Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .16
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 19
2 Азаматтардың меншік құқығын қорғау
2.1 Меншік құқығының ұғымы, жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық әдістері ... ... 36
2.3 Меншік иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.4 Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.61
1.Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .16
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 19
2 Азаматтардың меншік құқығын қорғау
2.1 Меншік құқығының ұғымы, жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық әдістері ... ... 36
2.3 Меншік иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.4 Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.61
Азаматтық құқық –ол азаматтардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес құқықтарды реттейтін құқықтың бір саласы.Мүлік кез келген зат болуы мүмкүн азамат оны заңда белгіленген тәртіппен меншігіне айналдыра алады,
Азаматтардың мүліктік емес құқықтарына оның ар-ожданы, қадір қасиеті, денсаулығы датады
Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігін айтамыз (Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін, яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
Азаматтардың мүліктік емес құқықтарына оның ар-ожданы, қадір қасиеті, денсаулығы датады
Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігін айтамыз (Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін, яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 30 тамыз 1995ж.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж.
3. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
4. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
5. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңы 2 шілде 2003ж.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы 22 желтоқсан 1995ж.
7. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
8. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995ж.
9. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» Заңы 4 шілде 1992ж.
10. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 31 қаңтар 2006 ж.
11. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 сәуір 1998ж.
12. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы 21 қаңтар 1997ж.
13. Қазақстан Республикасының «Инвестиция туралы» Заңы 8 қаңтар 2003ж.
14. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995ж.
15. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы 19 шілде 1995ж.
16. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы 5 қазаң 1995ж.
17. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы»Заңы 13 мамыр 2003ж.
18. Қазақстан Республикасының «Арам ниетті кәсіпкерлік»Заңы 9 шілде 1998ж.
19. Қазақстан Республикасының «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы» Заңы 23 желтоқсан 1995ж.
20. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы 14 шілде 1997ж.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж.
3. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
4. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
5. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңы 2 шілде 2003ж.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы 22 желтоқсан 1995ж.
7. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
8. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995ж.
9. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» Заңы 4 шілде 1992ж.
10. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 31 қаңтар 2006 ж.
11. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 сәуір 1998ж.
12. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы 21 қаңтар 1997ж.
13. Қазақстан Республикасының «Инвестиция туралы» Заңы 8 қаңтар 2003ж.
14. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995ж.
15. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы 19 шілде 1995ж.
16. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы 5 қазаң 1995ж.
17. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы»Заңы 13 мамыр 2003ж.
18. Қазақстан Республикасының «Арам ниетті кәсіпкерлік»Заңы 9 шілде 1998ж.
19. Қазақстан Республикасының «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы» Заңы 23 желтоқсан 1995ж.
20. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы 14 шілде 1997ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбын:
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
Азаматтық құқық –ол азаматтардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес
құқықтарды реттейтін құқықтың бір саласы.Мүлік кез келген зат болуы мүмкүн
азамат оны заңда белгіленген тәртіппен меншігіне айналдыра алады,
Азаматтардың мүліктік емес құқықтарына оның ар-ожданы, қадір қасиеті,
денсаулығы датады
Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі
дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық
міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық қабілеттілігі ол
туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды
жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау
қабілеттілігін айтамыз (Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет
қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі
заңды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің
нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни
айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап
беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге
өзі келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін, яғни
18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .16
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 19
2 Азаматтардың меншік құқығын қорғау
2.1 Меншік құқығының ұғымы, жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық
әдістері ... ... 36
2.3 Меншік иелену мен меншік құқығын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..46
2.4 Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...59-61
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта едәірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды.
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары
мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы
жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын
қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы
Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен
сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен
табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен
қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген
мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі
мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра
факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып,
бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап кеткен жөн. ҚР Конституциясында
бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік
органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны
мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген,
бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең
жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [1].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі оларға негізделетін талаптар қою
үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Талап
ету-адамның қадір-қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз
кезегінде адам құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Тәуелсіздік алған кезден бастап Елбасы адам құқықтарын қорғауды негізгі
қағида ретінде ұстанып келеді. Ата Заңымызда көрсетілгендей,
мемлекеттеріміздің ең асыл қазынасының бірі – адам құқықтары. Меншік құқығы
жалпы жеке тұлғаның құқықтарының негізгі түрі. Әрбір мемлекеттің
өркениеттілігінің өлшемі, ондағы тиісті субъектілердің меншік құқығының
қаншалықты дәрежеде заңмен қорғалуымен сипатталады. Азаматтардың меншік
құқығын қорғауға байланысты бірнеше заңдар және нормалар бар. Меншік
институты Қазақстанның қалыптасуынан бастап зерттеліп келеді. Меншік құқығы
субъективті азаматтық құқық ретінде, ал экономикалық жүйеде және құқықтық
қатынастарда меншік құқының орны меншік құқының объектісі ретінде
қарастырылады.
Меншік қатынастары әр түрлі құқық салалар нормаларымен реттелінеді,
яғни конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, жер, қылмыстық және т.б.
Бұл жалпы теориялық ортақтауды қажет етеді және әр қоғамда меншік
институтының дамуына тән ортақ заңдылықтар айқындайды.
Бұл қазіргі кезде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың бағытын
дұрыс белгілеуге өзінің ықпалын тигізеді. “Азаматтық құқық” әлі де болса
бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысында азаматтық құқықтардың пайда болу, иеленуі, оны
қорғау, меншік құқығы және меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
негіздері жан-жақты қарастырылған.
Бұл тақырып әрқашан да көптеген ғалымдардың назарын аудартқан. Атап
айтсақ аталған мәселені Ю.К.Толстой, А.П.Сергеев, Е.А.Суханов,
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, А.Г.Диденко, Ғ.Төлеуғалиев, Н.М. Батырбаев және
т.б. бірқатар ғалымдар терең зерттеумен айналысқан.
1. Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы
19 Азаматтардың құқық қабілеттілігі.
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстің 1-бабында азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режимі бар нормалар мыналар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыса алады. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
азаматтардың құқықтық жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің
азаматтығына жататындығына айғағы жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-тармағы) [2].
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтык құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді. Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды
тұлғалардың құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы
27 желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі. Алайда
Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды тұлғалардың
қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда, сақтандыру
саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру ұйымдарының
Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретіндегі қызметіне
тыйым салынады. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық
құқык қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де
қатысушыларымен тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық
кодекстің 112-бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде
сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық заңдарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар
да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық
қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық
Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азаматтың меңшік құқығы
деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында" еркін
жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады [3].
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1.Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық жартылай (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі. Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі
туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Азаматтық кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей. 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, бір заң құжаттары өзгеше
көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаштылары
жасайды. Сондықтан да, бірдей ойымызда, 14 жасқа толмаған жас өспірімдердің
әрекет қабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына
лайықты жас.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыруүшін азаматтақ құқақтың
бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол нормативтік сипаты
бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа
алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейлінше маңызды
тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық
құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін болады.
Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да баска нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәнісі барын
түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және оны
колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңы жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидаларының ролі мен
маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей әрекет
ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе
бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық
ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтык нормалардың бастапкы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 63,92-
баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң
нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның
өзі егер бұл аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге
орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек
заң актілері жүйесінің сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол
заңгерлердің құқықтағы кұқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық кұқық
қағидалары өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялык құқығын азаматтық құқықтар аркылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі [4].
Азаматтық құқықтын мынандай принцштері бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4)жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5)азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6)нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7)азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
заңдардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамның азаматгық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарга қатысушылардың теңдігі қағидасы азаматтық
құкықтың басты қағидаттарының бірі олардың катысушыларының тендігіне
байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың тендік қағидасы
қоғамдық қатынастарды азаматтық-кұқықтық реттеу әдістемесінің өзімен
айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың жағдайы
тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа
қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның
мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық
заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде
субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін тандауға
ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жок, адамдар азаматтық заңдарда ҚР-ның
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай кұқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің
құқын қорғауға байланысты тендік қағидасы тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына карсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық қағидасы бойынша
меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат
өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие
болып, оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның
белгілі бір затты иеленуі оны тұтынуын, белгілі бір мақсатына, яғни
керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан ол бұл орайда кызмет ету кұралын
бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтык кұқық
азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей Федерациясының Азаматгық
кодексінде арнайы былай деп жазылган: "Шетелдің заңды тұлғалары, азаматтары
және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң арқылы реттелетін Ресей
Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы субъектілерінің
ерекшелігі мемлекеттің иммунитеті және оның ерекшеліктері жөніндегі заңмен
айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [5].
Қашан да меншік кұқығы азаматтык құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтык құқық меншіктің кол сүқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұкпаушылық Азаматтық кодекстін, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұктажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен есптелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның
бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени
және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-
тін 253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық а) жерді пайдалану қүқығы; ә)
шаруашылық жүргізу қүқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар (АК-тің 194—195 баптары). Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі
болуы да мүмкін. Мысалы, "Жер туралы" Заңның 48-бабында жер қатынастары
субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект
ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың
кұқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен азаматтық
заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі нарықтың, басты
тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-сонды болмаған меншік кұқығын корғаудың
жаңа төсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған
козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-тің 118-
бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың меншік
құқығын сенімді де жедел үштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АК-тің 129-
140-баптары).
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша заң шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
1.2. Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.[1]
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік
құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп
ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе заңды
тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған [6].
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік бедел
тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс
мағлұматтар, радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі
ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде
айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше
тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз. [7].
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған. Менің бұл дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау сонымен ата-заңымыздың бірінші
бабында айтылғандай, мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде-адам және оның
өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті, жалпы адам баласына тән
барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте қоя отырып, қорғайды.
Сондықтан да адам баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы
Қазақстан Республикасының қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз
алдына ерекше маңызды болып табылады.
1.3. Ар-намыс және қадыр-қасиет және іскерлік ұғымы мен құқығы.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары мен
бостандығына қорғалуына кепілдік береді.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделі мен өмір
салтына, кәсібіне және де мән-жайларына байланысты өзінше ойлап, өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде куәләндіргенде, сараптама
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда
тағы басқа жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау
жөніндегі міндеттер Қазақстан Республикасы Конституциясында қатаң
белгіленген, қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
қорлайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған [8].
Ар-намыс адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға,
адамның азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі.
Адамның бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз - өзінің сипаты мен қабілетін, білім
деңгейін, өмір танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез
келген жағдайда өзінің адам екендігін естен шығармау деген мағынаны
білдіреді.
Екі өнегелік санат ар-намыс пен қадір-қасиет өзара байланысты
болып келеді, олар басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның
рухани байлығы болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам
арасындағы белгілі бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді. Онда қоғамдық маңыз
бар және ол азаматтық заңмен қорғалады.
Қазақ елінің данышпан адамдарының бірі, яғни бүкіл қазақ
халқының данышпаны Абай Құнанбаев атамыздың адам баласы жайлы жақсы бір
өсиетті сөзіне тоқталатын болсақ, адам баласының бойындағы ең жақсы
қасиеттерінің бірі- оның ақыл- парасаты мәдениеттілігі, өнегелігі, ар-
намысы мен қадір-қасиеті болып табылады делінген.
Осы сөздің мәнісі қайда жатыр десеңізші, данышпан атамыздың осы қазақ
халқына қалдырған өсиетті сөзінің мәнісін түсіне білгеніміз, соны заң
талабына сай құрметтей білгеніміз жөн болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумындағы бірқатар шығарылған қаулыларына
тоқтала кетсек, онда соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар
азаматтардың өмірі мен денсаулығына, адам бойындағы адамгершілік қасиеттері
жайлы, соның ішінде адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, іскерлік
беделдігіне қарсы жасалған әрекеттер үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолданылуын қамтамассыз ету мақсаты мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумы Қаулы етеді: сол бірқатар қаулылардың ішіндегі адам баласының ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қарсы жасалған заңсыздықтарға тоқтала кетсек,
оның адам баласының моральдық құқықтарының қалай тапталуын, оған қатысқан
адамдардың әрқасысының осы жасаған әрекеттерге қатыстылығы дәрежесіне
қорытынды жасауға негіз болатын басқа да барлық жайларды мұқият зерттеп,
қатысушылардың әрқайсысының іс-әрекетін дәрежелеп жеке-жеке жаза
тағайындауға тиіс болып табылады [9].
Азаматқа немесе заңды тұлғаларға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды теріске
шығару мен бірге олардың таратылуы мен өздеріне келтірілген залалдың немесе
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса,
өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай келмейді деп тану туралы
талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып табылады.
Егерде адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам анықталса және
ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне бағытталып
жасалған қылмыстық әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазіргі заманда үлкен бір проблемаға айналып отырған және
халықаралық қабылданған заңдарда да қарқынды түрде қаралып жатқан
мәселелердің біріне адамдардың ар-намыс, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
әрекеттерді жатқызуға болады. Бүкіл халықтық жиында әр елдерден жиналған,
әр елдердің атынан келегн азаматтары өздерінің көп жылғы заң ғылымында
ізденген өз еңбектерімен ашқан жаңалықтарын осы жиынға ортаға саяси өз
еңбектерін дәлелдеп талқылау үшін де келе жатыр. Осы жиындарда, адам
құқықтары туралы халықаралық билль қабылданған заңының бірінші бабында
былай делінген [10].
Егер азаматтардың немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны
анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай
келмейді деп тану туралы талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып
табылады. Егер де, адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам
анықталса және ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
бағытталып жасалған әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының екінші бөлімі он
сегізінші бабына сәйкес әркімнің қол сұғылмауына , өзінің және отбасының
құпиясының болуына, ар-намысының абыройының қорғалуына құқығы бар
делінген. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жайлы мәселе бұл
ең алдымен, адам құқығы және олардың шынайы қамтамасыз етілуі жайлы
мәселе болып табылады. Азаматтар мен заңды тұлғалар мүліктік емес
игіліктерлді немесе заң жүзінде не туылғанынан ие болады. Жеке тұлғаның
өмірі, денсаулығы, қадір - қасиеті , ар-намысы мен есімі азаматтың
туымысынан ие болатын игіліктер. Ал жеке өміріне қол сұқпау, еркін жүру,
өмір сүретін орын таңдау құқығы мен азамат заң күшінде фирмаға, тауарлық
белгілерден құқығы тиесілі болады.
Ар-намыс, қадір – қасиет және іскерлік бедел қоғамдық қатынаста
және өз ара күрделі де көптүрлі қарым-қатынастарда шынайы өмір сүреді .
Мұндай қатынастар құқықты реттейді, мұнда бір субьекті құқық атқарушысы,
екінші – субьективті міндетті атқарушы болып табылады. Ар – намыс, қадір-
қасиет және іскерлік бедел құқығының ұғымы мен мазмұны ашу ашу үшін осы
құқықтың субьекті қандай әрекеттерді жасай алатынын айқындау қажет. Әрбір
субьективті құқық пен міндеттемелерге ие болу мүмкіндігінен бөлек, оның
саяси, мүліктік, жеке субьективті құқықтары бар.
Осы құқықтардың қатарына ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
қабілеті жүзеге асыру кезінде туындамайды тек сонымен бірге, азаматтың не
ұйымның құқықтық субьектілік элементі болып табылады.
Басқа обьектіге немесе азаматтың ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
беделіне нұқсан келтірілген сәтке дейін жеке мүліктік емес Қатынастарды
жалпыға бірдей міндеттер жолымен қорғайды.
Азаматтық құқық нормалары ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
бедел құқығы бұзылған сәттен бастап, туындаған қатынастарды реттеуге
мүмкіндігі бар. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел құқығын бөлек
бір субъективті құқық ретінде қарастырған дұрыс, басқалай айтқанда, оның
маңызы әрбір азаматтың өзінің жеке ар-намыс пен қадір-қасиетіне қол
сұғуымен немесе басқада жеке заңды тұлғалардан талап ету мүмкіндігінде
жатыр. Ар-намыс пен қадір-қасиет бұл әрдайым оның бұзылу, бұзылмауына да
тәуелсіз өмір сүретін адамның жеке құқығы. Ал бұл құқық бұзылған кезде,
сол құқықты қорғау қажеттілігі ғана туындайды.
Сонымен қатар, ар-намыс пен қадір-қасиет және іскерлік бедел
құқығы абсалюттік, субъективтік құқық болып саналады. Бұл міндеттің маңызы
жеке тұлғаның еңбек ұжымының немесе мекеменің ар-намыс пен қадір-қасиет
және іскерлік беделіне қол сұғудан тартынуында жатыр. Қазақстан мемлекеті
азаматтары мен ұйымдарының ар-намыс пен қадір-қасиет және іскерлік беделіне
қол сұғудан тартынудың жалпылама міндеттерін белгілеу мен және құқықтардың
бұзылған кезінде соттық қорғау берумен мемлекеттік және заңды тұлғалар
қорғайды.
Қазақстан Республикасы құқығы да әрбір субъектінің есімі,
қоршаған ортадағы құрметіне, беделіне ерекше мән беруден келіп шығады. Ар-
намыс пен қадір-қасиет және іскерлік бедел субъективті құқығы иесінің мінез
құлық ережесінің белгілейтін заң нормалары басқа да адамдарға әсер етеді.
Бұл нормалар тек реттеу және қорғау қызметін ғана орындамайды, соған қоса
оның үлкен тәрбиелік маңызы да бар [11].
Бұл нормалар азаматтар тарапынан өзінің қоғам алдындағы парызын
түсінумен ерікті орындалады. Осы белгіленген нормаларды бұзған жағдайда ар-
намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге қатысты құқықтық қатынатағы дау-
дамайлар туып жатады.
Мемлекет жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мөлшерде құқықтар
бере отырып, олардың құқықтарымен қорғауының қажетті кепілдік жүйесінің
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Осы кепілдіктерге әрбір азаматтың
бұзылған құқығын қайта қалпына келтіруге құқығы бар. Азамат өзінің ар-
намыс, қадір қасиет және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін өзге адамның
мәліметін сот арқылы теріске шығару құқығы бар екені заңда алдын-ала бар
екені қарастырылса, бұл жағдайда бір адамның міндетінен хабардар етіп тұр.
Азаматтардың жеке қажеттіліктері тек дербес түрде емес, түрлі топтар,
ұжымдар бірлестіктер көмегімен де толық әрі белсенді қанағаттандырылуы
мүмкін. Сөйтіп ұжымдық бірлескен сипатқа ие белгілі-бір құқықтық тобын
бөліп алуға болады.
1.4. Жеке тұлғаның ар-намысымен қадір қасиетін және іскерлік беделін қоғау.
Жалпылама бұл әрекеттер жасалған кезде, әр адамның заңда жазылған
әрекеттерімен өз құқықтарын қорғауға құқылы болып табылады. Жалпылама адам
құқықтарын қорғау деп нені түсінеміз және нені айтамыз? Бұл сұраққа қатысты
цивильдік құқық жайлы әдебиеттерде нақты жауап жоқ. Оның үстіне В.П.
Грибанов құқық жайлы толық құқылы адамға тиесілі құқықты қорғау мәселелері
өте аз зерттелген дегенді айтады, оның жалпылама бұл пікірімен толық
келісуге болады. Цивильдік ғылымда бұл іс-тәжірбиеде және осы қорғауға
құқық терминінің цивильдік ғылым тұрғысынан оның заңдылығы жайлы сұрақ
туындауы әбден мүмкін. Мемлекет және құқық теориясы бойынша және азаматтық,
қылмыстық ғылымдарының әдебиеттерінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау әдетте, субъективтік құқықтың мазмұны жайлы мәселені
қараумен байланысты қарастырылады. Соның негізінде көп жағдайларда өз
мазмұны бойынша субъективті құқық бірқатар мүмкіндіктердің жиынтығын
көрсетеді. Бұл мүмкіндіктерге жекелеп тоқталсақ, толық құқылы адам үшін
өзінің меншік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
Азаматтық құқық –ол азаматтардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес
құқықтарды реттейтін құқықтың бір саласы.Мүлік кез келген зат болуы мүмкүн
азамат оны заңда белгіленген тәртіппен меншігіне айналдыра алады,
Азаматтардың мүліктік емес құқықтарына оның ар-ожданы, қадір қасиеті,
денсаулығы датады
Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі
дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық
міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық қабілеттілігі ол
туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды
жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау
қабілеттілігін айтамыз (Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет
қабілеттілігінін маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі
заңды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің
нәтижесіңде келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни
айтқанда, әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап
беру ғана түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге
өзі келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін, яғни
18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .16
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 19
2 Азаматтардың меншік құқығын қорғау
2.1 Меншік құқығының ұғымы, жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заттық құқықтық
әдістері ... ... 36
2.3 Меншік иелену мен меншік құқығын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..46
2.4 Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...59-61
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта едәірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды.
Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары
мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы
жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып кететінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын
қысқаша қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған қолданыстағы
Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен
сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен
табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен
қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген
мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі
мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бірсыпыра
факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адам құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып,
бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап кеткен жөн. ҚР Конституциясында
бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік
органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны
мен қолданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер
мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген,
бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең
жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [1].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі оларға негізделетін талаптар қою
үшін жеткілікті негіз болып табылады.
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Талап
ету-адамның қадір-қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз
кезегінде адам құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады.
Тәуелсіздік алған кезден бастап Елбасы адам құқықтарын қорғауды негізгі
қағида ретінде ұстанып келеді. Ата Заңымызда көрсетілгендей,
мемлекеттеріміздің ең асыл қазынасының бірі – адам құқықтары. Меншік құқығы
жалпы жеке тұлғаның құқықтарының негізгі түрі. Әрбір мемлекеттің
өркениеттілігінің өлшемі, ондағы тиісті субъектілердің меншік құқығының
қаншалықты дәрежеде заңмен қорғалуымен сипатталады. Азаматтардың меншік
құқығын қорғауға байланысты бірнеше заңдар және нормалар бар. Меншік
институты Қазақстанның қалыптасуынан бастап зерттеліп келеді. Меншік құқығы
субъективті азаматтық құқық ретінде, ал экономикалық жүйеде және құқықтық
қатынастарда меншік құқының орны меншік құқының объектісі ретінде
қарастырылады.
Меншік қатынастары әр түрлі құқық салалар нормаларымен реттелінеді,
яғни конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, жер, қылмыстық және т.б.
Бұл жалпы теориялық ортақтауды қажет етеді және әр қоғамда меншік
институтының дамуына тән ортақ заңдылықтар айқындайды.
Бұл қазіргі кезде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың бағытын
дұрыс белгілеуге өзінің ықпалын тигізеді. “Азаматтық құқық” әлі де болса
бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысында азаматтық құқықтардың пайда болу, иеленуі, оны
қорғау, меншік құқығы және меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
негіздері жан-жақты қарастырылған.
Бұл тақырып әрқашан да көптеген ғалымдардың назарын аудартқан. Атап
айтсақ аталған мәселені Ю.К.Толстой, А.П.Сергеев, Е.А.Суханов,
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин, А.Г.Диденко, Ғ.Төлеуғалиев, Н.М. Батырбаев және
т.б. бірқатар ғалымдар терең зерттеумен айналысқан.
1. Азаматтық құқықтарды иелену және қорғау ұғымы
19 Азаматтардың құқық қабілеттілігі.
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстің 1-бабында азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режимі бар нормалар мыналар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыса алады. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
азаматтардың құқықтық жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің
азаматтығына жататындығына айғағы жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-тармағы) [2].
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтык құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді. Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды
тұлғалардың құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы
27 желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі. Алайда
Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды тұлғалардың
қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда, сақтандыру
саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру ұйымдарының
Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретіндегі қызметіне
тыйым салынады. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық
құқык қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де
қатысушыларымен тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық
кодекстің 112-бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде
сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық заңдарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра
қалдырушының тірі кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар
да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық
қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық
Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азаматтың меңшік құқығы
деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында" еркін
жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады [3].
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдзр жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілігің шектеудің екі түрі бар:
1.Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына байланысты.
Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге байланысты
әрекет қабілеттілігін үш түрге белуге болады. Толық жартылай (ішінара) және
шектеулі әрекет қабілеттілігі. Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі
туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ.
Азаматтық кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей. 14 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, бір заң құжаттары өзгеше
көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаштылары
жасайды. Сондықтан да, бірдей ойымызда, 14 жасқа толмаған жас өспірімдердің
әрекет қабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына
лайықты жас.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыруүшін азаматтақ құқақтың
бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол нормативтік сипаты
бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа
алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейлінше маңызды
тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық
құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін болады.
Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да баска нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәнісі барын
түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және оны
колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңы жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидаларының ролі мен
маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: "Бірінші-ден, ол тікелей әрекет
ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе
бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық
ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтык нормалардың бастапкы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 63,92-
баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң
нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның
өзі егер бұл аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге
орай оған екі жағдайды қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек
заң актілері жүйесінің сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол
заңгерлердің құқықтағы кұқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық кұқық
қағидалары өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық
институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың
конституциялык құқығын азаматтық құқықтар аркылы өзіне тән тәсілдермен
қорғауды нақтылай түседі [4].
Азаматтық құқықтын мынандай принцштері бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4)жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5)азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6)нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7)азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
заңдардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамның азаматгық заңдарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарга қатысушылардың теңдігі қағидасы азаматтық
құкықтың басты қағидаттарының бірі олардың катысушыларының тендігіне
байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың тендік қағидасы
қоғамдық қатынастарды азаматтық-кұқықтық реттеу әдістемесінің өзімен
айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың жағдайы
тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық қатынасқа
қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның
мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық
заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде
субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) заңда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін тандауға
ерікті; заңды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жок, адамдар азаматтық заңдарда ҚР-ның
азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай кұқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік иелерінің
құқын қорғауға байланысты тендік қағидасы тұжырымдалған. Мұның өзі оларға
қатысты құқықтардың бұзылуына карсы қорғану құралын субъектілер бірдей
қолданады дегенді білдіреді.
Меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық қағидасы бойынша
меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат
өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие
болып, оны қасиетті әрі қол сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның
белгілі бір затты иеленуі оны тұтынуын, белгілі бір мақсатына, яғни
керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан ол бұл орайда кызмет ету кұралын
бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен құқық, оның ішінде азаматтык кұқық
азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей Федерациясының Азаматгық
кодексінде арнайы былай деп жазылган: "Шетелдің заңды тұлғалары, азаматтары
және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң арқылы реттелетін Ресей
Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы субъектілерінің
ерекшелігі мемлекеттің иммунитеті және оның ерекшеліктері жөніндегі заңмен
айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [5].
Қашан да меншік кұқығы азаматтык құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтык құқық меншіктің кол сүқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұкпаушылық Азаматтық кодекстін, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұктажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен есптелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның
бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени
және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-
тін 253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде заңда меншік құқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұқпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық а) жерді пайдалану қүқығы; ә)
шаруашылық жүргізу қүқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық
құқықтар (АК-тің 194—195 баптары). Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі
болуы да мүмкін. Мысалы, "Жер туралы" Заңның 48-бабында жер қатынастары
субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект
ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың
кұқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.
Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен азаматтық
заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі нарықтың, басты
тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-сонды болмаған меншік кұқығын корғаудың
жаңа төсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған
козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-тің 118-
бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың меншік
құқығын сенімді де жедел үштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АК-тің 129-
140-баптары).
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша заң шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
1.2. Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және қорғау
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.[1]
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік
құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп
ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе заңды
тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған [6].
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік бедел
тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс
мағлұматтар, радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі
ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде
айтылған хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше
тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз. [7].
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған. Менің бұл дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау сонымен ата-заңымыздың бірінші
бабында айтылғандай, мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде-адам және оның
өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті, жалпы адам баласына тән
барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте қоя отырып, қорғайды.
Сондықтан да адам баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы
Қазақстан Республикасының қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз
алдына ерекше маңызды болып табылады.
1.3. Ар-намыс және қадыр-қасиет және іскерлік ұғымы мен құқығы.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары мен
бостандығына қорғалуына кепілдік береді.
Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, беделі мен өмір
салтына, кәсібіне және де мән-жайларына байланысты өзінше ойлап, өзінше
әрекет жасауға және оны сыйлауға тұрарлық заңды әрекеттер жүргізгенде,
мысалы, әртүрлі тергеу әрекеттерін жүргізгенде куәләндіргенде, сараптама
тінту жүргізгенде, жауап алғанда, беттестіргенде, ұстағанда, тұтқындағанда
тағы басқа жағдайларда адамның қадір-қасиетінің мызғымастығын сақтау
жөніндегі міндеттер Қазақстан Республикасы Конституциясында қатаң
белгіленген, қинау, күш қолдану және басқа да адамның қадір-қасиетін
қорлайтын әрекеттер жасауға тыйым салынған [8].
Ар-намыс адамға өнегелік тұрғыдан берілетін қоғамдық баға,
адамның азамат, қоғам мүшесі ретіндегі рухани және әлеуметтік өлшемі.
Адамның бағасы, негізінен, азаматтың өзіне, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына,
мемлекетке қоғамға, айналысына, әлеуметтік және рухани құндылықтарға
көзқарасына, сондай-ақ оның моральдық еңбегіне қаншалықты мойындалғанына
байланысты.
Қадір-қасиет дегеніміз - өзінің сипаты мен қабілетін, білім
деңгейін, өмір танымын, қоғамдық маңыздылығын іштей өзі бағалау. Бұл кез
келген жағдайда өзінің адам екендігін естен шығармау деген мағынаны
білдіреді.
Екі өнегелік санат ар-намыс пен қадір-қасиет өзара байланысты
болып келеді, олар басын сипаттайды, одан бөлініп қарастырылмайды, оның
рухани байлығы болып табылады. Ар-намыс пен қадір-қасиет адам мен қоғам
арасындағы белгілі бір әлеуметтік қатынасты көрсетеді. Онда қоғамдық маңыз
бар және ол азаматтық заңмен қорғалады.
Қазақ елінің данышпан адамдарының бірі, яғни бүкіл қазақ
халқының данышпаны Абай Құнанбаев атамыздың адам баласы жайлы жақсы бір
өсиетті сөзіне тоқталатын болсақ, адам баласының бойындағы ең жақсы
қасиеттерінің бірі- оның ақыл- парасаты мәдениеттілігі, өнегелігі, ар-
намысы мен қадір-қасиеті болып табылады делінген.
Осы сөздің мәнісі қайда жатыр десеңізші, данышпан атамыздың осы қазақ
халқына қалдырған өсиетті сөзінің мәнісін түсіне білгеніміз, соны заң
талабына сай құрметтей білгеніміз жөн болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумындағы бірқатар шығарылған қаулыларына
тоқтала кетсек, онда соттардың жұмысындағы кемшіліктерді жою, олар
азаматтардың өмірі мен денсаулығына, адам бойындағы адамгершілік қасиеттері
жайлы, соның ішінде адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, іскерлік
беделдігіне қарсы жасалған әрекеттер үшін белгіленген заңдарды біркелкі
қолданылуын қамтамассыз ету мақсаты мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумы Қаулы етеді: сол бірқатар қаулылардың ішіндегі адам баласының ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қарсы жасалған заңсыздықтарға тоқтала кетсек,
оның адам баласының моральдық құқықтарының қалай тапталуын, оған қатысқан
адамдардың әрқасысының осы жасаған әрекеттерге қатыстылығы дәрежесіне
қорытынды жасауға негіз болатын басқа да барлық жайларды мұқият зерттеп,
қатысушылардың әрқайсысының іс-әрекетін дәрежелеп жеке-жеке жаза
тағайындауға тиіс болып табылады [9].
Азаматқа немесе заңды тұлғаларға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды теріске
шығару мен бірге олардың таратылуы мен өздеріне келтірілген залалдың немесе
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса,
өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай келмейді деп тану туралы
талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып табылады.
Егерде адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам анықталса және
ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне бағытталып
жасалған қылмыстық әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазіргі заманда үлкен бір проблемаға айналып отырған және
халықаралық қабылданған заңдарда да қарқынды түрде қаралып жатқан
мәселелердің біріне адамдардың ар-намыс, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
әрекеттерді жатқызуға болады. Бүкіл халықтық жиында әр елдерден жиналған,
әр елдердің атынан келегн азаматтары өздерінің көп жылғы заң ғылымында
ізденген өз еңбектерімен ашқан жаңалықтарын осы жиынға ортаға саяси өз
еңбектерін дәлелдеп талқылау үшін де келе жатыр. Осы жиындарда, адам
құқықтары туралы халықаралық билль қабылданған заңының бірінші бабында
былай делінген [10].
Егер азаматтардың немесе заңды тұлғалардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағұлматтарды таратушыны
анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде сондай мағұлматтарды шындыққа сай
келмейді деп тану туралы талап арызы мен сотқа шағымдануға құқылы болып
табылады. Егер де, адамдардың ар-намысына тиген азамат немесе адам
анықталса және ол бұл жағдайды, яғни адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
бағытталып жасалған әрекеті онша ауыр емес, яғни жеңіл болса, сот тәртіп
бұзушыға сол адамның нәрсесінен өндіріп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл Қылмыстық және Азаматтық іс-жүргізу заңдарында белгіленген
тәртіппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде
немесе үкімінде көзделген әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының екінші бөлімі он
сегізінші бабына сәйкес әркімнің қол сұғылмауына , өзінің және отбасының
құпиясының болуына, ар-намысының абыройының қорғалуына құқығы бар
делінген. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жайлы мәселе бұл
ең алдымен, адам құқығы және олардың шынайы қамтамасыз етілуі жайлы
мәселе болып табылады. Азаматтар мен заңды тұлғалар мүліктік емес
игіліктерлді немесе заң жүзінде не туылғанынан ие болады. Жеке тұлғаның
өмірі, денсаулығы, қадір - қасиеті , ар-намысы мен есімі азаматтың
туымысынан ие болатын игіліктер. Ал жеке өміріне қол сұқпау, еркін жүру,
өмір сүретін орын таңдау құқығы мен азамат заң күшінде фирмаға, тауарлық
белгілерден құқығы тиесілі болады.
Ар-намыс, қадір – қасиет және іскерлік бедел қоғамдық қатынаста
және өз ара күрделі де көптүрлі қарым-қатынастарда шынайы өмір сүреді .
Мұндай қатынастар құқықты реттейді, мұнда бір субьекті құқық атқарушысы,
екінші – субьективті міндетті атқарушы болып табылады. Ар – намыс, қадір-
қасиет және іскерлік бедел құқығының ұғымы мен мазмұны ашу ашу үшін осы
құқықтың субьекті қандай әрекеттерді жасай алатынын айқындау қажет. Әрбір
субьективті құқық пен міндеттемелерге ие болу мүмкіндігінен бөлек, оның
саяси, мүліктік, жеке субьективті құқықтары бар.
Осы құқықтардың қатарына ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
қабілеті жүзеге асыру кезінде туындамайды тек сонымен бірге, азаматтың не
ұйымның құқықтық субьектілік элементі болып табылады.
Басқа обьектіге немесе азаматтың ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
беделіне нұқсан келтірілген сәтке дейін жеке мүліктік емес Қатынастарды
жалпыға бірдей міндеттер жолымен қорғайды.
Азаматтық құқық нормалары ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік
бедел құқығы бұзылған сәттен бастап, туындаған қатынастарды реттеуге
мүмкіндігі бар. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел құқығын бөлек
бір субъективті құқық ретінде қарастырған дұрыс, басқалай айтқанда, оның
маңызы әрбір азаматтың өзінің жеке ар-намыс пен қадір-қасиетіне қол
сұғуымен немесе басқада жеке заңды тұлғалардан талап ету мүмкіндігінде
жатыр. Ар-намыс пен қадір-қасиет бұл әрдайым оның бұзылу, бұзылмауына да
тәуелсіз өмір сүретін адамның жеке құқығы. Ал бұл құқық бұзылған кезде,
сол құқықты қорғау қажеттілігі ғана туындайды.
Сонымен қатар, ар-намыс пен қадір-қасиет және іскерлік бедел
құқығы абсалюттік, субъективтік құқық болып саналады. Бұл міндеттің маңызы
жеке тұлғаның еңбек ұжымының немесе мекеменің ар-намыс пен қадір-қасиет
және іскерлік беделіне қол сұғудан тартынуында жатыр. Қазақстан мемлекеті
азаматтары мен ұйымдарының ар-намыс пен қадір-қасиет және іскерлік беделіне
қол сұғудан тартынудың жалпылама міндеттерін белгілеу мен және құқықтардың
бұзылған кезінде соттық қорғау берумен мемлекеттік және заңды тұлғалар
қорғайды.
Қазақстан Республикасы құқығы да әрбір субъектінің есімі,
қоршаған ортадағы құрметіне, беделіне ерекше мән беруден келіп шығады. Ар-
намыс пен қадір-қасиет және іскерлік бедел субъективті құқығы иесінің мінез
құлық ережесінің белгілейтін заң нормалары басқа да адамдарға әсер етеді.
Бұл нормалар тек реттеу және қорғау қызметін ғана орындамайды, соған қоса
оның үлкен тәрбиелік маңызы да бар [11].
Бұл нормалар азаматтар тарапынан өзінің қоғам алдындағы парызын
түсінумен ерікті орындалады. Осы белгіленген нормаларды бұзған жағдайда ар-
намыс, қадір қасиет және іскерлік беделге қатысты құқықтық қатынатағы дау-
дамайлар туып жатады.
Мемлекет жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мөлшерде құқықтар
бере отырып, олардың құқықтарымен қорғауының қажетті кепілдік жүйесінің
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Осы кепілдіктерге әрбір азаматтың
бұзылған құқығын қайта қалпына келтіруге құқығы бар. Азамат өзінің ар-
намыс, қадір қасиет және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін өзге адамның
мәліметін сот арқылы теріске шығару құқығы бар екені заңда алдын-ала бар
екені қарастырылса, бұл жағдайда бір адамның міндетінен хабардар етіп тұр.
Азаматтардың жеке қажеттіліктері тек дербес түрде емес, түрлі топтар,
ұжымдар бірлестіктер көмегімен де толық әрі белсенді қанағаттандырылуы
мүмкін. Сөйтіп ұжымдық бірлескен сипатқа ие белгілі-бір құқықтық тобын
бөліп алуға болады.
1.4. Жеке тұлғаның ар-намысымен қадір қасиетін және іскерлік беделін қоғау.
Жалпылама бұл әрекеттер жасалған кезде, әр адамның заңда жазылған
әрекеттерімен өз құқықтарын қорғауға құқылы болып табылады. Жалпылама адам
құқықтарын қорғау деп нені түсінеміз және нені айтамыз? Бұл сұраққа қатысты
цивильдік құқық жайлы әдебиеттерде нақты жауап жоқ. Оның үстіне В.П.
Грибанов құқық жайлы толық құқылы адамға тиесілі құқықты қорғау мәселелері
өте аз зерттелген дегенді айтады, оның жалпылама бұл пікірімен толық
келісуге болады. Цивильдік ғылымда бұл іс-тәжірбиеде және осы қорғауға
құқық терминінің цивильдік ғылым тұрғысынан оның заңдылығы жайлы сұрақ
туындауы әбден мүмкін. Мемлекет және құқық теориясы бойынша және азаматтық,
қылмыстық ғылымдарының әдебиеттерінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау әдетте, субъективтік құқықтың мазмұны жайлы мәселені
қараумен байланысты қарастырылады. Соның негізінде көп жағдайларда өз
мазмұны бойынша субъективті құқық бірқатар мүмкіндіктердің жиынтығын
көрсетеді. Бұл мүмкіндіктерге жекелеп тоқталсақ, толық құқылы адам үшін
өзінің меншік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz