Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен мақсаттары
Кіріспе.
1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
1.2.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерінің қолданылуына прокурорлық қадағалаудың негізгі бағыттары.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурорлық қадағалау актілері.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағыттарындағы міндеттерді жүзеге асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
2.1.Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру.
2.2Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңдарының қолданылуына прокурорлық қадағалау.
2.3.Бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым .қатынас және олардың заңдылықты сақтауына прокурорлық қадағалау.
2.4.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі арыздары мен шағымдарының заң талабына сай шешілуіне прокурорлық қадағалау.
3.Қылмыстық процесте адам мен азаматтың құқығын қорғаудағы прокурорлық қадағалау.
3.1.Жедел.іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін қолданылуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
3.2Тергеу мен анықтама қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін қолданылуына прокурорлық қадағалау.
3.3 Сотта қылмыстық және азаматтық істерді қарау кезіндегі азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуына прокурорлық қадағалау.
1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
1.2.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерінің қолданылуына прокурорлық қадағалаудың негізгі бағыттары.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурорлық қадағалау актілері.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағыттарындағы міндеттерді жүзеге асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
2.1.Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру.
2.2Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңдарының қолданылуына прокурорлық қадағалау.
2.3.Бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым .қатынас және олардың заңдылықты сақтауына прокурорлық қадағалау.
2.4.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі арыздары мен шағымдарының заң талабына сай шешілуіне прокурорлық қадағалау.
3.Қылмыстық процесте адам мен азаматтың құқығын қорғаудағы прокурорлық қадағалау.
3.1.Жедел.іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін қолданылуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
3.2Тергеу мен анықтама қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін қолданылуына прокурорлық қадағалау.
3.3 Сотта қылмыстық және азаматтық істерді қарау кезіндегі азаматтардың құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуына прокурорлық қадағалау.
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру қызметінің,,анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге наразылық білдіреді.Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді,сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады (ҚР Конституциясы 83-бап).
Прокуратура органдары ҚР Клнституциясы арқылы өзіне жүктелген осы міндеттерді орындауда үнемі адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бірінші орынға қояды.
Сондықтан да адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалау прокуратура органдары қызметінің басты бағыты болып табылады.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттiң мүдделерiнiң сақталуын қадағалау прокуратура органдарының қызметiнiң басты бағыты болып табылады.
Прокуратура органдарының бұл бағыттағы қызметi Қазақстан Республикасы «Прокуратура туралы» Заңының 4-тарауында көрсетiлген.
Аталған Заңның 28-бабына сай қадағалаудың мiндеттерi:
1)адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықтық актiлерi мен iс-әрекеттерiнiң заңға сәйкес келуiн қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушылыққа ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтап, жою, бұзылған құқықтарды қалпына келтiру шараларын қолдану болып табылады.
Прокуратура республика территориясында барлық заңдар мен құқықтық нормативтiк актiлердiң дәлме-дәл, бiртұтас қолданылуына жоғарғы қадағалау жасайтын орталықтандырылған бiрде-бiр мемлекеттiк орган болғандықтан адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше мүмкiншiлiгi бар және құқық бұзушылықты жоюды соттан тыс және сот арқылы да жүзеге асыра алады.
Прокуратура органдары ҚР Клнституциясы арқылы өзіне жүктелген осы міндеттерді орындауда үнемі адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бірінші орынға қояды.
Сондықтан да адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалау прокуратура органдары қызметінің басты бағыты болып табылады.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттiң мүдделерiнiң сақталуын қадағалау прокуратура органдарының қызметiнiң басты бағыты болып табылады.
Прокуратура органдарының бұл бағыттағы қызметi Қазақстан Республикасы «Прокуратура туралы» Заңының 4-тарауында көрсетiлген.
Аталған Заңның 28-бабына сай қадағалаудың мiндеттерi:
1)адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықтық актiлерi мен iс-әрекеттерiнiң заңға сәйкес келуiн қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушылыққа ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтап, жою, бұзылған құқықтарды қалпына келтiру шараларын қолдану болып табылады.
Прокуратура республика территориясында барлық заңдар мен құқықтық нормативтiк актiлердiң дәлме-дәл, бiртұтас қолданылуына жоғарғы қадағалау жасайтын орталықтандырылған бiрде-бiр мемлекеттiк орган болғандықтан адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше мүмкiншiлiгi бар және құқық бұзушылықты жоюды соттан тыс және сот арқылы да жүзеге асыра алады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Тақырып: Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына
прокурорлық қадағалаудың маңызы мен мақсаттары
ЖОСПАР:
Кіріспе.
1-Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына
прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық
қадағалаудың маңызы мен міндеті.
1.2.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар
мен заң актілерінің қолданылуына прокурорлық қадағалаудың негізгі
бағыттары.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурорлық қадағалау актілері.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағыттарындағы міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
2.1.Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру.
2.2Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңдарының
қолданылуына прокурорлық қадағалау.
2.3.Бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым –қатынас және олардың заңдылықты
сақтауына прокурорлық қадағалау.
2.4.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі арыздары мен
шағымдарының заң талабына сай шешілуіне прокурорлық қадағалау.
3.Қылмыстық процесте адам мен азаматтың құқығын қорғаудағы
прокурорлық қадағалау.
3.1.Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін
қолданылуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
3.2Тергеу мен анықтама қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін
қолданылуына прокурорлық қадағалау.
3.3 Сотта қылмыстық және азаматтық істерді қарау кезіндегі азаматтардың
құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуына
прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, сақталуына прокорорлық
қадагалаудың маңызы мен міндеті
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру
қызметінің,,анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ
Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге наразылық білдіреді.Прокуратура сотта
мемлекет мүддесін білдіреді,сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте
және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады (ҚР Конституциясы 83-бап).
Прокуратура органдары ҚР Клнституциясы арқылы өзіне жүктелген осы
міндеттерді орындауда үнемі адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын бірінші орынға қояды.
Сондықтан да адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
сақталуын қадағалау прокуратура органдары қызметінің басты бағыты болып
табылады.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттiң мүдделерiнiң сақталуын қадағалау прокуратура
органдарының қызметiнiң басты бағыты болып табылады.
Прокуратура органдарының бұл бағыттағы қызметi Қазақстан
Республикасы Прокуратура туралы Заңының 4-тарауында көрсетiлген.
Аталған Заңның 28-бабына сай қадағалаудың мiндеттерi:
1)адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықтық актiлерi мен iс-
әрекеттерiнiң заңға сәйкес келуiн қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушылыққа ықпал
еткен себептер мен жағдайларды анықтап, жою, бұзылған құқықтарды қалпына
келтiру шараларын қолдану болып табылады.
Прокуратура республика территориясында барлық заңдар мен құқықтық
нормативтiк актiлердiң дәлме-дәл, бiртұтас қолданылуына жоғарғы қадағалау
жасайтын орталықтандырылған бiрде-бiр мемлекеттiк орган болғандықтан
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше
мүмкiншiлiгi бар және құқық бұзушылықты жоюды соттан тыс және сот арқылы
да жүзеге асыра алады.
Өкiлдiк өрiсi мейлiнше кеңейiп, заңдылықтың бұрмалауының кез келген
көрiнiсiн қалт жiбермеу құқығына ие болған прокуратура органдары басты
назарды заңдылықтың неғұрлым актуальды мәселелерiне, мемлекеттiк органдар
мен лауазымды адамдардың қызметiне аударып, әлеуметтiк-экономикалық саланың
алуан түрлi мәселелерiне тiкелей килiкпейдi.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайды және ұйымдардың
қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпайды.
Қазақстан Респубикасының Бас Прокурорының бұйрығымен бекітілген
арнайы Нұсқаулығында осы прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен маңызын
ашатын, басты бағыттарын белгіленіп берілген: мемлекеттік органдардың
құқықтық актілерінің Конституцияға, заңдар мен Республика Президенті
актілеріне сәйкестігін қадағалау; адам мен азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының міндетті түрде сақталуын қадағалау;
экономикалық және әлеуметтік саладағы заңдардың қолданылуына қадағалауды
қамтамасыз ету.
Бұл басым бағыттарды іске асыру барысында сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күреске және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ерекше назар аудару
прокуратураға тапсырылған.
Прокуратураның заңсыз актiлердi ашу мен тоқтату жолындағы белсендi
қызметi республикадағы құқықтық қатынасқа, құқықтық мелекет құруға игiлiктi
ықпалын тигiзіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да
заңдық актiлерiн нақты және мүлтiксiз орындау арқылы бүкiл республика
ауқымында бiртұтас мемлекеттiк саясатты ықпалды жүргiзудi қамтамасыз етеді
.
1.2Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар
мен заң актілерінің қадагалауына прокорорлық қадағалаудың негізгі бағыттары
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерiнiң сақталуына тиiстi қадағалауды қамтамасыз ету
мақсатында ҚР Бас Прокуроры өзiнiң арнайы бұйрығымен (№60 21 қараша 2002
жыл) Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқаулықты бекiтiп, оның орындалуын барлық
прокурорларға жүктеген болатын.
Прокурорлық қадағалауды одан әрі нығайтуға байланысты аталған
Нұсқаулыққа өзгертулер мен қосымшалар енгізіліп, ҚР Бас Прокурорының
01.10.2011 жылы №60 бұйрығымен қайта жасақталды.
Нұсқаулық ҚР Прокуратура туралы Заңына және заңдардың қолданылуына,
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық
қадағалауды жүзеге асыру тәртібін анықтайтын Қазақстан Республикасының
басқа да заң актілеріне сәйкес қабылданды.
Ол нұсқаулық бойынша прокурорлық қадағалау төмендегi басымдық бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
1)адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
мiндеттi түрде сақталуын;
2)сыбайлас жемқорлықпен күрес, ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге
бағытталған заңдардың нақты және бiрыңғай қолданылуын;
3)мемлекттiк органдардың құқықтық актiлерiнiң Конституцияға, Республика
Президентiнiң заңдары мен жарлықтарына сәйкес келуiн;
4)қоршаған ортаны қорғау және оның ресрустарын тиiмдi пайдалану туралы
заңдардың қолданылуын;
5)кәсiпкерлiктi қолдау және қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуын
қадағалауды қамтамасыз ету;
6)кәмелетке толмағандар туралы заңдылықтың қолданылуына қадағалау жасау.
Бас Прокурордың немесе жетекшiлiк ететiн орынбасарларының тiкелей
тапсырмаларынсыз шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң азаматтық-құқықтық
дауларына прокуратура органдарының араласуына жол берiлмейдi. Заңды
тұлғалардың мүдделерiне қатысты талап-арыздар сотқа Бас Прокурордың немесе
оның орынбасарларының келiсiмiмен ғана жолданады.
Тексеру заң талаптарына сай, қадағалау құзырындағы аумақтарда заңдылық
жағдайын мұқият талдау негiзiнде, сондай-ақ Бас Прокурордың тапсырмалары
бойынша жоспарланып, орындалады. Бұл мақсатта, прокурорларда өзiнiң
қадағалау аумағындағы әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi
көрсеткiштерi, демографиялық жағдайы, сондай-ақ халықтың қоғамдық, дiни
және саяси белсендiлiгi толығымен сипатталған, үнемi жаңартылып отыратын
паспорты болуы керек.
Аумақтағы жалпы ахуал және заңды қолданудың аса проблемалы саласын
зерделеу мақсатында прокуратурада сотта қаралған қылмыстық, азаматтық және
әкiмшiлiк iстер бойынша қажеттi мәлiметтер жинақталуға тиiс.
Тексеру қатаң түрде өз құзыретi шеңберiнде және бiр айлық мерзiмде
жүргiзiлуi қажет. Бұл мерзiм жоғарғы тұрған прокурор арқылы ұзартылуға
жатады.Тексеру қаулы шығарылғаннан кейiн ғана жүргiзiледi. Шаруашылық
субъектiлерiн тексеру туралы қаулы құқықтық статистика органдарында
тiркеледi.Тексеру алдында тексерiлетiн субъектiнiң лауазымды тұлғасы
тексерудi тағайындау туралы қаулымен таныстырылуы керек.
Тексеру жүргiзу туралы қаулыны шығаруға Бас Прокурор, оның
орынбасарлары, Бас прокуратура департаменттерiнiң бастықтары, облыс
прокурорлары мен оларға теңестiрiлiген прокурорлар, олардың орынбасарлары,
қала, аудан, арнайы прокуратуралардың прокурорлары, олардың мiндеттерiн
атқарушылар құқылы.
ҚР Бас Прокуроры жоғарыда аталған бұйрығымен тексерiс тақырыбына
қарамастан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның қолданылуына,
мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiнiң заңдылығына баса назар
аударуды барлық прокурорлардан талап етедi.
Елiмiздiң негiзгi заңына сай Республиканың Президентi Конституцияның
мызғымастығының, адам және адамзат құқықтары мен бостандықтарының нышаны
әрi кепiлi.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады,
олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (ҚР
Конституциясы 12-бап).
Конститцуияға сай Қазақстан Республикасында әркiмнiң өзiнiң жеке
басының бостандығына құқығы бар. Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмайды.
Әркiмнiң ар-ождан бостандығына құқығы бар. Мемлекетте әрбiр адам жеке тұлға
ретiнде қаралып, ол мемлекет тарапынан қорғалады. Сондықтан да
Конституцияның 98 бабының 30 азаматтардың құқығы мен мiндеттерiне
арналған. Қазақстан Республикасында адамның құқықтарын қорғауға сенiмдi
құқықтық база құрылған. Мемлекет адамдардың заңды құқықтарын қорғай
отырып, олардың өз құқықтарын қорғау кезiнде басқа адамдардың құқықтарына
зиян келтiрмеуiн қадағалайды.
Конституция мен адамдардың құқығы жөнiндегi халықаралық құқықтық
құжаттарда көрсетiлген адамдардың құқығы – конституциялық құқықтары деп
аталады.
Бұл негiзгi фундаментальдық құқықтар және одан туындайтын басқа да
құқықтары мен бостандықтары, адам өмiрiнiң әр саласындағы, яғни, саяси,
әлеуметтiк, экономикалық, мәдени құқықтарын қамтамасыз етедi.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Жарғысы, Адамдардың құқықтары жөнiндегi
Халықаралық Билля және Қазақстан Республикасының Конституциясы негiзiнде
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен босатандықтарын мынандай үш үлкен
топқа бөлуге болады:
1) Жеке құқықығы мен бостандығы. Олар: әркiмнiң өмiр сүруге құқығы, жеке
басының бостандығы және теңдiгi, ар-ожданын қорғауға, еркiн жүрiп
тұру, тұрғылықты мекен-жайды өз еркiмен таңдауға, тұрғын үйiне қол
сұғылмаушылық, сөз еркiндiгi, ұлттық, дiни көзқарастардың еркiндiк
құқықтары;
2) Саяси құқығы мен бостандығы: керектi мәлiметтердi алу және тарату,
бейбiт әрi қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингiлер мен
демонстрациялар, шерулер өткiзуге хақылы, Республика азаматтарының
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын
сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға
қатысуға, мемлекеттiк қызметке кiруге тең құқығы бар;
3) Экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтары. Олар: әркiмнiң еңбек
ету бостандығы, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдау құқығы, өз мүлкiне
иелiгi, неке және отбасы, ана мен балалық құқығы, денсаулығын қорғауға
кепiлдiк құқығы, тегiн және ақылы бiлiм алу құқығы, творчестволық
еркiндiгi, қоршаған ортаны қорғау, еңбегi үшiн сыйақы алу,
жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалу, зейнетақы алуға, мүгедектiк, немесе
жасына және асыраушысынан айрылған жағдайда мемлекет тарапынан
жәрдемақы алуға, қорғалуға, ақысыз дәрiгерлiк көмекке құқылы.
Өмір сүру құқығы осы саладағы барлық басқа құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін құрайды. Ол әлемдік өркениеттің абсолютті
құндылығы болып табылады, өйткені адам қайтыс болған жағдайда қалған
құқықтардың барлығы мағынасы мен мәнін жоғалтады. Бұл іргелі құқықты
адамның жеке басының мемлекет, оның өкілдері не болмаса жеке тұлғалар
тарапынан оның өміріне кез келген заңсыз қол сұғушылықтан еркін болу құқығы
ретінде қарастыруға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен: қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай келетін еңбек ету
жағдайына құқығымен (ҚР Конституциясы 24-бабының 2-тармағы); жасына келген,
және науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айрылған жағдайда
әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын сақтау мен мемлекеттік
және жеке меншік емдеу мекемелерінде медициналық жәрдем алумен (29-бап)
және басқа да кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.
Іс жүзінде қалған барлық құқықтар қалай да болмасын өмір сүру
құқығының айналасында бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалуға, қолайлы
қоршаған ортаға, лайықты өмір сүруге құқығы, сол сияқты азаптаулардан және
басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-
әрекеттер мен жазалау түрлерінен еркін болу құқығы оның тиімді жүзеге
асырылуын қамтамасыз етудің қосымша құралдары болып табылады. Мемлекет бұл
құқықтарды мойындауға және қолда бар барлық құралдармен адамның өмір сүруі
үшін қолайлы жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына
қарсы жасалатын қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын іс-әрекет санатын
құрайтыны кездейсоқ емес.
Жеке өмір (прайвеси – жеке бас мәліметтерін қорғау) – БҰҰ Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, Азаматтық және саяси құқытар
туралы халықаралық пактіде және көптеген басқа халықаралық және өңірлік
келісімдерде танылған адамның іргелі құқығы. Жеке өмір адамның ар-намысы
мен жиналу бостандығы, ойлау бостандығы, бірлесу және сөз бостандығы сияқты
басқа да шешуші құндылықтарының негізін қалайды. Жеке өмір қазіргі
замандағы адамның маңызды құқытарының біріне айналды.
Әлемнің барлық елдері дерлік өз конституцияларында жеке өмір құқығын
мойындайды. Бұл конституциялық нормалар ең аз дегенде тұрғын үйге қол
сұғушылық пен коммуникациялар құпиясы құқықтарын қамтиды.
Қазақстан заңнамасында жеке өмірді қорғауға қатысты бірқатар нормалар
бар.Олар ҚР Конституциясы (18,25-баптары), ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
(16,17-баптары мен 27 және 29-таралуары), ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі
(10-бабы), ҚР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 18-бап), ҚР
қылмыстық кодексінің 142 – 145 баптарында жеке өмірге қол сұғылмауын
бұзғаны, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почтамен,телеграф арқылы және өзге
хабарламалар алмасу құпиясын, дәрігерлік құпияны жариялағаны, тұрғын үйдің
қол сұғылмауын заңсыз бұзғаны үшін қылмыстық жаупкершілік белгіленген.
Жалпыға ортақ танылған принциптер мен халықаралық нормаларға сәйкес ҚР
Конституциясы Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір
адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар (21-
баптың 1-тармағы) деп белгілейді.
Сонымен бірге, Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы Заңының 16-
бабына сәйкес шетел азаматтары Қазақстан Республикасының шетел азаматтары
үшін ашық аумағында Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпке сәйкес емін-еркін жүріп-тұрады және тұрғылықты мекенді таңдай
алады. Бұл құқықтар да заңмен және заң актілерімен реттелген.
ҚР Конституциясының 23-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасы
азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің
қызметі заңмен реттеледі деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасында ойлау, ар-ождан және дін бостандығына
кепілдіктерінің ҚР Конституциясының 22-бабымен бекітілген. Қазақстанда ар-
ождан мен діни сенім бостандығын құқықтық реттеу ҚР Діни сенім бостандығы
және діни бірлестіктер туралы Заңы мен Азаматтық кодекс және басқа да
заңнамалық актілер арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар бостандығының кепілдігі ҚР
Конституциясының 32-бабымен белгіленген:Қазақстан Республикасының
азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бұл
құқықты пайдалану мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық
сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен
Қоғамның санасы мен күнделiктi өмiрде адамдардың құқықтарын қорғауды
орнықтырмай құқықтық мемлекет құру мүмкiн емес. Азаматтардың құқығын тану,
сақтау және қорғау - мемлекеттiң мiндетi. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының заңдарында адам құқығын қорғауға талап күштi қойылған.
Құқық қорғау жұмысына барлық мемлекеттiк органдар қатысады. Адамдар мен
азаматтардың құқығы мен бостандығына мемлекеттiк қорғауды сот, прокуратура,
адвокатура, iшкi iстер, ұлттық қауiпсiздiк және басқа мекемелер өз құзыретi
шегiнде жүзеге асырады.
Азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғау тетiгi алдымен соттың
құзыретiне жатады, олар азаматтық, қылмыстық және әкiмшiлiк iстердi қарау
кезiнде жүзеге асырылады. Азаматтардың саяси, әлеуметтiк құқықтарының
бұзылуынан келген зиянды анықтау негiзiнен сотта шешiледi. Бiрақ, азаматтар
көбiне өздерiнiң бұзылған құқықтарын қалпына келтiруде сотқа дейiн
прокуратураға жүгiнедi, әрi прокуратура органдары азаматтардың
констиуциялық құқықтарын қорғауда үлкен жұмыстар атқарады.
Заңдылықтың сақталу жағдайы туралы хабарламалар прокуратураға әр
түрлi жолдармен түседi. Соның iшiнде көбiне азаматтардың өздерiнiң
құқықтарының бұзылуы туралы арыздары, бұқаралық ақпараттардағы
хабарламалар, материалдар мен статистикалық анықтамалар, қылмыстық,
азаматтық және әкiмшiлiк құқық бұзушылық жөнiндегi iстер.
Прокуратура заң бұзушылық туралы хабарламаларды алғаннан кейiн өз
құзыретi шегiнде тексеру жұмыстарын жүргiзе алады, немесе ол туралы басқа
тиiстi органдарға тапсырма бередi.
Прокуратураның құқық қорғау функциялары, соның iшiнде денсаулығына
немесе жасына байланысты өз құқықтары мен заңды мүдделерiн өз бетiнше
талап етуге қабiлетсiз азаматтар мен адамдардың едәуiр бөлiгiнiң құқықтары
мен бостандықтарына тиеслi көпшiлiк сипаттағы заңның бұзылуын жою, сотқа
талап-арыз беру арқылы орындалады. Қалған жағдайда әр азаматқа өз құқығы
мен бостандығын сот арқылы қорғау тәртiбi түсiндiрiледi.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезiндегi прокурорордың өкiлеттiгi мен
прокорорлық қадағалау актiлерi.
Қадағалауды жүзеге асыру кезiндегi прокурордың өкiлеттiгi ҚР
Прокуратура туралы Заңының 29-бабында көрсетiлген, олар:
1)жүргiзiлетiн тексерiс мәселелерi бойынша азаматтар мен лауазымды
адамдарды шақыруға және олардан айғақтар алуға;
2)қызметтiк куәлiгiн көрсетiп, мемлекеттiк органдардың, меншiктiң барлық
нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жәйларына кедергiсiз кiруге;
2-1) жүргізілетін тексеріс мәселелері жөнінде банктерден жеке және заңды
тұлғалардың операциялары мен шоттары бойынша коммерциялық, банктік және
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып саналатын мәліметтердің жариялануға
болмайтын талаптарын сақтай отырып, мәліметтер алуға;
2-2) жасырын қылмыстарды анықтау мақсатында құзыретті органдардан жедел-
іздестіру шараларын жүзеге асырып, олардың нәтижелері туралы хабар беріп
отыруды талап етуге;
3) басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтың жай-күйi және
оны қамтамасыз ету жөнiндегi қажеттi құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректердi алуға;
4) тексерiске қатысу және қорытынды беруi үшiн мамандарды тартуға;
5) прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзiнiң құзыретiне сәйкес
тексерiс жүргiзудi басқа лауазым иелерiнен талап етуге және бұлардың
нәтижелерi туралы хабарлауды мiндеттеуге;
6) қауiпсiздiктi және қадағалау қызметiн қамтамасыз ету үшiн тексерiстi
жүзеге асыруға басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлерiн тартуға;
6-1) сараптамалар тағайындауға;
7) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да тексерiс
әрекеттерiн жасауға құқылы.
Тексеру нәтижелерi бойынша прокурор құқық бұзушылықты жою үшiн
төмендегi прокурорлық актiлердi қабылдауы мүмкiн:
1) наразылық енгiзедi;
2) заң бұзушылықты болдырмау жөнiнде ұйғарым бередi;
3) қылмыстық iс қозғау,тәртiптiк iс жүргiзу немесе
әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзу, прокурордың талабын
мәжбүрлеп орындату, жеткiзу(күштеп әкелу) жөнiнде қаулы шығарады,
материалдық залалдың өтелу шараларын қолданады;
4) адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң
құқықтары мен заңды мүдделерi бұзылған жағдайда, заңдардан басқа, заңсыз
актiнiң күшiн тоқтата тұрады;
5) мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдары
енгiзген тыйым салу-шектеу сипатындағы шаралардың күшiн жояды немесе алып
тастайды;
6) мемлекеттiң, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен
олардың заңмен қорғалатын мүдделерiн сақтауды соттан өтiнедi;
7) органға немесе лауазымды адамға заңдылықты бұзуды болдырмау
туралы ұсыныс енгiзедi;
8) заң бұзушылыққа жол берілмейтіні туралы алдын ала
ескертеді;
9) осы Заңда көзделген өзге де прокурорлық қадағалау актілерін
енгізеді.
Прокурорлық қадағалау актiлерiнде заң нормаларына мiндеттi
түрде сiлтеме жасай отырып, заң бұзушылықтың құқықтық мәнi баяндалып,
осыған орай заңның келеңсiз бұзылу салдары, себептерi мен жағдайлары
көрсетiлiп және кемшiлiктердi болдырмау, кiнәлi адамдарды жауапкершiлiкке
тарту туралы мәселе қойылады. Сонымен қатар прокурорлар прокурорлық
қадағалау актiлерiнiң орындалуына және iс жүзiнде заң бұзушылықтың
жойылуына бақылауды қамтамасыз етуге мiндеттi.
Прокурорлық қадағалау актiлерiнiң заңдылғын жоғарғы тұрған
прокурорлар тексерiп, егер олар заң талаптарына қайшы шығарылған жағдайда,
нақты шешiм қабылданғанға дейiн оларды қолдануды тоқтатуға, заңда не Бас
Прокурордың арнайы бұйрығында белгiленген құзырет шеңберiнен шығып кеткен
жағдайда прокурорлық актiлердi қайтарып алуға, прокурорлық актiлер
Конституцияға, заң актiлерiне, ҚР Президентiнiң жарлықтарына, Бас
Прокурордың бұйрықтары мен нұсқаулықтарына қайшы келсе, олардың күшiн
жояды.
Бас Прокурордың бұйрығына сай мемлекеттiк органдар қабылдаған
тыйым салу-шектеу сипатындағы шаралардың заңдылығына, сондай-ақ заңдарда
көзделген жағдайда олардың қолданылуы туралы прокурорды уақытша хабардар
ету қамтамасыз етiлiп, олардың заңдылығын екi күннiң iшiнде тексеру қажет.
Заңсыздық анықталған уақытта олардың күшiн жою немесе алып тастау туралы
қаулы шығарылуы тиiс. Мемлекеттiк органдардың тиiстi хабарламаларды мүлде
бермеу немесе уақытында бермеу фактiлерiн анықтау мақсатында прокурорларға
өз аумағында жылына кем дегенде бiр мәрте тиiстi тексеру ұйымдастыруы
жүктелген. Мемлекеттiк органдардың жүргiзген жұмыстары туралы заң
актiлерiне сәйкес прокурорды хабардар етпеу немесе уақытылы хабардар етпеу
фактiлерi анықталса,кiнәлi лауазымды тұлғаларды заңда белгiленген әкiмшiлiк
жауапкершiлiкке (ӘҚБ ҚР Кодексi 355-бап) тарту мәселесiн тиiстi прокурор
мiндеттi түрде шешуi қажет.
Прокурорлық тексеру барысында жасырын заң бұзушылықты анықтау қажеттiгi
туындаған жағдайда және оны анықтауды жүзеге асыру үшiн өзге мүмкiндiк
болмаса, прокурор құзыреттi органдар тарапынан жедел-iздестiру шараларын
жүргiзу мәселесiн шешедi. Жедел-iздестiру iс – шараларын жүргiзуге негiз
Бас Прокурордың, оның орынбасарларының, облыс прокурорлары мен оларға
теңестiрiлген прокурорлардың ғана қаулылары болып табылады. Қаулыда жедел-
iздестiру iс-шараларының негiзi, олардың өткiзiлу мерзiмi, тексерiлетiн
субъектiлердiң ауқымы және алынған нәтижелердiң берiлу нысаны көрсетiледi.
Қажеттi жағдайда тексеруге мамандар тартылады. Ал сараптама арнайы ғылыми
бiлiм қажеттiлiгi туындағанда ғана және оның нәтижесiнсiз прокурорлық
тексерудi жүзеге асыру мүмкiн болмайтын жағдайда ғана тағайындалады.
Сараптаманы тағайындау туралы қаулыны Бас Прокурор, оның орынбасарлары, Бас
прокуратура департаменттерiнiң, дербес басқармалары мен бөлiмдерiнiң
бастықтары, облыс прокурорлары, оған теңестiрiлiген прокурорлар мен олардың
мiндеттерiн атқарушылар және облыс прокурорымен келісе отырып аудан, қала
прокурорлары шығарады. Сараптама тағайындау туралы қаулыда: сараптаманы
тағайындау негiзi, уақыты, орны, сараптауға жолданған объектiлер мен
сарапшының қарауына берiлетiн өзге де құжаттар, сарапшының тұжырымына негiз
болатын тексеру материалдарында бар мәлiметтер, сарапшының алдына қойылтан
сұрақтар, сот сараптама органының атауы немесе сараптама жүктелген маманның
аты-жөнi көрсетiледi.
Қазақстан Республикасы Прокуратура туралы Заңның 7-бабының
талаптарына сай, прокуратура органдары заңдарда белгіленген тәртіппен заң
бұзушылық туралы арыздарды қарай келіп, адамның және азаматтың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуын жою,
бұзылған құқықты қалпына келтіру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзге де кемістіктері
салдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса, прокурор оны
қамтама- сыз ету жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Қандай да болмасын өкiлеттi органның құзыретi туралы азаматтар мен
заңды тұлғалардың алғашқы арыздары ҚР Әкiмшiлiк процедурасы туралы
Заңының талаптарына сай ведомстволық бағыныстылығы бойынша тиiстi
мемлекеттiк органға жолданылады және арызданушыға осы орган қабылдаған
шешiммен келiспеген жағдайда прокуратураға қайта шағымдану мүмкiндiгi
туралы түсiндiрiледi.
Барлық прокуратураларда азаматтар мен заңды тұлғаларды жеке қабылдау
жүргізіледі және олардың ауызша, жазбаша арыздары қаралып, заң талаптарына
сай шешім қабылданып, ол жөнінде хабарланады.
Прокуратура органдары заңда белгіленген тәртіппен адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын,заңды тұлғалар мен мемлекеттің мүдделерін
қорғау жөнінде өздеріне жүктелген міндеттерді орындамайтын лауазымды
адамдарды жауапкершілікке тарту шараларын қолданады.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағытындағы міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның
қызметiнiң тәртiбi және прокурорлардың өкiлеттiгi Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Прокуратура туралы Қазақстан
Республикасы Заңымен, заң актiлерiмен, Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен, Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының
бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына сай прокуратура
мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы
Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкiмшiiлк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары
қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою
жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық
бiлдiредi, заңмен белгiленген жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық
құдалауды жүзеге асырады.
Прокуратура органдарының қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
республикадағы басқа да заңдар жатады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 339, 340, 341, 343-
баптарында прокурорлардың өз өкілеттігін жүзеге асыруына кедергі жасау,
өміріне, туыстарының өміріне қатер төндіру қылмыстық жауапкешілкке алып
келетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 62-бабында:
Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел іздестіру қызметінің сотқа дейінгі
жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын лауазымды тұлға
деп анықтама бере отырып, прокурордың сотқа дейінгі іс жүргізу және істі
соттың қарауы кезіндегі өкілеттігі осы Кодекстің 190, 190-4, 192, 197, 289,
317, 396, 458, 460-баптарына сәйкес анықталатындығы көрсетілген.
Сол сияқты прокурорлардың өкілеттігі Қазақстан Республикасының
азаматтық іс жүргізі кодексі, Қазақстан республикасының қылмыстық атқару
кодексі, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексі, Қазасқтан Респубикасының Жедел – іздестіру қызмет туралы Заңы
және басқа да заңдармен реттеледі.
Прокурорлық құқық негіздерінің ішінде Республика бекіткен халықаралық
шарттардың орны ерекше. Прокуратура осы шарттардың негізінде көптеген
елдермен құқықтың әр саласында бірігіп, адамдар мен азаматтардың құқықтарын
қорғау, қылмыспен күрес, оның алдын алуда үлкен жұмыс атқарумен қатар,
дүниежүзлік тәжірибені игеруде.
Конституцияның 4-бабының талаптарына сай прокурорлық құқық негізіне
Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік
қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституциялық Кеңес қабылданған заңдар мен халықаралық шарттардың
Конституцияға сәйкестігін қарап, қорытындылар береді. Конституциялық
Кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді. Республиканың
бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті.
Прокуратура органдарының қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
сонымен қатар құқықтық – нормативтік актілер де жатады, солардың ішінде Бас
Прокурордың бұйрықтары, нұсқаулықтары, өкімдері, ережелері бар.
Прокуратура органдарын ұйымдастыру және олардың қызметi бiртұтас,
орталықтандырылған, тәуелсiз, заңдылық пен жариялылық принципi арқылы
жүзеге асады.
ҚР Конституциясының 83-бабы мен ҚР “Прокуратура туралы” Заңының 9-
бабына сай Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгi прокурорлар
жоғары тұрған прокурорларға және Қазақсан Республикасының Бас Прокурорына
бағынатын органдар мен мекемелердiң бiртұтас орталықтандырылған жүйесiн
құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының бiртұтас жүйесiн
Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
қалалар мен республика астанасының прокуратурасы, ауданаралық, аудандық,
қалалық және соларға теңестiрiлген әскери және мамандандырылған
прокуратуралар құрайды. Қазақстан Республикасының прокуратурасы жанынан
ведомстволар, мекемелер құрылуы мүмкін.
Бiртұтастық принципi дегенiмiз прокуратура органдарының құрылымы мен
қызметтерiнiң, алдыға қойған мақсаттарының және өз қызметтерiн iске
асырудағы өкiлеттiктерi мен қолданылатын прокурорлық актiлерiнiң
бiрдейлiгi. Сонымен бiрге, жоғарғы тұрған прокурордың өз өкiлеттiгiн
төменгi прокурор арқылы немесе төменгi прокурордың мiндетiн жоғарғы тұрған
прокурордың iске асыра алуы, әрi жоғарғы тұрған прокурорлардың төменгi
тұрған прокурорлардың шешiмдерiн өзгертiп не жоя алуы.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң
орталықтандырылған принципы төменгi прокурорлар жоғарғы тұрған
прокурорларға және Республика Бас Прокурорына бағынуы арқылы айқындалады.
Сонымен бiрге Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы ұйымдастырып,
таратып отырған прокурорлық қадағалау практикасының бiрлiгi, жоғарғы тұрған
прокурорлардың төменгi тұрған прокурорлардың iс-әрекетiне жауаптылығы, әрi
олардың жұмыстарын орталықтан бағындырып, бақылап отыруында.Төменгi
прокурорлар жоғарғы прокурорлар арқылы қызметке тағайындалып, төменнен
жоғары, барлық прокурорлар Қазақстан Республикңасы Бас Прокурорына тiкелей
бағынады. Барлығының мақсаты республика көлемiнде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ету. Сонымен қатар, әр прокуратура шешiм алуда тәуелсiз, тек
заңға бағынады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн басқа мемлекеттiк
органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық
бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады және Республика Президентiне ғана
есеп бередi.
Өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде
прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады. Прокурорлық
қадағалау актiлерi барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшiн мiндеттi. Прокурордың заңды қызметiне кедергi жасаған
лауазым иелерi мен жеке азаматтар заңда көрсетiлген тәртiппен жауаптылыққа
тартылады.
Прокурорлар, олардың орынбасарлары, көмекшiлерi өздерiнiң прокурорлық
қадағалауды iске асыру кезiндегi, заңда көрсетiлмеген жағдайда,
материалдар, қылмыстық iстер бойынша бiреулерге түсiнiк беруге,
хабарламалар беруге мiндеттi емес. Прокурорлар өз қызметiн тәуелсiз жүзеге
асыра отырып, заңдылық пен тәртiптi нығаютуға бағытталған жұмыстарын басқа
құқық қорғау және мемлекеттiк органдармен тығыз байланыста жүргiзуге
мiндеттi. Прокуратура қызметкерлерiне саяси партия, қоғамдық ұйымдардың
мүшесi болуға, жергiлiктi мемлекеттiк мекемелердiң сайланбалы жұмыстарына
мүше болуға, жеке кәсiпкерлiкпен айналысуға заңмен шектеу қойылуы да,
олардың өз қызметтерiн тәуелсiз, тек заңдылықты басшылыққа алып атқаруына
бағытталған.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудағы негiзгi бiр маңызды принцип –
заңдылықты сақтау принципы. Заңдылық – демократиялық мемлекеттiң құқықтық
фундаментi.
Прокуратура туралы ҚР Заңында Заңда белгiленген негiз бен
тәртiп бойынша шығарылған прокурорлық қадағалау актiлерi барлық органдар,
ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi деп көрсеткен, яғни
заңдылықты қадағалауда алдымен прокуратура өзi заңдылықты сақтауға
мiндеттi. Оның iс-әрекетi әрқашанда заң шеңберiнде болып, өз құзыретi
аясында заңдылықтың үстемдiк етуiне жоғарғы прокурорлық қадағалау жасауы
керек.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң келесi
принципi – прокуратура органдарының Республиканың азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы
заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс –қимыл жасауы.
Прокуратура жұмысының жариялылығы Бас прокуратурада арнайы бөлiм, не
басқарма, ал төменгi прокуратураларды осы мiндет жүктелген қызметкерлер
арқылы жүзеге асырылады. Прокуратураның жұмысы туралы хабарламалар беру
кезiнде мемлекет пен азаматтардың мүддесiне қайшы келетiн мәлiметтер
жарияланбауы қамтамсыз етiлуi қажет.
ҚР Бас Прокурорының 01.10.2010 жылғы №60 бұйрығымен бекiтiлген
Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы Нұсқаулығынының 2-тарауы прокурорлық қадағалаудың жеке
бағытындағы мiндеттердi жүзеге асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру
тәртiбiн қарастырып, оларды 9 топқа бөлген.
1. Әлеуметтiк саладағы заңдылықты қадағалау.
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау
саласында заңдылық жағдайы жүйелi талданып, кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолдануын тексеру мемлекеттiк органдар мен жүйелi алдын–алу
мекемелерiнде, ал қажет болған жағдайда балалар үйiнде, мектеп-
интернаттарда және балаларды күтiп, тәрбиелейтiн басқа да мекемелерде
өткiзiлуi тиiс. Жетiм және ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды есепке алу
туралы заң талаптарының сақталуы, және олардың құқықтарының, оның iшiнде
мүлiктiк құқықтарының қорғалуы үнемi прокурордың қадағалауында болу қажет.
Өкiлеттi мемлекеттiк органдарда қаралатын кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен бостандықтарын шектеу туралы iстерге прокурорлар мiндеттi
түрде қатысып, оларды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және ақтау орталықтарында
ұстау заңдылығын қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiстi өкiлеттi мемлекеттiк органдарда кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған бiлiм, неке және отбасы,
денсаулықты қорғау, халықты еңбекпен қамту, еңбектi қорғау туралы
заңнамалардың қолданылуы прокуратура тарапынан тексерiлiп тұруы қажет.
Бiлiм туралы заңнаманың қолданылуын қадағалау бiлiм мекемелерiнiң
тарапынан бюджет және қаржы тәртiбiнiң, лицензиялау мәселелерiнiң,
мемлекеттiк жалпы бiлiм стандартының сақталуына, барлық жас өспiрiмдердiң
оқуға қамтылуын, тегiн бiлiм алу туралы конституциялық құқықтарының
сақталуына қадағалау тұрақты жүргiзiлуге тиiстi.
Прокурорлар денсаулық сақтау заңнамасында белгiленген мемлекеттiк
денсаулық сақтау ұйымдары тарапынан көрсетiлетiн медициналық-санитарлық,
медициналық-әлеуметтiк және дәрi-дәрмек көмектерiнiң тегiн болуы мен қол
жетiмдiлiгi, сондай-ақ халықты аурудан сақтандыру және қолайлы санитарлық-
эпидемиялық ахуалды қамтамасыз ету талаптарының сақталуын, зейнетақы мен
жәрдемақы тағайындау және оларды төлеу заңдылығына қадағалауға тиiс.
Еңбек, көшi-қон, азаматтық туралы заңнамалардың қолданылуы, әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстердi қарауда өкiлеттi мемлекеттiк органдар мен
лауазымды адамдардың әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамалардың
қолданылуындағы заңдылықтың сақталуына прокурорлар тарапынан үнемi
қадағалау ұйымдастырлады.
Мемлекеттiк өкiлеттi органдарда (қабылдаушы-бөлушi, әкiмшiлiк
тәртiбiмен қамауға алынған адамдарды арнайы қабылдау мекемелерi, iшкi iстер
органдарындағы медициналық айықтырғыш тарапынан) кемiнде аптасына бiр мәрте
тексеру жүргiзiп (оның iшiнде түнгi мезгiлде, демалыс, мереке күндерi де),
азаматтарды арнайы мекемеге әкелу заңдылығы мен онда болу мерзiмiнiң
сақталуы, мекемелерде белгiленген режим және ұстау тәртiбiнiң қамтамасыз
етiлуiн қадағалап, егер заңсыз әкелу, ұстау фактiлерi анықталса, тез арада
оларды босату,заңсыздыққа жол берген лауазым иелерiнiң жауапкершiлiгiн шешу
– прокурорлардың басты мiндеттерiнiң бiрi.
2.1Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру.
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау
саласында заңдылық жағдайы жүйелi талданып, кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолдануын тексеру мемлекеттiк органдар мен жүйелi алдын – алу
мекемелерiнде, ал қажет болған жағдайда балалар үйiнде, мектеп-
интернаттарда және балаларды күтiп, тәрбиелейтiн басқа да мекемелерде
өткiзiлуi тиiс.Жетiм және ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды есепке алу
туралы заң талаптарының сақталуы, және олардың құқықтарының, оның iшiнде
мүлiктiк құқықтарының қорғалуы үнемi прокурордың қадағалауында болу қажет.
Өкiлеттi мемлекеттiк органдарда қаралатын кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен бостандықтарын шектеу туралы iстерге прокурорлар мiндеттi
түрде қатысып, оларды уақытша оқшаулау,бейiмдеу және ақтау орталықтарында
ұстау заңдылығын қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiстi өкiлеттi мемлекеттiк органдарда кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған бiлiм,неке және отбасы,
денсаулықты қорғау,халықты еңбекпен қамту, еңбектi қорғау туралы
заңнамалардың қолданылуы прокуратура тарапынан тексерiлiп тұруы қажет.
Бiлiм туралы заңнаманың қолданылуын қадағалау бiлiм мекемелерiнiң
тарапынан бюджет және қаржы тәртiбiнiң, лицензиялау мәселелерiнiң,
мемлекеттiк жалпы бiлiм стандартының сақталуына, барлық жас өспiрiмдердiң
оқуға қамтылуын, тегiн бiлiм алу туралы конституциялық құқықтарының
сақталуына қадағалау тұрақты жүргiзiлуге тиiстi.
Прокуратура органдары мүгедектердің,оралмандардың,мүмкінд іктері
шектеулі балалардың құқықтарын қорғау бойынша бір жылда ғана 170 мыңнан аса
адамның құқықтарының бұзылуын қорғап қалған.
Прокурорлар денсаулық сақтау заңнамасында белгiленген мемлекеттiк
денсаулық сақтау ұйымдары тарапынан көрсетiлетiн медициналық-санитарлық,
медициналық-әлеуметтiк және дәрi-дәрмек көмектерiнiң тегiн болуы мен қол
жетiмдiлiгi, сондай-ақ халықты аурудан сақтандыру және қолайлы санитарлық-
эпидемиялық ахуалды қамтамасыз ету талаптарының сақталуын,зейнетақы мен
жәрдемақы тағайындау және оларды төлеу заңдылығына қадағалауға тиiс.
Кәмелетке толмағандар үшін білім,денсаулық сақтау және басқа да
әлеуметтік мәселелерді шешуге бөлінген бюджеттік қаражаттың мақсатты және
заңды жұмсалуына міндетті және уақытылы қадағалауды қамтамасыз ету барлық
прокурорларға жүктелген.
Еңбек, көшi-қон, азаматтық туралы заңнамалардың қолданылуы, әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстердi қарауда өкiлеттi мемлекеттiк органдар мен
лауазымды адамдардың әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамалардың
қолданылуындағы заңдылықтың сақталуына прокурорлар тарапынан үнемi
қадағалау ұйымдастырлады.
Тексерумен мемлекеттік өкілетті органдар және жұмыспен қамтамасыз
етушілердің экологиялық, сантарлық-эпидемиялық қолайлы ахуалды
қалыптастыруға және радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шараларды ұйымдастиыру мәселелері де қамтылуы керек.
Мемлекеттiк өкiлеттi органдарда (қабылдаушы-бөлушi,әкiмшiлiк тәртiбiмен
қамауға алынған адамдарды арнайы қабылдау мекемелерi, iшкi iстер
органдарындағы медициналық айықтырғыш тарапынан) кемiнде аптасына бiр мәрте
тексеру жүргiзiп(оның iшiнде түнгi мезгiлде, демалыс, мереке күндерi де),
азаматтарды арнайы мекемеге әкелу заңдылығы мен онда болу мерзiмiнiң
сақталуы,мекемелерде белгiленген режим және ұстау тәртiбiнiң қамтамасыз
етiлуiн қадағалап, егер заңсыз әкелу,ұстау фактiлерi анықталса, тез арада
оларды босату, заңсыздыққа жол берген лауазым иелерiнiң жауапкершiлiгiн
шешу – прокурорлардың басты мiндеттерiнiң бiрi. Сонымен қатар
Еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтары.Әлеуметтік қамсыздандыру
құқығы
Қазақстан Республикасында жүйелі мемлекеттік саясат жүргізу нәтижесінде
еңбек саласында ұйымдарға өзінің ұйымдық-құқықтық нысанына орай нарықтық
экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу мәселесін әлеуметтік диалог
барысында ұжымдық келісім-шарттар мен салалық келісімдер жасау арқылы
шешуге мүмкіндік беретін құқықтық база жасалған.
Қазақстан Республикасының Конституциясында ең төменгі жалақы мөлшеріне
кепілдік берілетіні белгілі, жұмыс берушілердің азаматтарға одан төмен
жалақы төлеуге қақысы жоқ. Қызметкерлер, жұмыс берушілер және кәсіподақтар
арасында ұжымдық келісім-шарттар мен нарықтық экономика жағдайындағы
келісімдер арқылы еңбекке ақы төлеуді реттеудің келісім-шарттық принципі
енгізілген, бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы реттеліп отырады.
Осылайша, жыл сайын ең төменгі жалақы деңгейін есептеп, бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысын көтеріп, республика өзінің экономикалық әлеуетін
пайдаланады, өйткені бақылаусыз көтеру мемлекеттік бюджеттің мүмкіндігіне
сай болмауы мүмкін. Сонымен бірге, жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу
мәселесін шешу үшін Үкімет белгілі қадамдар жасауда. Ең төменгі жалақы
мөлшерінің жыл сайынғы өсуі инфляцияның тиісті өсімінен озып отырады.
Сонымен қатар, қазіргі кезде ең төменгі жалақы мөлшері ең төменгі
күнкөріс деңгейіне негізделеді.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтеріне
сәйкес 2008 жылы ең төменгі жалақы мөлшеріне бара-бар жалақы алған
қызметкерлер саны елдегі жалпы қызметкерлер санының 1,5%-ын құраған (40520
адам).
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет саласы қызметкерлері жалақысының
деңгейін бір мезгілде оларға еңбек ақы төлеу жүйесін жақсарта отырып, кезең-
кезеңімен көтеріп келеді. Бюджет саласындағы жалақы 1998 және 2008 жылдар
аралығында 6851 теңгеден 35253 теңгеге дейін немесе 5,1 есе өсті Алайда,
бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын көтеру жөніндегі қабылданып жатқан
шараларға қарамастан, олардың еңбегіне ақы төлеу деңгейі орташа
республикалық деңгеймен салыстырғанда жоғары емес.
2008 жылғы 6 ақпандағы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауына
сәйкес орта мерзімді кезеңде бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы 2012
жылы 2008 жылғымен салыстырғанда 2 есе жоғарылайтын болады.
Денсаулық сақтау, медициналық көмек алу құқығы
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың заңда белгіленген
денсаулығын сақтау, кепілдік берілген көлемдегі тегін медициналық көмек пен
ақылы медициналық көмек және мемлекеттік және жеке емдеу мекемелерінде,
сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысатын адамдардан ақылы
медициналық көмек алу құқығын көздейді.
Халықтың денсаулығы республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
басты факторларының бірі болып табылады. Денсаулық сақтау саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мен міндеттері Қазақстан
Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау, сапалы медициналық қызмет
көрсету және оларды мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз ету
конституциялық құқықтарын сақтау болып табылады.
Мемлекет басшысы, Үкімет бұл мәселелерге оларды ұлттық басымдықтар
санатына жатқыза отырып ерекше көңіл бөледі, сондықтан халықтың денсаулық
күйін жақсарту және саланы одан әрі дамыту Қазақстанның әлемнің бәсекеге
қабілетті елдері қатарына кіруі үшін міндетті шарттардың бірі деп
қарастырылады.
Қазіргі уақытта денсаулық сақтауды дамыту институционалдық түрлену,
кадрлық әлеуетін дамыту, сапалы медициналық қызмет көрсету кезеңіне еніп
отыр. Аурудың алдын алу және салауатты өмір салтын қалыптастыру басымдыққа
айналуда, бұл Мемлекет басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына Жолдауында айтылған.
Азаматтардың денсаулығын нығайтуға ана мен бала денсаулығын жақсарту,
әлеуметтік маңызды аурулардың, жарақаттанудың, ауыртпалығын азайту,
санитарлық-эпидемиологиялық әл-ауқатты қамтамасыз ету, салауатты өмір
салтын қалыптастыру және дұрыс тамақтану сияқты мақсаттар кіреді.
Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде халықтың туу деңгейінің 13%-ға өсуі,
жалпы өлім деңгейінің тұрақталуы, тиісінше халықтың табиғи өсу
коэффициентінің 1,6 есе артуы байқалуда.
Ана мен бала өлімін төмендету жөніндегі бағдарламасының жүзеге асырылуы
барысында балалық пен тууға көмектесуді ұйымдастыру базасының нығаюы,
олардың қазіргі заманғы, негізінен диагностикалық және оңалту құрал-
саймандармен жабдықталуы жалғасуда, кәсіптік медициналық тексеру кезінде
анықталған ауру балалардың сауығу үлес салмағы артуда, жүкті әйелдер, ауру
және бекітілген аурулар тізбесі бойынша диспансерлік есепте тұратын балалар
дәрі-дәрмекпен тегін қамтамасыз етіледі. Ана өлімі көрсеткішінің төмендеу
үрдісі пайда болды.
Әлеуметтік-маңызды аурулар елеулі экономикалық зардап шеккізіп, күтілетін
өмір сүру ұзақтығын азайтады.
Өткен үш жылдың ішінде туберкулезбен сырқаттану (11%-ға) және
туберкулезден қайтыс болу (19%-ға) көрсеткіштерінің төмендеуі байқалады,
алайда одан әрі материалдық-
63
техникалық жабдықтау, туберкулездің орнықты емделуді қажет ететін түрімен
ауырғандарды мәжбүрлеп емдеу және оқшаулау шараларын күшейту қажет.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша
Қазақстан АҚТҚЖҚТБ жұқтырудың шоғырланған кезеңінде – халықтың 0,2%, ал
әлемдік орташа көрсеткіш – 1,1%. АҚТҚ инфекцияның таралуын тұрақтандыру
мақсатында алдын алу іс-шараларын ұлғайтуды көздейтін ЖҚТБ эпидемиясына
қарсы әрекет ету жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыру жалғаса беретін
болады.
Жарақаттан, бақытсыздық жағдайлардан және уланудан қайтыс болу Қазақстан
Республикасындағы халық өлімі себептерінің ішінде екінші орын алады. Көлік-
коммуникациялық кешен қызметімен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету
проблемалары бойынша іс-қимылды үйлестіруді күшейту, сондай-ақ өндірістегі
еңбек қауіпсіздігін қорғауды күшейту қажет.
Санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды одан әрі тұрақтандыру және қоғамдық
денсаулықты жақсарту өзекті мәселе болып қалуда. Халықтың ауыз сумен
қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында Ауыз су Мемлекеттік бағдарламасына
сәйкес ауыз судың сапасына зертханалық бақылау жасайтын қолданыстағы
санитарлық-эпидемиологиялық қызмет зертханаларын жаңарту және қазіргі
заманғы зертханалық құрал-жабдықтармен жабдықтау іс-шаралары жүргізілуде.
Денсаулық сақтау саласындағы заңнаманы кодификациялау медицинаның
мәртебесін көтеруге, денсаулық сақтау саласындағы қолданылып жүрген саны
көп заңнамалық актілерді жүйелеуге, оларды халықаралық заңнамамен үйлесімді
етуге, азаматтарға медициналық көмек көрсету деңгейін арттыруға және
қоғамның денсаулық сақтау мәселелеріне көзқарасын өзгертуге мүмкіндік
береді.
Мүмкіндігі шектеулі адамдардың (мүгедектердің) құқықтары
Мүгедектердің негізгі құқықтарын қамтамасыз ету және олар үшін қоғам
өміріне қатысудың тең мүмкіндіктерін жасау әлеуметтік мемлекеттің маңызды
функцияларының бірі болып табылады.
Бұл проблеманың өзектілігі елдегі мүгедектер санының көптігімен ғана
емес, мүгедектікті түсінудегі елеулі өзгерістермен, мүмкіндіктері шектеулі
адамдарды әлеуметтік қорғауды ұйымастыруға жаңа көзқарастармен де
байланысты.
Мүгедектік халықаралық стандарттарға сәйкес функционалдық
жетіспеушілікпен және мүмкіндіктерінің шектелуімен ғана бітпейді, ол
адамның қоршаған ортамен және қоғамдық жағдаймен өзара іс-қимылының
бұзылуымен сипатталады. Ол адамның әлеуметтік рөлін орындауына кедергі
жасап, адамның шынайы мүмкіндіктері мен оның жасындағы қалыпты жағдайда
білімі, мәдениеті және кәсіптілігі болған кезде одан күтуге болатын
мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздікті тудырады.
Мүгедектікті түсінуге мұндай көзқарас мүгедекке жоғалтқан тіршілік ету
санаттарын өтейтін немесе орнын толтыратын және оған адамның негізгі
құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жағдай жасайтын шаралар мен
амалдардың жиынтығын анықтауға мүмкіндік береді.
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасындағы
мүгедектердің саны 466,3 мың адамды құраған (немесе жалпы халық санының
3%), оның ішінде 10% (43,1 мың адам) – балалар.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі
Қазіргі уақыттағы қолданылып жүрген мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі
ортақтас болып табылады және мемлекеттік кепілдіктерге негізделеді. Ол
мыналарды қамтиды:
- әлеуметтік қамсыздандырудың көп деңгейлі жүйесі (мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылар, бірмезгілдік әлеуметтік
төлемдер);
- техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар беру (протездеу және
протездік-ортопедиялық бұйымдармен қамтамасыз ету, сурдоқұралдармен және
сурдокөмекпен қамтамасыз ету, тифлоқұралдармен қамтамасыз ету);
- арнайы әлеуметтік қызмет көрсету (медициналық-әлеуметтік мекемелерде
және әлеуметтік қызметтердің әлеуметтік қызмет көрсетуі және оңалтуы);
- материалдық көмек көрсету (атаулы әлеуметтік көмек, тұрғын үймен
көмек).
Мемлекеттік қамсыздандыру жүйесінің деңгейлері:
кепілді әлеуметтік көмектің бірінші деңгейі – мүгедектерге мемлекеттік
жәрдемақылар (еңбек қабілетінен айырылған жағдайда базалық әлеуметтік төлем
болып мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы табылады, ол
азаматтардың тиісті санаттарына еңбек өтілі мен табысына қарамастан және
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен беріледі);
кепілді әлеуметтік көмектің екінші деңгейі – жұмыс берушілердің
әлеуметтік сақтандыру қорына аударымдары есебінен міндетті әлеуметтік
сақтандыру (міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің негізгі
мақсаты – әлеуметтік қатерлердің пайда болуы нәтижесінде жоғалтқан
кірістерінің бір бөлігін өтеу болып табылады. Бұл жағдайда әлеуметтік
төлемдер мөлшері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
прокурорлық қадағалаудың маңызы мен мақсаттары
ЖОСПАР:
Кіріспе.
1-Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына
прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық
қадағалаудың маңызы мен міндеті.
1.2.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар
мен заң актілерінің қолданылуына прокурорлық қадағалаудың негізгі
бағыттары.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурорлық қадағалау актілері.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағыттарындағы міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
2.1.Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру.
2.2Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңдарының
қолданылуына прокурорлық қадағалау.
2.3.Бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым –қатынас және олардың заңдылықты
сақтауына прокурорлық қадағалау.
2.4.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі арыздары мен
шағымдарының заң талабына сай шешілуіне прокурорлық қадағалау.
3.Қылмыстық процесте адам мен азаматтың құқығын қорғаудағы
прокурорлық қадағалау.
3.1.Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін
қолданылуына прокурорлық қадағалаудың маңызы мен міндеті.
3.2Тергеу мен анықтама қызметін жүзеге асыратын органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар мен заң актілерін
қолданылуына прокурорлық қадағалау.
3.3 Сотта қылмыстық және азаматтық істерді қарау кезіндегі азаматтардың
құқығы мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуына
прокурорлық қадағалау.
1.1.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, сақталуына прокорорлық
қадагалаудың маңызы мен міндеті
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру
қызметінің,,анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ
Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге наразылық білдіреді.Прокуратура сотта
мемлекет мүддесін білдіреді,сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте
және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады (ҚР Конституциясы 83-бап).
Прокуратура органдары ҚР Клнституциясы арқылы өзіне жүктелген осы
міндеттерді орындауда үнемі адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын бірінші орынға қояды.
Сондықтан да адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
сақталуын қадағалау прокуратура органдары қызметінің басты бағыты болып
табылады.
Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттiң мүдделерiнiң сақталуын қадағалау прокуратура
органдарының қызметiнiң басты бағыты болып табылады.
Прокуратура органдарының бұл бағыттағы қызметi Қазақстан
Республикасы Прокуратура туралы Заңының 4-тарауында көрсетiлген.
Аталған Заңның 28-бабына сай қадағалаудың мiндеттерi:
1)адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың құқықтық актiлерi мен iс-
әрекеттерiнiң заңға сәйкес келуiн қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушылыққа ықпал
еткен себептер мен жағдайларды анықтап, жою, бұзылған құқықтарды қалпына
келтiру шараларын қолдану болып табылады.
Прокуратура республика территориясында барлық заңдар мен құқықтық
нормативтiк актiлердiң дәлме-дәл, бiртұтас қолданылуына жоғарғы қадағалау
жасайтын орталықтандырылған бiрде-бiр мемлекеттiк орган болғандықтан
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше
мүмкiншiлiгi бар және құқық бұзушылықты жоюды соттан тыс және сот арқылы
да жүзеге асыра алады.
Өкiлдiк өрiсi мейлiнше кеңейiп, заңдылықтың бұрмалауының кез келген
көрiнiсiн қалт жiбермеу құқығына ие болған прокуратура органдары басты
назарды заңдылықтың неғұрлым актуальды мәселелерiне, мемлекеттiк органдар
мен лауазымды адамдардың қызметiне аударып, әлеуметтiк-экономикалық саланың
алуан түрлi мәселелерiне тiкелей килiкпейдi.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайды және ұйымдардың
қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпайды.
Қазақстан Респубикасының Бас Прокурорының бұйрығымен бекітілген
арнайы Нұсқаулығында осы прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен маңызын
ашатын, басты бағыттарын белгіленіп берілген: мемлекеттік органдардың
құқықтық актілерінің Конституцияға, заңдар мен Республика Президенті
актілеріне сәйкестігін қадағалау; адам мен азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының міндетті түрде сақталуын қадағалау;
экономикалық және әлеуметтік саладағы заңдардың қолданылуына қадағалауды
қамтамасыз ету.
Бұл басым бағыттарды іске асыру барысында сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күреске және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ерекше назар аудару
прокуратураға тапсырылған.
Прокуратураның заңсыз актiлердi ашу мен тоқтату жолындағы белсендi
қызметi республикадағы құқықтық қатынасқа, құқықтық мелекет құруға игiлiктi
ықпалын тигiзіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да
заңдық актiлерiн нақты және мүлтiксiз орындау арқылы бүкiл республика
ауқымында бiртұтас мемлекеттiк саясатты ықпалды жүргiзудi қамтамасыз етеді
.
1.2Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған заңдар
мен заң актілерінің қадагалауына прокорорлық қадағалаудың негізгі бағыттары
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерiнiң сақталуына тиiстi қадағалауды қамтамасыз ету
мақсатында ҚР Бас Прокуроры өзiнiң арнайы бұйрығымен (№60 21 қараша 2002
жыл) Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақаталуына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқаулықты бекiтiп, оның орындалуын барлық
прокурорларға жүктеген болатын.
Прокурорлық қадағалауды одан әрі нығайтуға байланысты аталған
Нұсқаулыққа өзгертулер мен қосымшалар енгізіліп, ҚР Бас Прокурорының
01.10.2011 жылы №60 бұйрығымен қайта жасақталды.
Нұсқаулық ҚР Прокуратура туралы Заңына және заңдардың қолданылуына,
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық
қадағалауды жүзеге асыру тәртібін анықтайтын Қазақстан Республикасының
басқа да заң актілеріне сәйкес қабылданды.
Ол нұсқаулық бойынша прокурорлық қадағалау төмендегi басымдық бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
1)адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
мiндеттi түрде сақталуын;
2)сыбайлас жемқорлықпен күрес, ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге
бағытталған заңдардың нақты және бiрыңғай қолданылуын;
3)мемлекттiк органдардың құқықтық актiлерiнiң Конституцияға, Республика
Президентiнiң заңдары мен жарлықтарына сәйкес келуiн;
4)қоршаған ортаны қорғау және оның ресрустарын тиiмдi пайдалану туралы
заңдардың қолданылуын;
5)кәсiпкерлiктi қолдау және қорғауға бағытталған заңдардың қолданылуын
қадағалауды қамтамасыз ету;
6)кәмелетке толмағандар туралы заңдылықтың қолданылуына қадағалау жасау.
Бас Прокурордың немесе жетекшiлiк ететiн орынбасарларының тiкелей
тапсырмаларынсыз шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң азаматтық-құқықтық
дауларына прокуратура органдарының араласуына жол берiлмейдi. Заңды
тұлғалардың мүдделерiне қатысты талап-арыздар сотқа Бас Прокурордың немесе
оның орынбасарларының келiсiмiмен ғана жолданады.
Тексеру заң талаптарына сай, қадағалау құзырындағы аумақтарда заңдылық
жағдайын мұқият талдау негiзiнде, сондай-ақ Бас Прокурордың тапсырмалары
бойынша жоспарланып, орындалады. Бұл мақсатта, прокурорларда өзiнiң
қадағалау аумағындағы әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi
көрсеткiштерi, демографиялық жағдайы, сондай-ақ халықтың қоғамдық, дiни
және саяси белсендiлiгi толығымен сипатталған, үнемi жаңартылып отыратын
паспорты болуы керек.
Аумақтағы жалпы ахуал және заңды қолданудың аса проблемалы саласын
зерделеу мақсатында прокуратурада сотта қаралған қылмыстық, азаматтық және
әкiмшiлiк iстер бойынша қажеттi мәлiметтер жинақталуға тиiс.
Тексеру қатаң түрде өз құзыретi шеңберiнде және бiр айлық мерзiмде
жүргiзiлуi қажет. Бұл мерзiм жоғарғы тұрған прокурор арқылы ұзартылуға
жатады.Тексеру қаулы шығарылғаннан кейiн ғана жүргiзiледi. Шаруашылық
субъектiлерiн тексеру туралы қаулы құқықтық статистика органдарында
тiркеледi.Тексеру алдында тексерiлетiн субъектiнiң лауазымды тұлғасы
тексерудi тағайындау туралы қаулымен таныстырылуы керек.
Тексеру жүргiзу туралы қаулыны шығаруға Бас Прокурор, оның
орынбасарлары, Бас прокуратура департаменттерiнiң бастықтары, облыс
прокурорлары мен оларға теңестiрiлiген прокурорлар, олардың орынбасарлары,
қала, аудан, арнайы прокуратуралардың прокурорлары, олардың мiндеттерiн
атқарушылар құқылы.
ҚР Бас Прокуроры жоғарыда аталған бұйрығымен тексерiс тақырыбына
қарамастан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңның қолданылуына,
мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiнiң заңдылығына баса назар
аударуды барлық прокурорлардан талап етедi.
Елiмiздiң негiзгi заңына сай Республиканың Президентi Конституцияның
мызғымастығының, адам және адамзат құқықтары мен бостандықтарының нышаны
әрi кепiлi.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады,
олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық
актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (ҚР
Конституциясы 12-бап).
Конститцуияға сай Қазақстан Республикасында әркiмнiң өзiнiң жеке
басының бостандығына құқығы бар. Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмайды.
Әркiмнiң ар-ождан бостандығына құқығы бар. Мемлекетте әрбiр адам жеке тұлға
ретiнде қаралып, ол мемлекет тарапынан қорғалады. Сондықтан да
Конституцияның 98 бабының 30 азаматтардың құқығы мен мiндеттерiне
арналған. Қазақстан Республикасында адамның құқықтарын қорғауға сенiмдi
құқықтық база құрылған. Мемлекет адамдардың заңды құқықтарын қорғай
отырып, олардың өз құқықтарын қорғау кезiнде басқа адамдардың құқықтарына
зиян келтiрмеуiн қадағалайды.
Конституция мен адамдардың құқығы жөнiндегi халықаралық құқықтық
құжаттарда көрсетiлген адамдардың құқығы – конституциялық құқықтары деп
аталады.
Бұл негiзгi фундаментальдық құқықтар және одан туындайтын басқа да
құқықтары мен бостандықтары, адам өмiрiнiң әр саласындағы, яғни, саяси,
әлеуметтiк, экономикалық, мәдени құқықтарын қамтамасыз етедi.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Жарғысы, Адамдардың құқықтары жөнiндегi
Халықаралық Билля және Қазақстан Республикасының Конституциясы негiзiнде
адамдар мен азаматтардың құқықтары мен босатандықтарын мынандай үш үлкен
топқа бөлуге болады:
1) Жеке құқықығы мен бостандығы. Олар: әркiмнiң өмiр сүруге құқығы, жеке
басының бостандығы және теңдiгi, ар-ожданын қорғауға, еркiн жүрiп
тұру, тұрғылықты мекен-жайды өз еркiмен таңдауға, тұрғын үйiне қол
сұғылмаушылық, сөз еркiндiгi, ұлттық, дiни көзқарастардың еркiндiк
құқықтары;
2) Саяси құқығы мен бостандығы: керектi мәлiметтердi алу және тарату,
бейбiт әрi қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингiлер мен
демонстрациялар, шерулер өткiзуге хақылы, Республика азаматтарының
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын
сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға
қатысуға, мемлекеттiк қызметке кiруге тең құқығы бар;
3) Экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтары. Олар: әркiмнiң еңбек
ету бостандығы, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдау құқығы, өз мүлкiне
иелiгi, неке және отбасы, ана мен балалық құқығы, денсаулығын қорғауға
кепiлдiк құқығы, тегiн және ақылы бiлiм алу құқығы, творчестволық
еркiндiгi, қоршаған ортаны қорғау, еңбегi үшiн сыйақы алу,
жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалу, зейнетақы алуға, мүгедектiк, немесе
жасына және асыраушысынан айрылған жағдайда мемлекет тарапынан
жәрдемақы алуға, қорғалуға, ақысыз дәрiгерлiк көмекке құқылы.
Өмір сүру құқығы осы саладағы барлық басқа құқықтар мен
бостандықтардың бастапқы негізін құрайды. Ол әлемдік өркениеттің абсолютті
құндылығы болып табылады, өйткені адам қайтыс болған жағдайда қалған
құқықтардың барлығы мағынасы мен мәнін жоғалтады. Бұл іргелі құқықты
адамның жеке басының мемлекет, оның өкілдері не болмаса жеке тұлғалар
тарапынан оның өміріне кез келген заңсыз қол сұғушылықтан еркін болу құқығы
ретінде қарастыруға әбден болады.
Өмір сүру құқығының әлеуметтік шарттары бірқатар конституциялық
қағидалармен: қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай келетін еңбек ету
жағдайына құқығымен (ҚР Конституциясы 24-бабының 2-тармағы); жасына келген,
және науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айрылған жағдайда
әлеуметтік қамсыздандырылумен (28-бап); денсаулығын сақтау мен мемлекеттік
және жеке меншік емдеу мекемелерінде медициналық жәрдем алумен (29-бап)
және басқа да кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.
Іс жүзінде қалған барлық құқықтар қалай да болмасын өмір сүру
құқығының айналасында бірігеді. Мысалға, әлеуметтік қорғалуға, қолайлы
қоршаған ортаға, лайықты өмір сүруге құқығы, сол сияқты азаптаулардан және
басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-
әрекеттер мен жазалау түрлерінен еркін болу құқығы оның тиімді жүзеге
асырылуын қамтамасыз етудің қосымша құралдары болып табылады. Мемлекет бұл
құқықтарды мойындауға және қолда бар барлық құралдармен адамның өмір сүруі
үшін қолайлы жағдай жасауға міндетті. Жеке адамның өмірі мен денсаулығына
қарсы жасалатын қылмыстың аса ауыр қылмыстық жазаланатын іс-әрекет санатын
құрайтыны кездейсоқ емес.
Жеке өмір (прайвеси – жеке бас мәліметтерін қорғау) – БҰҰ Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, Азаматтық және саяси құқытар
туралы халықаралық пактіде және көптеген басқа халықаралық және өңірлік
келісімдерде танылған адамның іргелі құқығы. Жеке өмір адамның ар-намысы
мен жиналу бостандығы, ойлау бостандығы, бірлесу және сөз бостандығы сияқты
басқа да шешуші құндылықтарының негізін қалайды. Жеке өмір қазіргі
замандағы адамның маңызды құқытарының біріне айналды.
Әлемнің барлық елдері дерлік өз конституцияларында жеке өмір құқығын
мойындайды. Бұл конституциялық нормалар ең аз дегенде тұрғын үйге қол
сұғушылық пен коммуникациялар құпиясы құқықтарын қамтиды.
Қазақстан заңнамасында жеке өмірді қорғауға қатысты бірқатар нормалар
бар.Олар ҚР Конституциясы (18,25-баптары), ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
(16,17-баптары мен 27 және 29-таралуары), ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі
(10-бабы), ҚР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 18-бап), ҚР
қылмыстық кодексінің 142 – 145 баптарында жеке өмірге қол сұғылмауын
бұзғаны, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почтамен,телеграф арқылы және өзге
хабарламалар алмасу құпиясын, дәрігерлік құпияны жариялағаны, тұрғын үйдің
қол сұғылмауын заңсыз бұзғаны үшін қылмыстық жаупкершілік белгіленген.
Жалпыға ортақ танылған принциптер мен халықаралық нормаларға сәйкес ҚР
Конституциясы Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір
адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар (21-
баптың 1-тармағы) деп белгілейді.
Сонымен бірге, Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы Заңының 16-
бабына сәйкес шетел азаматтары Қазақстан Республикасының шетел азаматтары
үшін ашық аумағында Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген
тәртіпке сәйкес емін-еркін жүріп-тұрады және тұрғылықты мекенді таңдай
алады. Бұл құқықтар да заңмен және заң актілерімен реттелген.
ҚР Конституциясының 23-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасы
азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің
қызметі заңмен реттеледі деп көрсеткен.
Қазақстан Республикасында ойлау, ар-ождан және дін бостандығына
кепілдіктерінің ҚР Конституциясының 22-бабымен бекітілген. Қазақстанда ар-
ождан мен діни сенім бостандығын құқықтық реттеу ҚР Діни сенім бостандығы
және діни бірлестіктер туралы Заңы мен Азаматтық кодекс және басқа да
заңнамалық актілер арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар бостандығының кепілдігі ҚР
Конституциясының 32-бабымен белгіленген:Қазақстан Республикасының
азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бұл
құқықты пайдалану мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық
сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен
Қоғамның санасы мен күнделiктi өмiрде адамдардың құқықтарын қорғауды
орнықтырмай құқықтық мемлекет құру мүмкiн емес. Азаматтардың құқығын тану,
сақтау және қорғау - мемлекеттiң мiндетi. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының заңдарында адам құқығын қорғауға талап күштi қойылған.
Құқық қорғау жұмысына барлық мемлекеттiк органдар қатысады. Адамдар мен
азаматтардың құқығы мен бостандығына мемлекеттiк қорғауды сот, прокуратура,
адвокатура, iшкi iстер, ұлттық қауiпсiздiк және басқа мекемелер өз құзыретi
шегiнде жүзеге асырады.
Азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғау тетiгi алдымен соттың
құзыретiне жатады, олар азаматтық, қылмыстық және әкiмшiлiк iстердi қарау
кезiнде жүзеге асырылады. Азаматтардың саяси, әлеуметтiк құқықтарының
бұзылуынан келген зиянды анықтау негiзiнен сотта шешiледi. Бiрақ, азаматтар
көбiне өздерiнiң бұзылған құқықтарын қалпына келтiруде сотқа дейiн
прокуратураға жүгiнедi, әрi прокуратура органдары азаматтардың
констиуциялық құқықтарын қорғауда үлкен жұмыстар атқарады.
Заңдылықтың сақталу жағдайы туралы хабарламалар прокуратураға әр
түрлi жолдармен түседi. Соның iшiнде көбiне азаматтардың өздерiнiң
құқықтарының бұзылуы туралы арыздары, бұқаралық ақпараттардағы
хабарламалар, материалдар мен статистикалық анықтамалар, қылмыстық,
азаматтық және әкiмшiлiк құқық бұзушылық жөнiндегi iстер.
Прокуратура заң бұзушылық туралы хабарламаларды алғаннан кейiн өз
құзыретi шегiнде тексеру жұмыстарын жүргiзе алады, немесе ол туралы басқа
тиiстi органдарға тапсырма бередi.
Прокуратураның құқық қорғау функциялары, соның iшiнде денсаулығына
немесе жасына байланысты өз құқықтары мен заңды мүдделерiн өз бетiнше
талап етуге қабiлетсiз азаматтар мен адамдардың едәуiр бөлiгiнiң құқықтары
мен бостандықтарына тиеслi көпшiлiк сипаттағы заңның бұзылуын жою, сотқа
талап-арыз беру арқылы орындалады. Қалған жағдайда әр азаматқа өз құқығы
мен бостандығын сот арқылы қорғау тәртiбi түсiндiрiледi.
1.3.Қадағалауды жүзеге асыру кезiндегi прокурорордың өкiлеттiгi мен
прокорорлық қадағалау актiлерi.
Қадағалауды жүзеге асыру кезiндегi прокурордың өкiлеттiгi ҚР
Прокуратура туралы Заңының 29-бабында көрсетiлген, олар:
1)жүргiзiлетiн тексерiс мәселелерi бойынша азаматтар мен лауазымды
адамдарды шақыруға және олардан айғақтар алуға;
2)қызметтiк куәлiгiн көрсетiп, мемлекеттiк органдардың, меншiктiң барлық
нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жәйларына кедергiсiз кiруге;
2-1) жүргізілетін тексеріс мәселелері жөнінде банктерден жеке және заңды
тұлғалардың операциялары мен шоттары бойынша коммерциялық, банктік және
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып саналатын мәліметтердің жариялануға
болмайтын талаптарын сақтай отырып, мәліметтер алуға;
2-2) жасырын қылмыстарды анықтау мақсатында құзыретті органдардан жедел-
іздестіру шараларын жүзеге асырып, олардың нәтижелері туралы хабар беріп
отыруды талап етуге;
3) басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтың жай-күйi және
оны қамтамасыз ету жөнiндегi қажеттi құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректердi алуға;
4) тексерiске қатысу және қорытынды беруi үшiн мамандарды тартуға;
5) прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзiнiң құзыретiне сәйкес
тексерiс жүргiзудi басқа лауазым иелерiнен талап етуге және бұлардың
нәтижелерi туралы хабарлауды мiндеттеуге;
6) қауiпсiздiктi және қадағалау қызметiн қамтамасыз ету үшiн тексерiстi
жүзеге асыруға басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлерiн тартуға;
6-1) сараптамалар тағайындауға;
7) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да тексерiс
әрекеттерiн жасауға құқылы.
Тексеру нәтижелерi бойынша прокурор құқық бұзушылықты жою үшiн
төмендегi прокурорлық актiлердi қабылдауы мүмкiн:
1) наразылық енгiзедi;
2) заң бұзушылықты болдырмау жөнiнде ұйғарым бередi;
3) қылмыстық iс қозғау,тәртiптiк iс жүргiзу немесе
әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзу, прокурордың талабын
мәжбүрлеп орындату, жеткiзу(күштеп әкелу) жөнiнде қаулы шығарады,
материалдық залалдың өтелу шараларын қолданады;
4) адамның және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң
құқықтары мен заңды мүдделерi бұзылған жағдайда, заңдардан басқа, заңсыз
актiнiң күшiн тоқтата тұрады;
5) мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдары
енгiзген тыйым салу-шектеу сипатындағы шаралардың күшiн жояды немесе алып
тастайды;
6) мемлекеттiң, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен
олардың заңмен қорғалатын мүдделерiн сақтауды соттан өтiнедi;
7) органға немесе лауазымды адамға заңдылықты бұзуды болдырмау
туралы ұсыныс енгiзедi;
8) заң бұзушылыққа жол берілмейтіні туралы алдын ала
ескертеді;
9) осы Заңда көзделген өзге де прокурорлық қадағалау актілерін
енгізеді.
Прокурорлық қадағалау актiлерiнде заң нормаларына мiндеттi
түрде сiлтеме жасай отырып, заң бұзушылықтың құқықтық мәнi баяндалып,
осыған орай заңның келеңсiз бұзылу салдары, себептерi мен жағдайлары
көрсетiлiп және кемшiлiктердi болдырмау, кiнәлi адамдарды жауапкершiлiкке
тарту туралы мәселе қойылады. Сонымен қатар прокурорлар прокурорлық
қадағалау актiлерiнiң орындалуына және iс жүзiнде заң бұзушылықтың
жойылуына бақылауды қамтамасыз етуге мiндеттi.
Прокурорлық қадағалау актiлерiнiң заңдылғын жоғарғы тұрған
прокурорлар тексерiп, егер олар заң талаптарына қайшы шығарылған жағдайда,
нақты шешiм қабылданғанға дейiн оларды қолдануды тоқтатуға, заңда не Бас
Прокурордың арнайы бұйрығында белгiленген құзырет шеңберiнен шығып кеткен
жағдайда прокурорлық актiлердi қайтарып алуға, прокурорлық актiлер
Конституцияға, заң актiлерiне, ҚР Президентiнiң жарлықтарына, Бас
Прокурордың бұйрықтары мен нұсқаулықтарына қайшы келсе, олардың күшiн
жояды.
Бас Прокурордың бұйрығына сай мемлекеттiк органдар қабылдаған
тыйым салу-шектеу сипатындағы шаралардың заңдылығына, сондай-ақ заңдарда
көзделген жағдайда олардың қолданылуы туралы прокурорды уақытша хабардар
ету қамтамасыз етiлiп, олардың заңдылығын екi күннiң iшiнде тексеру қажет.
Заңсыздық анықталған уақытта олардың күшiн жою немесе алып тастау туралы
қаулы шығарылуы тиiс. Мемлекеттiк органдардың тиiстi хабарламаларды мүлде
бермеу немесе уақытында бермеу фактiлерiн анықтау мақсатында прокурорларға
өз аумағында жылына кем дегенде бiр мәрте тиiстi тексеру ұйымдастыруы
жүктелген. Мемлекеттiк органдардың жүргiзген жұмыстары туралы заң
актiлерiне сәйкес прокурорды хабардар етпеу немесе уақытылы хабардар етпеу
фактiлерi анықталса,кiнәлi лауазымды тұлғаларды заңда белгiленген әкiмшiлiк
жауапкершiлiкке (ӘҚБ ҚР Кодексi 355-бап) тарту мәселесiн тиiстi прокурор
мiндеттi түрде шешуi қажет.
Прокурорлық тексеру барысында жасырын заң бұзушылықты анықтау қажеттiгi
туындаған жағдайда және оны анықтауды жүзеге асыру үшiн өзге мүмкiндiк
болмаса, прокурор құзыреттi органдар тарапынан жедел-iздестiру шараларын
жүргiзу мәселесiн шешедi. Жедел-iздестiру iс – шараларын жүргiзуге негiз
Бас Прокурордың, оның орынбасарларының, облыс прокурорлары мен оларға
теңестiрiлген прокурорлардың ғана қаулылары болып табылады. Қаулыда жедел-
iздестiру iс-шараларының негiзi, олардың өткiзiлу мерзiмi, тексерiлетiн
субъектiлердiң ауқымы және алынған нәтижелердiң берiлу нысаны көрсетiледi.
Қажеттi жағдайда тексеруге мамандар тартылады. Ал сараптама арнайы ғылыми
бiлiм қажеттiлiгi туындағанда ғана және оның нәтижесiнсiз прокурорлық
тексерудi жүзеге асыру мүмкiн болмайтын жағдайда ғана тағайындалады.
Сараптаманы тағайындау туралы қаулыны Бас Прокурор, оның орынбасарлары, Бас
прокуратура департаменттерiнiң, дербес басқармалары мен бөлiмдерiнiң
бастықтары, облыс прокурорлары, оған теңестiрiлiген прокурорлар мен олардың
мiндеттерiн атқарушылар және облыс прокурорымен келісе отырып аудан, қала
прокурорлары шығарады. Сараптама тағайындау туралы қаулыда: сараптаманы
тағайындау негiзi, уақыты, орны, сараптауға жолданған объектiлер мен
сарапшының қарауына берiлетiн өзге де құжаттар, сарапшының тұжырымына негiз
болатын тексеру материалдарында бар мәлiметтер, сарапшының алдына қойылтан
сұрақтар, сот сараптама органының атауы немесе сараптама жүктелген маманның
аты-жөнi көрсетiледi.
Қазақстан Республикасы Прокуратура туралы Заңның 7-бабының
талаптарына сай, прокуратура органдары заңдарда белгіленген тәртіппен заң
бұзушылық туралы арыздарды қарай келіп, адамның және азаматтың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуын жою,
бұзылған құқықты қалпына келтіру шараларын қолданады.
Егер адам бойындағы, психикасындағы немесе өзге де кемістіктері
салдарынан өз құқықтарын қорғауды жүзеге асыра алмайтын болса, прокурор оны
қамтама- сыз ету жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Қандай да болмасын өкiлеттi органның құзыретi туралы азаматтар мен
заңды тұлғалардың алғашқы арыздары ҚР Әкiмшiлiк процедурасы туралы
Заңының талаптарына сай ведомстволық бағыныстылығы бойынша тиiстi
мемлекеттiк органға жолданылады және арызданушыға осы орган қабылдаған
шешiммен келiспеген жағдайда прокуратураға қайта шағымдану мүмкiндiгi
туралы түсiндiрiледi.
Барлық прокуратураларда азаматтар мен заңды тұлғаларды жеке қабылдау
жүргізіледі және олардың ауызша, жазбаша арыздары қаралып, заң талаптарына
сай шешім қабылданып, ол жөнінде хабарланады.
Прокуратура органдары заңда белгіленген тәртіппен адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын,заңды тұлғалар мен мемлекеттің мүдделерін
қорғау жөнінде өздеріне жүктелген міндеттерді орындамайтын лауазымды
адамдарды жауапкершілікке тарту шараларын қолданады.
2.Прокурорлық қадағалаудың жеке бағытындағы міндеттерді жүзеге
асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасы прокуратурасын ұйымдастыру, оның
қызметiнiң тәртiбi және прокурорлардың өкiлеттiгi Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Прокуратура туралы Қазақстан
Республикасы Заңымен, заң актiлерiмен, Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен, Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының
бұйрықтарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына сай прокуратура
мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы
Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-
дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен
тергеудiң, әкiмшiiлк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары
қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою
жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық
бiлдiредi, заңмен белгiленген жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық
құдалауды жүзеге асырады.
Прокуратура органдарының қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
республикадағы басқа да заңдар жатады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 339, 340, 341, 343-
баптарында прокурорлардың өз өкілеттігін жүзеге асыруына кедергі жасау,
өміріне, туыстарының өміріне қатер төндіру қылмыстық жауапкешілкке алып
келетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 62-бабында:
Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел іздестіру қызметінің сотқа дейінгі
жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын лауазымды тұлға
деп анықтама бере отырып, прокурордың сотқа дейінгі іс жүргізу және істі
соттың қарауы кезіндегі өкілеттігі осы Кодекстің 190, 190-4, 192, 197, 289,
317, 396, 458, 460-баптарына сәйкес анықталатындығы көрсетілген.
Сол сияқты прокурорлардың өкілеттігі Қазақстан Республикасының
азаматтық іс жүргізі кодексі, Қазақстан республикасының қылмыстық атқару
кодексі, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексі, Қазасқтан Респубикасының Жедел – іздестіру қызмет туралы Заңы
және басқа да заңдармен реттеледі.
Прокурорлық құқық негіздерінің ішінде Республика бекіткен халықаралық
шарттардың орны ерекше. Прокуратура осы шарттардың негізінде көптеген
елдермен құқықтың әр саласында бірігіп, адамдар мен азаматтардың құқықтарын
қорғау, қылмыспен күрес, оның алдын алуда үлкен жұмыс атқарумен қатар,
дүниежүзлік тәжірибені игеруде.
Конституцияның 4-бабының талаптарына сай прокурорлық құқық негізіне
Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік
қаулыларының нормалары болып табылады.
Конституциялық Кеңес қабылданған заңдар мен халықаралық шарттардың
Конституцияға сәйкестігін қарап, қорытындылар береді. Конституциялық
Кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді. Республиканың
бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті.
Прокуратура органдарының қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
сонымен қатар құқықтық – нормативтік актілер де жатады, солардың ішінде Бас
Прокурордың бұйрықтары, нұсқаулықтары, өкімдері, ережелері бар.
Прокуратура органдарын ұйымдастыру және олардың қызметi бiртұтас,
орталықтандырылған, тәуелсiз, заңдылық пен жариялылық принципi арқылы
жүзеге асады.
ҚР Конституциясының 83-бабы мен ҚР “Прокуратура туралы” Заңының 9-
бабына сай Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгi прокурорлар
жоғары тұрған прокурорларға және Қазақсан Республикасының Бас Прокурорына
бағынатын органдар мен мекемелердiң бiртұтас орталықтандырылған жүйесiн
құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының бiртұтас жүйесiн
Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
қалалар мен республика астанасының прокуратурасы, ауданаралық, аудандық,
қалалық және соларға теңестiрiлген әскери және мамандандырылған
прокуратуралар құрайды. Қазақстан Республикасының прокуратурасы жанынан
ведомстволар, мекемелер құрылуы мүмкін.
Бiртұтастық принципi дегенiмiз прокуратура органдарының құрылымы мен
қызметтерiнiң, алдыға қойған мақсаттарының және өз қызметтерiн iске
асырудағы өкiлеттiктерi мен қолданылатын прокурорлық актiлерiнiң
бiрдейлiгi. Сонымен бiрге, жоғарғы тұрған прокурордың өз өкiлеттiгiн
төменгi прокурор арқылы немесе төменгi прокурордың мiндетiн жоғарғы тұрған
прокурордың iске асыра алуы, әрi жоғарғы тұрған прокурорлардың төменгi
тұрған прокурорлардың шешiмдерiн өзгертiп не жоя алуы.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң
орталықтандырылған принципы төменгi прокурорлар жоғарғы тұрған
прокурорларға және Республика Бас Прокурорына бағынуы арқылы айқындалады.
Сонымен бiрге Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы ұйымдастырып,
таратып отырған прокурорлық қадағалау практикасының бiрлiгi, жоғарғы тұрған
прокурорлардың төменгi тұрған прокурорлардың iс-әрекетiне жауаптылығы, әрi
олардың жұмыстарын орталықтан бағындырып, бақылап отыруында.Төменгi
прокурорлар жоғарғы прокурорлар арқылы қызметке тағайындалып, төменнен
жоғары, барлық прокурорлар Қазақстан Республикңасы Бас Прокурорына тiкелей
бағынады. Барлығының мақсаты республика көлемiнде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ету. Сонымен қатар, әр прокуратура шешiм алуда тәуелсiз, тек
заңға бағынады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы өз қызметiн басқа мемлекеттiк
органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық
бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады және Республика Президентiне ғана
есеп бередi.
Өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде
прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады. Прокурорлық
қадағалау актiлерi барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшiн мiндеттi. Прокурордың заңды қызметiне кедергi жасаған
лауазым иелерi мен жеке азаматтар заңда көрсетiлген тәртiппен жауаптылыққа
тартылады.
Прокурорлар, олардың орынбасарлары, көмекшiлерi өздерiнiң прокурорлық
қадағалауды iске асыру кезiндегi, заңда көрсетiлмеген жағдайда,
материалдар, қылмыстық iстер бойынша бiреулерге түсiнiк беруге,
хабарламалар беруге мiндеттi емес. Прокурорлар өз қызметiн тәуелсiз жүзеге
асыра отырып, заңдылық пен тәртiптi нығаютуға бағытталған жұмыстарын басқа
құқық қорғау және мемлекеттiк органдармен тығыз байланыста жүргiзуге
мiндеттi. Прокуратура қызметкерлерiне саяси партия, қоғамдық ұйымдардың
мүшесi болуға, жергiлiктi мемлекеттiк мекемелердiң сайланбалы жұмыстарына
мүше болуға, жеке кәсiпкерлiкпен айналысуға заңмен шектеу қойылуы да,
олардың өз қызметтерiн тәуелсiз, тек заңдылықты басшылыққа алып атқаруына
бағытталған.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудағы негiзгi бiр маңызды принцип –
заңдылықты сақтау принципы. Заңдылық – демократиялық мемлекеттiң құқықтық
фундаментi.
Прокуратура туралы ҚР Заңында Заңда белгiленген негiз бен
тәртiп бойынша шығарылған прокурорлық қадағалау актiлерi барлық органдар,
ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi деп көрсеткен, яғни
заңдылықты қадағалауда алдымен прокуратура өзi заңдылықты сақтауға
мiндеттi. Оның iс-әрекетi әрқашанда заң шеңберiнде болып, өз құзыретi
аясында заңдылықтың үстемдiк етуiне жоғарғы прокурорлық қадағалау жасауы
керек.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң келесi
принципi – прокуратура органдарының Республиканың азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы
заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс –қимыл жасауы.
Прокуратура жұмысының жариялылығы Бас прокуратурада арнайы бөлiм, не
басқарма, ал төменгi прокуратураларды осы мiндет жүктелген қызметкерлер
арқылы жүзеге асырылады. Прокуратураның жұмысы туралы хабарламалар беру
кезiнде мемлекет пен азаматтардың мүддесiне қайшы келетiн мәлiметтер
жарияланбауы қамтамсыз етiлуi қажет.
ҚР Бас Прокурорының 01.10.2010 жылғы №60 бұйрығымен бекiтiлген
Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы Нұсқаулығынының 2-тарауы прокурорлық қадағалаудың жеке
бағытындағы мiндеттердi жүзеге асыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру
тәртiбiн қарастырып, оларды 9 топқа бөлген.
1. Әлеуметтiк саладағы заңдылықты қадағалау.
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау
саласында заңдылық жағдайы жүйелi талданып, кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолдануын тексеру мемлекеттiк органдар мен жүйелi алдын–алу
мекемелерiнде, ал қажет болған жағдайда балалар үйiнде, мектеп-
интернаттарда және балаларды күтiп, тәрбиелейтiн басқа да мекемелерде
өткiзiлуi тиiс. Жетiм және ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды есепке алу
туралы заң талаптарының сақталуы, және олардың құқықтарының, оның iшiнде
мүлiктiк құқықтарының қорғалуы үнемi прокурордың қадағалауында болу қажет.
Өкiлеттi мемлекеттiк органдарда қаралатын кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен бостандықтарын шектеу туралы iстерге прокурорлар мiндеттi
түрде қатысып, оларды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және ақтау орталықтарында
ұстау заңдылығын қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiстi өкiлеттi мемлекеттiк органдарда кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған бiлiм, неке және отбасы,
денсаулықты қорғау, халықты еңбекпен қамту, еңбектi қорғау туралы
заңнамалардың қолданылуы прокуратура тарапынан тексерiлiп тұруы қажет.
Бiлiм туралы заңнаманың қолданылуын қадағалау бiлiм мекемелерiнiң
тарапынан бюджет және қаржы тәртiбiнiң, лицензиялау мәселелерiнiң,
мемлекеттiк жалпы бiлiм стандартының сақталуына, барлық жас өспiрiмдердiң
оқуға қамтылуын, тегiн бiлiм алу туралы конституциялық құқықтарының
сақталуына қадағалау тұрақты жүргiзiлуге тиiстi.
Прокурорлар денсаулық сақтау заңнамасында белгiленген мемлекеттiк
денсаулық сақтау ұйымдары тарапынан көрсетiлетiн медициналық-санитарлық,
медициналық-әлеуметтiк және дәрi-дәрмек көмектерiнiң тегiн болуы мен қол
жетiмдiлiгi, сондай-ақ халықты аурудан сақтандыру және қолайлы санитарлық-
эпидемиялық ахуалды қамтамасыз ету талаптарының сақталуын, зейнетақы мен
жәрдемақы тағайындау және оларды төлеу заңдылығына қадағалауға тиiс.
Еңбек, көшi-қон, азаматтық туралы заңнамалардың қолданылуы, әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстердi қарауда өкiлеттi мемлекеттiк органдар мен
лауазымды адамдардың әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамалардың
қолданылуындағы заңдылықтың сақталуына прокурорлар тарапынан үнемi
қадағалау ұйымдастырлады.
Мемлекеттiк өкiлеттi органдарда (қабылдаушы-бөлушi, әкiмшiлiк
тәртiбiмен қамауға алынған адамдарды арнайы қабылдау мекемелерi, iшкi iстер
органдарындағы медициналық айықтырғыш тарапынан) кемiнде аптасына бiр мәрте
тексеру жүргiзiп (оның iшiнде түнгi мезгiлде, демалыс, мереке күндерi де),
азаматтарды арнайы мекемеге әкелу заңдылығы мен онда болу мерзiмiнiң
сақталуы, мекемелерде белгiленген режим және ұстау тәртiбiнiң қамтамасыз
етiлуiн қадағалап, егер заңсыз әкелу, ұстау фактiлерi анықталса, тез арада
оларды босату,заңсыздыққа жол берген лауазым иелерiнiң жауапкершiлiгiн шешу
– прокурорлардың басты мiндеттерiнiң бiрi.
2.1Әлеуметтік саладағы заңдылыққа прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру.
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау
саласында заңдылық жағдайы жүйелi талданып, кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолдануын тексеру мемлекеттiк органдар мен жүйелi алдын – алу
мекемелерiнде, ал қажет болған жағдайда балалар үйiнде, мектеп-
интернаттарда және балаларды күтiп, тәрбиелейтiн басқа да мекемелерде
өткiзiлуi тиiс.Жетiм және ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды есепке алу
туралы заң талаптарының сақталуы, және олардың құқықтарының, оның iшiнде
мүлiктiк құқықтарының қорғалуы үнемi прокурордың қадағалауында болу қажет.
Өкiлеттi мемлекеттiк органдарда қаралатын кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен бостандықтарын шектеу туралы iстерге прокурорлар мiндеттi
түрде қатысып, оларды уақытша оқшаулау,бейiмдеу және ақтау орталықтарында
ұстау заңдылығын қамтамасыз етуге тиiс.
Тиiстi өкiлеттi мемлекеттiк органдарда кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған бiлiм,неке және отбасы,
денсаулықты қорғау,халықты еңбекпен қамту, еңбектi қорғау туралы
заңнамалардың қолданылуы прокуратура тарапынан тексерiлiп тұруы қажет.
Бiлiм туралы заңнаманың қолданылуын қадағалау бiлiм мекемелерiнiң
тарапынан бюджет және қаржы тәртiбiнiң, лицензиялау мәселелерiнiң,
мемлекеттiк жалпы бiлiм стандартының сақталуына, барлық жас өспiрiмдердiң
оқуға қамтылуын, тегiн бiлiм алу туралы конституциялық құқықтарының
сақталуына қадағалау тұрақты жүргiзiлуге тиiстi.
Прокуратура органдары мүгедектердің,оралмандардың,мүмкінд іктері
шектеулі балалардың құқықтарын қорғау бойынша бір жылда ғана 170 мыңнан аса
адамның құқықтарының бұзылуын қорғап қалған.
Прокурорлар денсаулық сақтау заңнамасында белгiленген мемлекеттiк
денсаулық сақтау ұйымдары тарапынан көрсетiлетiн медициналық-санитарлық,
медициналық-әлеуметтiк және дәрi-дәрмек көмектерiнiң тегiн болуы мен қол
жетiмдiлiгi, сондай-ақ халықты аурудан сақтандыру және қолайлы санитарлық-
эпидемиялық ахуалды қамтамасыз ету талаптарының сақталуын,зейнетақы мен
жәрдемақы тағайындау және оларды төлеу заңдылығына қадағалауға тиiс.
Кәмелетке толмағандар үшін білім,денсаулық сақтау және басқа да
әлеуметтік мәселелерді шешуге бөлінген бюджеттік қаражаттың мақсатты және
заңды жұмсалуына міндетті және уақытылы қадағалауды қамтамасыз ету барлық
прокурорларға жүктелген.
Еңбек, көшi-қон, азаматтық туралы заңнамалардың қолданылуы, әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстердi қарауда өкiлеттi мемлекеттiк органдар мен
лауазымды адамдардың әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамалардың
қолданылуындағы заңдылықтың сақталуына прокурорлар тарапынан үнемi
қадағалау ұйымдастырлады.
Тексерумен мемлекеттік өкілетті органдар және жұмыспен қамтамасыз
етушілердің экологиялық, сантарлық-эпидемиялық қолайлы ахуалды
қалыптастыруға және радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шараларды ұйымдастиыру мәселелері де қамтылуы керек.
Мемлекеттiк өкiлеттi органдарда (қабылдаушы-бөлушi,әкiмшiлiк тәртiбiмен
қамауға алынған адамдарды арнайы қабылдау мекемелерi, iшкi iстер
органдарындағы медициналық айықтырғыш тарапынан) кемiнде аптасына бiр мәрте
тексеру жүргiзiп(оның iшiнде түнгi мезгiлде, демалыс, мереке күндерi де),
азаматтарды арнайы мекемеге әкелу заңдылығы мен онда болу мерзiмiнiң
сақталуы,мекемелерде белгiленген режим және ұстау тәртiбiнiң қамтамасыз
етiлуiн қадағалап, егер заңсыз әкелу,ұстау фактiлерi анықталса, тез арада
оларды босату, заңсыздыққа жол берген лауазым иелерiнiң жауапкершiлiгiн
шешу – прокурорлардың басты мiндеттерiнiң бiрi. Сонымен қатар
Еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтары.Әлеуметтік қамсыздандыру
құқығы
Қазақстан Республикасында жүйелі мемлекеттік саясат жүргізу нәтижесінде
еңбек саласында ұйымдарға өзінің ұйымдық-құқықтық нысанына орай нарықтық
экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу мәселесін әлеуметтік диалог
барысында ұжымдық келісім-шарттар мен салалық келісімдер жасау арқылы
шешуге мүмкіндік беретін құқықтық база жасалған.
Қазақстан Республикасының Конституциясында ең төменгі жалақы мөлшеріне
кепілдік берілетіні белгілі, жұмыс берушілердің азаматтарға одан төмен
жалақы төлеуге қақысы жоқ. Қызметкерлер, жұмыс берушілер және кәсіподақтар
арасында ұжымдық келісім-шарттар мен нарықтық экономика жағдайындағы
келісімдер арқылы еңбекке ақы төлеуді реттеудің келісім-шарттық принципі
енгізілген, бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы реттеліп отырады.
Осылайша, жыл сайын ең төменгі жалақы деңгейін есептеп, бюджет саласы
қызметкерлерінің жалақысын көтеріп, республика өзінің экономикалық әлеуетін
пайдаланады, өйткені бақылаусыз көтеру мемлекеттік бюджеттің мүмкіндігіне
сай болмауы мүмкін. Сонымен бірге, жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу
мәселесін шешу үшін Үкімет белгілі қадамдар жасауда. Ең төменгі жалақы
мөлшерінің жыл сайынғы өсуі инфляцияның тиісті өсімінен озып отырады.
Сонымен қатар, қазіргі кезде ең төменгі жалақы мөлшері ең төменгі
күнкөріс деңгейіне негізделеді.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтеріне
сәйкес 2008 жылы ең төменгі жалақы мөлшеріне бара-бар жалақы алған
қызметкерлер саны елдегі жалпы қызметкерлер санының 1,5%-ын құраған (40520
адам).
Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет саласы қызметкерлері жалақысының
деңгейін бір мезгілде оларға еңбек ақы төлеу жүйесін жақсарта отырып, кезең-
кезеңімен көтеріп келеді. Бюджет саласындағы жалақы 1998 және 2008 жылдар
аралығында 6851 теңгеден 35253 теңгеге дейін немесе 5,1 есе өсті Алайда,
бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын көтеру жөніндегі қабылданып жатқан
шараларға қарамастан, олардың еңбегіне ақы төлеу деңгейі орташа
республикалық деңгеймен салыстырғанда жоғары емес.
2008 жылғы 6 ақпандағы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауына
сәйкес орта мерзімді кезеңде бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы 2012
жылы 2008 жылғымен салыстырғанда 2 есе жоғарылайтын болады.
Денсаулық сақтау, медициналық көмек алу құқығы
Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың заңда белгіленген
денсаулығын сақтау, кепілдік берілген көлемдегі тегін медициналық көмек пен
ақылы медициналық көмек және мемлекеттік және жеке емдеу мекемелерінде,
сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысатын адамдардан ақылы
медициналық көмек алу құқығын көздейді.
Халықтың денсаулығы республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
басты факторларының бірі болып табылады. Денсаулық сақтау саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мен міндеттері Қазақстан
Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау, сапалы медициналық қызмет
көрсету және оларды мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз ету
конституциялық құқықтарын сақтау болып табылады.
Мемлекет басшысы, Үкімет бұл мәселелерге оларды ұлттық басымдықтар
санатына жатқыза отырып ерекше көңіл бөледі, сондықтан халықтың денсаулық
күйін жақсарту және саланы одан әрі дамыту Қазақстанның әлемнің бәсекеге
қабілетті елдері қатарына кіруі үшін міндетті шарттардың бірі деп
қарастырылады.
Қазіргі уақытта денсаулық сақтауды дамыту институционалдық түрлену,
кадрлық әлеуетін дамыту, сапалы медициналық қызмет көрсету кезеңіне еніп
отыр. Аурудың алдын алу және салауатты өмір салтын қалыптастыру басымдыққа
айналуда, бұл Мемлекет басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты
Қазақстан халқына Жолдауында айтылған.
Азаматтардың денсаулығын нығайтуға ана мен бала денсаулығын жақсарту,
әлеуметтік маңызды аурулардың, жарақаттанудың, ауыртпалығын азайту,
санитарлық-эпидемиологиялық әл-ауқатты қамтамасыз ету, салауатты өмір
салтын қалыптастыру және дұрыс тамақтану сияқты мақсаттар кіреді.
Қазақстанда соңғы үш жылдың ішінде халықтың туу деңгейінің 13%-ға өсуі,
жалпы өлім деңгейінің тұрақталуы, тиісінше халықтың табиғи өсу
коэффициентінің 1,6 есе артуы байқалуда.
Ана мен бала өлімін төмендету жөніндегі бағдарламасының жүзеге асырылуы
барысында балалық пен тууға көмектесуді ұйымдастыру базасының нығаюы,
олардың қазіргі заманғы, негізінен диагностикалық және оңалту құрал-
саймандармен жабдықталуы жалғасуда, кәсіптік медициналық тексеру кезінде
анықталған ауру балалардың сауығу үлес салмағы артуда, жүкті әйелдер, ауру
және бекітілген аурулар тізбесі бойынша диспансерлік есепте тұратын балалар
дәрі-дәрмекпен тегін қамтамасыз етіледі. Ана өлімі көрсеткішінің төмендеу
үрдісі пайда болды.
Әлеуметтік-маңызды аурулар елеулі экономикалық зардап шеккізіп, күтілетін
өмір сүру ұзақтығын азайтады.
Өткен үш жылдың ішінде туберкулезбен сырқаттану (11%-ға) және
туберкулезден қайтыс болу (19%-ға) көрсеткіштерінің төмендеуі байқалады,
алайда одан әрі материалдық-
63
техникалық жабдықтау, туберкулездің орнықты емделуді қажет ететін түрімен
ауырғандарды мәжбүрлеп емдеу және оқшаулау шараларын күшейту қажет.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтері бойынша
Қазақстан АҚТҚЖҚТБ жұқтырудың шоғырланған кезеңінде – халықтың 0,2%, ал
әлемдік орташа көрсеткіш – 1,1%. АҚТҚ инфекцияның таралуын тұрақтандыру
мақсатында алдын алу іс-шараларын ұлғайтуды көздейтін ЖҚТБ эпидемиясына
қарсы әрекет ету жөніндегі бағдарламаны жүзеге асыру жалғаса беретін
болады.
Жарақаттан, бақытсыздық жағдайлардан және уланудан қайтыс болу Қазақстан
Республикасындағы халық өлімі себептерінің ішінде екінші орын алады. Көлік-
коммуникациялық кешен қызметімен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету
проблемалары бойынша іс-қимылды үйлестіруді күшейту, сондай-ақ өндірістегі
еңбек қауіпсіздігін қорғауды күшейту қажет.
Санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды одан әрі тұрақтандыру және қоғамдық
денсаулықты жақсарту өзекті мәселе болып қалуда. Халықтың ауыз сумен
қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында Ауыз су Мемлекеттік бағдарламасына
сәйкес ауыз судың сапасына зертханалық бақылау жасайтын қолданыстағы
санитарлық-эпидемиологиялық қызмет зертханаларын жаңарту және қазіргі
заманғы зертханалық құрал-жабдықтармен жабдықтау іс-шаралары жүргізілуде.
Денсаулық сақтау саласындағы заңнаманы кодификациялау медицинаның
мәртебесін көтеруге, денсаулық сақтау саласындағы қолданылып жүрген саны
көп заңнамалық актілерді жүйелеуге, оларды халықаралық заңнамамен үйлесімді
етуге, азаматтарға медициналық көмек көрсету деңгейін арттыруға және
қоғамның денсаулық сақтау мәселелеріне көзқарасын өзгертуге мүмкіндік
береді.
Мүмкіндігі шектеулі адамдардың (мүгедектердің) құқықтары
Мүгедектердің негізгі құқықтарын қамтамасыз ету және олар үшін қоғам
өміріне қатысудың тең мүмкіндіктерін жасау әлеуметтік мемлекеттің маңызды
функцияларының бірі болып табылады.
Бұл проблеманың өзектілігі елдегі мүгедектер санының көптігімен ғана
емес, мүгедектікті түсінудегі елеулі өзгерістермен, мүмкіндіктері шектеулі
адамдарды әлеуметтік қорғауды ұйымастыруға жаңа көзқарастармен де
байланысты.
Мүгедектік халықаралық стандарттарға сәйкес функционалдық
жетіспеушілікпен және мүмкіндіктерінің шектелуімен ғана бітпейді, ол
адамның қоршаған ортамен және қоғамдық жағдаймен өзара іс-қимылының
бұзылуымен сипатталады. Ол адамның әлеуметтік рөлін орындауына кедергі
жасап, адамның шынайы мүмкіндіктері мен оның жасындағы қалыпты жағдайда
білімі, мәдениеті және кәсіптілігі болған кезде одан күтуге болатын
мүмкіндіктері арасындағы сәйкессіздікті тудырады.
Мүгедектікті түсінуге мұндай көзқарас мүгедекке жоғалтқан тіршілік ету
санаттарын өтейтін немесе орнын толтыратын және оған адамның негізгі
құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жағдай жасайтын шаралар мен
амалдардың жиынтығын анықтауға мүмкіндік береді.
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасындағы
мүгедектердің саны 466,3 мың адамды құраған (немесе жалпы халық санының
3%), оның ішінде 10% (43,1 мың адам) – балалар.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі
Қазіргі уақыттағы қолданылып жүрген мүгедектерді әлеуметтік қорғау жүйесі
ортақтас болып табылады және мемлекеттік кепілдіктерге негізделеді. Ол
мыналарды қамтиды:
- әлеуметтік қамсыздандырудың көп деңгейлі жүйесі (мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылар, бірмезгілдік әлеуметтік
төлемдер);
- техникалық көмекші (компенсаторлық) құралдар беру (протездеу және
протездік-ортопедиялық бұйымдармен қамтамасыз ету, сурдоқұралдармен және
сурдокөмекпен қамтамасыз ету, тифлоқұралдармен қамтамасыз ету);
- арнайы әлеуметтік қызмет көрсету (медициналық-әлеуметтік мекемелерде
және әлеуметтік қызметтердің әлеуметтік қызмет көрсетуі және оңалтуы);
- материалдық көмек көрсету (атаулы әлеуметтік көмек, тұрғын үймен
көмек).
Мемлекеттік қамсыздандыру жүйесінің деңгейлері:
кепілді әлеуметтік көмектің бірінші деңгейі – мүгедектерге мемлекеттік
жәрдемақылар (еңбек қабілетінен айырылған жағдайда базалық әлеуметтік төлем
болып мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы табылады, ол
азаматтардың тиісті санаттарына еңбек өтілі мен табысына қарамастан және
мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен беріледі);
кепілді әлеуметтік көмектің екінші деңгейі – жұмыс берушілердің
әлеуметтік сақтандыру қорына аударымдары есебінен міндетті әлеуметтік
сақтандыру (міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің негізгі
мақсаты – әлеуметтік қатерлердің пайда болуы нәтижесінде жоғалтқан
кірістерінің бір бөлігін өтеу болып табылады. Бұл жағдайда әлеуметтік
төлемдер мөлшері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz