Ақша реформасы және ақшаның табиғы ерекшеліктері
Кіріспе
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
1.3 Табиғи ерекшеліктері
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2.1 1922.1940 жж. Ақша реформалары.
2.2 1947 жылғы ақша реформасы
2.3 Рубль бағамының жоғарылауы және оны 1950 жылы алтын базасына өткізу.
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасының ақша реформасы
3.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
1.3 Табиғи ерекшеліктері
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2.1 1922.1940 жж. Ақша реформалары.
2.2 1947 жылғы ақша реформасы
2.3 Рубль бағамының жоғарылауы және оны 1950 жылы алтын базасына өткізу.
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасының ақша реформасы
3.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазіргі таңда, ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты болатын барлың мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалғаң болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылыңтың шығын механизміне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толың сәйкес келген болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қол-сыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты езінің жоспарлың тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының саңталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісімшарттың міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалың мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің банктердегі ашқан ағымдық және басқа да шоттарында көрсетіледі.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалғаң болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылыңтың шығын механизміне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толың сәйкес келген болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қол-сыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты езінің жоспарлың тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының саңталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісімшарттың міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалың мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің банктердегі ашқан ағымдық және басқа да шоттарында көрсетіледі.
1. Я. Әубәкіров М.Есқалиев С. Досқалиев Е. Байжұмаев Экономикалық теория негіздері. Алматы 2004 ж
2. Сахариев Сембай Жаңа кезең-Экономикалық теория. Алматы 2004 ж
3 Т. Рысқұлов атындағы қазақ мемлекеттік басқару академиясы. Ақша, несие, банктер. Алматы экономика 2001 ж
4 Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001.
5 Я.Ә.Әбубакиров. «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004
6 В.Крымова «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2003Н.Қ. Мамыров, М.Ә.Тілеужанова Макроэкономика» Алматы 2003
7 Г.М.Осипова «Экономикалық теория негіздері Алматы 2002
8 Ө.Қ. Шеденов, Б.А.Жүнісов, Ү.С.Байжомартов «Жалпы экономикалық теория» Алматы - Ақтөбе 2002
9. Я. Ә.Абубакир, Б. Б.Байжұмаев, Ф. Н. Жақыпова, Т. П.Табеев «Экономикалық теория» Алматы 1999
10. Сейітқасымова.Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Алматы экономика 2005
11. М.С.Биханұлы. Ақша айналысы және несие. Алматы экономика 2005
12. А.Ж.Сарсенбаева. Н.Р.Жексенбаева. Ақша, несие, банктер оқулық. Алматы экономика 2001
13. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2003
14. Аубакиров Я. Экономикалық теория негіздері.-Алматы: Санат, 1998.
2. Сахариев Сембай Жаңа кезең-Экономикалық теория. Алматы 2004 ж
3 Т. Рысқұлов атындағы қазақ мемлекеттік басқару академиясы. Ақша, несие, банктер. Алматы экономика 2001 ж
4 Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001.
5 Я.Ә.Әбубакиров. «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004
6 В.Крымова «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2003Н.Қ. Мамыров, М.Ә.Тілеужанова Макроэкономика» Алматы 2003
7 Г.М.Осипова «Экономикалық теория негіздері Алматы 2002
8 Ө.Қ. Шеденов, Б.А.Жүнісов, Ү.С.Байжомартов «Жалпы экономикалық теория» Алматы - Ақтөбе 2002
9. Я. Ә.Абубакир, Б. Б.Байжұмаев, Ф. Н. Жақыпова, Т. П.Табеев «Экономикалық теория» Алматы 1999
10. Сейітқасымова.Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Алматы экономика 2005
11. М.С.Биханұлы. Ақша айналысы және несие. Алматы экономика 2005
12. А.Ж.Сарсенбаева. Н.Р.Жексенбаева. Ақша, несие, банктер оқулық. Алматы экономика 2001
13. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2003
14. Аубакиров Я. Экономикалық теория негіздері.-Алматы: Санат, 1998.
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
1.3 Табиғи ерекшеліктері
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2.1 1922-1940 жж. Ақша реформалары.
2.2 1947 жылғы ақша реформасы
2.3 Рубль бағамының жоғарылауы және оны 1950 жылы алтын базасына өткізу.
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасының ақша реформасы
3.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі таңда, ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады.
Сондықтан материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты
болатын барлың мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай есеп
айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-
қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана
отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға
қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын
үнемдеуге болады.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалғаң
болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар шаруашылыңтың шығын механизміне бағытталған түрде
және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толың сәйкес келген
болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қол-сыз ақшамен есеп айырысулар
жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты езінің
жоспарлың тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың
мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастырудың қатаң қағидаларының саңталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы
келісімшарттың міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалың мүддесі мен
жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік
береді.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің
банктердегі ашқан ағымдық және басқа да шоттарында көрсетіледі.
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі.
Ақша дегеніміз тауарлардың тауары оның өз бойында жасырын түрде
барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген
заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай
нысанының екуімен байланысты баға пайда бодады. Бұл өз алдына талдауды
талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес.
Эконмикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті
қоғам берген адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен
түсіндіріледі. Сонымен, ақша-ерекше тауар, ол тауарлар қолма-қол ақшаның
болуы міңдетті емес. Оның қызметін кредитті ақшалар атқарады. Тауар ақша
қатынасы, пайыз ақшаның үстемдік етуі белгілі бір дәрежеге жеткенде кейбір
адамдар үшін ақша қорын молайту олардың өмір сүруінің мақсат-мүддесіне
айналады. Қазіргі кәсіпкерліктің дамуымен байланысты бұл зор маңызга ие
болып отыр. Тауар-ақша қатынасының ұлттық шеңберден шығып, дүниежүзілік
рынокты қамтамасыз етуі оның дуниежузілік қызметін көрсетеді. Дүние-жүзілік
айналыста ақша ең алдымен төлем ретивде қызмет атқарады. Ал оның түрлерін
ілгеріде атап өттік. Сонымен дүниежүзілік ақшалар үш түрлі қызмет атқарады:
1)халыкаралык төлем кұралы; 2) халықаралық сатып алу, сату құралы; 3)
қоғамның байлығын сипаттау Монеталардың номиналдық және нақты мазмұны
арасында айырмашылық пайда болады. Сөйтіп 2% келе олардың орнын қағаз
ақшалар басқан. Егер қағаз ақшалар тауар айналысына қажетті мөлшерде
шығарылатын болса, онда бұл ақшалардың нақтылы сатып алу қабілеттілігі
олардың номиналдық алтын мазмұнына сәйкес келетін болады. Ал егер ақша
массасы тауар массасынан көп шығарылса, онда ол кұнсызданады, инфляцияға
ұласады. Инфляция белгілі бір елдін айналыстағы қағаз ақшасының шамадан тыс
көбейіп кетуі салдарынан оның құнсыздануы. Инфляция қағаз ақшалардың
алтынмен салыстырғавда құнының төмендеп кетуінен туады да, тауарлар
бағасының ақшаның ресми құнын өзінің тұрақты қалпына келтіру. Ол үшін
бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналыстан шығарып, оның орнына толық
құнды кредит билеттерін шығару, яки айналыстағы қағаз ақшаның ресми құнын
төмендету (бүркемелі девальвация) мақсатымен ақша, реформасын жүргізу.
Ұлттық ақша өлшемінің алтындық мазмұнын кеміту және оның шетел
валюталарымен қатынас курсың төмендету.
Алтын немесе шетел валютасымен салыстырғанда мемлекеттік қағаз
ақша курсының өсуі. Уревальвация ақшаны тұрақтаңдыру мен бағаның
инфлодиялық өсуіне қарсы ықпал етудің белгілі бір әдісі. Сонымен, ақша
тауар өңдірісінің қажетті элементі. Оның тауарлар дүниесіндегі ерекшелігі:
ақша жалпы эквивалент рөлін атқарады, бүкіл тауарлардың кұн өлшеуіші.
Ақша техникалық құрал емес, ол экономикалық категория адамдар
арасындағы өндірістік қатынастарды көрсетеді. Ақша қатынасының сипаты тауар
өңдірісінің типімен аныкталады. Сондықтан ақшаның қызметінің әр қилы
өндіріс тәсілдеріне ұксастықтарына қарамастан, әлеуметтік-экономикалық
мәнінде ерекшеліктер алды.
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
Бұл мәселе капитализмнің дамуымен байланысты. Ақшаның сандық
теориясының негізін салушылар М. Монтескье, Д. Локк және Д. Юм болды. Олар
алтын және күміс ақшаның құнын олардың санымен анықтады да, елде ақша көп
болған сайын тауардың бағасы жоғары болады деп көрсетті. Олар сонымен бірге
қандай ақша болса да өздерінің "сатып алу" күшін айналыстың нәтижесінде
ғана көрсетеді, ал айналыс процесіне дейін ақшада құн болмайды деп есептеді
(яғни ақшаның қүн өлшеуіші қызметін жоққа шығарды). Ал Маршалл мен И. Фишер
ұсынған ақшаның неоклассикалық сандық теориясы осы теорияның дамытылған
нұсқасы болды. Олардың теориясындагы ең маңыздысы — ақша тауар деп
есептелмейді.
Батыс зкономистерінің басым бөлігі американ экономисі И. Фишер
ұсынған формуланы пайдаланады. Ол формула баға деңгейінің ақша массасына
тәуелділігін көрсетеді: КЖ = БС. Бұл жерде К — ақша массасы, Ж-ақшаның
жылдамдығы, Б — тауар бағасының деңгейі, С — айналыстағы тауар саны. Осы
формулаға сәйкес тауарлар бағаларының деңгейі және ақшаның көлемі мынадай
формуламен анықталады:Бұл мысалымызда бірінші тауар өзінің кұнын басқа
тауарда ( 1 кап астық) аиырбасын көрсетсе, онда салыстырмалы кұн түрінде
болғаны, бір кап астык эквиваленттігі болып табылады, яғни эквивалентті
түрде болады. Мысалы, қойдын иесіне астық кажет, бірақ астық несиесіне көп
керек емес, оған балта кажет, ал балта иесіне кой керек. Неғұрлым нарық
тауар көп түскен сайын, қиындықтар да көбейе түседі. Бұл жағдайда астың
иесі қойды алуға келіседі, сөйтіп өзінің астығына айырбастайды, себебі оны
несі алуға ынталы. Ақшаны калай түсінуге болады? Күн түрінін дамуы мынаны
куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама
эквиталенттік (балама) роль атқаратын тауар. Акшаның бірінші қызметі - кұн
өшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардын кұнын көрсетуге болады. Осы
қызметті бойынша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардын кұнын ақшалай
түрде көрсету үші нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай
көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымнын әсерінен кұннан
ауытқуы мүмкін. Сондыктан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да
тәуелді.Тауар кұны мен алтын құнының тәуелділігі ерекше мүделікті
байкатады. Сұраным мен ұсыным сай келгенде баға екі мөлшердің
арақатынасымен анықталады: тауар кұнымен және алтын кұнымен.Егер тауар
бағасы тауар құнына қарай өссе, онда алтын құнның тауар бағасына деген
байланысы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Атын құны көп болса,
тауар бағасы төмен болады және керісінше — алтынның құны төмен болса, тауар
бағасы жоғары болады.
Сөйтіп тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура
пропорцпонадды және алтын (ақша) құнына кері пропорционалды өзгереді.
Екініші қызметі - айналым құралы. Осы қызметті ақша қолма-қол түрінде
атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасымда делалдық жасайды. Тауарды
ешкім сатқысы келмейді, егер оның айырбасталуына нақты ықпал ұсынылса. Бұл
қызметі айалымдағы алмастырып орнын, ақша белгілері атқарады. Алтын қоры
мемлекет үшін әлемдік акша резервтік (сақтык) қор ретінде кажет. Үшіннші
қызметі - төлем құралы. Бұл қызметті тауарды - ақша несиеге (төлемді ұзарта
отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын,
жалақыны, диведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.Несие
қатынастарының дамуымен байланысты жана айналым құралы - несие ақшалар
пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырысы, чек, пластикалык карточка,
"электрондық ақша". Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды
қатынастарынан-ақ қарызды жабудың өзара есептесу мүмкіндігін
қарастырады.Ақшасыз есеп айырысу тауар айналымы тұтынысының қолма-қол әр
белгілерін кәдімгідей қысқартады, сөйтіп әлеуметтік-экономикалық салдарға
алып барады: кассирлер мен күзетшілер саны, сейфке сұраным, көлік құралдары
қысқарады және ақша белгілерін басуға шығындар азаяды. Ең бастысы өзара
есептесу процесі жеделдейді, ақша бірлігі тарақтылығы. Төртінші қызметі -
қорлану немесе қазына жасау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жинайды.
Қорлануы әрбір тауар өндірушінің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен
туындайды, сөйтіп өзін нарық кездейсоктығынан сақтандырады.
1.3 Ақша табиғатының ерекшеліктері
XX ғасырда ақша кызметтері және ақшаның жалпыға ортақ эквивалент
ретіндегі рөлі өзгерістерге ұшырады. Барлық жерде де алтын жоғарыда аталған
бес қызметін атқаруды қойды, еш жерде тауар құны алтын арқылы өлшенбейді;
ешбір елде алтын айналыста болмайды, алтын төлем құралы қызметін де
атқармайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда есеп айрысу валюталар
мен алтынның айналыстан шығуы және оның ақша қызметін атқармайтын болуы
демонетизациялау деп аталады. Демонетизация дегеніміз алтынның ақша рөлін
және жалпыға ортақ, эквивалент рөлін атқаруды доғаруы. Осы жерде мынадай
өте қиын теориялық сұраққа жақындаймыз. Қазіргі ақшалардың мәні, табиғаты
жалпы қандай? Өйткені кімге деболса аныты қазіргі уақытта асыл метал ақша
емес, қағаз ақша — ақша. Ақшаның барлығы немен анықталады, оның тұрақтылығы
неге байланысты?
Батыстың экономикалық теориясында бұл сұрақ бойынша пікір талас жүріп
жатқанына кемінде екі ғасыр болды. Егер қағаз ақша салыстырмалы сиректік
қасиетінен айрылатын болса (сиректік заңы экономиканың аса манызды
заңдарының бірі ретінде басқа бөлімде қаралады), онда оның бағалылығы
төмендейді. Сондықтан кағаз ақшаның қүны туралы мәселе айналыска қажет
қағаз ақшаның саны туралы мәселемен тығыз байланысты. Ақшаның мәні оның
қызметтерінен шығады (ең алдымен төлем құралы және айналыс құралы
ретіндегі)
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2. 1. 1922-1940 жж. Ақша реформалары.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897
жж. Ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар
алтын монеталлизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және
мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92( алтынмен
қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты.
Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға
ауыстырылатын айналыс құралдары құралды, сондықтан да оларға
деген халықтың сенімі болды .
1917 ж. жазда уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша
белгілерін шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға
ұқсас, бұны халық арасында (керинки( деп атады. Несиелік
ақшалармен (керенкилердің( басқа уақытша үкімет айналысқа
суррогаттың әр түрін енгізді мемлекеттік қазынаның қысқа мерзімді
міндеттемесі, займ купондары.
Мемлекеттік шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі купюрада
қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар рөлін чектер, бондар,
маркалар және басқада ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде
ақша жүйесінің жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға
да өзіндік ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша
айналысының жағдайы біршама нашарлай түсті . Үш жыл
ішінде (1913- 1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы
48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есеге құнсызданды.
1919 жылы алғашқы рет кеңестік мемлекеттер билеттер, кейіннен
РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды.
Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа
жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша
массасы сан алуан түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда,
Верный қаласында (қазіргі Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік
билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен сақталған және Жетісу
облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл туралы
несиелік билеттің бет жағында көрсетілген жазу куәләндырылады.
Дүние жүзілік тәжірибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергілікті
билік органдарының иелігінде мұндай бағалы дәрәлік шикізаттың
275 пуды болды, олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ
бұлар қаржылық жағдайда нығайта алмады. (Вернеск рублі( күн
сайын құнсыздана бастады.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және ақ гвардия (үкіметі( өздерінің ақшаларын
басып шығарды. Олардың бағамдары әр түрлі болды, және
олар тезірек құнсызданды.
Ақшаның қатты құнсыздану нәтижесінде: шаруашылық қатыныстардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады.
1920ж. соңынан бастап ( еңбек паегін ( ақысыз беру
басталды. Келесі жылдары пәтерақы және коммуналды қызметтер
үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға тегін киім
берілді. Базарлардың өзінде азық -түліктермен алмасу ақшасыз,
яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жүбы 30 фунт
крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға
және т.б) түрінде жүзеге асырылды.1921 ж. наурызда болған РКП
(б)-ның х съезінде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды.
Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен кеін, артық
өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды.Қала мен ауыл арасында
нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншік капиталдың саудаға
және ұсақ өнер кәсіпке араласуына жол берілді.
Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді.
Егер, 1921 ж. көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10(
құраса, онда 1923 ж. бірінші тоқсанында, ол 80(-дан астамын
құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкін болды .
1921 ж. қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттікбанкі ұйымдастырылып, ол елдің басты
эмиссиялық орталығы болып саналады.
Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын
жүргізуге дайындық жасау болады .
Ақша реформасын өткізудің эканомикалық алғышарттарына ЖЭС
жүргізудің нәтижесінде шаруашылық жағдайдың біршама жақсару:
әр түрлі өнеркәсіп салаларындағы өнімдер көлемінің өсуі,
еңбек өнімділігінің артуы, ауыл шаруашылығының басты
өнімдерінің өсуі (бидай, мақта), тауар айналымының артуы
жатады.
Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бірқалыпты болуының екінші
бір алғышарты- бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етуі. 1.01.1922
жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттік банктің алтын
валюта резерві 6,7 млн –нан 31 млн рубльге дейін өсті 1922
ж. сәуірде рұқсат берілді, оған дейін оларды мемлекетке
тапсыруға міндетті болған. Бағалы металдардан жасалған монеталар мен
шетел валюталарын сатып алу мен сатуды. Мемлекеттік банктің өзі
ғана жүргізуге монополиялық құқығы болды.
Ақша айналысын қалыпқа келтіруге басты бір қадамы 1922 ж.
мемлекеттік ақша белгілерін шығару қажет. Мұндағы 1 рубль
бұрын шығарылған 10 мың рубльге теңесті. Ақшаларды қайта
есептеу олардың төрт нолін сызып тастау ( деноминациялау әдісі) арқылы
жүргізілді.
1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептеулер жаңа ақшалармен
жүзеге асты. Айналыстағы ескі ақша белгілерін 1923 ж. 1
қаңтарынан дейін кассаларда қабылданды.
Екінші рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлгідегі 1
рубль 1922 жылы 100 т рубльге немесе бұрынғы кеңестік ақша белгілерінің
бір миллионына теңесті.
Деноминациялау ақшаны есепке алуды оңайлатты, ақша айналысын
бір қалыпқа келтіру жөніндегі ұмтылыстарды күмәландырылды.
Әйтсе де рудльды тұрақтандыру мүмкін болмады. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы жағдайында жаңа ақшалар үсті - үстіне
шығарыла бергендіктен де, олар тезірек құнсыздануға ұшырады.
Ақша реформасының мазмұны. Ақша реформасы екі кезеңде
жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде 11 қазанда Кеңхалком декретімен
Мембанке 1,2,3,5,10,25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік
билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір червонец
соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7, 74234 г алтын) 10 рубльге
теңесті. Мембанк червонцтерді кәсіпорындарда вексельдік және
тауармен қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды.
Бұл тауар айналысының қажеттілігімен байланысты червонецтерді
шығаруға мүмкіндік береді .
Червонецтерді эмиссиялаудың несиелік сипаты олардың
қарызды өтеу барысында банкке қайтарылуна қызмет етті.
Вексельдер мен тауарлы - материалдық бағалылықтан басқа да
червонецтер эмиссия соммасынан 25 ( алтынмен және шетел
валютасымен қамтамасыз етілді. Банктік билеттер алтынға
айырбастамады,бірақ банк червонецтердің алтын рубльдегі бағамының
сақталуын бақылап отырды. Кеңес мемлекетінің барлық тарихында червонец
жалғыз ғана тұрақты валюта болып табылды.
Сауда-саттықтың және банктік несиелердің ұлғаюна қарай
червонецтерде айналысқа қолданыла бастады. Олар барлық ақша
массасын нақты құнының 1.04.1923 ж. - 15(, 1.07.1923ж. 37 (,
және 1.10.1923 ж. -74 ( құрады. Кәсіпорындар арасындағы
ақшалай есеп айырылысулар, мемлекетердің кірістер мен шығыстардың
жіне басқа да төлемдер, червонецтермен бейнеле бастады.
Червонецтер ірі ақша болғандықтанда олар көбрек көтерме
шаруашылық айналымына қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері
өздерінің ұсақ құндылығына қарай олар ұсақ бөлшек сауда
және базар айналымында қызмет ете берді. Шын мәнісінде елде екі
валютаның қосарлы айналысының жүйесі қалыптасты:Мембанктің несиелеу
барысында шығарған червонецтері және Халқаралық қаржы комитетінің
бюджет тапшылығын жабу мақсатында кеқес ақшасының белгілері.
Екі валютаның қосарлы айналысы - халық пен ел
экономика жағдайына қатты әсер етті. Жалақы червонец түрінде
есептегенінде кеңестік ақшалы белгілерінде сатқылары
келмеді.
1.05.24 жылы айналыстағы ақша массасы астраносмиялық санға
-762,3 квадрильон рубльге (квадрильо -бұл 15 нолі бар ақша
берілген ) жетті. Бұл ақша массасының нақты құны (червонецтегі)
15,2 млн рубльді құрады.
Кеңестік ақша бірліктерінің құнсыздануы қарқыны орташа
және ұсақ купюрадағы ақшалардың жетіспеушілігіне әкеліп
соқты. Сөйтіп, ұсақ ақшалар ретінде әр түрлі ақшалар, әсіресе
тұрақты валюталарда бейнеленген сурогаттарды шығарды.
Кеңестік ақша бірліктерінін құнсыздануы шаруаларға үлкен зиян
алып келді. Червонецтер қаланың валютасы болды, іс жүзінде олар
ауылға жетпеді. Ауыл шаруашылығының өнімдерінің тауарлығы төмендей
бастады. Мұның бәрі ақша реформасын тезрақ аяқтауға талап
етті. Бұған деген өзіндік экономикалық алғышарттарыболды:бюджет тапшылығы
15(-ға дейін қысқарды, өндіріспен тауар айналымының өсуі
байқалды, алтын қоры ұлғайды 1.01.1923 ж. 10,9 млн
рубльден, 1.02.1924 ж. 153, 6 млн рубльге дейін. Бірақ
алтын қорының соммасы Ресей патшалығының қарсаңында болған
алтын қорына қатынасты алғанда 9(-ға жуығын құрады.
5.02.24 ж. Орталық атқару комитеті (ОАК- ЦИК) және Халық
Комисарлар кеңесі (ХКК-СНК) декретіне байланысты ақша реформасы
тоқтатылды. Айналысқа 1,3 және 5 рубльдегі қазыналық билеттер
шығарылды, мұнда 10 қазыналық рубльдың құны 1 червонецке теңесті. Кеңес
ақша белгілерін шығару тоқтатылды. Олардың Халық Комиссариятының
қорында болған қоры жойылды. 22.02.24 ж. бастап 10, 15, 20
және 50 тиындық күміс монеталар және 1,2,3 және 5
тиындық күміс монеталар шығарылды. 1924 ж. бастап айналыстағы
ақшаның кеңестік белгілерін нақты бағамен сатып алу
басталды, 1 рубльдік қазыналық билет 50 мың рубльге теңесті.
Қазыналық билеттердің шығарылу шамасы айналыстығы ақшаның
кеңестік белгілерін нақты бағамен сатып алу басталды.
1888 ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников
(Брилиант) 1922-1924 жж. Ақша реформасын ұйымдастырушы және
теоритегі болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы
Халық Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшілігімен
бөлінген қаржы - несие жүйесі қалпына келтірілді. Не бары 3
жыл ішінде, 1924 ж. аяғында, мемлекеттік бюджет тапшылықсыз
болды. Бұл кеңестік ақша эмиссиясын қысқартып, тұрақты
червонецтерге өтуге мүмкіндік жасады. Ол 1922 ж. басынан бастап
валютаның тұрақтылығы елдің экономикалық өрлеуінің қажетті
шарты деп дәлелдеді. Осы уақытта көптеген шаруашылық иелері
құнсыз кеңестік ақша белгілерін эмиссиялани-ұлттық табыстың бірінші
кезеңдегі мемлекеттік қажеттілікке қайта бөлудің мүмкін болар
тәсілі деп санады.
Бұл көзқарас қарсы болған Г. Я. Сокольников, барлық
тауарлық шаруашылық ақша тек қана айналыс және төлем құралы
болып табылмай, сондай-ақ құн өлшемі және қорлану құралы
болып табылады деп жазған. Қорлану құралы ретіндегі ақшаға деген
қажеттілік алтынның, тұрақты валютаның келуін талап етеді. О л
бюджеттік эмиссиялауға негізделген гиперинфляцияның барлық ақша
жүйесінің құлдырауына әкеліп соғатынын дәлелдеп қойған .
Қаншалықты сырты сауданың дамуы ішкі айналымдағы ақшалармен дүние
жүзілік нарықтағы ақшалар арасындағы тұрақты қатынастың
болуы талап ететіндіктенде алтынға байланысты ұлттық
валютаның тұрақты бағамы болуы қажет. Алтынға валютаның еркін
ауыстырылуын жақтаушы ретінде ғана емес, сонымен қатар Г.Я.
Сокольников алтын резервтерін жинақтау қажет деп санады.
Алтын ролінің үш қоры болды.
1) халықаралық есеп айырысуларда резервтік қор ретінде(
2) ішкі нарықта червонец бағамен реттеуші. Мембанк алтынды
шетел валютасымен бірге ішкі нарықтан сатып алып отырды.
3) көзге көрінбейтін жағдайларға арналған сақтандыру резервы.
Червонец тарихқа алтын деген атпен кірді, бұл жерде оның
мазмұны патшалық он рубльдың алтын мазмұнына сәкес келуінің
қатысы болғандықтан емес. Мембанк валюталық бағамды өзгеріссіз
қалыпта ұстау мақсатында еркін нарықты алтынды және
шетел валютасын сатып, алып отырады.
2.2. 1947 жылғы ақша реформасы
Ұлы Отан соғысы елге -679 млрд рубльге шығын алып келді.
Оның інінде әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
1.3 Табиғи ерекшеліктері
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2.1 1922-1940 жж. Ақша реформалары.
2.2 1947 жылғы ақша реформасы
2.3 Рубль бағамының жоғарылауы және оны 1950 жылы алтын базасына өткізу.
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасының ақша реформасы
3.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі таңда, ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады.
Сондықтан материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты
болатын барлың мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай есеп
айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-
қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана
отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға
қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын
үнемдеуге болады.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалғаң
болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар шаруашылыңтың шығын механизміне бағытталған түрде
және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толың сәйкес келген
болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қол-сыз ақшамен есеп айырысулар
жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты езінің
жоспарлың тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың
мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастырудың қатаң қағидаларының саңталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы
келісімшарттың міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалың мүддесі мен
жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік
береді.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің
банктердегі ашқан ағымдық және басқа да шоттарында көрсетіледі.
І тарау. Ақшаның теориялық мәселелері
1.1 Ақшаның қалыптасуы, мәні және атқаратын қызметі.
Ақша дегеніміз тауарлардың тауары оның өз бойында жасырын түрде
барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген
заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай
нысанының екуімен байланысты баға пайда бодады. Бұл өз алдына талдауды
талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес.
Эконмикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті
қоғам берген адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен
түсіндіріледі. Сонымен, ақша-ерекше тауар, ол тауарлар қолма-қол ақшаның
болуы міңдетті емес. Оның қызметін кредитті ақшалар атқарады. Тауар ақша
қатынасы, пайыз ақшаның үстемдік етуі белгілі бір дәрежеге жеткенде кейбір
адамдар үшін ақша қорын молайту олардың өмір сүруінің мақсат-мүддесіне
айналады. Қазіргі кәсіпкерліктің дамуымен байланысты бұл зор маңызга ие
болып отыр. Тауар-ақша қатынасының ұлттық шеңберден шығып, дүниежүзілік
рынокты қамтамасыз етуі оның дуниежузілік қызметін көрсетеді. Дүние-жүзілік
айналыста ақша ең алдымен төлем ретивде қызмет атқарады. Ал оның түрлерін
ілгеріде атап өттік. Сонымен дүниежүзілік ақшалар үш түрлі қызмет атқарады:
1)халыкаралык төлем кұралы; 2) халықаралық сатып алу, сату құралы; 3)
қоғамның байлығын сипаттау Монеталардың номиналдық және нақты мазмұны
арасында айырмашылық пайда болады. Сөйтіп 2% келе олардың орнын қағаз
ақшалар басқан. Егер қағаз ақшалар тауар айналысына қажетті мөлшерде
шығарылатын болса, онда бұл ақшалардың нақтылы сатып алу қабілеттілігі
олардың номиналдық алтын мазмұнына сәйкес келетін болады. Ал егер ақша
массасы тауар массасынан көп шығарылса, онда ол кұнсызданады, инфляцияға
ұласады. Инфляция белгілі бір елдін айналыстағы қағаз ақшасының шамадан тыс
көбейіп кетуі салдарынан оның құнсыздануы. Инфляция қағаз ақшалардың
алтынмен салыстырғавда құнының төмендеп кетуінен туады да, тауарлар
бағасының ақшаның ресми құнын өзінің тұрақты қалпына келтіру. Ол үшін
бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналыстан шығарып, оның орнына толық
құнды кредит билеттерін шығару, яки айналыстағы қағаз ақшаның ресми құнын
төмендету (бүркемелі девальвация) мақсатымен ақша, реформасын жүргізу.
Ұлттық ақша өлшемінің алтындық мазмұнын кеміту және оның шетел
валюталарымен қатынас курсың төмендету.
Алтын немесе шетел валютасымен салыстырғанда мемлекеттік қағаз
ақша курсының өсуі. Уревальвация ақшаны тұрақтаңдыру мен бағаның
инфлодиялық өсуіне қарсы ықпал етудің белгілі бір әдісі. Сонымен, ақша
тауар өңдірісінің қажетті элементі. Оның тауарлар дүниесіндегі ерекшелігі:
ақша жалпы эквивалент рөлін атқарады, бүкіл тауарлардың кұн өлшеуіші.
Ақша техникалық құрал емес, ол экономикалық категория адамдар
арасындағы өндірістік қатынастарды көрсетеді. Ақша қатынасының сипаты тауар
өңдірісінің типімен аныкталады. Сондықтан ақшаның қызметінің әр қилы
өндіріс тәсілдеріне ұксастықтарына қарамастан, әлеуметтік-экономикалық
мәнінде ерекшеліктер алды.
1.2 Айналыстағы ақша, теориялық мәселелері
Бұл мәселе капитализмнің дамуымен байланысты. Ақшаның сандық
теориясының негізін салушылар М. Монтескье, Д. Локк және Д. Юм болды. Олар
алтын және күміс ақшаның құнын олардың санымен анықтады да, елде ақша көп
болған сайын тауардың бағасы жоғары болады деп көрсетті. Олар сонымен бірге
қандай ақша болса да өздерінің "сатып алу" күшін айналыстың нәтижесінде
ғана көрсетеді, ал айналыс процесіне дейін ақшада құн болмайды деп есептеді
(яғни ақшаның қүн өлшеуіші қызметін жоққа шығарды). Ал Маршалл мен И. Фишер
ұсынған ақшаның неоклассикалық сандық теориясы осы теорияның дамытылған
нұсқасы болды. Олардың теориясындагы ең маңыздысы — ақша тауар деп
есептелмейді.
Батыс зкономистерінің басым бөлігі американ экономисі И. Фишер
ұсынған формуланы пайдаланады. Ол формула баға деңгейінің ақша массасына
тәуелділігін көрсетеді: КЖ = БС. Бұл жерде К — ақша массасы, Ж-ақшаның
жылдамдығы, Б — тауар бағасының деңгейі, С — айналыстағы тауар саны. Осы
формулаға сәйкес тауарлар бағаларының деңгейі және ақшаның көлемі мынадай
формуламен анықталады:Бұл мысалымызда бірінші тауар өзінің кұнын басқа
тауарда ( 1 кап астық) аиырбасын көрсетсе, онда салыстырмалы кұн түрінде
болғаны, бір кап астык эквиваленттігі болып табылады, яғни эквивалентті
түрде болады. Мысалы, қойдын иесіне астық кажет, бірақ астық несиесіне көп
керек емес, оған балта кажет, ал балта иесіне кой керек. Неғұрлым нарық
тауар көп түскен сайын, қиындықтар да көбейе түседі. Бұл жағдайда астың
иесі қойды алуға келіседі, сөйтіп өзінің астығына айырбастайды, себебі оны
несі алуға ынталы. Ақшаны калай түсінуге болады? Күн түрінін дамуы мынаны
куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама
эквиталенттік (балама) роль атқаратын тауар. Акшаның бірінші қызметі - кұн
өшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардын кұнын көрсетуге болады. Осы
қызметті бойынша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардын кұнын ақшалай
түрде көрсету үші нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай
көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымнын әсерінен кұннан
ауытқуы мүмкін. Сондыктан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да
тәуелді.Тауар кұны мен алтын құнының тәуелділігі ерекше мүделікті
байкатады. Сұраным мен ұсыным сай келгенде баға екі мөлшердің
арақатынасымен анықталады: тауар кұнымен және алтын кұнымен.Егер тауар
бағасы тауар құнына қарай өссе, онда алтын құнның тауар бағасына деген
байланысы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Атын құны көп болса,
тауар бағасы төмен болады және керісінше — алтынның құны төмен болса, тауар
бағасы жоғары болады.
Сөйтіп тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура
пропорцпонадды және алтын (ақша) құнына кері пропорционалды өзгереді.
Екініші қызметі - айналым құралы. Осы қызметті ақша қолма-қол түрінде
атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасымда делалдық жасайды. Тауарды
ешкім сатқысы келмейді, егер оның айырбасталуына нақты ықпал ұсынылса. Бұл
қызметі айалымдағы алмастырып орнын, ақша белгілері атқарады. Алтын қоры
мемлекет үшін әлемдік акша резервтік (сақтык) қор ретінде кажет. Үшіннші
қызметі - төлем құралы. Бұл қызметті тауарды - ақша несиеге (төлемді ұзарта
отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын,
жалақыны, диведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.Несие
қатынастарының дамуымен байланысты жана айналым құралы - несие ақшалар
пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырысы, чек, пластикалык карточка,
"электрондық ақша". Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды
қатынастарынан-ақ қарызды жабудың өзара есептесу мүмкіндігін
қарастырады.Ақшасыз есеп айырысу тауар айналымы тұтынысының қолма-қол әр
белгілерін кәдімгідей қысқартады, сөйтіп әлеуметтік-экономикалық салдарға
алып барады: кассирлер мен күзетшілер саны, сейфке сұраным, көлік құралдары
қысқарады және ақша белгілерін басуға шығындар азаяды. Ең бастысы өзара
есептесу процесі жеделдейді, ақша бірлігі тарақтылығы. Төртінші қызметі -
қорлану немесе қазына жасау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жинайды.
Қорлануы әрбір тауар өндірушінің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен
туындайды, сөйтіп өзін нарық кездейсоктығынан сақтандырады.
1.3 Ақша табиғатының ерекшеліктері
XX ғасырда ақша кызметтері және ақшаның жалпыға ортақ эквивалент
ретіндегі рөлі өзгерістерге ұшырады. Барлық жерде де алтын жоғарыда аталған
бес қызметін атқаруды қойды, еш жерде тауар құны алтын арқылы өлшенбейді;
ешбір елде алтын айналыста болмайды, алтын төлем құралы қызметін де
атқармайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда есеп айрысу валюталар
мен алтынның айналыстан шығуы және оның ақша қызметін атқармайтын болуы
демонетизациялау деп аталады. Демонетизация дегеніміз алтынның ақша рөлін
және жалпыға ортақ, эквивалент рөлін атқаруды доғаруы. Осы жерде мынадай
өте қиын теориялық сұраққа жақындаймыз. Қазіргі ақшалардың мәні, табиғаты
жалпы қандай? Өйткені кімге деболса аныты қазіргі уақытта асыл метал ақша
емес, қағаз ақша — ақша. Ақшаның барлығы немен анықталады, оның тұрақтылығы
неге байланысты?
Батыстың экономикалық теориясында бұл сұрақ бойынша пікір талас жүріп
жатқанына кемінде екі ғасыр болды. Егер қағаз ақша салыстырмалы сиректік
қасиетінен айрылатын болса (сиректік заңы экономиканың аса манызды
заңдарының бірі ретінде басқа бөлімде қаралады), онда оның бағалылығы
төмендейді. Сондықтан кағаз ақшаның қүны туралы мәселе айналыска қажет
қағаз ақшаның саны туралы мәселемен тығыз байланысты. Ақшаның мәні оның
қызметтерінен шығады (ең алдымен төлем құралы және айналыс құралы
ретіндегі)
ІІ тарау. Ақша реформасы және ақшаны табиғы ерекшеліктері
2. 1. 1922-1940 жж. Ақша реформалары.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897
жж. Ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар
алтын монеталлизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және
мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92( алтынмен
қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты.
Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға
ауыстырылатын айналыс құралдары құралды, сондықтан да оларға
деген халықтың сенімі болды .
1917 ж. жазда уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша
белгілерін шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға
ұқсас, бұны халық арасында (керинки( деп атады. Несиелік
ақшалармен (керенкилердің( басқа уақытша үкімет айналысқа
суррогаттың әр түрін енгізді мемлекеттік қазынаның қысқа мерзімді
міндеттемесі, займ купондары.
Мемлекеттік шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі купюрада
қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар рөлін чектер, бондар,
маркалар және басқада ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде
ақша жүйесінің жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға
да өзіндік ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша
айналысының жағдайы біршама нашарлай түсті . Үш жыл
ішінде (1913- 1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы
48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есеге құнсызданды.
1919 жылы алғашқы рет кеңестік мемлекеттер билеттер, кейіннен
РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды.
Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа
жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша
массасы сан алуан түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда,
Верный қаласында (қазіргі Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік
билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен сақталған және Жетісу
облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл туралы
несиелік билеттің бет жағында көрсетілген жазу куәләндырылады.
Дүние жүзілік тәжірибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергілікті
билік органдарының иелігінде мұндай бағалы дәрәлік шикізаттың
275 пуды болды, олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ
бұлар қаржылық жағдайда нығайта алмады. (Вернеск рублі( күн
сайын құнсыздана бастады.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және ақ гвардия (үкіметі( өздерінің ақшаларын
басып шығарды. Олардың бағамдары әр түрлі болды, және
олар тезірек құнсызданды.
Ақшаның қатты құнсыздану нәтижесінде: шаруашылық қатыныстардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады.
1920ж. соңынан бастап ( еңбек паегін ( ақысыз беру
басталды. Келесі жылдары пәтерақы және коммуналды қызметтер
үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға тегін киім
берілді. Базарлардың өзінде азық -түліктермен алмасу ақшасыз,
яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жүбы 30 фунт
крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға
және т.б) түрінде жүзеге асырылды.1921 ж. наурызда болған РКП
(б)-ның х съезінде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды.
Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен кеін, артық
өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды.Қала мен ауыл арасында
нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншік капиталдың саудаға
және ұсақ өнер кәсіпке араласуына жол берілді.
Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді.
Егер, 1921 ж. көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10(
құраса, онда 1923 ж. бірінші тоқсанында, ол 80(-дан астамын
құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкін болды .
1921 ж. қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттікбанкі ұйымдастырылып, ол елдің басты
эмиссиялық орталығы болып саналады.
Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын
жүргізуге дайындық жасау болады .
Ақша реформасын өткізудің эканомикалық алғышарттарына ЖЭС
жүргізудің нәтижесінде шаруашылық жағдайдың біршама жақсару:
әр түрлі өнеркәсіп салаларындағы өнімдер көлемінің өсуі,
еңбек өнімділігінің артуы, ауыл шаруашылығының басты
өнімдерінің өсуі (бидай, мақта), тауар айналымының артуы
жатады.
Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бірқалыпты болуының екінші
бір алғышарты- бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етуі. 1.01.1922
жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттік банктің алтын
валюта резерві 6,7 млн –нан 31 млн рубльге дейін өсті 1922
ж. сәуірде рұқсат берілді, оған дейін оларды мемлекетке
тапсыруға міндетті болған. Бағалы металдардан жасалған монеталар мен
шетел валюталарын сатып алу мен сатуды. Мемлекеттік банктің өзі
ғана жүргізуге монополиялық құқығы болды.
Ақша айналысын қалыпқа келтіруге басты бір қадамы 1922 ж.
мемлекеттік ақша белгілерін шығару қажет. Мұндағы 1 рубль
бұрын шығарылған 10 мың рубльге теңесті. Ақшаларды қайта
есептеу олардың төрт нолін сызып тастау ( деноминациялау әдісі) арқылы
жүргізілді.
1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептеулер жаңа ақшалармен
жүзеге асты. Айналыстағы ескі ақша белгілерін 1923 ж. 1
қаңтарынан дейін кассаларда қабылданды.
Екінші рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлгідегі 1
рубль 1922 жылы 100 т рубльге немесе бұрынғы кеңестік ақша белгілерінің
бір миллионына теңесті.
Деноминациялау ақшаны есепке алуды оңайлатты, ақша айналысын
бір қалыпқа келтіру жөніндегі ұмтылыстарды күмәландырылды.
Әйтсе де рудльды тұрақтандыру мүмкін болмады. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы жағдайында жаңа ақшалар үсті - үстіне
шығарыла бергендіктен де, олар тезірек құнсыздануға ұшырады.
Ақша реформасының мазмұны. Ақша реформасы екі кезеңде
жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде 11 қазанда Кеңхалком декретімен
Мембанке 1,2,3,5,10,25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік
билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір червонец
соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7, 74234 г алтын) 10 рубльге
теңесті. Мембанк червонцтерді кәсіпорындарда вексельдік және
тауармен қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды.
Бұл тауар айналысының қажеттілігімен байланысты червонецтерді
шығаруға мүмкіндік береді .
Червонецтерді эмиссиялаудың несиелік сипаты олардың
қарызды өтеу барысында банкке қайтарылуна қызмет етті.
Вексельдер мен тауарлы - материалдық бағалылықтан басқа да
червонецтер эмиссия соммасынан 25 ( алтынмен және шетел
валютасымен қамтамасыз етілді. Банктік билеттер алтынға
айырбастамады,бірақ банк червонецтердің алтын рубльдегі бағамының
сақталуын бақылап отырды. Кеңес мемлекетінің барлық тарихында червонец
жалғыз ғана тұрақты валюта болып табылды.
Сауда-саттықтың және банктік несиелердің ұлғаюна қарай
червонецтерде айналысқа қолданыла бастады. Олар барлық ақша
массасын нақты құнының 1.04.1923 ж. - 15(, 1.07.1923ж. 37 (,
және 1.10.1923 ж. -74 ( құрады. Кәсіпорындар арасындағы
ақшалай есеп айырылысулар, мемлекетердің кірістер мен шығыстардың
жіне басқа да төлемдер, червонецтермен бейнеле бастады.
Червонецтер ірі ақша болғандықтанда олар көбрек көтерме
шаруашылық айналымына қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері
өздерінің ұсақ құндылығына қарай олар ұсақ бөлшек сауда
және базар айналымында қызмет ете берді. Шын мәнісінде елде екі
валютаның қосарлы айналысының жүйесі қалыптасты:Мембанктің несиелеу
барысында шығарған червонецтері және Халқаралық қаржы комитетінің
бюджет тапшылығын жабу мақсатында кеқес ақшасының белгілері.
Екі валютаның қосарлы айналысы - халық пен ел
экономика жағдайына қатты әсер етті. Жалақы червонец түрінде
есептегенінде кеңестік ақшалы белгілерінде сатқылары
келмеді.
1.05.24 жылы айналыстағы ақша массасы астраносмиялық санға
-762,3 квадрильон рубльге (квадрильо -бұл 15 нолі бар ақша
берілген ) жетті. Бұл ақша массасының нақты құны (червонецтегі)
15,2 млн рубльді құрады.
Кеңестік ақша бірліктерінің құнсыздануы қарқыны орташа
және ұсақ купюрадағы ақшалардың жетіспеушілігіне әкеліп
соқты. Сөйтіп, ұсақ ақшалар ретінде әр түрлі ақшалар, әсіресе
тұрақты валюталарда бейнеленген сурогаттарды шығарды.
Кеңестік ақша бірліктерінін құнсыздануы шаруаларға үлкен зиян
алып келді. Червонецтер қаланың валютасы болды, іс жүзінде олар
ауылға жетпеді. Ауыл шаруашылығының өнімдерінің тауарлығы төмендей
бастады. Мұның бәрі ақша реформасын тезрақ аяқтауға талап
етті. Бұған деген өзіндік экономикалық алғышарттарыболды:бюджет тапшылығы
15(-ға дейін қысқарды, өндіріспен тауар айналымының өсуі
байқалды, алтын қоры ұлғайды 1.01.1923 ж. 10,9 млн
рубльден, 1.02.1924 ж. 153, 6 млн рубльге дейін. Бірақ
алтын қорының соммасы Ресей патшалығының қарсаңында болған
алтын қорына қатынасты алғанда 9(-ға жуығын құрады.
5.02.24 ж. Орталық атқару комитеті (ОАК- ЦИК) және Халық
Комисарлар кеңесі (ХКК-СНК) декретіне байланысты ақша реформасы
тоқтатылды. Айналысқа 1,3 және 5 рубльдегі қазыналық билеттер
шығарылды, мұнда 10 қазыналық рубльдың құны 1 червонецке теңесті. Кеңес
ақша белгілерін шығару тоқтатылды. Олардың Халық Комиссариятының
қорында болған қоры жойылды. 22.02.24 ж. бастап 10, 15, 20
және 50 тиындық күміс монеталар және 1,2,3 және 5
тиындық күміс монеталар шығарылды. 1924 ж. бастап айналыстағы
ақшаның кеңестік белгілерін нақты бағамен сатып алу
басталды, 1 рубльдік қазыналық билет 50 мың рубльге теңесті.
Қазыналық билеттердің шығарылу шамасы айналыстығы ақшаның
кеңестік белгілерін нақты бағамен сатып алу басталды.
1888 ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников
(Брилиант) 1922-1924 жж. Ақша реформасын ұйымдастырушы және
теоритегі болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы
Халық Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшілігімен
бөлінген қаржы - несие жүйесі қалпына келтірілді. Не бары 3
жыл ішінде, 1924 ж. аяғында, мемлекеттік бюджет тапшылықсыз
болды. Бұл кеңестік ақша эмиссиясын қысқартып, тұрақты
червонецтерге өтуге мүмкіндік жасады. Ол 1922 ж. басынан бастап
валютаның тұрақтылығы елдің экономикалық өрлеуінің қажетті
шарты деп дәлелдеді. Осы уақытта көптеген шаруашылық иелері
құнсыз кеңестік ақша белгілерін эмиссиялани-ұлттық табыстың бірінші
кезеңдегі мемлекеттік қажеттілікке қайта бөлудің мүмкін болар
тәсілі деп санады.
Бұл көзқарас қарсы болған Г. Я. Сокольников, барлық
тауарлық шаруашылық ақша тек қана айналыс және төлем құралы
болып табылмай, сондай-ақ құн өлшемі және қорлану құралы
болып табылады деп жазған. Қорлану құралы ретіндегі ақшаға деген
қажеттілік алтынның, тұрақты валютаның келуін талап етеді. О л
бюджеттік эмиссиялауға негізделген гиперинфляцияның барлық ақша
жүйесінің құлдырауына әкеліп соғатынын дәлелдеп қойған .
Қаншалықты сырты сауданың дамуы ішкі айналымдағы ақшалармен дүние
жүзілік нарықтағы ақшалар арасындағы тұрақты қатынастың
болуы талап ететіндіктенде алтынға байланысты ұлттық
валютаның тұрақты бағамы болуы қажет. Алтынға валютаның еркін
ауыстырылуын жақтаушы ретінде ғана емес, сонымен қатар Г.Я.
Сокольников алтын резервтерін жинақтау қажет деп санады.
Алтын ролінің үш қоры болды.
1) халықаралық есеп айырысуларда резервтік қор ретінде(
2) ішкі нарықта червонец бағамен реттеуші. Мембанк алтынды
шетел валютасымен бірге ішкі нарықтан сатып алып отырды.
3) көзге көрінбейтін жағдайларға арналған сақтандыру резервы.
Червонец тарихқа алтын деген атпен кірді, бұл жерде оның
мазмұны патшалық он рубльдың алтын мазмұнына сәкес келуінің
қатысы болғандықтан емес. Мембанк валюталық бағамды өзгеріссіз
қалыпта ұстау мақсатында еркін нарықты алтынды және
шетел валютасын сатып, алып отырады.
2.2. 1947 жылғы ақша реформасы
Ұлы Отан соғысы елге -679 млрд рубльге шығын алып келді.
Оның інінде әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz