат — ақшаға ие болу).
Қасақаналықтың еріктік кезеңі ретіндегі зардаптардың туындауын тілеу
(қалау) бұл жағдайларда да бар. Адам өлтіруге оқталу субъективтік жағынан
алғанда тек қана тікелей қасақаналықпен сипатталады: адам өз әрекетінің
қоғамға қауіпті екенін ұғынады, осы әркеттің нәтижесінде жәбірленушінің
қазасы түріндегі зардап туындамай қоймайтынын алдын ала біледі және осы
зардаптың болуьн тілейді, бірақ оның санасынан тәуелсіз мән-жайлардың
ықпалымен жәбірленушінің бұл зардап туындамайды. Осыған байланысты
айыптының әрекеттері шын мәнінде жәбірленушіні өлтіруге бағытталған ба,
дегеніне жетуге нендей жағдайлардың кедергі болғанын анықтау қажет
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоқсанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына кол сұғушылыққа
жауаптылықты белгілейтін зандылықтарды соттардың қолдануы туралы
қаулысының 4-тарм.).
Адам өлтіру қылмысын саралау үшін қасақана пиғылдың қай уақытта
қалыптасқаны маңызды емес. Күні бұрын қалыптасқан пиғылды қылмыстық құқық
адам өлтірудің ауырырақ түрі ретінде қарастырмайды. Адам өлтірудін қоғамдық
қауіптілік дәрежесі қылмыстың ниетіне, жасалу тәсіліне және заң ауырлататын
сипат беретін өзге де мән-жайларға тәуелді. Кеңес заманындағы қылмыстық
кодекстер де нақ осындай ұстанымда болатын.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін ниет пеп мақсат сияқты
белгілер үлкен маңызға ие болады. Адам өлтіргенде айыпты әрекеттерінің
ниеті мен мақсаты сан алуан болуы мүмкін, олар бір жағдайларда саралауга
әсер етсе (ҚР ҚК-нің 9-баб. 2-бөл. 1, 2, 3, 4, 5, 6), өзге
жағдайларда жаза тағайындағанда ескерілуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, қарапайым адам өлтіруге жауаптылықты
ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларсыз істелген қасақана адам өлтіру
жатқызылады. Қасақана адам өлтірудің қарастырылып отырған түріне
жәбірленушінің қандай да бір іс-әрекеті үшін (олар занды да, зансыз да,
оның ішінде қылмысты да болуы мүмкін) кек алу, қызғаныш, көре алмаушылық,
жеке қатынастар негізінде пайда болған бас араздығы, жек көрушілік сияқты
ниеттер тән. Айықпайтын науқасқа ұшыраған немесе ауыр жаралы адамдарды
аяныш сезімімен өлтіруді, өзінің қоғамдық немесе қызметтік борышын жалған
түсіну салдарынан істелген адам өлтіруді, қажетті қорғану жағдайы пайда
болмай тұрып, шабуыл енді-енді басталғалы тұр деген болжаммен қорқыныштан
істелген адам өлтіруді және т. б. қарапайым қасақана адам өлтіруге
жатқызуға болады. Қарапайым қасақана адам өлтіруге сондай-ақ ашу, ыза, өз
өмірі үшін қорқу сияқты сезімдердің ыкпалымен болған екі жақты төбелес,
немесе ұрыс-керіс барысында жасалған қасақана қаза келтіруді де жатқызуға
болады. Сот тәжірибесі қарапайым кісі өлтірудің ниеттерінің қатарына
коршаған адамдардың көзінше ерекшеленуге, қылмысты ортада өз беделін
арттыруға ұмтылуды да жатқызады. Зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай,
істелген қасақана адам өлтіру қылмыстарының денін кек алу ниетімен
істелген, төбелес пен ұрыс-керіс барысында жасалған, сондай-ақ қызғаныш
ниетімен істелген адам өлтірулер құрайды, сондықтан осы қылмыстарға
нақтырак тоқталамыз.
Кек алу ниетімен қасақана адам өлтіру. Кек дегеніміз — келтірілген
зұлымдыққа жауап ретінде әдейлеп зұлымдық жасау. Бұл жерде келтірілген
зұлымдық деп отырғанымыз кек алушы субъект тарапынан осындай баға алған
әрекеттер. Объективтік тұрғыдан алғанда субъект кек қайтарып отырған
адамның әрекеттері бейтарап болып, зұлымдық жасау, зәбір көрсету
белгілерінен адам болуы мүмкін. Сондықтан аталған жағдайда жеке қарым-
қатынастар негізінде пайда болған кек алу ниетімен жасалған адам өлтіру
қылмысы жөнінде айту керек. Кек адамдар арасындағы қарым-қатынастардың
шиеленісуі салдарынан туындауы мүмкін. Кектенген адам шиеленісті шешудің
келіссөздер жүргізу немесе аралық соттың көмегіне жүгіну сияқты жоддарын
мойындамай, оны күш қолдану арқылы шешуді артық көреді.
Кек жәбірленушінің ешқандай зиян келтірмеген және қоғамда орныққан
мінез-құлық ережелері тұрғысынан алғанда зиян келтіре алмайтын іс-
әрекеттерінің нәтижесінде де пайда болуы мүмкін. Осындай жағдайларда
көбінесе кек алу ниетімен адам өлтіруді бұзақылық ниетпен адам әлтіру
қылмысынан ажырату қажеттігі туындайды. Әр нақты жағдайда кек қайтару үшін
шынайы негіз болды ма немесе айыпты осы мән-жайға жауаптылығын жеңілдету
үшін ғана сілтеме жасап отыр ма деген сұрақтардың байыбына барып алу
керек". Мысал келтірейік, қызметтес И. және Д. деген азаматтар ұзақ уақыт
бойы бір-бірімен араздас болады. Олардың араздасуына И.-дің Д.-ның
ертеректе айтылған бір өтінішін орындаудан бас тартуы себеп болады.
Араздықтың салдарынан екеуінің арасында бірнеше рет ұрыс-керіс шығады.
Бірде Д. мас күйінде келе жатып, өз үйінің алдында И.-ді кездестіреді. Д.
үйіне оралып, пистолетін алады да далаға шығып, И.-ге оқ атады. И. сол
жерде қаза болады[7. 78-79].
Әдебиетте кек алу ниеті қызғаныш ниетін қамтиды деген пікір айтылған
болатын. Алайда өзге авторлар тарапынан бұл пікір колдау таппады, дегенмен
кейде кек алу ниеті қызғаныш ниетін сіңіріп алатынын жоққа шығаруға
болмайды. Мұндай жағдайларда кек алу және қызғаныш ниеттерінің
бәсекелестігі пайда болады. Айып тағу үшін жағдайға баға бергенде қылмыс
жасаған адам жетекшілікке алған басым ниет ескерілуі керек[8. 78-79].
Ұрыс-керіс немесе төбелес барысында істелген адам өлтіру. Бұл
қылмыстарға әдетте жәбірленушіге қаза келтіруге бағытталған алдын ала
ойластырылған қасақаналық тән емес. Ниет сан алуан болуы мүмкін (көре
алмау, ыза және т. б.). Мысалы, П. бұрынғы жұбайы Е.-мен бірігіп спирттік
ішімдіктер ішеді, олармен бірге Д. деген азамат болады. Дастархан басында
бұрынғы ерлі-зайыптылар арасында жанжал шығады. П. Е.-мен араз
болғандықтан, оны өлтіру мақсатымен кеудесінің сол жақ тұсына пышақ салып
алады. Алынған дене жарақаттарынан жәбірленуші Е. қаза болады. Алматы
қалалық сотының үкімімен П. ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөлімімен сотталды.
Ұрыс-керіс барысында жасалған адам өлтіру қылмыстарының бәрін ҚР ҚК-
нің 99-баб. 1-бөлімімен саралай беруге болмайды. Ұрыс-керіс барысында қаза
келтіру абайсызда орын алуы мүмкін, қажеті қоғану шегінен асып жасалуы
мүмкін, сондай-ақ жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда (мысалы, аса
қатыгездікпен, екі немесе одан да көп адамды өлтіру) істелуі мүмкін.
Егер ҚК-тің 99-баб. 2-бөлімінде аталған ауырлатылған мән-жайлар
болмаса, төбелес немесе ұрыс-керіс барысында жасалған адам өлтіру
қарапайым адам өлтіру деп саралана алады. Бұл ретте төбелес немесе ұрыс-
керіс кімнің ынтасы бойынша басталғаны маңызды емес. Мысалы, Л. сол пәтерде
тұратын Б.-ның келісімімен Н., 3., В. деген азаматтармен бірлесіп спирттік
ішімдіктер ішеді. Соңынан дастархандас болған адамдар үйді-үйіне тарай
бастайды. Мас күйіндегі Л. Б.-ның бөлмесіне кіріп, рұхсатсыз оның төсегіне
жатады. Бұны көрген Б. Л.-дың төсектен тұруын өтінеді, ол Б.-ның сөзіне
құлақ аспайды. Б. өзге жігіттердің көмегіне жүгініп, Н., 3. және В.-ға Л.-
ды алып кетуді өтінеді. Оның өтініші бойынша Н. Б.-ның бөлмесіне келіп, Л.-
дың төсектен тұрып, бөлме иесінен кешірім сұрауын талап етеді. Л. оның
сөзіне кұлақ аспай, былапыт сөздермен жауап береді. Сонда Н. Л.-ды ортаңғы
бөлмеге алып шығады да екеуінің арасында жанжал басталып, ол төбелеске
ұласады. Төбелесіп жатқан жігіттерді алдымен 3. мен В., соңыңан Б.
ажыратпақшы болады. Бірақ Л. Б.-ны итеріп жіберіп, ас үйге жүгіріп барып,
үстел үстінен пышак алып, оның соңынан жүгіріп кірген Н.-ның мойын тұсына
салып алады. Алынған жарақаттардың салдарынан Н. сол жерде қаза болады[9.
7]. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23-
желтоксанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер
үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
қаулысының 6-тармағына сай, бұзақылық ниетпен кісі өлтіру қоғамды ашықтан-
ашық сыйламау жағдайында, мораль нормаларын өрескел бұза отырып жасалады.
Әдетте айыпты қылмысты себепсіз немесе болмашы сылтауды себеп ретінде
пайдаланып жасайды. Осыған қарамастан, алдын ала тергеу органдары жоғарыда
келтірілген жағдайды бұзақылық ниетпен жасалған адам өлтіру деп саралаған.
Л.-дың іс-әрекеттерін бұзақылық ниетпен жасалған адам өлтіру деп бағалай
отырып, алдын ала тергеу органдары ол болмашы сылтауды пайдаланып, қоғамдық
тәртіп пен түнгі тыныштықты өрескел бұзып, сол жерде болған адамдарды
ашықтан-ашық сыйламай, себепсіз жәбірленушінің мойнына пышақ салды деп
көрсеткен. Алайда істің материалдарымен Л. мен Н. оқиға болған күні
танысқаны, таныстык үшін спирттік ішімдіктер ішкені анықталған. Л. Б.-ның
төсегіне жатып алған соң, Б. өзге жігіттердің Л.-ды алып кетуін өтінеді. Н.
Б.-ға жердемдеспекші болып, Л.-ды оятады. Осының салдарынан олардың
арасында жанжал шығып, соңынан төбелеске ұласады. Жанжал барысында Л. Н.-ды
жарақаттайды. Келтірілген мән-жайлар Л.-дың бұзақылық ниетпен, яғни
себепсіз немесе болмашы сылтауды себеп ретінде пайдаланып, өзінің қоғамды
және қоршаған адамдарды сыйламайтындығын көрсету мақсатымен әрекет еткенін
көрсетіп тұрған жоқ. Адам өлтіруге түрткі болған жайт — Л. мен оны Б.-ның
бөлмесінен шығармақшы болған жәбірленуші Н. арасындағы жанжал. Сондықтан,
Л.-дың әркеттері ҚР ҚК-нің 99-баб. 1-бөлімімен қарапайым қасақана адам
өлтіру деп саралануы керек.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылдың 23
желтоқсанындағу Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін
жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
соттар адамды бұзақылық ниетпен қасақана өлтіруден бұл қылмысты даудамай,
төбелес үстінде немесе араздыкпен жасалған қылмыстардан айыра білгені жөн.
Бұл мәселені шешкен кезде айыпты мен жәбір-ленушінің арасындағы қарым-
қатынасты, даудамай мен төбелестің шығу төркінін, екеуінің де белсенділігі
мен әрекеттерінің сипатын және баска да мән-жайларды анықтап алу керек деп
түсіндіріледі.
Кейбір практика қызметкерлері бір жағынан төбелес пен ұрыс-керіс,
екінші жағынан ниет арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Бұл, С. В.
Бородиннің ойынша, жаңылыс пікір. Төбелес пен ұрыс-керіс — кісі
өлтірудің мән-жайы ғана, олар өз кезегінде міндетті түрде қандай да бір
ниет бойынша жасалады. Төбелес пен ұрыс-керіс барысында жасалған адам
өлтіру қылмыстарының ниетін талдау керсетіп отырғандай, олар сан алуан
болуы мүмкін. Айталық, олар: бұзақылық, пайдакүнемдік, қызғаныш, кек,
қорқақтық, көре алмау ниеттері, араққұмар жарынан арылу тілегі, некеге
отыруды жеңілдету тілегі және т. б. Төбелес пен ұрыс-керіс барысында болған
кісі өлтіруді саралаудағы басты нәрсе төбелестің немесе ұрыс-керістің
болғанын қыр көрсету емес, жасалған қылмыстың ниеті мен шынайы мән-жайларын
анықтау. Адам өлтіру барысында болған төбелес немесе ұрыс-керіс істің нақты
мән-жайларын ескерусіз өздігінен қылмысты саралау үшін қажетті шешуші белгі
болып табылмайды. Содан болар қылмыстық заң да төбелес пен ұрыс-керісті
адам өлтіруді саралауға әсер ететін мән-жайлар қатарында атамайды[10. 83].
Қызғаныш ниетімен адам өлтіру. Сездіктерде қызғаныш біреудің адалдығы
немесе махаббаты женінде азапты күмәндану деп түсіндіріледі. Қасақана адам
өлтірудің ниеті ретінде қызғаныш әдебиетте түрліше бағаланады. Айталық, Э.
Ф. Побегайло қызғаныш өздігінен жаманатты ниет болып табылмайды, — деп
санайды. М. К. Аниянцтың пікірі бойынша, қызғаныш -— өткеннің жиіркенішті
сарқыншағы, адамның бойында қандай себептерге байланысты пайда болғанына
қарамастан, осы ниетпен істелген адам өлтіру әлдеқайда қатаң жазалануы
керек. С. В. Бородин қызғаныш ада0м өлтіру ниеті ретінде-ақ теріс
бағалануға тиіс деп санайды. Кез келген адам өлтірудегі сияқты қызғаныштан
болған адам өлтірудің де қоғамдық қауіптілігі жасалған қылмыстың нақты мән-
жайларымен байланыста анықталуы керек. Сондықтан қызғаныштың пайда болу
себебін назардан тыс қалдыруға болмайды. Нақ қызғаныш ниетімен жасалған
кісі өлтіруде жәбірленушінің өлер алдындағы немесе өлтіру барысындағы мінез-
құлқын ескермеу жаңсақтық болар еді. Қызғаныш сезімінің пайда болу себебі
айыптыға тағайындалатын жаза мөлшеріне әсер етіп қана қаймай, сонымен қатар
оның әрекеттерін саралауға да әсер ете алады. Әдетте еркек пен әйел
арасындағы қатынастармен байланысты адам өлтіру эротикалық кызғаныш
негізінде жасалады. Ол — сүйікті адамының іс жүзіндегі немесе күдік
түріндегі опасыздығынан туындайтын қайғыру сезімдерінің кешені, ол күрделі
психологиялық құрылыммен, эмоционалдык реакциялармен және күйлермен (көре
алмау, жеккөру, абыржу, ашыну, күдер үзу, кектену, ынтызарлық және т. б.)
сипатталады. Эротикалық қызғаныштың кейбір көріністері адамды түрлі
қоғамдық қауіпті әрекеттерге, оның ішінде адам өлтіруге итермелеуі мүмкін,
дегенмен ол жарына ықыласпен қарауға да түрткі бола алады.
Психиатрлар қалыпты қызғанышты, қызғаныштың аса бағалы идеяларын және
қызғаныш сандырағын бөліп қарастырады. Адам өлтіру туралы істерді тергеу
және сотта қарау барысында қызғаныштың сипатын анықтау қажет. Соңғы екі
жағдайда адам өлтірген адам есі дұрыс емес күйде болып шығуы мүмкін.
Өмірдің қызғаныш сезімі оянуы мүмкін салаларын айтылғандармен шектеу
жаңылыстық болар еді. Сот тәжірибесіне жасөспірімдердің ата-анасының немесе
өзге туысқандарының олардың ағасын немесе апайын (інісін немесе сіңілісін)
өзінен артық көргені үшін қызғаныш ниетімен жасаған кісі өлтірулер
белгілі.
Қызғаныш ниетімен адам өлтіру қылмысының жәбірленушісі опасыздық
жасаған немесе опасыздық жасады деген күдік туғызған адам да, айыптының
бойында қызғаныш сезімін оятқан өзге де адамдар бола алады.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі (ҚР ҚК-нің 99-бабы) 14 жасқа
толған, есі дұрыс адам бола алады. Адам өміріне қарсы бағытталған өзге
қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады. Соңғы кезде криминалдық
жағдайдың шиеленісуіне байланысты адам өлтіру және өзге де аса ауыр
қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық жасын төмендету жөніндегі мәселе
көтеріліп жүр. Мысалы, Өзбекетан Республикасының 1994 жылғы Қылмыстық
кодексі бойынша жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда жасалған қасақана
адам өлтіру үшін қылмыс жасағанға дейін 13 жасқа толған адамдар
жауаптылыққа тартылады.
2. Адам өлтірудің ауырлатылған құрамдарын саралаудың
ұғымы, мазмұны және маңызы
Қылмысты саралаудың ұғымы теория мен тәжірибеде екі мәнде қолданылады:
а) ҚК –тің Ерекше бөлім нормаларында көрсетілген, қылмыс құрамының
белгілерімен нақты жағдайлардың қаралуына сәйкес анықталуы бойынша тұлғаның
осы немесе басқа да қызметі ретінде анықталған логикалық процесс. б)
қоғамдық қауіпті әрекетке анықталған құқықтық баға беру ретінде. Бұл екі
қылмысты саралаудың ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты.
Саралаудың ұғымын оның екі мәнімен орынды біріктіріп, қылмысты саралау
, қылмыс құрамының белгілерімен және жасалған әрекетті белгілерінің бір-
біріне сәйкес заңдылық тура бекітілуі және анықталуы ретінде қылмыстық
құқық нормаларымен қарастырылады.
1. Қылмысты саралау үрдісі қылмысты іс-жүргізудің барлық сатыларында
жүзеге асырылады. ҚР ҚП-нің 186 бабында айтылған: ҚП-тің 177-
бабыннда көрсетілген себеп пен негіз болған кезде анықтаушы, анықтау
органы, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші, прокурор қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығарады.
2. себептері мен негіздері, ол кімге қатысты неменсе қандай факт
бойынша қаулыда: оың шығарылған уақыты мен орны, оны кім жасағаны,
іс қозғаудың қозғалып отырғаны, белгілер бойынша іс қозғалып отырған
қылмыстық заңның бабы, сондай-ақ істің бұдан былайғы бағыты
көрсетіледі. Қылмыстық іс қозғау туралы қаулының көшірмесі жиырма
төрт сағаттың ішінде прокурорға жіберіледі. Қабылданған шешім туралы
арыз берушіге және өзіне қатысты іс қозғалып отырған адамға оған
қылмыстық ізге түсудің басталуына байланысты құқықтар мен
міндеттерді түсіндіре отырып, хабарланады.
3. Егер қылмыс жасаудан зардап шеккен адам белгілі болса, қылмыстық іс
қозғаумен бір уақытта ол жәбірленуші деп танылады, ал егер қылмыс
жасалғаны туралы хабармен бірге азаматтық талап қойылса, онда бұл
адам сонымен қатар азаматтық талапкер деп танылады.
Қылмысты саралаудың ұғымы логикалық процесетің қорытындысы ретінде,
соттың, немесе прокурордың,тергеушінің, анықтаушы орган қызметкерлерімен
жүзеге асырылған қылмысты жасаған тұлғаға құқықтық баға болып табылады.
Тура осындай жағдай жайлы қылмысты саралау туралы қылмыстық іс-жүргізу
заңдылығында айтылады. Мысалы: тергеушіден немесе анықтау органынан түскен
қылмыстық істі тексеруге қылмыс дұрыс сараланды ма?прокурорды
міндеттейді. Мұнда прокурор үшін ҚР прокурорлық бақылау туралы
Ережелеріне сәйкес айыпталушының қылмыстық әрекеттеріне құқықтық баға және
қылмыстық істерді тергеу бойынша тергеушінің, анықтау органдарында заңның
орындалуы үшін бақылау жүзеге асырылады.
Қылмысты саралау құқықтық баға беру ретінде қорытындығы келтіреді, онда
қоғамдық қауіпті әрекетте қарастырылған қылмыстық заңның қандай нормасы
Қазақстан Республикасының ҚК-нің 99-бабының 2-бөлімінде қарастырылған
адам өлтіру қоғамдық кауіптілігі аса жоғары қылмыстарға жататындықтан, оны
жасағаны үшін аса катаң жаза шаралары көзделген. Сараланған адам өлтіруге
ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімінде қарастырылған ауырлататын мән-жайлардың
(саралаушы белгілер) кем дегенде бірі болғанда істелген адам өлтіру жатады.
Әрине, адам өлтірудің негізгі құрамынын барлық белгілері міндетті түрде
болуы керек. Егер кінәлінің әрекеттерінде екі немесе одан да кеп саралаушы
белгі болса, олардың барлығы айып таққанда және үкім шығарғанда көрсетілуі
керек. Бірақ олар қылмыстардың жиынтығын құрамайды, сондыктан айыптыға
бірақ жаза тағайындалады, дегенмен істе екі немесе одан да көп ауырлататын
мән-жайдын болуы әрекеттің ауырлық дәрежесін анықтағанда ескеріледі.
ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімі тармақтан тұрады. Онда қарастырылған
белгілердін көбі бұрынғы қылмыстық заңдарда да болған. Қолданыстағы
қылмыстық заңдарда кейбір саралаушы белгілер нақтыланған және бірнеше жаңа
мән-жай еңгізілген. Тұнғыш рет саралаушы белгілер қылмыс құрамының
элементтеріне катыстылығына қарай белгілі-бір жүйемен орналастырылып отыр:
-объектіге қатысты белгілер — екі немесе одан да көп адамды өлтіру
(2.1 тарм.); қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе
қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру
(2.3 тарм.); дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды өлтіру,
сол сиякты адамды ұрлаумен не кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру
(2.4тарм.); жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру (2.5 тарм.);
-қылмыс құрамының объективтік жағына қатысты белгілер — аса
қатігездікпен жасалған адам өлтіру (2.5 тарм.); көптеген адамдардың
өміріне кауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру (2.9 тарм.).
Кейбір авторлар объективтік жақтың белгісіне осы қылмысты адамдар
тобының, алдын-ала сөз байласқан адамдар тобыныи немесе ұйымдасқан топтың
жүзеге асыруын (2.7 тарм.) жатқызады;
қылмыс құрамынын субъективтік жағына қатысты белгілер — пайда табу
мақсатымен, сол сияқты жалданып не қаракшылықпен, қоркытып
алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (2.8 тарм.); бұзақылық
ниетпен адам өлтіру (2.9 тарм.); басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды
жеңілдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас
сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру (2.10 тарм.);
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру (2.12 тарм.); жәбірленушінің мүшелерін немесе
тінін пайдалану мақсатында жасалған адам өлтіру (2.13 тарм.);
субъектіге қатысты белгілер — адамдар тобы, алдын-ала сөз байласқан адамдар
тобы немесе ұйымдаскан топ жасаған адам өлтіру (2.7 тарм.); ҚК-тің 99-
1131-баптарында көзделген әрекеттерден баска, бұрын адам өлтірген адам
жасаған адам өлтіру (ІІ тарм.).
Жоғарыда келтірілген топтастыру белгілі бір дәрежеде шартты сипатта,
өйткені кез-келген объективтік белгі қылмыстың субъективтік жағынан көрініс
тауып отырады. Айталық, қаракшылықпен, бандитизммен немесе қоркытып алумен
ұштасқан адам өлтірудің ерекше қауіптілігі пайдакүнемдік мақсатпен ғана
айкындалмайды ғой. Бірақ ауырлататын мән-жайлардың осы ретпен
орналастырылуының үлкен тәжірибелік маңызы бар, бұл жайт нақты адам өлтіру
қылмысың ҚК-тің 99-бабының 2-бөлімімен саралау үрдісін жеңілдетеді.
Жалпы алғанда Қазақстан Республикасынын ҚК-де адам өлтіруді саралаушы
белгілердің тұйықталған жүйесі бекітілген. Адам өлтірудің жекелеген
түрлерін бір-бірінен ажыратуда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының 1994 жылғы 23-желтоқсанындағы № 7 Азаматтардың өмірі мен
денсаулығына кол сұғушылықка жауаптылықты белгілейтін зандылықтарды
соттардың қолдануы туралы қаулысы (1996 жылы 20-желтоқсанда №11 қаулымен
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) ерекше маңызға ие.
Адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлардың жалпы сииаттамасын беру,
сондай-ақ олардың мәнін түсіну үшін оларды топтастырудың өзіндік маңызы
бар. Авторлардың көбі ауырлатылған мән-жайларды қылмыс құрамының
элементтері бойынша топтастырады. Бұнымен ғалымдар ауырлатылған мән-
жайларды жүйеге келтіріп, олардын қылмыс құрамымен тығыз байланыста екенін
көрсетуге талпынады.
Айталық, Н. И. Загородников қасақана адам сөлтірудегі ауырлататын мән-
жайларды былайша топтастыруды ұсынады:
I) адам өлтірудін ниеті мен мақсаттарын сипаттайтын мән-жайлар;
2) қылмыскердің жеке бас қасиеттерін сипаттайтын мән-жайлар;
3) адам өлтірудің тәсілдерін және зардаптарын сипаттайтын мәм-жайлар.
Автор қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайларды топтастырудың
ғалымдардың көбі мойындайтын тәсілмен бас тартып, топтастыру белгілерінің
қатарынан қылмыстың объектісін алып тастаған. Онымен келіспеуге болмайды,
өйткені қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлардың бірде-біреуі
қылмыстың объектісіне жатқызыла алмайды. Жүкті екендігі айыпкерге белгілі
әйелді өлтіру немесе екі немесе одан да кеп адамды өлтіру сиякты
ауырлататын мән-жайлар қылмыс объектісін емес, жәбірленушіні снпаттайды.
Адам өлтіру қылмысының объектісі әркашан өзгеріссіз калады және
өздігінен бұл қылмысты ауырлата (жеңілдете) алмайды. Жоғарыда аталған
қасақана адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайлар аса қатыгездік және
жалпыға кауіпті тәсіл мән-жайлары сияқты қылмыстың объективтік
қасиеттеріне жатады. Соған қарамастан, С. В. Бородиннің пікірінше, қасақана
адам өлтіруді ауырлатылған мән-жайларды топтастырудың М.И. Загородннков
ұсынған жолымен өзге бөлігінде келісуге болмайды.С.В.Бородин адам өлтірудің
субъективтік жағы мен субъектісіне қатысты мән-жайлардың сииаттамасын бір-
бірінен бөлектеу дұрыс емес деп санайды.
Адам өлтірудін субъективтік жағын сипаттайтын мән-жайлар дегеніміз —
айыпты қылмыс жасай отырып басшылықка алатын ниеттер мен алдына қоятын
мақсаттар. Мысалы, адам өлтірудің пайдакүнемдік ниеті бірдей дәрежеде
қылмыстың субъективтік жағына да, субъектісіне де катысты. Адам өлтіру
жолымен баска қылмысын жасыру мақсаты қылмыстың субъективтік жағын
каншалықты сипаттаса, соншалықты дәрежеде қылмыс субъектісін де сипаттайды.
Сондай-ақ айыптының жеке басын адам өлтіруді ауырлатылған мән-жай ретінде
сипаттайтын мәліметтерді субъектінің өз әрекеттеріне психикалық қатынасын
көрсететін қылмыстың субъективтік жағынан бөліп қарастыруға болмайды.
Осыдан келіп С.В.Бородин адам өлтірудің субъективтік жағына және айыптының
жеке басына қатысты ауырлатылған мән-жайларды бір топка біріктіріп
қарастыру керек деп санайды.
Қылмысты дұрыс саралау – жеке адамдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясында, басқа да заңдарда көрсетілген құқықтарын, бостандықтарын
қорғаудың кепілі болып табылады. Қылмысты дұрыс сараламаудың сотталған
адамға тигізетін зардабы да зор. Кінәлінің іс-әрекетін дұрыс сараламау,
оның заң қорғайтын мүддесіне келтірілген зор кесел болып табылады. Іс-
әрекетті дұрыс сараламау салдарынан- адамға заңға негізделмеген жаза
тағайындалып қана қоймайды, ол оның тағдырына байланысты көптеген
зардаптарға әкеліп соғады. Мысалы: қылмысты дұрыс сараламаған жағдайда,
оған көп немесе аз жаза тағайындалуы мүмкін. Қылмысты дұрыс сараламау оған
белгіленген түзеу колониясының түрінде де, сондай –ақ кінәліні мерзімінен
бұрын шартты жазамен босату немесе босатпауға да әсер етеді. Қылмысты дұрыс
саралаудың маңызы ерекше. Бұл мәселеге Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Пленумдарының көптеген қаулылары арналған. Жоғары Сот Пленум
қаулыларында соттардың заң талабын дәлме-дәл сөзсіз орындай отырып,
жасалған іс-әрекетке заң нормаларының талабына сай баға беріп, кінәлінің іс-
әрекетінде қылмыс құрамының белгілері бар ма, жоқ па, осы жағына ерекше мән
беріп, заңдылық принципінен ешуақытта да ауытқушылыққа жол бермеуі керек
деп ескертті.
2 Адам өлтірудің ауырлатыған құрамдарын саралауының қылмыстық-
құқықтық сипаттамасы
2.1 Адам өлтірудің объективтік белгілерін сипаттайтын ауырлатылған
құрамдарын саралауы
Қылмыстың сыртқы объективтік жағы белгілі жағдайда, белгілі орында,
белгілі уақытта нақты құралдар мен қаруларды пайдаланумен белгілі бір
себеппен қылмыс жасалынады. Обьективтік жағы осылай кінәлінің қоғамға
қауіпті мінез-құлқының сыртқы ерекшеліктерін және олармен байланысты
жағдайларын (уақытын, орнын, әдісін, құралын, қаруын және жағдайын)
сипаттайды.
Қылмыстың объективтік жағы – қылмыс жасау құбылысын, оның жүйелі дамуын
сипаттайтын нақты жағдайлар жиынтығы. Қылмыстың жеке объективті
жағдайлардың маңызды, дәлелді мәні бола тұра, қылмыстық-құқықтық мәні
болмайды. Осы жағдаймен қылмыстың объективті жағы қылмыс құрамының
объективті жағынан айырмашылығы болады.
Қылмыстың объективті жағының елеулі және ерекше белгілері оларды
қылмыстық-құқықтық норманың диспозициясына қосқаннан кейін, заңды,
квалификациялы мәні болады. Қылмыстық-құқықтық мәні бар объективті жағы
белгілерінің жиынтығы, қылмыс құрамының объективті жағы болып табылады.
Қылмыстың объективті жағындағы мазмұнының көлемі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz