Жағдайдың, тәртіптің және әрекеттің психофизиологиялық аспектрлері (зілзаладан зақымданғандар)

1 Жағдайдың, тәртіптің және әрекеттің психофизиологиялық аспектрлері (зілзаладан зақымданғандар)
2 Қауіпті жағдайлардағы адамның тәртібі.

Ленинакан қаласында 1988 жылдың 12-22 желтоқсаны аралығындағы зілзаланың (Рихтер шкаласы бойынша 10 баллға дейінгі жер сілкінісі) әсеріне ұшыраған адамдардың тәртібінің психофизиологиялық әсері, жағдайларының және еңбек қабілеттіліктерінің ерекшеліктерін зерттеу мақсатында біз 19-35 жас аралығындағы 70 ер адамды тексеруден өткіздік. Тексеруден өткендер жер сілкінісі кезінде ешқандай жарақат алмаған... Қауіпті – ең алдымен психоэмоционалдық факторлар кешенінің әсер ету дәрежесін толық сипаттау үшін алғашқы сілікіністен кейін тұрғындары балкондарға шыққан 9 қабаты үйлердің бір бөлігі тексеруден өткендердің көз алдында қирағандығын ескерту керек. Қорқыныш әсері 15 минутқа созылып, одан кейін қирандылардың астынан дауыстар мен шыңғыруларды ести салып, адамдар өз жанұяларын іздестіре бастады. Осы кезде тексерілгендердің үлкен бөлігі қорқыныш жағдайынан шыққанда, сыртқы үгіттеу факторының маңыздылығын көрсетті. Алғашқы тәулікте құтқару жұмыстары 18-20 сағатқа жетті. Зілзаланың әсеріне ұшыраған адамдардың жағдайы, деректер бойынша 4 фазаға немесе деңгейге бөлінеді:
1.«Үшкір эмоциялық шок». Қорқыныш жағдайынан кейін дамып және 3-5 сағатқа созылады; жалпы психикалық кернеумен, психофизиологиялық қордың шекті жасақталуымен, қабылдаудың қиындауымен және жағдайды бағалаудың төмендеуімен қатар батылдықтың қалыптасуымен, ойлану үдерісі жылдамдығының артуымен, бірақ толық әрекет қабілеттіліктің сақталуымен сипатталады. Бұл мезеттегі эмоциялық жағдай бастың айналуымен, бас ауруымен, жүрек соғысымен, ауыздың құрғауымен, шөлдеумен және тыныстың қиындауымен сипатталатын үмітсіздік сезімі туындады. Тексерілгендердің 30% -ы жағдайдың нашарлауын субьективтік бағалау барысында еңбек қабілеттілігінің 1,5-2 есе артқандығын көрсетті. Мысал ретінде: Р. азаматтың оқиғасын келтірейік. Ол 9 қабатты үйдің шатырында тұрған жұбайы мен қызын көріп, жіп пен металлдық шарбақты пайдаланып, 1 сағаттың ішінде жақындарын құтқарды.
2.«Психофизиологиялық қайтажиюшылық (демобилизация)». Ұзақтығы үш тәулікке дейін. Тексерілгендердің барлығында бұл деңгейдің басталуы жарақат алғандармен және қайтыс болғандармен алғашқы қатынаспен, апаттың күрделігін түсінумен байланысты («түсіну күйзелісі»). Ол назар мен еске сақтау қабілетінің қызметінің өзгерісімен, күйзелістік қарқын мен қызметтің тиімділік деңгейінің төмендеуімен, тәртіптің әдептік нормативтік төмендеуімен, дүрбелең әсерімен, шашыраңқылық сезімінің қалыптасыуына орай денсаулық пен психоэмоциялық жағдайдың нашарлауымен сипатталады. Тексергендердің көбісі осы кезде жүректің айнуын, бастағы «ауырлықтың», ішек-қарындағы жағымсыз сезімінің, тәбетінің төмендеуінің байқалғандығын айтты. Осы кезде құтқару мен тазарту жұмыстарынан бас тарту (әсіресе мәйіттерді алумен байланысты), көлікпен арнайы техниканы жүргізудегі қателіктердің көбейуі байқалды.