Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің негіздері ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік.педагогикалық маңызы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу формалары ... ... ... ... .15
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2. Оқу еңбегі және интеллектуалдық қызметтің психо.физиологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1 Жұмыс қабілеттілігін реттеудегі дене мәдениеті құралдары ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіптік маңызды психикалық сапаларды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
1.Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің негіздері ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік.педагогикалық маңызы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу формалары ... ... ... ... .15
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2. Оқу еңбегі және интеллектуалдық қызметтің психо.физиологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1 Жұмыс қабілеттілігін реттеудегі дене мәдениеті құралдары ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіптік маңызды психикалық сапаларды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда. Атап айтқанда, Қазақстанның болашақ дамуына арналған «Қазақстан - 2050» бағдарламасының міндеттеріне сай өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі және ел экономикасының, әлеуметтік – мәдени, рухани дамуы сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім алуы қажеттігіне баса назар аударылуда [1]. Әсіресе, өзгермелі қоғамдағы технология дамып, ғылымдардың әр саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылыми – техникалық прогресс кезінде, жасөспірімдерің дене сапаларын дзюдо күресі арқылы арттыру өзекті мәселеге айналып отыр. Жасөспірімдер дзюдосының бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде бәсекелестіктің артуымен сипатталады. Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту, сонымен қатар беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің жаттығулары мен жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен кеңінен зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: « Спорт - игілікті іс. Спортта мінез -құлық қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар - ұятқа тиетін іс жасамайды. Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл ғүмыр бойы табысқа жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжірибемнен білемін», - деуі тарих сахнасының төрінен спорт қозғалысының өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді [2].
Зерттеуге алып отырған тақырыбымыз төңірегінде жазылған ғылыми- зерттеулер жұмыстарына тоқталатын болсақ: Болашақ мамандар мен оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін Б.Мұхамеджанов, Ә.Әбділлаев, Б.Абусейтов, болшақ дене тәрбиесі мамандарының жүйесін қалыптастыру төңірегінде қарастырған [3,4,5].
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: « Спорт - игілікті іс. Спортта мінез -құлық қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар - ұятқа тиетін іс жасамайды. Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл ғүмыр бойы табысқа жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжірибемнен білемін», - деуі тарих сахнасының төрінен спорт қозғалысының өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді [2].
Зерттеуге алып отырған тақырыбымыз төңірегінде жазылған ғылыми- зерттеулер жұмыстарына тоқталатын болсақ: Болашақ мамандар мен оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін Б.Мұхамеджанов, Ә.Әбділлаев, Б.Абусейтов, болшақ дене тәрбиесі мамандарының жүйесін қалыптастыру төңірегінде қарастырған [3,4,5].
1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтің «Қазақстан 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы» 17.11.2014.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдаған жолдауы// Алматы, 2014ж. 240б.
3. Мұхамеджанов Б.Қ. Болашақ дене мәдениеті мамандарын дарярлаудың ғылыми педагогикалық негізі док.дисс. Түркістан, 2009ж.
4. Абусейтов Б.З. Жалпы орта мектептегі оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру кан.дисс. Түркістан, 2009ж.
5. Әбділлаев Ә.К. Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. Түркістан 2004-223б.
6. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. Кентау 2007-227-246б.
7. Әбділлаев Ә.К.,Мұхамеджанов Б.Қ. Дене мәдениеті. Кентау 2008-60-61б.
8. Дене шынықтыру туралы Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан № 1. 2000.
9. Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры: Москва: ФиС 1985.
10. Выдрин В.М. Теория физической культуры, Ленинград, 1988.
11. Әлімжанова Г. Ерғазиева К. «Салауатты өмір салтын ұстау» «Бастауыш мектеп» 2004-2.
12. Қайымова Ш. «Салауатты өмір салтын құру», «Өзіндік таным» , 2005-2.
13. Абдрахманова А. «Салауатты өмір салтына құрылымдық модель», «Валеология дене тәрбиесі спорт» №12 -2003.
14. Есжанов Б. «Салауатты өмір салтын қалыптастыру», «Ислам әлемі».2005-10 17. Исламова А. «Педагогикалық салауаттанудың даму негіздері», «Мектептегі дене шынықтыру» 2004-3.
15. Қосуақова З. «Оқушылардың салауатты өмір салтын ынталандыру.» «Валеология дене тәрбиесі спорт». 2003-3.
16. Таубаева Ш. Назарова Г. Педагогикалық салауаттанудың даму негіздері. «Валеология және салауаттылық негізі» 2003-1.
17. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. - Алматы: Білім, 1997. - 256 бет.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдаған жолдауы// Алматы, 2014ж. 240б.
3. Мұхамеджанов Б.Қ. Болашақ дене мәдениеті мамандарын дарярлаудың ғылыми педагогикалық негізі док.дисс. Түркістан, 2009ж.
4. Абусейтов Б.З. Жалпы орта мектептегі оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру кан.дисс. Түркістан, 2009ж.
5. Әбділлаев Ә.К. Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. Түркістан 2004-223б.
6. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. Кентау 2007-227-246б.
7. Әбділлаев Ә.К.,Мұхамеджанов Б.Қ. Дене мәдениеті. Кентау 2008-60-61б.
8. Дене шынықтыру туралы Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан № 1. 2000.
9. Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры: Москва: ФиС 1985.
10. Выдрин В.М. Теория физической культуры, Ленинград, 1988.
11. Әлімжанова Г. Ерғазиева К. «Салауатты өмір салтын ұстау» «Бастауыш мектеп» 2004-2.
12. Қайымова Ш. «Салауатты өмір салтын құру», «Өзіндік таным» , 2005-2.
13. Абдрахманова А. «Салауатты өмір салтына құрылымдық модель», «Валеология дене тәрбиесі спорт» №12 -2003.
14. Есжанов Б. «Салауатты өмір салтын қалыптастыру», «Ислам әлемі».2005-10 17. Исламова А. «Педагогикалық салауаттанудың даму негіздері», «Мектептегі дене шынықтыру» 2004-3.
15. Қосуақова З. «Оқушылардың салауатты өмір салтын ынталандыру.» «Валеология дене тәрбиесі спорт». 2003-3.
16. Таубаева Ш. Назарова Г. Педагогикалық салауаттанудың даму негіздері. «Валеология және салауаттылық негізі» 2003-1.
17. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. - Алматы: Білім, 1997. - 256 бет.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Үсенов Г.А.
Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың әдістемелік
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050108-Дене шынықтыру және спорт
Түркістан-2016
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.,
доцент м.а.
____________ Е.Т.Маханбет
_____________ 2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың
әдістемелік негіздері
Орындаған: Үсенов
Г.А..
Ғылыми жетекшісі,
ХҚТУ профессоры Әбділлаев
Ә.К.
Түркістан-2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .8
1. Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік-педагогикалық
маңызы мен міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .8
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу формалары ... ... ... ... .15
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Оқу еңбегі және интеллектуалдық қызметтің психо-физиологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.1 Жұмыс қабілеттілігін реттеудегі дене мәдениеті
құралдары ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіптік маңызды психикалық
сапаларды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде алдыңғы қатарлы өркениетті
елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа
сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда. Атап
айтқанда, Қазақстанның болашақ дамуына арналған Қазақстан - 2050
бағдарламасының міндеттеріне сай өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы
түсінуі және ел экономикасының, әлеуметтік – мәдени, рухани дамуы
сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім алуы қажеттігіне баса назар
аударылуда [1]. Әсіресе, өзгермелі қоғамдағы технология дамып, ғылымдардың
әр саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылыми –
техникалық прогресс кезінде, жасөспірімдерің дене сапаларын дзюдо күресі
арқылы арттыру өзекті мәселеге айналып отыр. Жасөспірімдер дзюдосының
бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде бәсекелестіктің артуымен
сипатталады. Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту,
сонымен қатар беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің
жаттығулары мен жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен
кеңінен зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде
қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне
спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: Спорт - игілікті іс. Спортта мінез
-құлық қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар - ұятқа тиетін іс
жасамайды. Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл ғүмыр бойы табысқа
жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжірибемнен білемін, - деуі тарих
сахнасының төрінен спорт қозғалысының өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді
[2].
Зерттеуге алып отырған тақырыбымыз төңірегінде жазылған ғылыми-
зерттеулер жұмыстарына тоқталатын болсақ: Болашақ мамандар мен оқушылардың
дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін Б.Мұхамеджанов, Ә.Әбділлаев,
Б.Абусейтов, болшақ дене тәрбиесі мамандарының жүйесін қалыптастыру
төңірегінде қарастырған [3,4,5].
Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты мен дұрыс
тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерін насихаттайтын пәрменді
ақпараттық іс-шаралар жүргізілу қажет, - деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар, өмір салтын теріс әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі
болып табылады, - деп атап айтылған.
Дана халқымыз: Дені саудың – жаны сау, Басты байлық – денсаулық,
Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп тегін айтпаса
керек. Медицина атасы Ибн Сина: Күнделікті дене шынықтырумен шұғылданып
жүрген адам ешбір емді қажет етпейді, - деп өсиет қалдырды. Шығыстың
ғұлама ғалымы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің
болашақтарыңызды айтып берейін десе, болашақ ұрпақ қамы жайында
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында: Қазіргі заманда кез-келген
мемлекеттің жоғары тыныс-тіршілігін қалыпты ұстап тұрудың аса маңызды шарты
– адамдардың өздері, олардың ерік-жігері, қажыры, білімі болып табылады, -
деген .
Мұнда айтылғандай әлеуметтік-экономикалық өмірдегі елеулі өзгерістерге
байланысты жастарды тәрбиелеу мәселесі дұрыс бағытта болуы қазіргі
Қазақстанның өзекті мәселесіне айналып отыр. Себебі дені сау, денсаулығы
мықты, дене күші, дене мәдениеті қалыптасқан адам ғана зерделі ойлап, өз іс-
әрекетін өмірлік маңызды міндеттерді шешуде шығармашылық бағыт ұстана
отырып, белсенді өмір сүруге қабілетті болады. Сондықтан сауықтыру
кешендері денеге білім мен тәрбие беру саласының басты міндеттерінің бірі
бола отырып, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне,
өмірге, еңбек нарығындағы бәсекелестікке және Отан қорғауға даярлауға
қызмет етеді.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру сауықтыру кешендерінің
жүйесіне және жалпы дене шынықтыру сауықтыру жұмысына тікелей байланысты.
Өйткені, дене шынықтыру сауықтыру жұмысы – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық іс-шаралардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерінің гигиеналық негіздері мен дене қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Ендеше болашағымыз – бала, рухани дүниелерімізді одан әрі
жалғастыратын жас ұрпақ. Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе
жатқан ұрпақтың денінің саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат
әдеттерден аулақ болып өсуі үшін қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз
қажет. Соған сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматын бала жастан дене
тәрбиесімен шұғылдануға тарту үлкен маңызы бар мемлекеттік міндет екендігі
еліміздің негізгі заңында көрініс тапқан. Ата заңның 24 және 29 –
баптарында азаматтардың демалуға және денсаулығын сақтауға құқы бар
екендігі атап айтылған. Сондықтан да оқушы-жастардың әр уақытта қоғамдық
санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық
қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейкесті мәселе болып
отыр.
Қазақстандағы дене мәдениеті теориясы және дене мүмкіндіктерін дамыту
ісін ұйымдастырып дамытушылар арасында Ә.Әбділлаев,Ж.К.Оңалбек,
Б.Қ.Мұхамеджанов, Б.Төтенай, А.Құлназаров, Қ.И.Адамбеков, М.Б.Сапарбаев,
Е.Уаңбаев, Т.Ж.Бекбатчаевтардың еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдардың
зерттеу жұмыстары қазіргі таңда Қазақстандағы сауықтыру және дене тәрбиесі
саласында пайдаланылуда.
Алайда негізделген ғылым мен практиканың сабақтастығы бір дағдыда
қалмайтындығы тағы да белгілі. Іс-тәжірибе әрдайым жетіліп, ұшталып
отырылады, яғни ол ғылыми тұрғыдан тұжырымдарды қажет етеді. Осы тұрғыдан
қарағанда, соңғы уақытта салауатты өмір салты ғылыми тұрғыдан дамыды, өсті,
сауықтыру кешендерінде практикалық тәжірибелер жинақталды, тәрбие мен
үйретудің коммуникативті бағыттағы стратегиясы мен тәсілі анықтала түсті
жаңа ізденістер пайда болды.
Зерттеудің мақсаты: Балаларды салауатты өмір сүру бейнесіне
тәрбиелеудің маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Мектептегі дене тәрбие сабағы.
Зерттеу пәні: Жас жеткіншектердің салауатты өмір сүру бейнесін
қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Дене мәдениеті мен спорт арқылы жас жеткіншектердің салауатты өмір
сүру бейнесін қалыптастырудың қазіргі жайын анықтау;
2. Мектептегі дене тәрбиесі және спорт арқылы салауатты өмір сүру
бейнесін қалыптастырудың мәнін анықтау;
3. Дене тәрбиесі мен спорт арқылы оқушы-жастардың салауатты өмір сүру
бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз ету формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдары,
нормативтік құқықтық актілері; философтардың, педагогтардың,
психологтардың, жаттықтырушылардың, спорт майталмандарының еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; ғылым мен денсаулық
сақтау салаларындағы прогресті анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың әдістемелік
негіздері атты тақырып бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері талданды; дене шынықтыру және спорт түрлері бойынша дене тәрбиесі
сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік негіздерінің тұжырымдары
айқындалды.
Оқу еңбегі интеллектуалдық қызметтің психо-физиологиялық негіздері
тақырыбындағы екінші тарауда оқушылар мен студенттердің маңызды
міндеттерінің бірі олардың ақыл-ой қызметті мүмкіндіктерін жоғары деңгейде
жүзеге асыру зерделеніп белгіленді.
І. МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік-педагогикалық
маңызы мен міндеттері
Мектеп жасы қоғамның белсенді мүшесіне айналып қалыптасатын 7
жастан 17-18 жас аралығын қамтиды. Балдырған сәбиден мектеп оқушысы
еңбекке, Отанын қорғауға дайын азаматқа айналады. Дәл осы жаста біздің
елімізде жалпы білім беретін мектептерде және сонымен бірге, арнайы орта
және кәсіптік-техникалық орта оқу орындарында жалпы көпшілікке орта білім
беру іске асырылады.
Дене тәрбиесі сабағы оқу орындарындағы барлық оқу-тәрбие процесінің
бөлігі, маңызды бағыттарының бірі болып саналады.
Мектеп жасындағы балаларды жас ерекшелігіне қарай бөлу. Мектептерде
дене тәрбиесі сабағы балалардың жас және жыныс, анатомия-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктері қатаң ескеріліп жүргізіледі. Жас ерекшелік
мүмкіндіктерін білу мыналарды анықтауға мүмкіндік береді :
1 балалардың шамасы жететін мүмкіндіктерін дұрыс бағалау ;
2 ағзадағы оңды өзгерістерге сүйену және өсудің қиындығын сездірмеу ;
3 белгілі бір бағытта, бөліп айтқанда қозғалыс сапаларының қайсы бірімен
жұмыс жүргізу үшін барынша ұтымды кезеңдерді жіберіп алмау ;
4 Әрбір оқушының типтік ерекшеліктерін білу арқылы толығымен, жеке әрбір
оқушының өзін көрсетуіне мүмкіндік беріп, дене дайындығына қарай
күрделіленуіне мүмкіндік жасау. Биологиялық дамуына байланысты мектеп
жасындағы балалар мен қыздарды жас ерекшеліктеріне бөлу ғылыми негізделіп,
қазіргі таңда былай анықталған : екінші балалық шақ -8-12 жас ер балалар
және 8-11 жас қыздар ; жасөспірім шақ - 13-16 жас ер балалар және 12-15 жас
қыздар ; бозбалалық шақ- 17-21 жас бозбалалар және 16-20 жас бойжеткендер.
Педагогикалық іс тәжірибеде екі жыныстағылардың сыныпқа бөлінуіне
қарай келесі жас кезеңдеріне бөлу тараған: майда немесе бастауыш мектеп
жасындағылар 7-10 жас, І-ІV сыныптар ; орта сынып жасындағылар – 11-15
жастағы балалар, ІV-VІІІ сыныптар ; жоғары сынып жасындағылар жасы – 16-18
жасар бозбалалар мен бойжеткендер, яғни ІХ-ХІ сынып оқушылары.
Мектеп жасындағы балалардың денесін тәрбиелеу мәдениеті міндеттері
келесі бейнеде нақтыланады :
Сауықтыру міндеттері :
1. Өсіп келе жатқан ағзаның үйлесімді дамуына жәрдемдесу және оны
біртіндеп ұлғайып келе жатқан жүктемеге дайындау, дұрыс дене сымбатын
қалыптастыру, жүрек-қантамыры айналысы мен тыныс алу жүйелерін дамыту, зат
алмасу процесінің қызметін жеделдету, жүйке жүйесін бекіту.
2. Белгілі бір жастағылардың және жыныстағылардың қозғалыс сапаларын
дамыту.
3. Шынығу сыртқы ортаның жағымсыз әсерлеріне ағзаның (қалыптылығын)
бейімділігін орнықтылығын арттыру. Сергектік, өмірге деген құштарлық сияқты
жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз ететін бұл іргетассыз мектеп оқушыларын
оқыту және тәрбиелеу міндеттерін шешу мүмкін емес. Мектеп оқушыларының
әрбір жас ерекшеліктеріне қарай ағзаның даму ерекшеліктері есепке алынып,
жекелеген міндеттер шешіледі.
Бастауыш сынып оқушыларының жасында тірек - қозғалыс аппаратының
дамуы, жалпы дамып, беку сыйпатын қамтамасыз етеді. Қаңқаның қатты
иілгіштігі, бұлшық ет ұлпаларының созылғыштығы, ірі бұлшық еттердің дамуы
басым болатыны ескеріледі.
Орта сынып жасындағыларда, балалардың бойы, дене мүшелері тез өседі
бірақ пропорцияға сай емес (аяқ, қолдар денеге қарағанда тезірек, сүйектер
бұлшық еттерге қарағанда жылдам өседі, олардың созылғыштығы азаяды) және
қыздар мен балаларда бірдей жылдамдықпен емес, сондықтан бұлшық еттерге жан-
жақты әсер етіп оның әртүрлі көріністерінде күшін, буындардың
қозғалмалылығын, босаңсыту қабілетін дамыту қажет .
Жасөспірімдердің тыныс алуына, бұлшық еттеріне ерекше назар
аударылады, өйткені көкіректің көлемі мен дененің өсуі ара қатынасында
үйлеспеушілік пайда болуы мүмкін (физиологиялық қушық кеуде). Жоғары сынып
оқушылары жасында дененің өсуі азаяды, бұлшық ет көлемі артады, бұлшық ет
ұлпаларының құрылымы жетіледі, күш және жылдамдық дайындығын жақсартуға
барынша күшейтілген жұмыс жасауға мүмкіндік жасалады. Сонымен бірге,
жасөспірім бозбалалар және бойжеткендермен жұмыс тек жүктеме жағынан ғана
емес бағыттаушылық жағынан да күрделіленеді. Әртүрлі жас ерекшелігі
топтарында сауықтыру міндеттерінің ең маңыздыларының бірі нақтыланады, яғни
ол дұрыс дене тұлғасын (сымбатын) қалыптастыру болып табылады. Мектеп
жасында дене сымбатының үнемі өсіп қалыптасуының жалғасатындығынан
балаларды дене жаттығуларын орындатқан кезде күрт қозғалыстан, ауытқудан,
секірген кезде қатты жерге түсуден т.б. сақтандырған жөн. Қан айналу және
тыныс алу органдарының жүйелері мектеп бітірген жасқа дейін дамуын
жалғастырады.
Бастауыш сыныптарда жүректің соғу, жирылу күші әлі күшті емес. Жүрек
минутына 90 рет соғып, тез жиырылады, тыныс алу да минутына 20-22 рет және
терең емес. Тек жоғары сыныптарда ғана жүрек-қан тамыр айналысы жүйесінің
қызметі жүйелі атқарылады, оның реттеуі-жетілген, дегенмен ер балаларға
қарағанда қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының қызмет ету
мүмкіндіктері төмен болады.
Бұл ерекшеліктерін жылдамдық және төзімділік сияқты сапаларды дамыту
кезінде ескеру қажет. Мысалы , бастауыш сынып жасында жылдамдық дыбысқа,
белгіге тез жауап беру реакциясы түрінде дамиды. Бұл кезде күш төзімділігі
күшті дамиды, бірақ балаларды бірсарындылық, бірқалыптылық шаршатады.
Сондықтан, олардың денесін статикалық қалыпты жағдайда ұстауға
біртіндеп үйрету керек. Сонымен бірге, жаттығуды орындағанда бір мезгілде
дұрыс тыныс алуға үйрету, қозғалысты тыныс алумен жүйелі үйлестіру қажет.
Жоғары сынып жасында (ІХ-ХІ сынып) жылдамдық күш дайындығын қамтамасыз ету
және төзімділікті дамыту жұмыстарына кірісу қажет. Жоғары сыныпта
төзімділікті дамытуға үлкен мән беріледі. Олар ересектердің жүктемесіне
таяу шыдайды. Алайда аса ауыр жүктеме, көңіл күйі нашар кезде, аурудан соң
орындалған жаттығулар оқушы ағзасына үлкендерге, ересектерге қарағанда
зиянды.
Ағзаны шынықтыру - аса маңызды сауықтыру шараларының бірі. Шынықтыру
процедураларын мектепке дейінгілерге қарағанда оқушыларға байқап және
біртіндеп жасаған жағдайда ғана күшті әсер етеді.
Өмір сүру бейнесі мен күн тәртібінің өзгеруіне қарай мектеп
оқушыларына жүйелі түрде шынығу қиындайды. Сондықтан, үзілістегі дене
жаттығуларымен дене тәрбиесі сабағын таза ауада өткізу мүмкіндігі пайдалы.
Сауықтыру міндеттері екі жақты шешілуі мүмкін : 1 Дербес, өзбетінше,
дене тәрбиесінің әдістері мен құралдарын арнайы таңдап, яғни, дұрыс дене
дамуына жәрдемдесетіндей немесе дене сымбатының бұзылуын, салмағын, белгілі
бір бұлшық ет топтарының нашар дамуын қалпына келтіретіндей мүмкіндік
туғызу. 2 Кез келген білім алу және тәрбие міндеттеріне жол ашу. Мектеп
оқушылары үшін жеткілікті белсенді қозғалыс күн тәртібі, күнделікті
орындалатын дене жаттығулары маңызды ; ерекше таза уақытқа (дозировка)
есептеліп жасалынған жүктеме, ағзаның қуат қорын (ресурстарын) ашуға жол
бермейді, өсуіне қажет жеткілікті демалыспен, ұйқымен, тамақпен өз уақтында
күшін бастапқы қалпына келтіруі ; барынша жақсы гигиеналық жағдай жасау-
сабақтың сыртқы ортамен және материалдық - техникалық қамтамасыз етілуімен
байланыс ; денсаулық жағдайына және дене дайындығы көрсеткіштеріне жүйелі
түрде дәрігерлік – педагогикалық бақылау жасау.
Білім беру міндеттері. Оқушыларды өмірдің әртүрлі жағдайында қажетті
біліммен, қабілетпен және дағдымен қаруландыру :
а дене жаттығуларының маңызы және әсері, әдіс түрі, ережесі және олардың
табыспен орындалу жағдайы ;
бөмірге қажетті қабілет пен дағдыны кең ауқымда жетерліктей
қалыптастыру;
в сантүрлі жаттығулар арқылы қозғалыс тәжірибесін байыту, өз түйсігімен
күш салуды реттеу қабілетін қалыптастыру, әрекетті өз уақытында және дәл,
нақтылы міндетке сай, соның ішінде күрделіленген жағдайда жасау. Бұл
міндетті шешу жаңа әрекеттерді өмір өткелдерінде пайдаланып шешуге жағдай
туғызады.
1. Балаларға жеке және қоғамдық гигиена туралы білімді мектепте, үйде
дене жаттығуларымен шұғылданғанда, еңбек еткенде және демалыс кезінде
қалыптастыру.
2. Дене мәдениеті ауқымында өміртанымын кеңейту, дене жаттығуларымен
шұғылдануға қызығушылығын және қажеттілігін дамыту, өз денесінің күшін
жетілдіруге ұмтылдыру және оны іске асыра білу. Бұл міндетті шешу
сенімділік туғызады, сонымен бірге мектептен кейін де дене тәрбиесі күн
тәртібіндегі міндетті элементтің бірі болып қалады.
3. Дене жаттығуларымен сабақ өткізу үшін ұйымдастырушылық және кейбір
әдістемелік (нұсқаушылық, төрешілік) білімді және қабілетті қалыптастырады
[6].
Тәрбиелік міндеттері. Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын жан-жақты
дамыту мақсатында дене тәрбиесінің барлық құралдары мен әдістері
қолданылады. Олар оқушының ақыл-ойының дамуына, адамгершілік қабілеттерінің
қалыптасуына, оларды еңбекке, отанды қорғауға дайындауға, эстетикалық
дамуына жәрдемдеседі.
Өнегелілікке тәрбиелеу жаңа қоғам құрылысының жеке тұлғаларының мына
ерекшеліктерін қалыптастыруға бағытталады :
1 Патриоттық (отан сүйгіштік), азаматтық, ұлтаралық ынтымақтастық ;
2 Еңбек сүйгіштік, ұжымдық еңбекке дайын болу, басқалардың еңбекке
деген ынтасын сыйлау ;
3 Ұжымға деген сүйіспеншілік, өзара жолдастық көмек, адамдарға деген
адамгершілік қарым-қатынас;
4 Саналы (зерделі) тәртіп, адалдық, шыншылдық ;
5 Мақсатқа жетуге деген табандылық, ұстамдылық, өзін-өзі ұстай білу,
тәуекелшілдік, шешімшілдік, батылдық .
Спорттық жарыстастық жағдайында балаларда қарсыласына, командалас
әріптесіне, төрешіге деген ұғынуға байланысты және спорттық этикалық
көрінісімен, ерекше көзқарас тәрбиеленеді, белгілі бір мінез-құлық
ережелеріне үнемі бекітілетін көптеген жағдайлар пайдаланылады. Мұндай
жағдайлар барлық спорт түрлері ойын ережелерінде алдын-ала ескерілген,
спорт жарыстарының дәстүрінде, саптағы мінез-құлық ережелері қамтылған.
Мысалы, кез келген спорт түрінен өткізілген жарыс, жекпе-жек аяқталғаннан
кейін жарысқа қатысушылар жарыс барысындағы пайда болған реніш көңіл-күйге
қарамастан ризалықпен қол алысып тарқауға міндетті.
Жарыс барысында қарсыласына көрсеткен дөрекілік, сыйламаушылыққа айып
ұпайы беріледі, ойыннан, жарыстан шығарылады. Бір адамның тәртіпсіздігі
үшін бүкіл команда зардап шегеді. Біз ұяң мінезді, мықты мінезді, жігерсіз
не жігерлі адам, өз мінезін тәрбиелеу, өз еркін тәрбиелеу деген ұғымды жиі
естиміз. Мінез адамның өз мақсаты мен міндетін жүзеге асыруда көбінесе
табандылығының деңгейін анықтайтын негіз болып табылады. Спорттың сезімдік
күшті әсері тек спортшыларға ғана тікелей қатысты емес оның көрермендерге
де әсері зор. Бұл балалар үшін заңды да. Балаларға көрермендер сезімі қатты
әсер етеді. Жанкүйерлердің өз командасына, өз жақтасына жақтасып жаны
ауыруы мүмкін, бірақ сезімнің шегі болуы тиіс. Балалар жарыстарының
төрешілері, жалпы көпшілік спорт мерекелерінің ұйымдастырушылары жарысқа
қатысушыларға және көрермендерге байланысты тәрбиелік қызметтерін атқаруы
тиіс.
Батылдық қорқыныш сезімін жеңіп шығуды талап ететін әрекеттерде
тәрбиеленеді.
Шешімшілдік спортшыдан қабылданған шешімнің артынша әрекет ету қажет
болған жағдайда, кездейсоқ күрделі мәселе туындағанда, жолы болмай қалуы
мүмкін сәтке де қарамастан жедел әрекет жасау талап етіледі.
Өзін-өзі ұстай білу - өз әрекетін бақылаудан шығарып алмау қабілеті -
объективті жағдайда барынша күрделі сәттерде тәрбиеленуші, мысалы, ауа-
райының бұзылуы, шаңғының нашар сырғанауы және алдыңғы жарыстардағы жолы
болмаушылық немесе күшті қарсыластың белсенді әрекеті т.б. себептер.
Ақыл-ой тәрбиесі - бұл тек оқушылардың арнайы пәндер бойынша білімін,
қабілетін және дағдыларын байытумен шектелмейді. Ол, оқушылардың
интеллектуалдық қабілеттерін, назар аударуын, зердесін, танымдық
белсенділігінің артуын дамытуға бағытталады.
Еңбек тәрбиесі - мектеп оқушыларында бірнеше бағытта іске асады :
1 Қоғамның мүддесі үшін еңбектің қажеттілігі туралы сендіру.
2 Еңбек ету қажеттілігіне тәрбиелеу.
3 Дене тәрбиесі сияқты еңбекке іс жүсінде дайындалу, сонымен бірге
қабілетпен және дағдымен, еңбек қызметіне қажетті әрекеттермен қарулану.
Эстетикалық тәрбие - денешынықтыру жаттығуларымен шұғылдану процесінде
мыналарға бағытталған.
1 Сыртқы сымбат, көрік сұлулығына жетуге белсенді ұмтылыс.
2 Қозғалыс - қимыл сұлулығын ұғуға тәрбиелеу және іс жүзінде оны
пайдалана білуді қалыптастыру.
3 Тамаша, қуанышты сезінуге байланысты сезімге, толқушылыққа әсер ете
білу, қоршаған тамаша, көрікті ортаға, адамдардың өзара тамаша ара-
қатынасына еліктеу, жақсылыққа талаптану.
Дененің сымбаты туралы ой түйгенде бірінші дененің саулығы, дұрыс
тұлғаны тәрбиелеуді жүйелі дамумен байланыстыру керек.
Бұл жерде “сұлулықты” көрсету үшін дененің бұлшық еттерін “өнерлеп”
қана дамытатын батыстың “әуесқойлары” туралы емес шын мәнінде қозғалыс
қимылға бейімді даму туралы, яғни бұлшық еттердің дамуы дене қозғалысына
жүйелі әсер етуі тиіс. Қозғалыс қызметіне пайдалы әсері болмайтын релефті
бұлшық еттерді “сұлулық” үшін өсіру кемтарлыққа соқтырады. Әсіресе мектеп
оқушыларына қозғалыс сұлулығы өз денесін өте жақсы меңгерусіз мүмкін емес
екенін ұғындыру абзал. Дененің қозғалыс бағытын, ырғағын, қабілеттерін
меңгеру қозғалыстың мәнерлі тілінің негізі болып саналып, қозғалыс
мәдениетінде көрінеді. Бұл мәдениетке тәрбиелеу – оқушыларды қозғалыс
негіздеріне үйретудегі міндеттердің бірі.
Кез келген қарапайым қозғалыс өзінің дәлдігімен және адам бойына
сезімдік (эмоционалдық) даруымен, табиғилығымен эстетикалық қанағат
әкеледі. Мысалы, гимнастқа сұлу сымбатымен үйреншікті жеңіл жүрісімен
ешқандай күш түсірмеуі. Оқушылар ұжымдық әрекеттік қимыл-қозғалыстың
эстетикалық пайдалы әсерін сезінуі және түсінуі тиіс - дәл орындау, топтық
ырғақты, жүйелі қозғалысы (ұжымдық еркін жаттығуларда, сапқа қайта тұрғызу
жаттығуларында, би комбинацияларында), қозғалыс үйлесімділігі, өзара
түсіністік, орнықты ойын өрнегі (спорт ойындарында). Балаларды дене
жаттығуларының сұлулығын, көркемдігін өздігінен бағалауға тарту қажет,
бірақ үнемі бұл бағалаудың дұрыстығын бақылау керек. Оқушыны талғампаздыққа
тәрбиелеу оның әрекетінде шығармашылық жақсы қасиеттерді көрсетуіне
мақсатты бағыт береді. Қозғалыс-қимыл жаттығуларын музыканың сүйемелдеуімен
орындау қозғалысты толық ұғынып және жақсы орындауына мүмкіндік береді.
Қозғалыс әрекетін музыкалық мәнер құралымен (дыбыстың күші, мәнерлі ырғағы
және т.б.) сүйемелдеу жаттығуды толық ұғып, түсініп орындауға мүмкіндік
береді. Басқа жағынан қозғалыста музыканы тыңдап, сезіммен бойға сіңіріп
жаттығуларды орындау музыкалық тәрбиеге жәрдемдеседі. Хореография, би
құралдары дене жаттығулары сипатында пайдаланылады.
Әдеміліктен, әсемдіктен, сұлулықтан, ырғақтылықтан, мәнерліліктен
басқа би адамгершілік тұрғыда да тәрбиелейді. Мысалы, жұппен билеу
жаттығуында билеушілерден белгілі бір өзара қарым-қатынас мәдениетін талап
етеді.
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу
формалары
Оқушыларды дене мәдениетіне тәрбиелеудің әртүрлі міндеттерін іске
асыру үшін сан қырлы әрекет жүйесі, әртүрлі өзара байланыстағы мекемелерді,
ұйымдарды және жеке тұлғаларды қатыстыру арқылы мектепте, мектептен тыс
мекемелерде, от басында оқыту, тәрбиелеу және демалдыру формалары талап
етіледі.
Шұғылданудың сабақта және сабақтан тыс ұйымдастыру формалары бірін-
бірі толықтырып жан-жақты әсер етуге мүмкіндік береді. Үйрету және белсенді
демалыс элементтері бұларда әртүрлі сапада педагогикалық басқарудың
деңгейіне қарай шешіледі.
Мектептегі дене мәдениетінің ұйымдастыру формаларына мыналар жатады :
1 “Денешынықтыру” пәні сабағы. Бұл Қ.Р. Білім және Ғылым министрлігі
бекіткен бағдарлама бойынша аптасына 2 немесе 3 рет міндетті түрде өтілетін
сабақ, яғни денеге білім берудің негізін құрайды, сондықтан бұл маңызды
форма болып табылады.
2 Мектеп күн (режімі) тәртібіндегі белсенді демалыс формасы, сонымен
бірге сабаққа дейінгі гигиеналық гимнастика, денешынықтыру үзілістері,
үлкен үзілістерде ойындар ұйымдастыру сияқты ұзартылған күн тобы.
3 Сыныптан тыс жұмыс формасы :а Төменгі сынып оқушыларының
үйірмелердегі, барлық талапкерлердің секциялардағы жалпы дене дайындығы,
әсіресе медициналық дайындық топтарындағы және спорт түрлері
секцияларындағы, жаттығу сабақтары ; ә Көп оқушылардың қатысуымен,
көрермендерге қызғылықты етіп жоғары талғаммен, адамдардың көңіл-күйін
көтеретіндей атмосферамен мерекелік деңгейде өткізілетін спорт жарыстары,
спорттық мерекелер, ойындар, туристік жорықтар және т.б. іс-шаралар; б
Тақырыптық саяхат (экскурция), спорттық тақырыптарға кино, бейне фильмдер
көрсету, спорттық көріністер (показательные выступление), танымал, белгілі,
атақты спортшылармен кездесу өткізу және басқа да үгіт-насихат шаралары.
Мектептен тыс мекемелерде келесі дене мәдениеті және спорт шараларының
ұйымдастыру формалары іске асырылады :
1. Балалар және жасөспірімдер спорт мектептері. Мұнда әр спорт түрлері
бойынша тұрақты оқушылар контингенті болады. а жүйелі түрдегі оқу-жаттығу
сабақтары ; ә мектептегі сияқты жалпы-көпшілік іс-шаралары.
2. Спорттық, туристік сауықтыру лагерьлері. а күн тәртібіндегі
сауықтыру іс-шаралары (соның ішіне шынығу да кіреді) ; ә белгілі бір дене
жаттығуларынан тұратын оқу-жаттығу сабақтары ; б күн тәртібіндегі
жоспарланған жалпы көпшілік іс-шаралары (жарыс, жорық т.б.).
3. Тұрғылықты орындағы дене мәдениеті мен спорт: а көше, үй
комитеттерінің жанындағы қоғамдық негіздегі спорт секциялары ; ә аула
клубтарының арасындағы жарыс.
От басындағы дене мәдениетіне мыналар жатады :
1 Күн тәртібіндегі шаралар : таңертеңгілік (денсаулықты түзетуге
арналған) гигиеналық гимнастика, шынығу процедуралары (шомылу), үй
тапсырмасын орындар алдындағы денені сергіту жаттығулары.
2 Жаңа қозғалыс әдісін, әрекетін үйрену үшін өз бетінше дербес және
үлкендердің жәрдемімен дене жаттығуларымен шұғылдану, дене тәрбиесінен
үйге берілген тапсырма жаттығуларды орындау.
3 Демалыс сағаттарында, демалыс күндері, оқушылардың демалыстарындағы
ойындар, қыдыру (сергу) саяхат, жорықтар, отбасы мүшелерінің қатысуымен
жарыстар өткізу (мысалы “Әкем, анам және мен” - атты жарыстар).
Мектептегі оқушылардың денешынықтыру және спортпен шұғылдануына,
жағдай жасауға бұл жұмыстарды ұйымдастыруға мектеп директоры мен оның оқу-
тәрбие істері жөніндегі орынбасарлары жауап береді. Денені тәрбиелеу
мәдениетінің әртүрлі тәрбиелеу формаларын іске асыру жұмыстары дене тәрбие
пәні мұғалімі мен алғашқы әскери дайындық (АӘД) жетекшісіне жүктеледі.
Сынып жетекшілері күн тәртібінің сақталуын, оқушылардың таңертеңгілік
гигиеналық гимнастиканың орындауын, сабақ өтілетін орынның тазалығын,
ауаның демалуға жеткілікті мөлшерін, температурасын қадағалап, олардың
мектепте өтілетін спорт секцияларына қатысуына, сонымен бірге мектеп және
мектепаралық т.б. спорт жарыстарына, спорт сауықтыру шараларына, спорттық
туристік жорықтарға қатынасуына ықпал етеді.
Басқа пәндерден сабақ беретін мұғалімдер өз сабақтарының мазмұнында
денешынықтыру мен спорттың адам денсаулығына пайдалы әсерін, оның
педагогиканың бір саласы екенін насихаттауы, олардың сабақ үстінде
оқушылармен денешынықтыру минуттарын жасатқаны жоғары әсер (эффекті)
береді.
Сыныптан тыс денешынықтыру және спорт шараларын өткізуде мектептегі
қоғамдық негіздегі ұжымдық денешынықтыру кеңесі, спортклубтардың рөлі зор.
Оқушылардың денсаулық жағдайына байланысты маңызды міндеттердің бірі
ретінде, оларды өмірге, еңбекке, отанды қорғауға дайындайтын құралы ретінде
мектеп педагогикалық кеңесінде, жастар комитеті мәжілістерінде және ата-
аналар жиналыстарында күн-тәртібіндегі өзекті мәселе ретінде жоспарға
ендіріліп қаралауы тиіс. Денені тәрбиелеу мәдениетін ұйымдастыру жүйесі
үнемі дамып, жаңа тәжірибелермен байытылып келе жатқандықтан, өскелең өмір
талабы оның жаңа формаларын, варианттарын, түрлерін туғызады. Мысалы, оған
жаңа Президенттік тест жүйесі, “Туыстар” командалары арасындағы спорт
түрлерінен жарыстар, сол сияқты “ Әкем, анам және мен - спорттық отбасымыз”
деген отбасылар арасындағы конкурстар жатады.
Дене шынықтыру пәнінен мектеп бағдарламасы. Мектепте денешынықтыру пәні
негізгі оқу пәнінің бірі ретінде оқытылады. Оқу жоспарындағы басқа пәндер
сияқты денешынықтыру пәнінің де жалпы білім беру бағыты бар және оны оқыту
міндетті болып табылады. Денешынықтыру пәнінен аптасына екі немесе үш рет
сабақ өткізіліп, бір оқу жылына әрбір сыныпқа 70-105 жүктеме сағатты
құрайды. Пәннің тақырыптық мазмұны және оқушыларға қойылатын талаптары
Білім және ғылым министрлігі бекіткен бағдарламамен айқындалады.
Бағдарламаның құрылымы. Денешынықтыру пәнінен мектеп бағдарламасы үш
өзара байланыстағы бірақ бөлек жасалған бөлімдерден тұрады. Орта мектептің
І-ІІІ (мектептің бастауыш сыныптарына сабақ беретін мұғалімдер үшін басқа
пәндермен бірге жасалған бағдарлама), ІV-VІІІ және ІХ-ХІ сыныптары үшін
бағдарлама.
Бағдарламаның түсіндірмелік жазбасында пәнді оқытудың басқа
мақсаттарымен бірге сыныпта өтілетін сабақ кезінде іске асырылатын
міндеттері көрсетілген және оқу материалын жоспарлауға және оның
меңгерілуін бақылауға байланысты кейбір жалпы ұсыныстар беріледі. Әрбір
сыныпқа арналған бағдарламалық материал тараулар бойынша мазмұндалады. І-ІІ
сыныптарда бағдарламалық материал төртеу: ілімдік міліметтер, гимнастика,
қозғалыс-қимыл ойындары, шаңғы дайындығы (республиканың оңтүстік
аймақтарында кросстық дайындық). Одан әрі оларға мыналар қосылады: ІІІ -
сыныпта - жеңіл атлетика, ІV - сыныптан - суға жүзу (келесі сыныптарда бұл
тарау қосымша сабақ болып саналып, мектеп спорт ғимараттарының спорт
базасының жағдайына қарай оқытылып, үйретіледі); V - сыныптан - "қол добы",
немесе "баскетбол" (мектеп дене мәдениеті ұжымының таңдауы бойынша); VІІ -
сыныптан бастап балалар үшін күрес түрі, ал қыздар үшін "көркем
гимнастика"; ІХ-ХІ сыныптарда екінші міндетті түрдегі ойын - "Волейбол"
өткізіліп, барлық оқу материалы талаптары жасөспірім боз балалар мен қыздар
үшін бөлек мазмұндалады. "Шаңғы дайындығы" тарауы қарсыз (оңтүстік)
аймақтарда "Кросстық дайындықпен" алмастырылады. ІV-ХІ сыныптардағы ілімдік
мәліметтерден басқа әрбір тарауда оқу материалы келесі ретпен мазмұндалады:
а ілімдік мәлімет (осы тарау бойынша); ә дағдылар мен біліктілік (мұнда
материал жаттығу түрлері бойынша жасақталады, мысалы жеңіл атлетика
тарауында - жүгіру, секіру, лақтыру); б қозғалыс сапаларын дамытуға
арналған материал (сол тараудағы типтес жаттығулар); в оқушыларға
қойылатын талаптар-білуге және меңгеруге тиіс басты көрсеткіштер. І-ІІІ
сынып оқушыларына арналған бағдарламаны құру барынша қарапайым: мұнда
ілімдік мәлімет (әрбір тарауда) және қозғалыс сапаларын дамытуға арналған
арнайы бөлек материалдар жоқ.
Денешынықтыру пәні бағдарламасының құрылымы күрделі және өзгеше оқу
жұмысын табысты іске асыру үшін мұғалім бағдарламалық материалды жақсы
біліп қана қоймай, сонымен бірге оны талдауы, сабақта іске асырылатын
міндетке қажетті жаттығуларды таңдай білуі тиіс [7].
Бағдарламалар тарауларының мазмұны. Ілімдік мәліметтер тарауының
мазмұны негізгі үш тақырыпқа топтастырылуы тиіс: гигиена – жалпы дене
жаттығулары, Қазақстандағы дене мәдениеті және дене жаттығуларымен
өзбетінше шұғылдана білуге қажетті мәліметтер. Әрбір сыныпта оқушылар өз
жасындағылар үшін күн тәртібі туралы білімді алуы, шынығу процедурасы,
сонымен бірге мыналарды білуі тиіс: І және ІІ сыныптарда дене
жаттығуларымен шұғылдануға арналған киімді және одан кейінгі гигиеналық
процедураларды, дене тұлғасы пішіні, дұрыс тыныс алу және таңертеңгілік
гигиеналық гимнастика туралы; ІІІ-ІV сыныптарда - белсенді демалыс түрлері
туралы; V-VІ сыныптарда- балалардың дене құрылысына дене жаттығуларының
әсері және тамақтану күн тәртібі туралы (жас жеткіншектердің қарқынды
өсуінің басталуымен байланысты); ІХ-ХІ сыныптарда - жарақат алған жағдайда
бірінші көмек көрсету жайлы, зиянды дағдылардың (темекі, алькоголді
ішімдіктер) денсаулыққа әсері туралы. Сыныптан сыныпқа өткен сайын дене
тәрбиесінің адам ағзасына жан-жақты әсері мен оның маңызы туралы балалардың
ұғымы кеңейе түседі. Орта және жоғары сыныптарда спорт жайлы, оның қоғамдық
- саяси мәні туралы мәліметтер кіреді. ІХ-ХІ сыныптарда “Дене тәрбиесінің
осы заманғы кеңестік жүйесі”, “Денешынықтыру және әскердегі қызмет”
тақырыптары жан-жақты оқытылады. Өз бетінше дайындық жайлы білім мен
біліктілік дағдыларын меңгеруге лайықты есептелген мәлімет Президент тест
талаптарынан сынақ тапсырумен тығыз байланысты. VІІІ сыныптан бастап
әдістемелік білімнің рөлі арта бастайды, оқушылар өз бетінше шұғылдану
кезінде өзін-өзі бақылау ережелерімен танысады. ІV сыныпта ілімдік мәлімет
бағдарламаның әрбір практикалық тарауында болады. Олар жоғарыда айтылған үш
тақырыппен топтастырылып, сонымен бірге әрбір жаттығу түрінің ерекшелігіне
қарай қауіпсіздік және ойын ережелерімен жарыстағы төрешілік, спорт
қондырғылары, спорт құрал - саймандарының күтімі, сабақ өтілетін орынды
дайындау және т.б. туралы қосымша міліметтермен толықтырылады. Ілімдік
мәліметтің кешенін түгелдей бір уақытта оқытып үйретуге болады. Мысалы,
жеңіл атлетикадан дене тәрбиесі сабағында өзбеттерінше қыздырынуға арналған
жаттығуларды таңдау ережесін мазмұндау, өзін-өзі бақылауға арналған
мәліметтерді айтып, жеткізу және нақтылы жеңіл атлетикалық жаттығуларды
үйрену кезіндегі қыздырыну кешенін құрастырып жасауға тапсырма беру;
Бағдарлама ережесі бойынша ілімдік мәліметтерді оқушыларға айтып жеткізуге
арнайы сабақ сағаты бөлінбейді. Дегенмен, оқу жылында жаңа практикалық
тарауды бастар алдында қажетті жағдайда 1-2 сабақ берілуі мүмкін. “Дағдылар
және меңгеру” тақырыбы бойынша практикалық материалдың мазмұны
денешынықтыру жаттығуларының түрлері бойынша топтастырылады.
“Гимнастика” тарауы оқушылардың жалпы дене дайындығының негізін
құрайды. Майда сыныптарда гимнастиканың қозғалыс жүйесін құру, жасау үшін,
яғни қозғалыс әрекеттерінің берік негізі мен ережелерін оқытып, үйретуде
ерекше маңызы бар. Гимнастиканың ерекшеліктеріне сәйкес тарау
материалдардың әрбір сабақтағы әртүрлілігімен сипатталады. Гимнастиканы
оқып, үйрену жекелеген әдістерді меңгерумен шектелмейді. Жаттығу
элементтерін дәл орындау барысында күрделіленген қозғалыс әрекетін қосуды
дамыту қабілетін үйлестіреді [8].
Қозғалыс тәжірибесін жинақтай келе гимнастикалық жаттығуларды әртүрлі
варианттарда, кедергілер жолағы түріндегі комбинацияларда қолдана бастауға
болады (комбинация стандартты, мысалы тек Президент тесті жаттығуларынан
тұруы). Тарауға келесі жаттығулар түрі кіреді:
Сапқа тұрғызу және қайта тұрғызу. Мұнда жаттығулар бір орында және
қозғалыста саптағы әдістерді меңгеруге лайықталып әсіресе майда сынып
оқушыларына есептелген. Мұнда жаттығулар кеңістікте бағдарлауды дамыту,
ұйымшылдықты тәрбиелеу, ұйымшылдық әрекеттерге баулу, сонымен бірге тұлға
пішінін жетілдіру, терең ырғақпен тыныс алуға әсер етуге есептелген. Орын
ауыстыруға байланысты жаттығулар жүру және жүгіруді жетілдіруге
жәрдемдеседі.
ІV сыныптан бастап саптағы дайындыққа байланысты ұғымдар, терминдер
қаралады (“Фланг”, “Интервал” және т.б.).
Орта сыныптарда қозғалыста бұрылу әдістері, күрделі саптан - сапқа
ауыстыру, сапта жазылу-жиналу, қозғалыс қарқынын өзгерту оқытылып,
үйретіледі. Саптағы бұйрықтар мен оның орындалуы Қ.Р. қарулы күштерінің
саптық жарғысына жақындайды, ал ІХ-ХІ сыныптарда соған сәйкес дәл келеді.
Қол, аяқ, дене, бастың қозғалысы мен негізгі қалпы түріндегі жалпы дамыту
жаттығулары (Ж.Д.Ж.) тірек-қозғалыс аппаратының қозғалыс үйлесімділігін
дамыту үшін және қатаң мөлшермен таңдап алып әсер ету жолымен оны бекітуге
арналған. І-ІІІ сыныптарда тапсырылған қозғалыс параметрлерін дәл орындау
талаптары басты сауықтыру әсері болып табылады. Жалпы дамыту жаттығулары
затпен, спорттық құралмен және онсыз орындалады. Біртіндеп қозғалыстарды
үйлестіру күрделіленеді, мысалы ІІІ-сыныпта 16 санды кешенді жаттығулар
үйретіледі. Жалпы дамыту жаттығулары спорт құралдарымен және онсыз
орындалады. І-ІІІ сыныптарда бағдарламаға әртүрлі өлшемдегі доппен,
таяқпен, жалаушалармен жаттығулар орындалады. Бұл жаттығулар затпен, спорт
қондырғысымен амал-айла әрекетін жасай білуді дамытады. ІV сыныптан бастап
гигиеналық гимнастика тектес жалпы дамыту жаттығуларының кешенін
(комплексін) содан соң қыздырыну сияқты және күшті, иілгіштікті дамытуға
бағытталған жаттығулар кешенін қолдану ұсынылады. Гимнастикалық
орындықтармен, швед қабырғаларымен жаттығулар пайдаланылады, ауырлықпен,
жаңа заттармен жаттығулар ендіріледі. Атап айтқанда тығыздалған доп,
балалар үшін гантелдер, қыздарға гимнастикалық - сақина. Бұл бағытта жұмыс
жүргізу үйлесімділікті, дәлдікті, белгілі жаттығу түрін орындау кезіндегі
күш салудың сәйкестігін жетілдіруді жалғастыру болып табылады. Дене мүсінін
қалыптастыруға арналған жаттығулар дене тұлғасының қалпын дұрыс бұлшық ет
сезінуін жасау үшін қолданылады. І-ІІІ сыныптарда орындалатын акробатикалық
жаттығулар сезім органдарының орнықтылығына және әбжілдікті дамытуға
бағытталған. Олар әртүрлі аунап түсу, айналып түсу, домалау түрінде
біртіндеп бастапқы және соңғы қалпын күрделілендіру түрінде орындалады. ІV-
VІІІ сыныптарда жаурында, баспен және қолмен тұру, сол сияқты артқа аунау
(ІV сыныпта), жанымен айналып түсу (V сыныпта) үйретіледі. Қыздар мен
балалар үшін оқу материалы біртіндеп иілгіштікті (көпір) біреулер үшін тепе-
теңдікті, ал басқа біреулер үшін күшті (қолмен тұру) басым талап ететін
элементтер барынша көп дифференцияланады. Үйренген элементтер комбинацияда
үйлестіріледі.
Президент тесті кешенінен комбинация оқушылардың сол жаттығу
түрлерінен дайындығын анықтайды.
Би жаттығулары биге дайындық, яғни ырғақтылықты және әсемдікті
дамытуды, сонымен бірге шоқырақтап билеу адымымен, полька, вальс және
олардың үйлестігін қамтамасыз етеді. Төменгі сыныптарда бұл балалар мен
жасөспірімдердің билері мен ұлттық билер, орта сыныптарда бұлармен бірге
қозғалыс мәдениеті мен серігінің (партнер) көңіл-күйін тәрбиелеуге
мүмкіндік береді. Өрмелеу және асып түсу қолданбалы дағдыларды қалыптастыру
міндетін шешеді. Төменгі сыныптарда- гимнастикалық швед қабырғасына,
сатыға, өрге өрмелеу, биік емес қабырғадан, бөренеден асып түсу.
Орта сыныптарда - әртүрлі әдістермен күш жүктемелерін арттыру арқылы
арқанға және сырғауылға өрмелеу (аяқтың жәрдемінсіз жылдамдыққа).
Бұл жаттығулардың бағалылығы олардың тікелей қолданбалылығында ғана
емес, үйлесімділікті, күшті, ерік-жігер сапаларын тәрбиелеуді дамыту
мүмкіндігінде жатыр. VІІ сыныптан бастап қыздардың салыстырмалы күшінің
көрсеткіштері төмендеуіне байланысты өрмелеу алынып тасталады.
Асып түсу төменгі сыныптарда үйретіледі, ал кейінірек әртүрлі
кедергілер жолақтары кіреді. Қолданбалы дағдыларды қалыптастыруға
бағытталған жаттығулар үйлестікті дамытуға және дене тұлғасын дұрыс
қалыптастыруға, оның бұзылуының алдын алу үшін пайдаланылады.
Тепе-теңдік гимнастиканың маңызды қолданбалы түрлерінің бірі.Жаттығулар
күрделілігінің біртіндеп артуы сыныптан сыныпқа өткен кезде үш бағытта
жүреді: тіректің азаюы, оның артуы және осы тіректе жаттығудың күрделіленуі
едендегі қалыптағы жаттығудан орындықтағы, содан кейін бөренедегі
жаттығуларға денені күрделі теңеру. Олардың арасында заттан аттап өту,
затты алып өту, жүгіру, биіктегі тіректен тарау тектес қолданбалы
жаттығуларды, сол сияқты дәл, сұлу форманы талап ететін жаттығу - бір аяқта
денені қалыпты жағдайда ұстау, тепе-теңдіктегі жаттығулардың ерекше
бағалылығы сезім органдарының қалыптылығы мен ерік сапаларының біртіндеп
дамуы, яғни қорқынышты басу. І-ІІ сыныптарда жүру, жүгіру, секіру және
лақтыру гимнастика тарауларына енген, яғни бұл өте қажетті табиғи әрекеттің
жалпы білім беру маңызын көрсетеді. Басты міндет- ұтымды әдіс негіздерін
меңгеру болып табылады.
Оқытып, үйрету барынша маңызды соңғы қозғалыс формасын меңгеруді ғана
болжалдамайды (мысалы, тура жүгіріп келіп аяқты бүгіп секіру), сонымен
бірге қозғалыс тәжірибесін жан-жақты байыту, қозғалыс әрекетінің мүмкін
болатын вариантын жетілдіру (мысалы, бір орында, жіппен тереңге, айналып
әртүрлі биіктікке секіру).
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері
Дене тәрбиесі сабағының нәтижелілігі оқытушының алдын-ала белгілеген
жоспарын қаншалықты жүзеге асыруына көп жағдайда байланысты. Оқытушы
шұғылданушылардың қызметін ұйымдастырудың барынша ұтымды әдістері мен
әдістемелік тәсілдерін қолдануы, бар қондырғыларды, құрал-жабдықтарды,
оқытып, үйретуге арналған техникалық құралдарды, тиімді пайдаланып, сонымен
бірге сабақ өткізілетін орынның (спорт зал немесе мектеп жанындағы спорт
алаңы, стадион немесе парк, тегіс немесе ойлы - қырлы жер), ауа райының
температуралық жағдайы, оқушылардың дайындық деңгейі, олардың жас, жыныстық
және жеке ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Сабақтың ұйымдастырылуының қамтамасыз етілуінде мыналар
қарастырылады: 1 санитарлық – гигиеналық жағдай жасау; 2 материалдық-
техникалық қамсыздандыру; 3 сабақта алға қойылған мақсатты, міндетті
барынша жақсы орындауға мүмкіндік туғызатын шұғылданушылардың қызметін
ұйымдастыру әдісін таңдау.
Сабақты өткізу үшін санитарлық – гигиеналық жағдайды қамтамасыз ету
барысында дене жаттығуларымен шұғылданудан сауықтырудың тиімді әсерін алуды
қамтамасыз ететін шаралардың барлық кешені алдын ала қарастырылады.
Осыған байланысты сабақ өтілетін орынның санитарлық-гигиеналық
жағдайы белгіленген талап өлшемдеріне қатаң түрде сәйкес келуі тиіс.
Мысалы, спорт залдары үшін ауаның барынша қолайлы температурасы +14+16қ С.
Мектептегі сыныптар мен өткізілген әрбір сабақтан кейін барлық
үзілістер кезінде спорт залдың ауасын тазартып, дымқыл матамен еденді сүрту
қажет. Адам өкпесіндегі ауаның алмастырылуының тыныс алу кезіндегі мөлшері
минутына 4 тен 6 ретке дейінгі аралықта болады, ал жоғары қарқындылықтағы
жаттығу кезінде (жүгіру, спорт ойындары және т.б.) ағзаның ауаны сіңіруі 10
ретке және одан да көпке артады. Сондықтан, дене жаттығуларымен шұғылдану
өтетін орындарда ауаның қажетті деңгейдегі тазалығын үнемі біріңғай
қамтамасыз ету маңызды.
Залдағы еденнің, гимнастикалық жұмсақ төсеніштердің, қондырғылардың,
спорт құрал-жабдықтарының тазалығын қалыпты ұстауға үнемі өте үлкен назар
аудару қажет. Әрбір сабақтан кейін залдың еденін дымқыл матамен тазалау,
гимнастикалық төсеніштерді суланған шүберекпен сүрту, аптасына бір рет
күрделі тазалық күнін өткізіп, зал еденін, спорт қондырғыларын, құрал-
жабдықтарын кір жуатын ұнтақ қосылған сумен тыңғылықты жуып, соңынан құрғақ
матамен мұқият сүрту қажет.
Бұл маңызды санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтамау спорт
ғимаратында көп мөлшерде шаңның басып қалуына әкеледі. Мұндай жағдайда
шұғылдану денсаулыққа үлкен зиян келтіреді, өйткені өкпеге шаң аралас лас
ауа кіреді. Бұдан да басқа, тазаланып жиналмаған залда шұғылданушылардың
денесі және спорт киімдері ыластанады.
Сабақтың материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етілуі, үйлесімді
тығыздықпен барлық кешенді міндеттерді түбегейлі шешуге жауап беретін оқу
тапсырмаларын орындайтын, яғни сабақ өтілетін орынды, құрал-жабдықтардың,
қажетті қондырғылардың санымен оқу тәрбие процесін қамтамасыз етуді алдын
ала қарастырады.
Соңғы жылдары республиканың көптеген дене тәрбиесі мұғалімдерінің
бастамашылдығымен, ата аналардың демеушілігімен мектептердің спорт залдары
мен спорт алаңдарын стандартты емес қондырғылармен, әртүрлі құрылғылар және
тренажерлермен жабдықтауға қол жеткізді. Мұндай қондырғыларды пайдалану
сабақ тығыздығын елеулі арттырады, оқушыларды қызықтырып тартады, сабақтың
барынша тиімді ұйымдастыру-әдістемелік түрін қолдану үшін мол мүмкіндік
туғызады, соңғы есепте көбіне сабақтың нәтижелілігіне жағдай жасайды [9].
Шұғылданушылардың сабақтағы қызметін ұйымдастыру әдістері. Дене
тәрбиесінің тәжірибесінде шұғылданушылардың сабағын ұйымдастырудың келесі
әдістері қолданылады.
1. Фронтальды әдіс оқушылардың сапқа тұру формасынан (лекпен, бірнеше
қатармен, шеңбермен) тәуелсіз, сыныптың барлық құрамымен барлық
тапсырмаларды бірдей орындауымен сипатталады. Бұл әдіс сабақтың барлық
бөлімдерінде, әсіресе дайындық және қорытынды бөлімдерінде кең ауқымда
пайдаланылады. Алайда фронтальды әдісті сабақтың негізгі бөлімінде де
мүмкіндігінше көп қолдануға қол жеткізу қажет. Бұлай сабақтың моторлы
тығыздығы қамтамасыз етіледі (үйренушілердің қозғалыс әрекетіне тікелей
уақытты арттыру есебінен көп қимылды жасауға үлгеруге болады).
Фронтальды әдіс бір текті қызметін басқаруда, яғни сақтандыру қажет
болмаған жағдайда қолданылады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруде жоғарғы
және төменгі сөреден шығу әдістерімен орындауды үйрету және жетілдіру
кезінде, сол сияқты бірқатар қарапайым жаттығуларда (алға, жанымен аунап,
домалау), волейбол ойынында жұбымен әдістік тәсілдеріне жаттығуда допты
беруде қолданылады.
Сабақтағы маңызды педагогикалық талап шұғылданушыларды бір-біріне
кедергі жасамайтындай орналастыру, яғни оқытушы оқушыларды, ал олар өз
кезегінде оқытушыны анық көруі тиіс.
2. Топтық әдіс бір уақытта бірнеше топтарда оқытушының әртүрлі
тапсырмаларын орындауды алдын ала қарастырады. Шұғылданушыларды топтарға
бөлу және тапсырманың мазмұнын анықтау жынысы, дайындық деңгейі және басқа
белгілері (мысалы, баскетбол, күрестегі салмақ-бой көрсеткіштері) арқылы
іске асырылады. Бұл әдіс орта және жоғарғы сыныптарда пайдаланылады.
Алайда бұл әдісті қолдануда оқушылардың ішінен барынша жоғары
дайындығы бар көмекшілерді мұғалімнің арнайы дайындауы және оларды алдағы
өтілетін сабақтағы оқу материалы бойынша уақтылы нұсқау беруі талап
етіледі.
3. Жеке әдіс оқушыға өздігінен орындайтын жеке тапсырма ұсынылуымен
тұжырымдалады. Тәртіп бойынша, жеке тапсырма сынып оқушыларының негізгі
құрамынан өзінің дайындығымен, қабілетімен және ерекшеліктерімен, ал кейде
денсаулық жағдайымен елеулі айырмаланатын шұғылданушылар үшін арналған. Бұл
әдіс спорт ойындарында жоғары сынып оқушыларымен басымырақ өткізіледі.
4. Айналма әдісте арнайы дайындалған бекеттерде шұғылданушылардың
жаттығулар сериясымен берілген тапсырмаларды бірізділікпен жүйелі орындауы
алдын ала қарастырылады, яғни тәртіп бойынша залдың ішінде немесе спорт
алаңында шеңбер бойынша орналасқан қондырғыларда. Әдетте шеңберге 4-10
бекеттік жаттығулар кіреді. Әрбір бекетте бір жаттығу түрі немесе қозғалыс
әрекеті орындалады. Олардың құрамы дене сапаларын дамытатын және ағзаның
қызметтік мүмкіндіктерін арттыру ескеріліп іріктеледі. Айналма шеңбер
аралықсыз немесе бекеттер арасындағы белгілі бір демалыс аралығымен
орындалады. Бұл әдіс орта және жоғары сыныптарда қолданылады. Сабақтың
маңыздылық жағы дене тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Үсенов Г.А.
Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың әдістемелік
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050108-Дене шынықтыру және спорт
Түркістан-2016
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.,
доцент м.а.
____________ Е.Т.Маханбет
_____________ 2016ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың
әдістемелік негіздері
Орындаған: Үсенов
Г.А..
Ғылыми жетекшісі,
ХҚТУ профессоры Әбділлаев
Ә.К.
Түркістан-2016
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .8
1. Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік-педагогикалық
маңызы мен міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .8
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу формалары ... ... ... ... .15
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Оқу еңбегі және интеллектуалдық қызметтің психо-физиологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.1 Жұмыс қабілеттілігін реттеудегі дене мәдениеті
құралдары ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Дене мәдениеті мен спорт құралдары арқылы кәсіптік маңызды психикалық
сапаларды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезеңде алдыңғы қатарлы өркениетті
елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік талаптар мен стандартқа
сай, ұлттық ерекшелікке үйлесімді бағытта дамыту жолдарын қарастыруда. Атап
айтқанда, Қазақстанның болашақ дамуына арналған Қазақстан - 2050
бағдарламасының міндеттеріне сай өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы
түсінуі және ел экономикасының, әлеуметтік – мәдени, рухани дамуы
сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім алуы қажеттігіне баса назар
аударылуда [1]. Әсіресе, өзгермелі қоғамдағы технология дамып, ғылымдардың
әр саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылыми –
техникалық прогресс кезінде, жасөспірімдерің дене сапаларын дзюдо күресі
арқылы арттыру өзекті мәселеге айналып отыр. Жасөспірімдер дзюдосының
бүгінгі таңдағы дамуы Халықаралық деңгейде бәсекелестіктің артуымен
сипатталады. Мұндай жағдайда Қазақстандық спорттың дәрежесін күшейту,
сонымен қатар беделді үздіксіз қолдау спортшы – жасөспірімдердің
жаттығулары мен жоспарлануына, сонымен бірге соңғы жетістіктерді енгізумен
кеңінен зерттеуді талап етеді. Дегенмен алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізуде
қазақстандық дзюдоның тиімді дамуына септігін тигізуі үшін оның негізіне
спортшы - жасөспірімдер дайындығына алдыңғы қатарлы жүйені ендіру керек.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: Спорт - игілікті іс. Спортта мінез
-құлық қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар - ұятқа тиетін іс
жасамайды. Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл ғүмыр бойы табысқа
жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжірибемнен білемін, - деуі тарих
сахнасының төрінен спорт қозғалысының өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді
[2].
Зерттеуге алып отырған тақырыбымыз төңірегінде жазылған ғылыми-
зерттеулер жұмыстарына тоқталатын болсақ: Болашақ мамандар мен оқушылардың
дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін Б.Мұхамеджанов, Ә.Әбділлаев,
Б.Абусейтов, болшақ дене тәрбиесі мамандарының жүйесін қалыптастыру
төңірегінде қарастырған [3,4,5].
Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты мен дұрыс
тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерін насихаттайтын пәрменді
ақпараттық іс-шаралар жүргізілу қажет, - деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар, өмір салтын теріс әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі
болып табылады, - деп атап айтылған.
Дана халқымыз: Дені саудың – жаны сау, Басты байлық – денсаулық,
Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп тегін айтпаса
керек. Медицина атасы Ибн Сина: Күнделікті дене шынықтырумен шұғылданып
жүрген адам ешбір емді қажет етпейді, - деп өсиет қалдырды. Шығыстың
ғұлама ғалымы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің
болашақтарыңызды айтып берейін десе, болашақ ұрпақ қамы жайында
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында: Қазіргі заманда кез-келген
мемлекеттің жоғары тыныс-тіршілігін қалыпты ұстап тұрудың аса маңызды шарты
– адамдардың өздері, олардың ерік-жігері, қажыры, білімі болып табылады, -
деген .
Мұнда айтылғандай әлеуметтік-экономикалық өмірдегі елеулі өзгерістерге
байланысты жастарды тәрбиелеу мәселесі дұрыс бағытта болуы қазіргі
Қазақстанның өзекті мәселесіне айналып отыр. Себебі дені сау, денсаулығы
мықты, дене күші, дене мәдениеті қалыптасқан адам ғана зерделі ойлап, өз іс-
әрекетін өмірлік маңызды міндеттерді шешуде шығармашылық бағыт ұстана
отырып, белсенді өмір сүруге қабілетті болады. Сондықтан сауықтыру
кешендері денеге білім мен тәрбие беру саласының басты міндеттерінің бірі
бола отырып, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне,
өмірге, еңбек нарығындағы бәсекелестікке және Отан қорғауға даярлауға
қызмет етеді.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру сауықтыру кешендерінің
жүйесіне және жалпы дене шынықтыру сауықтыру жұмысына тікелей байланысты.
Өйткені, дене шынықтыру сауықтыру жұмысы – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық іс-шаралардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерінің гигиеналық негіздері мен дене қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Ендеше болашағымыз – бала, рухани дүниелерімізді одан әрі
жалғастыратын жас ұрпақ. Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе
жатқан ұрпақтың денінің саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат
әдеттерден аулақ болып өсуі үшін қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз
қажет. Соған сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматын бала жастан дене
тәрбиесімен шұғылдануға тарту үлкен маңызы бар мемлекеттік міндет екендігі
еліміздің негізгі заңында көрініс тапқан. Ата заңның 24 және 29 –
баптарында азаматтардың демалуға және денсаулығын сақтауға құқы бар
екендігі атап айтылған. Сондықтан да оқушы-жастардың әр уақытта қоғамдық
санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық
қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейкесті мәселе болып
отыр.
Қазақстандағы дене мәдениеті теориясы және дене мүмкіндіктерін дамыту
ісін ұйымдастырып дамытушылар арасында Ә.Әбділлаев,Ж.К.Оңалбек,
Б.Қ.Мұхамеджанов, Б.Төтенай, А.Құлназаров, Қ.И.Адамбеков, М.Б.Сапарбаев,
Е.Уаңбаев, Т.Ж.Бекбатчаевтардың еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдардың
зерттеу жұмыстары қазіргі таңда Қазақстандағы сауықтыру және дене тәрбиесі
саласында пайдаланылуда.
Алайда негізделген ғылым мен практиканың сабақтастығы бір дағдыда
қалмайтындығы тағы да белгілі. Іс-тәжірибе әрдайым жетіліп, ұшталып
отырылады, яғни ол ғылыми тұрғыдан тұжырымдарды қажет етеді. Осы тұрғыдан
қарағанда, соңғы уақытта салауатты өмір салты ғылыми тұрғыдан дамыды, өсті,
сауықтыру кешендерінде практикалық тәжірибелер жинақталды, тәрбие мен
үйретудің коммуникативті бағыттағы стратегиясы мен тәсілі анықтала түсті
жаңа ізденістер пайда болды.
Зерттеудің мақсаты: Балаларды салауатты өмір сүру бейнесіне
тәрбиелеудің маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Мектептегі дене тәрбие сабағы.
Зерттеу пәні: Жас жеткіншектердің салауатты өмір сүру бейнесін
қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Дене мәдениеті мен спорт арқылы жас жеткіншектердің салауатты өмір
сүру бейнесін қалыптастырудың қазіргі жайын анықтау;
2. Мектептегі дене тәрбиесі және спорт арқылы салауатты өмір сүру
бейнесін қалыптастырудың мәнін анықтау;
3. Дене тәрбиесі мен спорт арқылы оқушы-жастардың салауатты өмір сүру
бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз ету формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдары,
нормативтік құқықтық актілері; философтардың, педагогтардың,
психологтардың, жаттықтырушылардың, спорт майталмандарының еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; ғылым мен денсаулық
сақтау салаларындағы прогресті анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
Дене тәрбиесін өскелең өмір талабы деңгейінде ұйымдастырудың әдістемелік
негіздері атты тақырып бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері талданды; дене шынықтыру және спорт түрлері бойынша дене тәрбиесі
сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік негіздерінің тұжырымдары
айқындалды.
Оқу еңбегі интеллектуалдық қызметтің психо-физиологиялық негіздері
тақырыбындағы екінші тарауда оқушылар мен студенттердің маңызды
міндеттерінің бірі олардың ақыл-ой қызметті мүмкіндіктерін жоғары деңгейде
жүзеге асыру зерделеніп белгіленді.
І. МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің әлеуметтік-педагогикалық
маңызы мен міндеттері
Мектеп жасы қоғамның белсенді мүшесіне айналып қалыптасатын 7
жастан 17-18 жас аралығын қамтиды. Балдырған сәбиден мектеп оқушысы
еңбекке, Отанын қорғауға дайын азаматқа айналады. Дәл осы жаста біздің
елімізде жалпы білім беретін мектептерде және сонымен бірге, арнайы орта
және кәсіптік-техникалық орта оқу орындарында жалпы көпшілікке орта білім
беру іске асырылады.
Дене тәрбиесі сабағы оқу орындарындағы барлық оқу-тәрбие процесінің
бөлігі, маңызды бағыттарының бірі болып саналады.
Мектеп жасындағы балаларды жас ерекшелігіне қарай бөлу. Мектептерде
дене тәрбиесі сабағы балалардың жас және жыныс, анатомия-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктері қатаң ескеріліп жүргізіледі. Жас ерекшелік
мүмкіндіктерін білу мыналарды анықтауға мүмкіндік береді :
1 балалардың шамасы жететін мүмкіндіктерін дұрыс бағалау ;
2 ағзадағы оңды өзгерістерге сүйену және өсудің қиындығын сездірмеу ;
3 белгілі бір бағытта, бөліп айтқанда қозғалыс сапаларының қайсы бірімен
жұмыс жүргізу үшін барынша ұтымды кезеңдерді жіберіп алмау ;
4 Әрбір оқушының типтік ерекшеліктерін білу арқылы толығымен, жеке әрбір
оқушының өзін көрсетуіне мүмкіндік беріп, дене дайындығына қарай
күрделіленуіне мүмкіндік жасау. Биологиялық дамуына байланысты мектеп
жасындағы балалар мен қыздарды жас ерекшеліктеріне бөлу ғылыми негізделіп,
қазіргі таңда былай анықталған : екінші балалық шақ -8-12 жас ер балалар
және 8-11 жас қыздар ; жасөспірім шақ - 13-16 жас ер балалар және 12-15 жас
қыздар ; бозбалалық шақ- 17-21 жас бозбалалар және 16-20 жас бойжеткендер.
Педагогикалық іс тәжірибеде екі жыныстағылардың сыныпқа бөлінуіне
қарай келесі жас кезеңдеріне бөлу тараған: майда немесе бастауыш мектеп
жасындағылар 7-10 жас, І-ІV сыныптар ; орта сынып жасындағылар – 11-15
жастағы балалар, ІV-VІІІ сыныптар ; жоғары сынып жасындағылар жасы – 16-18
жасар бозбалалар мен бойжеткендер, яғни ІХ-ХІ сынып оқушылары.
Мектеп жасындағы балалардың денесін тәрбиелеу мәдениеті міндеттері
келесі бейнеде нақтыланады :
Сауықтыру міндеттері :
1. Өсіп келе жатқан ағзаның үйлесімді дамуына жәрдемдесу және оны
біртіндеп ұлғайып келе жатқан жүктемеге дайындау, дұрыс дене сымбатын
қалыптастыру, жүрек-қантамыры айналысы мен тыныс алу жүйелерін дамыту, зат
алмасу процесінің қызметін жеделдету, жүйке жүйесін бекіту.
2. Белгілі бір жастағылардың және жыныстағылардың қозғалыс сапаларын
дамыту.
3. Шынығу сыртқы ортаның жағымсыз әсерлеріне ағзаның (қалыптылығын)
бейімділігін орнықтылығын арттыру. Сергектік, өмірге деген құштарлық сияқты
жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз ететін бұл іргетассыз мектеп оқушыларын
оқыту және тәрбиелеу міндеттерін шешу мүмкін емес. Мектеп оқушыларының
әрбір жас ерекшеліктеріне қарай ағзаның даму ерекшеліктері есепке алынып,
жекелеген міндеттер шешіледі.
Бастауыш сынып оқушыларының жасында тірек - қозғалыс аппаратының
дамуы, жалпы дамып, беку сыйпатын қамтамасыз етеді. Қаңқаның қатты
иілгіштігі, бұлшық ет ұлпаларының созылғыштығы, ірі бұлшық еттердің дамуы
басым болатыны ескеріледі.
Орта сынып жасындағыларда, балалардың бойы, дене мүшелері тез өседі
бірақ пропорцияға сай емес (аяқ, қолдар денеге қарағанда тезірек, сүйектер
бұлшық еттерге қарағанда жылдам өседі, олардың созылғыштығы азаяды) және
қыздар мен балаларда бірдей жылдамдықпен емес, сондықтан бұлшық еттерге жан-
жақты әсер етіп оның әртүрлі көріністерінде күшін, буындардың
қозғалмалылығын, босаңсыту қабілетін дамыту қажет .
Жасөспірімдердің тыныс алуына, бұлшық еттеріне ерекше назар
аударылады, өйткені көкіректің көлемі мен дененің өсуі ара қатынасында
үйлеспеушілік пайда болуы мүмкін (физиологиялық қушық кеуде). Жоғары сынып
оқушылары жасында дененің өсуі азаяды, бұлшық ет көлемі артады, бұлшық ет
ұлпаларының құрылымы жетіледі, күш және жылдамдық дайындығын жақсартуға
барынша күшейтілген жұмыс жасауға мүмкіндік жасалады. Сонымен бірге,
жасөспірім бозбалалар және бойжеткендермен жұмыс тек жүктеме жағынан ғана
емес бағыттаушылық жағынан да күрделіленеді. Әртүрлі жас ерекшелігі
топтарында сауықтыру міндеттерінің ең маңыздыларының бірі нақтыланады, яғни
ол дұрыс дене тұлғасын (сымбатын) қалыптастыру болып табылады. Мектеп
жасында дене сымбатының үнемі өсіп қалыптасуының жалғасатындығынан
балаларды дене жаттығуларын орындатқан кезде күрт қозғалыстан, ауытқудан,
секірген кезде қатты жерге түсуден т.б. сақтандырған жөн. Қан айналу және
тыныс алу органдарының жүйелері мектеп бітірген жасқа дейін дамуын
жалғастырады.
Бастауыш сыныптарда жүректің соғу, жирылу күші әлі күшті емес. Жүрек
минутына 90 рет соғып, тез жиырылады, тыныс алу да минутына 20-22 рет және
терең емес. Тек жоғары сыныптарда ғана жүрек-қан тамыр айналысы жүйесінің
қызметі жүйелі атқарылады, оның реттеуі-жетілген, дегенмен ер балаларға
қарағанда қыздардың қан айналу және тыныс алу органдарының қызмет ету
мүмкіндіктері төмен болады.
Бұл ерекшеліктерін жылдамдық және төзімділік сияқты сапаларды дамыту
кезінде ескеру қажет. Мысалы , бастауыш сынып жасында жылдамдық дыбысқа,
белгіге тез жауап беру реакциясы түрінде дамиды. Бұл кезде күш төзімділігі
күшті дамиды, бірақ балаларды бірсарындылық, бірқалыптылық шаршатады.
Сондықтан, олардың денесін статикалық қалыпты жағдайда ұстауға
біртіндеп үйрету керек. Сонымен бірге, жаттығуды орындағанда бір мезгілде
дұрыс тыныс алуға үйрету, қозғалысты тыныс алумен жүйелі үйлестіру қажет.
Жоғары сынып жасында (ІХ-ХІ сынып) жылдамдық күш дайындығын қамтамасыз ету
және төзімділікті дамыту жұмыстарына кірісу қажет. Жоғары сыныпта
төзімділікті дамытуға үлкен мән беріледі. Олар ересектердің жүктемесіне
таяу шыдайды. Алайда аса ауыр жүктеме, көңіл күйі нашар кезде, аурудан соң
орындалған жаттығулар оқушы ағзасына үлкендерге, ересектерге қарағанда
зиянды.
Ағзаны шынықтыру - аса маңызды сауықтыру шараларының бірі. Шынықтыру
процедураларын мектепке дейінгілерге қарағанда оқушыларға байқап және
біртіндеп жасаған жағдайда ғана күшті әсер етеді.
Өмір сүру бейнесі мен күн тәртібінің өзгеруіне қарай мектеп
оқушыларына жүйелі түрде шынығу қиындайды. Сондықтан, үзілістегі дене
жаттығуларымен дене тәрбиесі сабағын таза ауада өткізу мүмкіндігі пайдалы.
Сауықтыру міндеттері екі жақты шешілуі мүмкін : 1 Дербес, өзбетінше,
дене тәрбиесінің әдістері мен құралдарын арнайы таңдап, яғни, дұрыс дене
дамуына жәрдемдесетіндей немесе дене сымбатының бұзылуын, салмағын, белгілі
бір бұлшық ет топтарының нашар дамуын қалпына келтіретіндей мүмкіндік
туғызу. 2 Кез келген білім алу және тәрбие міндеттеріне жол ашу. Мектеп
оқушылары үшін жеткілікті белсенді қозғалыс күн тәртібі, күнделікті
орындалатын дене жаттығулары маңызды ; ерекше таза уақытқа (дозировка)
есептеліп жасалынған жүктеме, ағзаның қуат қорын (ресурстарын) ашуға жол
бермейді, өсуіне қажет жеткілікті демалыспен, ұйқымен, тамақпен өз уақтында
күшін бастапқы қалпына келтіруі ; барынша жақсы гигиеналық жағдай жасау-
сабақтың сыртқы ортамен және материалдық - техникалық қамтамасыз етілуімен
байланыс ; денсаулық жағдайына және дене дайындығы көрсеткіштеріне жүйелі
түрде дәрігерлік – педагогикалық бақылау жасау.
Білім беру міндеттері. Оқушыларды өмірдің әртүрлі жағдайында қажетті
біліммен, қабілетпен және дағдымен қаруландыру :
а дене жаттығуларының маңызы және әсері, әдіс түрі, ережесі және олардың
табыспен орындалу жағдайы ;
бөмірге қажетті қабілет пен дағдыны кең ауқымда жетерліктей
қалыптастыру;
в сантүрлі жаттығулар арқылы қозғалыс тәжірибесін байыту, өз түйсігімен
күш салуды реттеу қабілетін қалыптастыру, әрекетті өз уақытында және дәл,
нақтылы міндетке сай, соның ішінде күрделіленген жағдайда жасау. Бұл
міндетті шешу жаңа әрекеттерді өмір өткелдерінде пайдаланып шешуге жағдай
туғызады.
1. Балаларға жеке және қоғамдық гигиена туралы білімді мектепте, үйде
дене жаттығуларымен шұғылданғанда, еңбек еткенде және демалыс кезінде
қалыптастыру.
2. Дене мәдениеті ауқымында өміртанымын кеңейту, дене жаттығуларымен
шұғылдануға қызығушылығын және қажеттілігін дамыту, өз денесінің күшін
жетілдіруге ұмтылдыру және оны іске асыра білу. Бұл міндетті шешу
сенімділік туғызады, сонымен бірге мектептен кейін де дене тәрбиесі күн
тәртібіндегі міндетті элементтің бірі болып қалады.
3. Дене жаттығуларымен сабақ өткізу үшін ұйымдастырушылық және кейбір
әдістемелік (нұсқаушылық, төрешілік) білімді және қабілетті қалыптастырады
[6].
Тәрбиелік міндеттері. Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын жан-жақты
дамыту мақсатында дене тәрбиесінің барлық құралдары мен әдістері
қолданылады. Олар оқушының ақыл-ойының дамуына, адамгершілік қабілеттерінің
қалыптасуына, оларды еңбекке, отанды қорғауға дайындауға, эстетикалық
дамуына жәрдемдеседі.
Өнегелілікке тәрбиелеу жаңа қоғам құрылысының жеке тұлғаларының мына
ерекшеліктерін қалыптастыруға бағытталады :
1 Патриоттық (отан сүйгіштік), азаматтық, ұлтаралық ынтымақтастық ;
2 Еңбек сүйгіштік, ұжымдық еңбекке дайын болу, басқалардың еңбекке
деген ынтасын сыйлау ;
3 Ұжымға деген сүйіспеншілік, өзара жолдастық көмек, адамдарға деген
адамгершілік қарым-қатынас;
4 Саналы (зерделі) тәртіп, адалдық, шыншылдық ;
5 Мақсатқа жетуге деген табандылық, ұстамдылық, өзін-өзі ұстай білу,
тәуекелшілдік, шешімшілдік, батылдық .
Спорттық жарыстастық жағдайында балаларда қарсыласына, командалас
әріптесіне, төрешіге деген ұғынуға байланысты және спорттық этикалық
көрінісімен, ерекше көзқарас тәрбиеленеді, белгілі бір мінез-құлық
ережелеріне үнемі бекітілетін көптеген жағдайлар пайдаланылады. Мұндай
жағдайлар барлық спорт түрлері ойын ережелерінде алдын-ала ескерілген,
спорт жарыстарының дәстүрінде, саптағы мінез-құлық ережелері қамтылған.
Мысалы, кез келген спорт түрінен өткізілген жарыс, жекпе-жек аяқталғаннан
кейін жарысқа қатысушылар жарыс барысындағы пайда болған реніш көңіл-күйге
қарамастан ризалықпен қол алысып тарқауға міндетті.
Жарыс барысында қарсыласына көрсеткен дөрекілік, сыйламаушылыққа айып
ұпайы беріледі, ойыннан, жарыстан шығарылады. Бір адамның тәртіпсіздігі
үшін бүкіл команда зардап шегеді. Біз ұяң мінезді, мықты мінезді, жігерсіз
не жігерлі адам, өз мінезін тәрбиелеу, өз еркін тәрбиелеу деген ұғымды жиі
естиміз. Мінез адамның өз мақсаты мен міндетін жүзеге асыруда көбінесе
табандылығының деңгейін анықтайтын негіз болып табылады. Спорттың сезімдік
күшті әсері тек спортшыларға ғана тікелей қатысты емес оның көрермендерге
де әсері зор. Бұл балалар үшін заңды да. Балаларға көрермендер сезімі қатты
әсер етеді. Жанкүйерлердің өз командасына, өз жақтасына жақтасып жаны
ауыруы мүмкін, бірақ сезімнің шегі болуы тиіс. Балалар жарыстарының
төрешілері, жалпы көпшілік спорт мерекелерінің ұйымдастырушылары жарысқа
қатысушыларға және көрермендерге байланысты тәрбиелік қызметтерін атқаруы
тиіс.
Батылдық қорқыныш сезімін жеңіп шығуды талап ететін әрекеттерде
тәрбиеленеді.
Шешімшілдік спортшыдан қабылданған шешімнің артынша әрекет ету қажет
болған жағдайда, кездейсоқ күрделі мәселе туындағанда, жолы болмай қалуы
мүмкін сәтке де қарамастан жедел әрекет жасау талап етіледі.
Өзін-өзі ұстай білу - өз әрекетін бақылаудан шығарып алмау қабілеті -
объективті жағдайда барынша күрделі сәттерде тәрбиеленуші, мысалы, ауа-
райының бұзылуы, шаңғының нашар сырғанауы және алдыңғы жарыстардағы жолы
болмаушылық немесе күшті қарсыластың белсенді әрекеті т.б. себептер.
Ақыл-ой тәрбиесі - бұл тек оқушылардың арнайы пәндер бойынша білімін,
қабілетін және дағдыларын байытумен шектелмейді. Ол, оқушылардың
интеллектуалдық қабілеттерін, назар аударуын, зердесін, танымдық
белсенділігінің артуын дамытуға бағытталады.
Еңбек тәрбиесі - мектеп оқушыларында бірнеше бағытта іске асады :
1 Қоғамның мүддесі үшін еңбектің қажеттілігі туралы сендіру.
2 Еңбек ету қажеттілігіне тәрбиелеу.
3 Дене тәрбиесі сияқты еңбекке іс жүсінде дайындалу, сонымен бірге
қабілетпен және дағдымен, еңбек қызметіне қажетті әрекеттермен қарулану.
Эстетикалық тәрбие - денешынықтыру жаттығуларымен шұғылдану процесінде
мыналарға бағытталған.
1 Сыртқы сымбат, көрік сұлулығына жетуге белсенді ұмтылыс.
2 Қозғалыс - қимыл сұлулығын ұғуға тәрбиелеу және іс жүзінде оны
пайдалана білуді қалыптастыру.
3 Тамаша, қуанышты сезінуге байланысты сезімге, толқушылыққа әсер ете
білу, қоршаған тамаша, көрікті ортаға, адамдардың өзара тамаша ара-
қатынасына еліктеу, жақсылыққа талаптану.
Дененің сымбаты туралы ой түйгенде бірінші дененің саулығы, дұрыс
тұлғаны тәрбиелеуді жүйелі дамумен байланыстыру керек.
Бұл жерде “сұлулықты” көрсету үшін дененің бұлшық еттерін “өнерлеп”
қана дамытатын батыстың “әуесқойлары” туралы емес шын мәнінде қозғалыс
қимылға бейімді даму туралы, яғни бұлшық еттердің дамуы дене қозғалысына
жүйелі әсер етуі тиіс. Қозғалыс қызметіне пайдалы әсері болмайтын релефті
бұлшық еттерді “сұлулық” үшін өсіру кемтарлыққа соқтырады. Әсіресе мектеп
оқушыларына қозғалыс сұлулығы өз денесін өте жақсы меңгерусіз мүмкін емес
екенін ұғындыру абзал. Дененің қозғалыс бағытын, ырғағын, қабілеттерін
меңгеру қозғалыстың мәнерлі тілінің негізі болып саналып, қозғалыс
мәдениетінде көрінеді. Бұл мәдениетке тәрбиелеу – оқушыларды қозғалыс
негіздеріне үйретудегі міндеттердің бірі.
Кез келген қарапайым қозғалыс өзінің дәлдігімен және адам бойына
сезімдік (эмоционалдық) даруымен, табиғилығымен эстетикалық қанағат
әкеледі. Мысалы, гимнастқа сұлу сымбатымен үйреншікті жеңіл жүрісімен
ешқандай күш түсірмеуі. Оқушылар ұжымдық әрекеттік қимыл-қозғалыстың
эстетикалық пайдалы әсерін сезінуі және түсінуі тиіс - дәл орындау, топтық
ырғақты, жүйелі қозғалысы (ұжымдық еркін жаттығуларда, сапқа қайта тұрғызу
жаттығуларында, би комбинацияларында), қозғалыс үйлесімділігі, өзара
түсіністік, орнықты ойын өрнегі (спорт ойындарында). Балаларды дене
жаттығуларының сұлулығын, көркемдігін өздігінен бағалауға тарту қажет,
бірақ үнемі бұл бағалаудың дұрыстығын бақылау керек. Оқушыны талғампаздыққа
тәрбиелеу оның әрекетінде шығармашылық жақсы қасиеттерді көрсетуіне
мақсатты бағыт береді. Қозғалыс-қимыл жаттығуларын музыканың сүйемелдеуімен
орындау қозғалысты толық ұғынып және жақсы орындауына мүмкіндік береді.
Қозғалыс әрекетін музыкалық мәнер құралымен (дыбыстың күші, мәнерлі ырғағы
және т.б.) сүйемелдеу жаттығуды толық ұғып, түсініп орындауға мүмкіндік
береді. Басқа жағынан қозғалыста музыканы тыңдап, сезіммен бойға сіңіріп
жаттығуларды орындау музыкалық тәрбиеге жәрдемдеседі. Хореография, би
құралдары дене жаттығулары сипатында пайдаланылады.
Әдеміліктен, әсемдіктен, сұлулықтан, ырғақтылықтан, мәнерліліктен
басқа би адамгершілік тұрғыда да тәрбиелейді. Мысалы, жұппен билеу
жаттығуында билеушілерден белгілі бір өзара қарым-қатынас мәдениетін талап
етеді.
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесінің ұйымдастырылу
формалары
Оқушыларды дене мәдениетіне тәрбиелеудің әртүрлі міндеттерін іске
асыру үшін сан қырлы әрекет жүйесі, әртүрлі өзара байланыстағы мекемелерді,
ұйымдарды және жеке тұлғаларды қатыстыру арқылы мектепте, мектептен тыс
мекемелерде, от басында оқыту, тәрбиелеу және демалдыру формалары талап
етіледі.
Шұғылданудың сабақта және сабақтан тыс ұйымдастыру формалары бірін-
бірі толықтырып жан-жақты әсер етуге мүмкіндік береді. Үйрету және белсенді
демалыс элементтері бұларда әртүрлі сапада педагогикалық басқарудың
деңгейіне қарай шешіледі.
Мектептегі дене мәдениетінің ұйымдастыру формаларына мыналар жатады :
1 “Денешынықтыру” пәні сабағы. Бұл Қ.Р. Білім және Ғылым министрлігі
бекіткен бағдарлама бойынша аптасына 2 немесе 3 рет міндетті түрде өтілетін
сабақ, яғни денеге білім берудің негізін құрайды, сондықтан бұл маңызды
форма болып табылады.
2 Мектеп күн (режімі) тәртібіндегі белсенді демалыс формасы, сонымен
бірге сабаққа дейінгі гигиеналық гимнастика, денешынықтыру үзілістері,
үлкен үзілістерде ойындар ұйымдастыру сияқты ұзартылған күн тобы.
3 Сыныптан тыс жұмыс формасы :а Төменгі сынып оқушыларының
үйірмелердегі, барлық талапкерлердің секциялардағы жалпы дене дайындығы,
әсіресе медициналық дайындық топтарындағы және спорт түрлері
секцияларындағы, жаттығу сабақтары ; ә Көп оқушылардың қатысуымен,
көрермендерге қызғылықты етіп жоғары талғаммен, адамдардың көңіл-күйін
көтеретіндей атмосферамен мерекелік деңгейде өткізілетін спорт жарыстары,
спорттық мерекелер, ойындар, туристік жорықтар және т.б. іс-шаралар; б
Тақырыптық саяхат (экскурция), спорттық тақырыптарға кино, бейне фильмдер
көрсету, спорттық көріністер (показательные выступление), танымал, белгілі,
атақты спортшылармен кездесу өткізу және басқа да үгіт-насихат шаралары.
Мектептен тыс мекемелерде келесі дене мәдениеті және спорт шараларының
ұйымдастыру формалары іске асырылады :
1. Балалар және жасөспірімдер спорт мектептері. Мұнда әр спорт түрлері
бойынша тұрақты оқушылар контингенті болады. а жүйелі түрдегі оқу-жаттығу
сабақтары ; ә мектептегі сияқты жалпы-көпшілік іс-шаралары.
2. Спорттық, туристік сауықтыру лагерьлері. а күн тәртібіндегі
сауықтыру іс-шаралары (соның ішіне шынығу да кіреді) ; ә белгілі бір дене
жаттығуларынан тұратын оқу-жаттығу сабақтары ; б күн тәртібіндегі
жоспарланған жалпы көпшілік іс-шаралары (жарыс, жорық т.б.).
3. Тұрғылықты орындағы дене мәдениеті мен спорт: а көше, үй
комитеттерінің жанындағы қоғамдық негіздегі спорт секциялары ; ә аула
клубтарының арасындағы жарыс.
От басындағы дене мәдениетіне мыналар жатады :
1 Күн тәртібіндегі шаралар : таңертеңгілік (денсаулықты түзетуге
арналған) гигиеналық гимнастика, шынығу процедуралары (шомылу), үй
тапсырмасын орындар алдындағы денені сергіту жаттығулары.
2 Жаңа қозғалыс әдісін, әрекетін үйрену үшін өз бетінше дербес және
үлкендердің жәрдемімен дене жаттығуларымен шұғылдану, дене тәрбиесінен
үйге берілген тапсырма жаттығуларды орындау.
3 Демалыс сағаттарында, демалыс күндері, оқушылардың демалыстарындағы
ойындар, қыдыру (сергу) саяхат, жорықтар, отбасы мүшелерінің қатысуымен
жарыстар өткізу (мысалы “Әкем, анам және мен” - атты жарыстар).
Мектептегі оқушылардың денешынықтыру және спортпен шұғылдануына,
жағдай жасауға бұл жұмыстарды ұйымдастыруға мектеп директоры мен оның оқу-
тәрбие істері жөніндегі орынбасарлары жауап береді. Денені тәрбиелеу
мәдениетінің әртүрлі тәрбиелеу формаларын іске асыру жұмыстары дене тәрбие
пәні мұғалімі мен алғашқы әскери дайындық (АӘД) жетекшісіне жүктеледі.
Сынып жетекшілері күн тәртібінің сақталуын, оқушылардың таңертеңгілік
гигиеналық гимнастиканың орындауын, сабақ өтілетін орынның тазалығын,
ауаның демалуға жеткілікті мөлшерін, температурасын қадағалап, олардың
мектепте өтілетін спорт секцияларына қатысуына, сонымен бірге мектеп және
мектепаралық т.б. спорт жарыстарына, спорт сауықтыру шараларына, спорттық
туристік жорықтарға қатынасуына ықпал етеді.
Басқа пәндерден сабақ беретін мұғалімдер өз сабақтарының мазмұнында
денешынықтыру мен спорттың адам денсаулығына пайдалы әсерін, оның
педагогиканың бір саласы екенін насихаттауы, олардың сабақ үстінде
оқушылармен денешынықтыру минуттарын жасатқаны жоғары әсер (эффекті)
береді.
Сыныптан тыс денешынықтыру және спорт шараларын өткізуде мектептегі
қоғамдық негіздегі ұжымдық денешынықтыру кеңесі, спортклубтардың рөлі зор.
Оқушылардың денсаулық жағдайына байланысты маңызды міндеттердің бірі
ретінде, оларды өмірге, еңбекке, отанды қорғауға дайындайтын құралы ретінде
мектеп педагогикалық кеңесінде, жастар комитеті мәжілістерінде және ата-
аналар жиналыстарында күн-тәртібіндегі өзекті мәселе ретінде жоспарға
ендіріліп қаралауы тиіс. Денені тәрбиелеу мәдениетін ұйымдастыру жүйесі
үнемі дамып, жаңа тәжірибелермен байытылып келе жатқандықтан, өскелең өмір
талабы оның жаңа формаларын, варианттарын, түрлерін туғызады. Мысалы, оған
жаңа Президенттік тест жүйесі, “Туыстар” командалары арасындағы спорт
түрлерінен жарыстар, сол сияқты “ Әкем, анам және мен - спорттық отбасымыз”
деген отбасылар арасындағы конкурстар жатады.
Дене шынықтыру пәнінен мектеп бағдарламасы. Мектепте денешынықтыру пәні
негізгі оқу пәнінің бірі ретінде оқытылады. Оқу жоспарындағы басқа пәндер
сияқты денешынықтыру пәнінің де жалпы білім беру бағыты бар және оны оқыту
міндетті болып табылады. Денешынықтыру пәнінен аптасына екі немесе үш рет
сабақ өткізіліп, бір оқу жылына әрбір сыныпқа 70-105 жүктеме сағатты
құрайды. Пәннің тақырыптық мазмұны және оқушыларға қойылатын талаптары
Білім және ғылым министрлігі бекіткен бағдарламамен айқындалады.
Бағдарламаның құрылымы. Денешынықтыру пәнінен мектеп бағдарламасы үш
өзара байланыстағы бірақ бөлек жасалған бөлімдерден тұрады. Орта мектептің
І-ІІІ (мектептің бастауыш сыныптарына сабақ беретін мұғалімдер үшін басқа
пәндермен бірге жасалған бағдарлама), ІV-VІІІ және ІХ-ХІ сыныптары үшін
бағдарлама.
Бағдарламаның түсіндірмелік жазбасында пәнді оқытудың басқа
мақсаттарымен бірге сыныпта өтілетін сабақ кезінде іске асырылатын
міндеттері көрсетілген және оқу материалын жоспарлауға және оның
меңгерілуін бақылауға байланысты кейбір жалпы ұсыныстар беріледі. Әрбір
сыныпқа арналған бағдарламалық материал тараулар бойынша мазмұндалады. І-ІІ
сыныптарда бағдарламалық материал төртеу: ілімдік міліметтер, гимнастика,
қозғалыс-қимыл ойындары, шаңғы дайындығы (республиканың оңтүстік
аймақтарында кросстық дайындық). Одан әрі оларға мыналар қосылады: ІІІ -
сыныпта - жеңіл атлетика, ІV - сыныптан - суға жүзу (келесі сыныптарда бұл
тарау қосымша сабақ болып саналып, мектеп спорт ғимараттарының спорт
базасының жағдайына қарай оқытылып, үйретіледі); V - сыныптан - "қол добы",
немесе "баскетбол" (мектеп дене мәдениеті ұжымының таңдауы бойынша); VІІ -
сыныптан бастап балалар үшін күрес түрі, ал қыздар үшін "көркем
гимнастика"; ІХ-ХІ сыныптарда екінші міндетті түрдегі ойын - "Волейбол"
өткізіліп, барлық оқу материалы талаптары жасөспірім боз балалар мен қыздар
үшін бөлек мазмұндалады. "Шаңғы дайындығы" тарауы қарсыз (оңтүстік)
аймақтарда "Кросстық дайындықпен" алмастырылады. ІV-ХІ сыныптардағы ілімдік
мәліметтерден басқа әрбір тарауда оқу материалы келесі ретпен мазмұндалады:
а ілімдік мәлімет (осы тарау бойынша); ә дағдылар мен біліктілік (мұнда
материал жаттығу түрлері бойынша жасақталады, мысалы жеңіл атлетика
тарауында - жүгіру, секіру, лақтыру); б қозғалыс сапаларын дамытуға
арналған материал (сол тараудағы типтес жаттығулар); в оқушыларға
қойылатын талаптар-білуге және меңгеруге тиіс басты көрсеткіштер. І-ІІІ
сынып оқушыларына арналған бағдарламаны құру барынша қарапайым: мұнда
ілімдік мәлімет (әрбір тарауда) және қозғалыс сапаларын дамытуға арналған
арнайы бөлек материалдар жоқ.
Денешынықтыру пәні бағдарламасының құрылымы күрделі және өзгеше оқу
жұмысын табысты іске асыру үшін мұғалім бағдарламалық материалды жақсы
біліп қана қоймай, сонымен бірге оны талдауы, сабақта іске асырылатын
міндетке қажетті жаттығуларды таңдай білуі тиіс [7].
Бағдарламалар тарауларының мазмұны. Ілімдік мәліметтер тарауының
мазмұны негізгі үш тақырыпқа топтастырылуы тиіс: гигиена – жалпы дене
жаттығулары, Қазақстандағы дене мәдениеті және дене жаттығуларымен
өзбетінше шұғылдана білуге қажетті мәліметтер. Әрбір сыныпта оқушылар өз
жасындағылар үшін күн тәртібі туралы білімді алуы, шынығу процедурасы,
сонымен бірге мыналарды білуі тиіс: І және ІІ сыныптарда дене
жаттығуларымен шұғылдануға арналған киімді және одан кейінгі гигиеналық
процедураларды, дене тұлғасы пішіні, дұрыс тыныс алу және таңертеңгілік
гигиеналық гимнастика туралы; ІІІ-ІV сыныптарда - белсенді демалыс түрлері
туралы; V-VІ сыныптарда- балалардың дене құрылысына дене жаттығуларының
әсері және тамақтану күн тәртібі туралы (жас жеткіншектердің қарқынды
өсуінің басталуымен байланысты); ІХ-ХІ сыныптарда - жарақат алған жағдайда
бірінші көмек көрсету жайлы, зиянды дағдылардың (темекі, алькоголді
ішімдіктер) денсаулыққа әсері туралы. Сыныптан сыныпқа өткен сайын дене
тәрбиесінің адам ағзасына жан-жақты әсері мен оның маңызы туралы балалардың
ұғымы кеңейе түседі. Орта және жоғары сыныптарда спорт жайлы, оның қоғамдық
- саяси мәні туралы мәліметтер кіреді. ІХ-ХІ сыныптарда “Дене тәрбиесінің
осы заманғы кеңестік жүйесі”, “Денешынықтыру және әскердегі қызмет”
тақырыптары жан-жақты оқытылады. Өз бетінше дайындық жайлы білім мен
біліктілік дағдыларын меңгеруге лайықты есептелген мәлімет Президент тест
талаптарынан сынақ тапсырумен тығыз байланысты. VІІІ сыныптан бастап
әдістемелік білімнің рөлі арта бастайды, оқушылар өз бетінше шұғылдану
кезінде өзін-өзі бақылау ережелерімен танысады. ІV сыныпта ілімдік мәлімет
бағдарламаның әрбір практикалық тарауында болады. Олар жоғарыда айтылған үш
тақырыппен топтастырылып, сонымен бірге әрбір жаттығу түрінің ерекшелігіне
қарай қауіпсіздік және ойын ережелерімен жарыстағы төрешілік, спорт
қондырғылары, спорт құрал - саймандарының күтімі, сабақ өтілетін орынды
дайындау және т.б. туралы қосымша міліметтермен толықтырылады. Ілімдік
мәліметтің кешенін түгелдей бір уақытта оқытып үйретуге болады. Мысалы,
жеңіл атлетикадан дене тәрбиесі сабағында өзбеттерінше қыздырынуға арналған
жаттығуларды таңдау ережесін мазмұндау, өзін-өзі бақылауға арналған
мәліметтерді айтып, жеткізу және нақтылы жеңіл атлетикалық жаттығуларды
үйрену кезіндегі қыздырыну кешенін құрастырып жасауға тапсырма беру;
Бағдарлама ережесі бойынша ілімдік мәліметтерді оқушыларға айтып жеткізуге
арнайы сабақ сағаты бөлінбейді. Дегенмен, оқу жылында жаңа практикалық
тарауды бастар алдында қажетті жағдайда 1-2 сабақ берілуі мүмкін. “Дағдылар
және меңгеру” тақырыбы бойынша практикалық материалдың мазмұны
денешынықтыру жаттығуларының түрлері бойынша топтастырылады.
“Гимнастика” тарауы оқушылардың жалпы дене дайындығының негізін
құрайды. Майда сыныптарда гимнастиканың қозғалыс жүйесін құру, жасау үшін,
яғни қозғалыс әрекеттерінің берік негізі мен ережелерін оқытып, үйретуде
ерекше маңызы бар. Гимнастиканың ерекшеліктеріне сәйкес тарау
материалдардың әрбір сабақтағы әртүрлілігімен сипатталады. Гимнастиканы
оқып, үйрену жекелеген әдістерді меңгерумен шектелмейді. Жаттығу
элементтерін дәл орындау барысында күрделіленген қозғалыс әрекетін қосуды
дамыту қабілетін үйлестіреді [8].
Қозғалыс тәжірибесін жинақтай келе гимнастикалық жаттығуларды әртүрлі
варианттарда, кедергілер жолағы түріндегі комбинацияларда қолдана бастауға
болады (комбинация стандартты, мысалы тек Президент тесті жаттығуларынан
тұруы). Тарауға келесі жаттығулар түрі кіреді:
Сапқа тұрғызу және қайта тұрғызу. Мұнда жаттығулар бір орында және
қозғалыста саптағы әдістерді меңгеруге лайықталып әсіресе майда сынып
оқушыларына есептелген. Мұнда жаттығулар кеңістікте бағдарлауды дамыту,
ұйымшылдықты тәрбиелеу, ұйымшылдық әрекеттерге баулу, сонымен бірге тұлға
пішінін жетілдіру, терең ырғақпен тыныс алуға әсер етуге есептелген. Орын
ауыстыруға байланысты жаттығулар жүру және жүгіруді жетілдіруге
жәрдемдеседі.
ІV сыныптан бастап саптағы дайындыққа байланысты ұғымдар, терминдер
қаралады (“Фланг”, “Интервал” және т.б.).
Орта сыныптарда қозғалыста бұрылу әдістері, күрделі саптан - сапқа
ауыстыру, сапта жазылу-жиналу, қозғалыс қарқынын өзгерту оқытылып,
үйретіледі. Саптағы бұйрықтар мен оның орындалуы Қ.Р. қарулы күштерінің
саптық жарғысына жақындайды, ал ІХ-ХІ сыныптарда соған сәйкес дәл келеді.
Қол, аяқ, дене, бастың қозғалысы мен негізгі қалпы түріндегі жалпы дамыту
жаттығулары (Ж.Д.Ж.) тірек-қозғалыс аппаратының қозғалыс үйлесімділігін
дамыту үшін және қатаң мөлшермен таңдап алып әсер ету жолымен оны бекітуге
арналған. І-ІІІ сыныптарда тапсырылған қозғалыс параметрлерін дәл орындау
талаптары басты сауықтыру әсері болып табылады. Жалпы дамыту жаттығулары
затпен, спорттық құралмен және онсыз орындалады. Біртіндеп қозғалыстарды
үйлестіру күрделіленеді, мысалы ІІІ-сыныпта 16 санды кешенді жаттығулар
үйретіледі. Жалпы дамыту жаттығулары спорт құралдарымен және онсыз
орындалады. І-ІІІ сыныптарда бағдарламаға әртүрлі өлшемдегі доппен,
таяқпен, жалаушалармен жаттығулар орындалады. Бұл жаттығулар затпен, спорт
қондырғысымен амал-айла әрекетін жасай білуді дамытады. ІV сыныптан бастап
гигиеналық гимнастика тектес жалпы дамыту жаттығуларының кешенін
(комплексін) содан соң қыздырыну сияқты және күшті, иілгіштікті дамытуға
бағытталған жаттығулар кешенін қолдану ұсынылады. Гимнастикалық
орындықтармен, швед қабырғаларымен жаттығулар пайдаланылады, ауырлықпен,
жаңа заттармен жаттығулар ендіріледі. Атап айтқанда тығыздалған доп,
балалар үшін гантелдер, қыздарға гимнастикалық - сақина. Бұл бағытта жұмыс
жүргізу үйлесімділікті, дәлдікті, белгілі жаттығу түрін орындау кезіндегі
күш салудың сәйкестігін жетілдіруді жалғастыру болып табылады. Дене мүсінін
қалыптастыруға арналған жаттығулар дене тұлғасының қалпын дұрыс бұлшық ет
сезінуін жасау үшін қолданылады. І-ІІІ сыныптарда орындалатын акробатикалық
жаттығулар сезім органдарының орнықтылығына және әбжілдікті дамытуға
бағытталған. Олар әртүрлі аунап түсу, айналып түсу, домалау түрінде
біртіндеп бастапқы және соңғы қалпын күрделілендіру түрінде орындалады. ІV-
VІІІ сыныптарда жаурында, баспен және қолмен тұру, сол сияқты артқа аунау
(ІV сыныпта), жанымен айналып түсу (V сыныпта) үйретіледі. Қыздар мен
балалар үшін оқу материалы біртіндеп иілгіштікті (көпір) біреулер үшін тепе-
теңдікті, ал басқа біреулер үшін күшті (қолмен тұру) басым талап ететін
элементтер барынша көп дифференцияланады. Үйренген элементтер комбинацияда
үйлестіріледі.
Президент тесті кешенінен комбинация оқушылардың сол жаттығу
түрлерінен дайындығын анықтайды.
Би жаттығулары биге дайындық, яғни ырғақтылықты және әсемдікті
дамытуды, сонымен бірге шоқырақтап билеу адымымен, полька, вальс және
олардың үйлестігін қамтамасыз етеді. Төменгі сыныптарда бұл балалар мен
жасөспірімдердің билері мен ұлттық билер, орта сыныптарда бұлармен бірге
қозғалыс мәдениеті мен серігінің (партнер) көңіл-күйін тәрбиелеуге
мүмкіндік береді. Өрмелеу және асып түсу қолданбалы дағдыларды қалыптастыру
міндетін шешеді. Төменгі сыныптарда- гимнастикалық швед қабырғасына,
сатыға, өрге өрмелеу, биік емес қабырғадан, бөренеден асып түсу.
Орта сыныптарда - әртүрлі әдістермен күш жүктемелерін арттыру арқылы
арқанға және сырғауылға өрмелеу (аяқтың жәрдемінсіз жылдамдыққа).
Бұл жаттығулардың бағалылығы олардың тікелей қолданбалылығында ғана
емес, үйлесімділікті, күшті, ерік-жігер сапаларын тәрбиелеуді дамыту
мүмкіндігінде жатыр. VІІ сыныптан бастап қыздардың салыстырмалы күшінің
көрсеткіштері төмендеуіне байланысты өрмелеу алынып тасталады.
Асып түсу төменгі сыныптарда үйретіледі, ал кейінірек әртүрлі
кедергілер жолақтары кіреді. Қолданбалы дағдыларды қалыптастыруға
бағытталған жаттығулар үйлестікті дамытуға және дене тұлғасын дұрыс
қалыптастыруға, оның бұзылуының алдын алу үшін пайдаланылады.
Тепе-теңдік гимнастиканың маңызды қолданбалы түрлерінің бірі.Жаттығулар
күрделілігінің біртіндеп артуы сыныптан сыныпқа өткен кезде үш бағытта
жүреді: тіректің азаюы, оның артуы және осы тіректе жаттығудың күрделіленуі
едендегі қалыптағы жаттығудан орындықтағы, содан кейін бөренедегі
жаттығуларға денені күрделі теңеру. Олардың арасында заттан аттап өту,
затты алып өту, жүгіру, биіктегі тіректен тарау тектес қолданбалы
жаттығуларды, сол сияқты дәл, сұлу форманы талап ететін жаттығу - бір аяқта
денені қалыпты жағдайда ұстау, тепе-теңдіктегі жаттығулардың ерекше
бағалылығы сезім органдарының қалыптылығы мен ерік сапаларының біртіндеп
дамуы, яғни қорқынышты басу. І-ІІ сыныптарда жүру, жүгіру, секіру және
лақтыру гимнастика тарауларына енген, яғни бұл өте қажетті табиғи әрекеттің
жалпы білім беру маңызын көрсетеді. Басты міндет- ұтымды әдіс негіздерін
меңгеру болып табылады.
Оқытып, үйрету барынша маңызды соңғы қозғалыс формасын меңгеруді ғана
болжалдамайды (мысалы, тура жүгіріп келіп аяқты бүгіп секіру), сонымен
бірге қозғалыс тәжірибесін жан-жақты байыту, қозғалыс әрекетінің мүмкін
болатын вариантын жетілдіру (мысалы, бір орында, жіппен тереңге, айналып
әртүрлі биіктікке секіру).
1.3 Дене тәрбиесі сабағын өткізудің ұйымдастыру және әдістемелік
негіздері
Дене тәрбиесі сабағының нәтижелілігі оқытушының алдын-ала белгілеген
жоспарын қаншалықты жүзеге асыруына көп жағдайда байланысты. Оқытушы
шұғылданушылардың қызметін ұйымдастырудың барынша ұтымды әдістері мен
әдістемелік тәсілдерін қолдануы, бар қондырғыларды, құрал-жабдықтарды,
оқытып, үйретуге арналған техникалық құралдарды, тиімді пайдаланып, сонымен
бірге сабақ өткізілетін орынның (спорт зал немесе мектеп жанындағы спорт
алаңы, стадион немесе парк, тегіс немесе ойлы - қырлы жер), ауа райының
температуралық жағдайы, оқушылардың дайындық деңгейі, олардың жас, жыныстық
және жеке ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Сабақтың ұйымдастырылуының қамтамасыз етілуінде мыналар
қарастырылады: 1 санитарлық – гигиеналық жағдай жасау; 2 материалдық-
техникалық қамсыздандыру; 3 сабақта алға қойылған мақсатты, міндетті
барынша жақсы орындауға мүмкіндік туғызатын шұғылданушылардың қызметін
ұйымдастыру әдісін таңдау.
Сабақты өткізу үшін санитарлық – гигиеналық жағдайды қамтамасыз ету
барысында дене жаттығуларымен шұғылданудан сауықтырудың тиімді әсерін алуды
қамтамасыз ететін шаралардың барлық кешені алдын ала қарастырылады.
Осыған байланысты сабақ өтілетін орынның санитарлық-гигиеналық
жағдайы белгіленген талап өлшемдеріне қатаң түрде сәйкес келуі тиіс.
Мысалы, спорт залдары үшін ауаның барынша қолайлы температурасы +14+16қ С.
Мектептегі сыныптар мен өткізілген әрбір сабақтан кейін барлық
үзілістер кезінде спорт залдың ауасын тазартып, дымқыл матамен еденді сүрту
қажет. Адам өкпесіндегі ауаның алмастырылуының тыныс алу кезіндегі мөлшері
минутына 4 тен 6 ретке дейінгі аралықта болады, ал жоғары қарқындылықтағы
жаттығу кезінде (жүгіру, спорт ойындары және т.б.) ағзаның ауаны сіңіруі 10
ретке және одан да көпке артады. Сондықтан, дене жаттығуларымен шұғылдану
өтетін орындарда ауаның қажетті деңгейдегі тазалығын үнемі біріңғай
қамтамасыз ету маңызды.
Залдағы еденнің, гимнастикалық жұмсақ төсеніштердің, қондырғылардың,
спорт құрал-жабдықтарының тазалығын қалыпты ұстауға үнемі өте үлкен назар
аудару қажет. Әрбір сабақтан кейін залдың еденін дымқыл матамен тазалау,
гимнастикалық төсеніштерді суланған шүберекпен сүрту, аптасына бір рет
күрделі тазалық күнін өткізіп, зал еденін, спорт қондырғыларын, құрал-
жабдықтарын кір жуатын ұнтақ қосылған сумен тыңғылықты жуып, соңынан құрғақ
матамен мұқият сүрту қажет.
Бұл маңызды санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтамау спорт
ғимаратында көп мөлшерде шаңның басып қалуына әкеледі. Мұндай жағдайда
шұғылдану денсаулыққа үлкен зиян келтіреді, өйткені өкпеге шаң аралас лас
ауа кіреді. Бұдан да басқа, тазаланып жиналмаған залда шұғылданушылардың
денесі және спорт киімдері ыластанады.
Сабақтың материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етілуі, үйлесімді
тығыздықпен барлық кешенді міндеттерді түбегейлі шешуге жауап беретін оқу
тапсырмаларын орындайтын, яғни сабақ өтілетін орынды, құрал-жабдықтардың,
қажетті қондырғылардың санымен оқу тәрбие процесін қамтамасыз етуді алдын
ала қарастырады.
Соңғы жылдары республиканың көптеген дене тәрбиесі мұғалімдерінің
бастамашылдығымен, ата аналардың демеушілігімен мектептердің спорт залдары
мен спорт алаңдарын стандартты емес қондырғылармен, әртүрлі құрылғылар және
тренажерлермен жабдықтауға қол жеткізді. Мұндай қондырғыларды пайдалану
сабақ тығыздығын елеулі арттырады, оқушыларды қызықтырып тартады, сабақтың
барынша тиімді ұйымдастыру-әдістемелік түрін қолдану үшін мол мүмкіндік
туғызады, соңғы есепте көбіне сабақтың нәтижелілігіне жағдай жасайды [9].
Шұғылданушылардың сабақтағы қызметін ұйымдастыру әдістері. Дене
тәрбиесінің тәжірибесінде шұғылданушылардың сабағын ұйымдастырудың келесі
әдістері қолданылады.
1. Фронтальды әдіс оқушылардың сапқа тұру формасынан (лекпен, бірнеше
қатармен, шеңбермен) тәуелсіз, сыныптың барлық құрамымен барлық
тапсырмаларды бірдей орындауымен сипатталады. Бұл әдіс сабақтың барлық
бөлімдерінде, әсіресе дайындық және қорытынды бөлімдерінде кең ауқымда
пайдаланылады. Алайда фронтальды әдісті сабақтың негізгі бөлімінде де
мүмкіндігінше көп қолдануға қол жеткізу қажет. Бұлай сабақтың моторлы
тығыздығы қамтамасыз етіледі (үйренушілердің қозғалыс әрекетіне тікелей
уақытты арттыру есебінен көп қимылды жасауға үлгеруге болады).
Фронтальды әдіс бір текті қызметін басқаруда, яғни сақтандыру қажет
болмаған жағдайда қолданылады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруде жоғарғы
және төменгі сөреден шығу әдістерімен орындауды үйрету және жетілдіру
кезінде, сол сияқты бірқатар қарапайым жаттығуларда (алға, жанымен аунап,
домалау), волейбол ойынында жұбымен әдістік тәсілдеріне жаттығуда допты
беруде қолданылады.
Сабақтағы маңызды педагогикалық талап шұғылданушыларды бір-біріне
кедергі жасамайтындай орналастыру, яғни оқытушы оқушыларды, ал олар өз
кезегінде оқытушыны анық көруі тиіс.
2. Топтық әдіс бір уақытта бірнеше топтарда оқытушының әртүрлі
тапсырмаларын орындауды алдын ала қарастырады. Шұғылданушыларды топтарға
бөлу және тапсырманың мазмұнын анықтау жынысы, дайындық деңгейі және басқа
белгілері (мысалы, баскетбол, күрестегі салмақ-бой көрсеткіштері) арқылы
іске асырылады. Бұл әдіс орта және жоғарғы сыныптарда пайдаланылады.
Алайда бұл әдісті қолдануда оқушылардың ішінен барынша жоғары
дайындығы бар көмекшілерді мұғалімнің арнайы дайындауы және оларды алдағы
өтілетін сабақтағы оқу материалы бойынша уақтылы нұсқау беруі талап
етіледі.
3. Жеке әдіс оқушыға өздігінен орындайтын жеке тапсырма ұсынылуымен
тұжырымдалады. Тәртіп бойынша, жеке тапсырма сынып оқушыларының негізгі
құрамынан өзінің дайындығымен, қабілетімен және ерекшеліктерімен, ал кейде
денсаулық жағдайымен елеулі айырмаланатын шұғылданушылар үшін арналған. Бұл
әдіс спорт ойындарында жоғары сынып оқушыларымен басымырақ өткізіледі.
4. Айналма әдісте арнайы дайындалған бекеттерде шұғылданушылардың
жаттығулар сериясымен берілген тапсырмаларды бірізділікпен жүйелі орындауы
алдын ала қарастырылады, яғни тәртіп бойынша залдың ішінде немесе спорт
алаңында шеңбер бойынша орналасқан қондырғыларда. Әдетте шеңберге 4-10
бекеттік жаттығулар кіреді. Әрбір бекетте бір жаттығу түрі немесе қозғалыс
әрекеті орындалады. Олардың құрамы дене сапаларын дамытатын және ағзаның
қызметтік мүмкіндіктерін арттыру ескеріліп іріктеледі. Айналма шеңбер
аралықсыз немесе бекеттер арасындағы белгілі бір демалыс аралығымен
орындалады. Бұл әдіс орта және жоғары сыныптарда қолданылады. Сабақтың
маңыздылық жағы дене тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz