Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан) (1693 — 12.08.1748)

1 Шыққан тегі
2 Саясаты
3 Кейінгі жылдары
4 Пайдаланған әдебиет

Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан) (1693 — 12.08.1748) — хан, қолбасшы, 1718—1748 жж. билік құрған Кіші жүз ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.
Жошының бірінші ұлы Орда-Еженнен тарайтын — Өсеке ұрпағы, Қажы сұлтанныңбаласы.
1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты Бөгенбай батыртағайындалды.
18 ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліске ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістанжәне Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалаларжоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді.
Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және білгір саясаткер болды. 1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон Кэстль былайша түйіндейді:Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін… Кіші орда оны хан сайлады.
Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды.1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді.

1. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық.Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 2. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
3. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
4. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.
5. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы 6. «Маңғыстау»энциклопедиясы, Алматы, 1997; 7. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
  1 Шыққан тегі
2 Саясаты
3 Кейінгі жылдары
4 Пайдаланған әдебиет
Әбілқайыр хан
Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан) (1693 — 12.08.1748) —
хан, қолбасшы, 1718—1748 жж. билік құрған Кіші жүз ханы. Соғыстарда
батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы
шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.
Жошының бірінші ұлы Орда-Еженнен тарайтын — Өсеке ұрпағы, Қажы
сұлтанныңбаласы.
1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің
қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты Бөгенбай
батыртағайындалды.
18 ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар
тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліске ұшыратты. Әбілқайыр бұл
сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде
болған Сайрам, Түркістанжәне Ташкен т қалаларын қорғау жолында ерен
ерлігімен көзге түсті. Бұл қалаларжоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең
емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге
мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері
жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді.
Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және
білгір саясаткер болды. 1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда
билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас
қолбасшысы етіп сайлады. Ал, Әбілқайырдың хандық дәрежеге қалай
жеткендігін 1736 жылы оның Ордасына келген ағылшын суретшісі Джон
Кэстль былайша түйіндейді:Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзі қызыл
шырайлы, түсі сондай жылы кісі, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш
иесі, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкіл ұлтта оған тең келетін кісі
жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы
лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы
қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейін... Кіші орда оны хан сайлады.
Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу
қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен
патриотизмді марапаттап отырды.1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді.
Бұл шайқастар Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында
болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы ұлы басқаратын экспедициялық корпусты
талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіліске қол жеткізуге
болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді.
Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға
қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. 1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік
шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды
тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті
кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды.
Алайда дәл осы кезеңде Болат хан қаза табады. Сондықтан да басқа ханды
тағайындау төңірегінде сауал туындайды. Қат-қабат келген жағдайларға
байланысты, Болат ханның жас ұлы Әбілмәмбет хан сайланды. Билік басына
келген жаңа ханды Әбілқайыр құптамай, бас сардар атағынан бас тартып, өз
әскерімен Кіші жүзге келеді. Осыдан соң біріктірілген қазақ халқының
жасақтары ыдырай бастады.
Күллі қазақтың әскері ыдыраған соң, әр жүз жаудан жеке өзі қорғана
бастады. Бұл кезеңде Кіші жүз тұрғындары өте ауыр әскери жағдайға тап
болды, төрт жағынан бірдей қоршаған жаудың қыспағында қалды. Тығырыққа
тірелген Әбілқайыр Ресейден көмек сұрауға мәжбүр болды. Ресейдің қоластына
еніп, жан сақтап қалу үшін Әбілқайыр 1730 жылы күзінде елші жібереді.
1731 жылы Ресей сыртқыістер министрлігінің М. Тевкелев бастаған
елшілігі Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе деген жерде отырған Әбілқайырдың
ордасына келіп, қазақ ұлысын Ресей құрамына алу туралы келіссөз жүргізді.
Әбілқайыр 1731 жылы қазанның 10 Ресей империясының қарамағына
кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 жж. қайталады. Ант
беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы башқұрттар мен Еділ
қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен
жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді. Осылай
өзінің беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты
балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды жүзеге
асырмақ болды. Сөйтіп, ол жеке мүддесімен қатар халықты апаттан сақтауды да
ойлады.
Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты. Империя қазақ жерін бүтіндей
отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербор сарайы мен оныңОрынбор әкімшілігінің
саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы Қожахметті аманаттан қайтарып
алудағы Ресей әкімдерімен тартысы, императрицалар Анна Ивановнаның,
кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес
саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін сақтау бағытындағы шаралары
отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын байқатады. Орыс үкіметімен әр
түрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр сонымен қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан
Серенмен(пэренмен) астыртын байланыста болды. Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген
сайын Ресейден бойын аулақ салуға тырысты.
1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды.
Бірақ Иранның Нәдір шахынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр
үш жүздің қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси қайраткерлерімен
тығыз қарым-қатынас жасады. Өзінен жас, беделі өсіп келе
жатқан Абылаймен әр кезде түсінісе білді. Абылайдың бір әйелі Қарашаш —
Әбілқайырдың қызы.
Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да бар. Қазақ
даласын отарлаудың тірегі болған Ор бекінісін салуды (1735) өзі
ұсынды. 1737—38 жж. башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы көтерілісін
басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді.
Әбілқайырдың дербестігі мен қазақ даласына жайылып кеткен атағы кейбір
сұлтандарға ұнамады.
Солардың бірі — Орта жүздің сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе
жатқан Әбілқайырмен ен далада кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның
серіктері де сол жерде қаза тапқан. Бірақ Барақ Әбілқайырды орысшылдығы
үшін емес, өзінің жеке басының мүдделерін көздеп қарақшылық іске барған
еді. Әбілқайырдан көптеген ұрпақ қалған.
Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Өлкейекке қ ұятын тұсында,
Торғай қаласынан 80 km жерде.Кейін бұл жер Хан моласы аталды.
Әбілқайыр хан ескерткіші — Облыс әкімшілігінің үйі алдында 2000 жылы
орнатылған. Тұғырдың биіктігі — 2,8 м, ені — 2,1 м, ұзындығы — 5,8 м.
Ескерткіштің жалпы биіктігі — 6,5 м, тұғырға дейін жерден биіктігі — 3 м,
жерден жалпы биіктігі −12,3 м. Тұғырдың материалы — Қордай граниті.
Ескерткіш қоладан құйылған. Салмағы — 11,2 т. Автор қазақ халқының басына
төнген қиын кезеңдегі жоңғарлармен шайкас алдындағы қолбасшы бейнесін
бейнелеген.Алға қарай созған қолы Әбілқайыр ханның халқын ынтымаққа,
жеңіске шақырып тұрғанын білдіреді. Ханның тұлпары бостандыққа
құлшындырады. Ескерткіш авторы Ескен Сергебаев — ҚР еңбек сіңірген
қайраткері. Сәулетшілері -Б.Егінбаев, Н.Қожағұлов.

Шыққан тегі
Шыңғыс хан әулетінің кіші буыны — Өсеке ұрпағы, Қажы сұлтанның баласы.
Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, шабуылдарды ұйымдастыра білуімен
аты шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды
(1710—12.08.1748). 1715 жылы Тәуке хан өлгеннен кейін үш жүздің бас
хандығына таласты. Бірақ мұрагерлік жолмен Тәукенің ұлыБолат бас
хан сайланды. Әбілқайыр қазақ-қалмақ қарым-қатына сы мейлінше шиеленісіп
тұрған 1716—1718 жылы Ресей империясынан көмек алу мақсатымен Сібір
губернаторы князь М.П.Гагаринге, Уф а воеводасына хат жазып, қазақтардың
ахуалын біршама реттеуге атсалысты.
1723 жылға дейін Түркістанда тұрып, одан жоңғар басқыншылары қуып
шыққаннан кейін Бұхар мен Хиуа хандықтарының шекарасындағы өзіне қарайтын
көшпелі тайпаларға қоныс аударды.
Әбілқайыр 1726 жылы Ордабасыдағы ха лық жиналысында қазақ жасақтарының
қолбасшысы болып сайланды. Бұланты өз-нің жағасындағы (1728), Аңырақайдағы
(1729(30)) ойраттарды талқандаған соғыстарда қолбасшылық қабілеті ерекше
көрінді. Аңырақай шайқасында бас қолбасшылықты өз еркімен Болат ханға
бергенімен үш жүздің қолын үйлестіруде көп жұмыс атқарды.

Саясаты
Әбілқайыр қазақ хандары мен сұлтандарының алауыздығы артып, сыртқы
қауіп күшейген шақта Ресей империясына арқа сүйеуді ойлады.
Әбілқайырдың Құндағұлов Сейітқұл мен Көштаев Құтлымбет бастаған
елшілігі Петербургке барып (1730), Ресей сыртқы істер министрлігі
коллегиясының М. Тевкелев бастаған елшілігі оған келді (1731). (
Құндағұлұлы елшілігі, Құтлымбет елшілігі). Елшілік қазақ ұлысын Ресейдің
қарамағына алу туралы келіссөз жүргізді. Әбілқайыр 1731 қазанда Ресей
империясының қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді (Бұл
антты 1738, 1740, 1742 қайталады). Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды,
оның қарамағына өткен башқұрт пен Еділ қалмақтарының қазақ қоныстарына
шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғар қалмақтарының қол
астында қалған қазақ жері мен қалаларын қайтарып алуды, империя
әкімшілігіне сүйеніп, қазақ арасындағы беделін арттырып, үш жүздің басын
біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес,
мұрагерлік жолымен қалдыруды көздеді. Сөйтіп ол жеке мүддесімен бірге
халықты апаттан сақтауды да ойлады. Алайда Ресей саясаты да тереңде жатты.
Империя қазақ жерін бүтіндей отарлауды ойлады. Әбілқайыр Петербург сарайы
мен оның Орынбор әкімшілігінің саясатын дер кезінде түсінді. Ханның өз ұлы
Қожахметті аманаттан қайтарып алудағы Ресей әкімдерімен тартысы,
императрицалар Анна Иоановнаның, кейіннен Елизавета Петровнаның талаптарына
мойынсұнбауы, Кіші жүзде дербес саясат жүргізуге тырысуы, ел тәуелсіздігін
сақтау бағытындағы шаралары отаршылдықтың барлық көріністеріне қарсылығын
байқатады. Орыс үкіметімен әртүрлі қатынастарды үзбей, Әбілқайыр, сонымен
қатар, жоңғар қоңтайшысы Қалдан Серенмен (Цэренмен) астыртын байланыста
болды.[6]

Кейінгі жылдары
Жоңғар шапқыншылығы әлсіреген сайын Ресейден бойын аулақ салуға
тырысты. 1740 жылы Хиуаны басып алып, аз уақыт осында хан атанды. Бірақ
Иранның Нәдір шаһынан ығысып, тастап шығуға мәжбүр болды. Әбілқайыр үш
жүздің билеуші, қадірлі билерімен, белгілі батырларымен, саяси
қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынас жасады. өзінен жас, беделі өсіп келе
жатқанАбылаймен әр кезде түсінісе білді. Абылайдың бір әйелі Қарашаш —
Әбілқайырдың қызы. Кіші жүз ханы ретінде оның саясатында қайшылықтар да
бар. Қазақдаласын отарлаудың плацдармы болған Ор бекінісін салуды өзі
ұсынды (1735). 1737—38 жылғы башқұрт халқының отаршылдық езгіге қарсы
көтерілісін басуға қатысуы туысқан екі елдің қарым-қатынасын шиеленістірді.
Әбілқайырдың дербестігі мен “орысшылдығы”, қазақ даласына жайылып кеткен
атағы кейбір сұлтандарға ұнамады. Солардың бірі — Орта жүздің
сұлтаны Барақ Ор бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырмен кен далада
кездесіп қалып, оны өлтіреді. Ханның серіктері де сол жерде қаза тапқан.
Әбілқайырдың моласы Қабырға өзенінің Ұлқұяққа құятын тұсында, Торғай 80
шақырым жерде. Кейін бұл ара Хан моласы аталды. Әбілқайырдан көптеген ұрпақ
қалған (қ. Әбілқайыр әулеті)

Хан моласының құпиясы таяуда ашылады
20 Қыркүйек 2011, 09:524450
Басып шығару
Ақтөбеге жиналған ғалымдар Еуразия тарихы мен мәдениеті аясындағы Арал-
Каспий аймағы атты ІІ Халықаралық ғылыми конференция кезінде Хан
моласының құпиясы таяуда ашылатынын айтты. Қазір қорымнан қазылып алынған
екі бассүйекті зерттеу жұмыстары Венгрияда жүріп жатыр. Шетелдік ғалымдар
ханның бет-бейнесін қалпына келтіру ісі қазан айында аяқталады деп отыр. Ал
алматылық ғалымдар Әбілқайыр хан ұрпақтарының гендік сәйкестігін зерттеуге
алып, бір нұсқаны ұсынды. Кейін сол жерге белгі тас қойылды. Тарихшылар
жылдар бойы тер төккен ерен еңбекті ғасырдың үлкен жетістігіне санайды.
Тәуелсіздіктің 20 жылдығы аясында Ақтөбе облысы әкімдігі қолдауымен Мәдени
мұра бағдарламасына сәйкес үлкен жиын өтті. Форумның басты мақсаты - Арал-
Каспий аймағының Еуразия тарихы мен мәдениетіндегі ерекше маңызын жан-
жақты, көп қырлы зерттеулер негізінде көрсету болды. Осы жолда ұжымдық
зерттеуге арналған бірнеше ғылыми форумдар өткізілді. Бұл игілікті шара
2006 жылы Ақтөбе қаласында 150 ғалым қатысқан конференциядан бастау алған
еді. Кейіннен Ақтау, Қызылордада өтті. Кешегі жиын басқа басқосудан өзге.
Себебі Хан моласы қорымы туралы жаңа нәтижелер жарияланды. Әбілқайыр хан
бейітінің проблемасы 80-ші жылдары басталды. Ол кезде бейіттің тұрған жерін
тап басып айтатын ешкім қалмаған еді. Дереккөздердің айтуынша, бейітте ұзақ
уақыт бойы ағаш өсіп тұрған. Зерттеуде басты бағдар осы ағаш болды. Ағаш
тамырын табамыз деген үміт басым еді. Бірақ оны жүз пайыз табу мүмкін
болмады. 1998-2001 жылдар аралығында, 2007-2010 жылдары біздер кешенді
зерттеу жұмыстарын жүргізген едік. Екі мәрте әуе түсірілім жасалды.
Нәтижесінде, жалпы жоспар жасалып, бағдарымыз анықталды. Зерттеушілерге жол
сілтеген орта жастағы ауыл тұрғынының айтуымен біз бір бейітті қаздық. Ол
зерттеуші Николай Рычков жазған нұсқаға өте жақын келді. Дегенмен
сенімсіздік бар. Тағы бір қорым қазылды. Адам қаңқасы алынды. Осы екі
қаңқаға түбегейлі зерттеу жүргізілді. Біз мәселені шешудің аз-ақ алдында
тұрмыз, - деді жиында тарих ғылымдарының докторы, профессор Серік
Әжіғали.
Әбілқайырды тұлға ретінде ұлықтау қажет Тарихи көзқарас екіге жарылды. Бірі
Әбілқайыр ханды Ресейге қосылғаны үшін ардақтаса, екіншісі оны қазақ
жерінің тұтастығын сақтауға үлесін қосқан, сыртқы жаулармен күрескен адам
ретінде ұлықтайды. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Көшім Есмағанбетов
алдымен біз тарихи тұлғаларды ұлағаттаған кезде, оларды ұрпаққа ұсынған
кезде нені, кімді, не үшін ұсынамыз деген сұрақтарға жауап беруіміз керек.
Себебі Әбілқайыр хан бейітіне кесене тұрғызу, ескерткіш орнату оның кім
екеніне, тарихта қандай орын алатындығына тікелей байланысты деп ортаға
сауал тастады. Оның айтуынша, Әбілқайыр ханды Аңырақай шайқасының
қолбасшысы, қазақ жерінің тұтастығын сақтаушы тұлға ретінде ардақтап,
кесене қоюымыз керек.
- Әбілқайыр хан бейітін анықтауда үлкен жұмыс жасалды. Бірақ конференцияға
жиналғандар арасында түрлі көзқарас бар. Белгілі тарихи жағдайға байланысты
Үш жүзді бір орталыққа бағындырып, өзі хан болып, алдына саяси есеп қойып,
Ресейге елші жібергені рас. Шындығына келетін болсақ, ол Аңырақай
шайқасының даңқты қолбасшысы. Ел басына қиын күн туғанда Орта жүз бен Кіші
жүз қазақтарының жиналысы өтіп, онда Ресейге бағынып, бодан болу жөнінде
емес, Ресеймен бейбіт келісімге келу туралы шешім шығарылған. Ал мұны
жүзеге асыру, хат жазу, елші жіберу Әбілқайыр ханға тапсырылған. Тарихта
1731 жылы Ресейге бағынды, ант берді деп жазылған. Ал орыс жылнамасы 1738
жыл дейді. Себебі Ресейге бағыну жөнінде бірнеше рет ант берілген. Бірнеше
рет берілген антта қандай қадір-қасиет болады. Тарихи деректер бойынша,
бірінші ант бергеннен кейін Әбілқайыр одан бас тарта бастаған. Оның үстіне
бодандықты Ресейде бір бөлек түсінген де, Әбілқайыр бір бөлек түсінген.
Әбілқайыр оны шығыс дәстүрі негізінде түсінген, - деді ол. Шығыс дәстүрі
бойынша бейбіт келісімнің шарттары орындалмаған кезде оның күші жойылады
екен. Ресей әскермен көмектесеміз, жоңғарларға қарсы күресесің, Үш жүзде
бас хан боласың деген сияқты уәде береді. Ешқайсысы орындалмаған. Дегенмен
Ресей оны қайта-қайта мәжбүрлеп, қазақ жерін отарлауға пайдаланады.
Тарихшылар бұл - Қазақстан - Азияның кілті мен қақпасы. Осы елдің ең
болмаса бір бөлшегі бізге бағынатыны жөнінде бір парақ қағаз алсақ деген І
Петрдің өсиеті санайды.

Венгрлер ханның бет бейнесін әкеледі
Ендігі жұмыс Венгрия ғалымдарында. Ханның бас сүйегіне және ұрпақтарына
қарап, оның бет бейнесін жасайды. Жұмыс қазан айында аяқталады. Ханның
толық бейнесі жасалған кезде ғана зерттеу жұмыстарына нүкте қойылады деп
отыр ғалымдар. Будапешт қаласындағы Ұлттық тарих және жаратылыстану
мұражайы институтының ғылыми қызметкерлері екі бейіттен қазылып алынған
қаңқаны толық зерттеп шықты. Зерттеуде ханның басынан соққы алғаны, кеуде
тұсынан жарақаттанғаны негізге алынды. Ғалымдардың айтуынша,
антрополигиялық зерттеуге алынған екі сүйек бір-біріне өте ұқсас. Сондықтан
мынау ханның сүйегі деп кесіп айту қиын. Өз кезегінде генетика
институтының директоры Ләйла Жансүгірова хан ұрпағы Роллан Қаратаев пен
Амангелді Жангереевтің гендік сәйкестігін талдап, бір байламға келді. Ол 99
пайызбен зерттеу кезінде №92 боп тіркелген сүйекті белгілеп берді.
Ұзақ жылдарға созылған тарихи зерттеу жиынына қатысқан облыс әкімі Архимед
Мұхамбетов осы бағытта еңбек еткен ғалымдарға, ғылыми қызметкерлерге,
қарапайым тұрғындар мен қазба жұмыстарына қатысқан студенттерге алғыс
айтты. Қазақстан және шетел ғалымдарының антропологиялық, генетикалық
зерттеу нәтижелері бойынша Хан моласы қорымындағы Әбілқайыр ханның бейіті
табылып, сүйегі анықталғанын жеткізді. Әбілқайыр хан қазақтың ХVІІІ
ғасырдағы бас қолбасшысы, сұңғыла саясаткер, көрнекті мемлекет қайраткері.
Осындай дана әрі дара тұлғаның жерленген жері мен сүйегін дәл анықтау
еліміздің мәдениеті мен тарихындағы үлкен жаңалық. Ғылымдағы тағы бір жаңа
қадам, тың жетістік деп есептейміз деді облыс басшысы.
Халықаралық конференцияның өркенін өсірген Хан моласы қорымын зерттеу
жұмысы әне-міне аяқталады. Жұмыс жалғасып жатыр. Өткен демалыс күні
зерттеуге алынған сүйек қайтадан жер қойнына тапсырылды. Ал ханның бет
бейнесін жасау венгриялық ғалымдардың еншісіне тиді...

Ақмола облысында Әбілқайыр ханның мүрдесіне ұқсас сүйектер табылды
21.09.201110:16

АСТАНА. Қыркүйектің 21-і. BNews.kz  – Ақмола облысында жерленген Хан
моласы зиратынан Генетика және цитология институтының мамандары Әбілқайыр
ханның мүрдесіне ұқсас сүйектерді тапты.

Қазақстан ғалымдары көп жылдар бойы Әбірқайыр ханның жерленген қиратын
іздеусен келеді. Зерттеуге антропологтер, гоефизиктер мен ботаниктер,
топырақ құрамын зертеуші мамандар тартылды. Орны белгілі болғанымен,
жаппай жерленген марқұмдардың арасынан іздеу қиындық туғызды. Сондықтан
жер астынан ханға ұқсас 3 мүрде қазып алынды. Соның бірі ғалымдардың
айтуынша,   99 пайыз ер адам тұрғысынан тікелей ханның жақынына немесе тура
Әбілқайыр ханның өзіне келеді деп хабарлайды, 7 арна.

ӘБІЛҚАЙЫР ӘУЛЕТІНЕН ШЫҚҚАН ӨНЕРПАЗДАР
[ Скачать с сервера (181.4Kb) ] 01.10.2010,
16:40
Көне кептің байыбына салсақ, көмейіне Жошы хан қорғасын құйғызған
домбыра қайтып үн қатпастай тұншықпақ еді. Алайда, ғасырлар өткенде басқа
емес – нақ осы әміршінің өзінен өрбіген жұлдызды шоғыр азалы да жазалы
аспаптың құдіретіне дүниені қайта табындырды. Жошы заманы тым жырақ –
әңгімеміз адасар. Арғы атасы әз-Жәнібек – бұл да бағзы белесі. Бергідегі
Әбілқайыр бабаларына алдияр дейік. Иә, әңгіме баһадүр хан ұрпағының
тұқымнан тақ тоздырған тегеуріні емес, әулеттен ән оздырған тектілігі
хақында болмақ. Әбілқайырдың тікелей мұрагері Нұралының отыз ұлы ішінде,
әсіресе, Бөкей, Шығай, Қаратай тарихта аты қалған тұлғалар. Осы үшеуінен
басындағы бақты тақтан емес, күмбірлі күй мен әуелеген ән-жырдан тапқан
ұрпақ қаншама. Айталық, төре күйдің тәңірі Дәулеткерей, әншілігімен
Жайықтың сырнайы атанған Мұхит сал, "Шалқыманың” жаршысы Жантөре хан –
дарынымен дара тұрар есімдер!
Бір ғана Бөкейдің балалары – Жәңгір хан, Тәуке, Әділ, Меңдігерей
сұлтандар сарайынан күй керуендете шыққан салтанатты топ ше? Тәукеден –
Махамбет, Ғабдолхакім, Хабир күйшілер, Әділден – Науша күйші, Жәңгірден –
шабытты ақын, шебер домбырашы Шәңгерей тарайды. Меңдігерей де өзімен бір
анадан туған інісі Дәулеткерейді тек дәулет пен билікке баулымапты.
Ұлттық мәдениеттің тағы бір көрікті тобы – Қаратаевтар мен Мұхитовтар.
Бұлардың көшбасшысы – әнші Мұхит. Мұхиттың атасы да, әкесі Мерәлі –
Мерғали Еркінғалиев те рулы ел басқарған белсенділер. Мерәлінің Пангерей,
Шәңгерей, Мырзагерей, Мұхаметкерей (Мұхит), Сақыпкерей, Жанша (Ақжан)
және Жүсіп деген ұлдары болды. Сақып, Жанша, Жүсіптер бірінен-бірі асқан
домбырашы болса, Шәңгерей скрипканы сызылта ойнады. Әйтсе де, ағайынды
жетеуден оза шауып, "Оралдан ән оздырғаны” Мұхит сал.
Әйгілі аталарының туын жықпай жиырмасыншы ғасырға бұлардың бәрі Қаратаев
тегімен жеткен еді. Ұлт азаттық көтерілістің көсемі Қаратай сұлтанның
күресі кеңестік тарихнамада әуелі дәріптеліп, кейіннен есімі қайта
көмескіленді. Сірә, Ресей Думасының депутаты, алғашқы үкімет –
Қазревкомның мүшесі Бақытжан Қаратаевтың Голощекин саясатын айыптап, қыр
көрсете компартиядан шығуынан туған көзқарас салқыны болса керек.
Содан ба, Затаевичтің "1000 әніне” Қаратаев болып кірген Мұхит Жұбановтың
"Замана бұлбұлдарынан” Мерәлиев болып шықты. Тап күресі ушығып тұрған
заманда Ахаңдай жанашырдың Мұхит мұрасы мен оның кейінгі ұрпағының
тағдыры үшін ойлаған сақтығы еді. Сөйтіп, Мұхиттың өзінен тарайтын өнер
саңлақтары оның атымен – Мұхитовтар болып жалғасты.
Немере інісі Бақытжан Қаратаевтың айтуынша, ақжарқын, әңгімешіл Мұхит қай
төрдің де күткен мейманы болған. Жасында көркіне сұлулар сұқтанған әнші
қартайған шағында кең пейілді, келбетіне парасат ұялаған абызға айналып,
елдің құрметіне бөленген. Сөйтіп, жас шағында "Күнде той, күнде жиын
жүрген жерім” деуі де, егде тартқанда "Мен кепіл өткен жастың келмесіне”
дегені де шындықтан шалғай емес. Өмірінің соңында сезім әндерін шырқауды
доғарып, Құранның сөзін әуезелейтін ғажайып араби сарынды сопыдай
қайталаумен өткен дейді.
"Айдай” мен "Қыпшақ”, "Алуаш” пен "Қилым”, "Айнамкөз” бен "Паңкөйлек”,
"Дүния” мен "Зәуреш” әндері Мұхит есімін мәңгілік етті. Мұхит әншілігімен
қоса Боғданың, Тазбаланың, Абылдың, Сәулебайдың күйлерін нақышына келтіре
орындаған.
Мұхиттың Шоң (Мұхаметжан) және Нәу деген балалары әке қасиетін өздері мен
кейінгі ұрпақтарына дарытқан өнерпаздар. Он тоғызыншы ғасыр соңында ғұмыр
кешкен Шоң домбыра мен скрипкада шебер ойнаған. Шоңның балалары Лұқпан
мен Ғұбайдолла Мұхитовтар, Нәудің баласы Шайхы Қаратаев атасының ән
қазынасын алтындай сақтап, жиырмасыншы ғасырға әкеп табыстады.
Немересі, 1890 жылы туған Шайхыны Мұхит орысша оқытып, әкімшілік қызметке
даярлады. Мұхит інілері Сақыпкерей, Жанша, Жүсіп және осы жасөспірім
Шайхы бесеуі қосылып, ол тұста болмаған жаңалық – қазақтың күй әуендері
мен орыстың би-вальстерін бес домбырамен күмбірлеткен. Сөйтіп, әдейілеп
емес, әсер мен әуестіктен оркестрге бас құраған.
Жиырмасыншы жылдардың басында Орынборда қазақ ән-күйлерін жинаумен
шұғылданған Затаевичтің есіл-дерті елге есімі жайылған Шайхыны көру еді.
Оралдық жігіттер екеуін кездестірмек болып, Жымпитыға жеделхат жөнелтті.
Жауап орнына оның таяуда өмірден өткені туралы өкінішті хабар келді.
Қайран Шайхы өзінің "Арман” әнін домбыра шегінде баяу қағумен дем үзіпті.
Соңғы сәтте қасында болған өнерпаз жігіт Бақ Жұмағалиев Орынборға келіп,
Шайхының "Арманы” мен одан үйренген Мұхиттың "Мұхамедия” мен "Қоңыр әнін”
этнографқа жаздырған.

Әбілқайыр хан тарихының тағылымы

Мұқтар Ә. Әбілқайыр хан тарихының тағылымы. Ақтөбе.- 2010.- 18 Қараша
Қазақ тарихындағы күрделі тұлғалардың бірі — Кіші жүз ханы Әбілқайыр.
Бүгінге дейін оның қоғамдық-саяси қызметі, тарихи портреті сан мәрте
талқыланып, сан қырынан зерттеліп, ой елегінен өткізілгенімен нақты бағасын
ала алмай келеді.
Кеше ғана қазақты жоңғар жұтуға шақ қалғанда үш жүздің ығайы мен сығайын,
түгел хандары мен сұлтандарын, батырлары мен билерін мойындатып бас
қолбасшы сайланып, жауын талқандап, кейін қашырған, еліміздің батысы мен
солтүстігіндегі қалмақ пен казак-орыстан, оңтүстігіндегі Бұхара, Хиуа,
түркімен, қарақалпақтан еш тайсалмаған, көршілес башқұрт елінің хан тағына
шақырылған жалғыз қазақ — Әбілқайыр тарихы осыншама неге 300 жылға жуық
мерзім бойы пікір-талас нысанына ұласып келеді?
XVIII ғасырдағы зерттеушілер П.И.Рычков, XIX ғасырдағы зерттеушілер
А.И.Левшин, Л.Мейер, В.Н.Витевский, А.И.Добросмыслов, XX ғасырдағы кеңестік
тарихшылар А.Ф.Рязанов, М.П.Вяткин, Н.Г.Аполлова, П.Е.Матвиевский,
Е.Бекмаханов, В.Я.Басин, А.Сабырханов, қазақстандық тарихшы ғалымдар
И.В.Ерофеева, К.Л.Есмағамбетов, Ж.Жақсығалиев Ж.Қасымбаев, С.М.Мәшімбаев,
Ә.Қ.Мұқтар, т.б... Міне, осылай әбілқайыртанушылар тізімі жалғаса береді.
Қазақ тарихында бір тарихи тұлғаға осынша қалам тартқандар болған емес.
Соған қарамастан соңғы жылдары Әбілқайырмен тұстас, тағдырлас ағалы-інілі
буындар — Төле би, Қазыбек би,Әйтеке би, Бөкенбай, Бөгенбай, Қабанбай
батырлар, Жәнібек тархан, Абылай хан, т.б. аттары жиі-жиі аталып, тәуелсіз
еліміздің тарихына қосқан үлестері айшықталып, ұрпаққа үлгі ретінде
насихатталып жатқан тұста олардың қатарынан онын көрінбей, шетқақпай қалуы
неліктен?
Қарама-қайшылыққа толы Әбілқайыр заманын біржақты бағалау сонау XVIII
ғасырдың өзінде-ақ басталған. Оның негізін ресми орыс әкімшілігінің
шенеунігі И.И.Неплюев қалаған болатын. И.И.Неплюев пікірі барлық орыс
зерттеушілері мен тарихшылары еңбектерінде еш талдаусыз-ақ пайдаланылып,
Әбілқайырдың орыс отарлауына қарсылығы "оның бас хандыққа таласуы" және
қазақтар арасындағы араздықты басты ұйымдастырушы ретінде қарастырылды.
Мәселен, Әбілқайырмен замандас, 1734 жылдан Орынбор экспедициясында қызмет
еткен П.И.Рычков өзінің "Топография Оренбургской губернии" еңбегінде
қазақтарға жоңғарлар мен башқұрттардын қысымы күшейіп тұрған кездің өзінде-
ақ қазақ билеушілері арасындағы "ақылдысы әрі тез шешім қабылдайтын адам —
Әбілқайыр", — екендігі мойындалғанымен, Ресейге қарсы түрлі әрекеттерге
барып, халықты оған қарсы қоя білді және оның жоспарлары мен жауыздық
әрекеттері "Орта жүз билеушілерін де ренжітті", — деп түйінделген. Ал
Орынбор губернаторы И.И.Неплюев болса, ашықтан-ашық, өзінің Орынбор
өлкесіндегі қазақтар бағытындағы саясатына қарсы шыққан Әбілқайырды 1742
жылы 27 қыркүйекте Ресейдің Сыртқы істер коллегиясына жолдаған
хабарламасында "Әбілқайыр ханның адалдығына келер болсақ, бізде баласының
(Қожахмет. – Ә.М.) аманатта болғанына қарамастан, оған еш сенуге болмайды,
ол алдаушы және тәкаппар адам ", — деп жеткізсе, келесі бір құжатта қазақ
ханын Ресейге "ұлы қастық ойластырушы "дейді. (Казахско-русские отношения в
ХҮІ-ХҮІІІ веках. Сборник документов и материалов. А, 196. С. 254, 393; әрі
қарай – КРО).
Осыдан бастап Әбілқайыр қазақтарды Ресейге, оған бас июге бастаушы ғана
емес, сонымен бірге орыс патшасының Кіші жүздегі отарлау саясатына қарулы
жасақпен қарсы тұрушы, кей жағдайда Еділ бойына, Башқұрт еліне дейін барып
орыс империясының бодандары қалмақ, казак-орыстар мен башқұрттарға
шапқыншылықтар жасаушы деген екіұшты пікірлер зерттеулерге енеді. Сонымен
бірге орыс әкімшілігі қазақтар арасына от жағып, біріне сый-сыяпатты үйіп-
төгіп, екіншілеріне қырғиқабақ танытады. Мұндай жымысқы саясат орыс
әкімшілігі өкілдерінің Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Батыр, Барақ, т.б. билеушілер
жөнінде жазған хаттарынан айқын көрінеді. 1748 жылғы тамыздағы Әбілқайыр
өліміне дейін И.И.Неплюев оған қарсы Барақты, ол арқылы Батыр сұлтандарды
шебер пайдаланды. Губернатордың "Әбілқайыр, Барақ тектері Кіші, Орта жүздер
халықтарын тепе-теңдікте ұстау үшін ғана емес, сонымен бірге "жабайы "
халықтарды жуасыту үшін де аса қажет" деген ойлары іс жүзіне асырылып, өз
нәтижелерін беріп жатты. Осы сарындас хаттардағы пікірлер бүгінге дейін сан
ұрпақтың санасына сіңіріліп келеді. Ондағы тұжырымдарды өзге деректермен
жокқа шығару — қиынның қиыны. Ал, енді қазақ хандары, сұлтандары, батыр-
билері жазды делінген, астына мөрлері соғылған келесі бір хаттардың тобын
талдасақ, оларда қазақтардың Ресей патшасынан "көмек", "ақыл-кеңес" сұрап
өтініш білдіргені мөлдірете көрсетіледі. Үнемі "аса мәртебелі" деп орыс
кеңсесі талабымен жазылған хаттардың басым бөлігін дайындаған татар
молдалары мен оны аударған орыс тілмәштары екенін көпшілік оқырман біле
білмейді. Бірақ бізге жеткен мұндай хаттардың мәтіндері сол кезде-ақ орыс
әкімшілігі ыңғайына орай өзгертілгені құпия емес. Мәселен, Әбілқайырдың
1746 жылы Орынбордан келген аудармашы А.Бекметевты тұтқынға алып, өз
әрекетін "ішкі құпияны хабарламас үшін" деп түсіндіргені тілмәштардың
барлық мәліметін қатаң сыни көзқарастан өткізуге жетелейді. Екінші бір
мысал — Сырым батырдың 1792 жылғы 25 мамырдағы А.А.Пеутлингке жазған хаты.
Осы хатты оқып, танысқан генерал-губернатор "ешқандай түсініксіз",
"дөрекі", "Ресей басшыларына қалыптасқан құрмет жоқ", "патшаға
бағынбайтындар жазған", "хатқа жауап бермей, кері қайтару қажет" деген
шешімге келіп, хаттың түпнұсқасын Сырымның өзіне қайтартқан (ОрОММ 5-қ., 1-
т.,44-іс, 111-116-пп.)
Мұнан шығатын түйін біреу-ақ: орыс мұрағаттарына қазақ халқының мүддесін
білдіретін құжаттар жолатылмады.
Шындығын айтуға тиіспіз, кешегі кеңестік тарих ғылымы қазақ тарихын
негізінен орыс деректеріне арқа сүйеп жазылды. Деректердегі Ресейге қарсы
әрекеттер, мәліметтер үнемі біржақты қарастырылып, отарлыққа күрестің түп
тамыры хан-сұлтандардың әрекеттерінен, қазақтардың өзара күресінен,
әлеуметтік-экономикалық артта қалушылығынан іздестірілді. Ұлт-азаттық
күрестердің аясы әдейі тарылды. Осындай жағдайда Әбілқайырдың қоғамдық-
саяси қызметі толыққанды жазылуы да мүмкін емес еді. Қазақстанның
тәуелсіздікке қол жеткізуі Ресей мұрағаты деректерін қазақ шежірелері,
фольклоры материалдарымен салыстыра пайдалануға жол ашты. Бұған қосымша
қытай деректері мен шетел авторлары еңбектерінің колға тиюі тарих ғылымын
құнды мағлұматтармен байытты. Бұл жағдай Әбілқайыр хан туралы соны
тұжырымдар жасауға итермеледі.
Біріншіден, Әбілқайыр хан өмірі мен қызметі – халқымыздың тарихының күрделі
кезеңінде өрбіген құрамдас бір бөлігі. XVIII ғасырдың басындағы қазақ
жағдайын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.