Қазақ жеріндегі исламның таралуы жайлы

Жоспар
Кіріспе

1 ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ТАРАЛУЫ
2 Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері
3 Ислам және қазақтардың әдет.ғұрпы
4 Қожа Ахмет Яссауи сағанасы
5 Қожа Ахмет Йассауи ілімі

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақ даласына ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны
бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні
Қазақстанға күштеп енгізілген жоқ. Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса
бастаған феодалдық қатынастарға ислам дінінің кері әсері болмай, қайта ол
феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра түсетінін көре білген феодалдық
үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан
шаман діні феодалдардың талап-тілегін, мақсат-мүддесін қанағаттандыра
алмады. Ал ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан
болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды. Осындай тиімді
жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің бұрыннан келе жатқан шаман
дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып, ислам діні қағидаларына мән
бермеді. Академик Бартольд В. В.: ХІІІ ғасырдың басында мұсылман Хорезм
билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы және Торғай облысындағы қыпшақтармен
соғысуына тура келді, — деп жазуына қарағанда, сол кездерде қазақ
тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық жолға түсіп, ислам дінін
қабылдамаған сияқты. Рузбиханның жазуына қарағанда, қажет десеңіз XVI
ғасырдың өзінде де қазақтар пұтқа табынушылар деп танылып, оларға қарсы
ғазауат соғысына шығуды талап еткен. Өйткені шариғат заңдарын араб
миссионерлері үндеп, үгіттеп, насихат жүргізгендеріне қарамастан, халық ата-
баба аруағына, тәңірге, жұлдыз-айға ұзақ уақыт бойы сиынды. Ата-баба
аруағына сиыну бәлекеттен сақтап, өздеріне бақыт, молшылық, жақсылықтар
әкеледі, мал басының аман болуына, өсіп-өнуіне көмектеседі деп, сол үшін
олар аруақты разы етуге тырысты. Аруақ аттаған оңбас деп аруақты
ұмытпады.
Әбу Ханифа жол салған суниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз,
басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ
тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы өз
кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық
қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды.
Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір
сүрді. Сол себепті де қазақтардың әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын
сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің
көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары
бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде араб миссионерлері де қазақ
тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, праволық нормаларын, мәдени
жетістіктерін. лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардың бәрін
исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.
ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ТАРАЛУЫ
Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері
Араб қолбасшысы Кутейб ибн Мүслім әскері Қазақстанның оңтүстігіне
714ж. ҮІІ ғ. басып кірді. Қазақстан тұрғындарының исламдануы осы кезден
басталады. Осы кезде Мауеренахрдағы бауырластарына үнемі қол ұшын беріп
отыратын Түркеш қағанаты Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне
үлкен қауіп төндірді, себебі олар Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант
пен Бұхараның автохтонды тұрғындарын қолдап отыру үшін әскер жіберіп
отырды. Арабтардың Испиджабқа (Сайрам) жоғарғы түркештердің қолбасшысы Әбу
Мырзақым (Сүзеген) қаған араб экспанциясына сәтті тойтарыс берді. Басында
арабтар Оңтүстік Қазақстаннан кетуге мәжбүр болды. 737 ж. қарай түркеш атты
әскерінің көмегімен Мауереннахр әскері жерлерін шетелдіктерден тазартты.
Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін
әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан
бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады.
Б. Ғафуров: 714 ж. Кутейб Шашқа қайтадан шабуыл жасады. Ол Шашты өз
ордасына айналдырып, Испиджаб бағытында жорыққа аттанды. Кутейбті бұл
қаланың сауда орталығы екендігі емес, оның стратегиялық маңызы қызықтырады:
Испиджабты алып, Кутейб Орта Азиялық одақтастарына көмекке ұмтылған түркі
әскерінің жолын қиып тастауға талпынды, —деп жазды. Жорыққа сарбаздарымен
бірге миссионерлер де қатысты, алайда арабтардың шегінуі дін
уағыздаушыларына жаңа дінді таратуға мүмкіндік бермеді. Бұл аймақта
көптеген конфессиялардың болғаны белгілі. Әсіресе, зәрдүстілік қомақты орын
алды. Бірақ исламның таралуына байланысты зәрдүстілік қудалауға ұшырады.
Оның жазба әдебиеттері жойылды. Басқа манихейлік, будда, христиан діндері
де осындай жағдайға душар болды.
Ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасында әдет-ғұрыптардың
нормалары қоғамның бірден-бір заң реттегіші ролін атқарды. Оның да себебі
бар еді. Әуелі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты
басқалардан томаға – тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік
идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет-ғұрып заң нормалары тек үстем
тапқа ғана емес, жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені
туыс-туыстарымен ру-ру болып көшіп-қонған қазақтарда ру намысы күштірек
еді. Бұл төменгі таптың өз туыстастары үстем тапқа қарсылығын тежеп
отырды.
Арабтар Мауараннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана
жаулап алуға қолы жетті. Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслим ішкі
қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияға қоныстанған түркі тайпаларын басып
алды. Сөйтіп, 705 жылдың өзінде-ақ бүкіл Орта Азияны уысында ұстады. Балхты
басып алған Кутейб ибн Муслим Бұхарға ұмтылды. Соғдылар мен түркі тайпалары
арасына от салу нәтижесінде Бұхарды алды. Ауыр шайқастардан соң соғдылықтар
астанасы Самарқан қолға түсті.
Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхарды бірнеше қайтара
алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз
ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде
қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі
арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп,
бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған.
Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді деп жар
шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке
қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу,
т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізді.
Міне, осыдан кейін кең далада емін-еркін көшіп-қонған қазіргі
Қазақстан термторриясындағы түркі тайпалары арасынан ислам дінін тарату
үшін миссионерлер ағылды. Олар көшпенді халыққа күштемей-ақ ислам дінін
енгізу жағын қарастырды. Оларға қазіргі қазақ халқын құраған тайпалар
ұстанған дін, исламға көп жағынан кереғар еместей болып көрінді. Мәжауиндік
шаман дінін оңай ығыстыруға болады деп санады. Сол себепті де олар бұл
тайпаларды һаза хақ – һазақ (бұл арабша сөздің мағынасы—бұлар дұрыс,
жолы дұрыс) деп атады. Содан барып, қазақ деген термин қалыптасып кетті
дей аламыз.
Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет-
ғұрыптарын ығыстыра алмады. Қайта олармен санасуларына тура келді. Өз ата-
баба дәстүрлерін көбірек ұстанған қазақтарды дінсіздер деп атады. Оларға
қарсы ғазауат соғысына шақырулар да сондықтан. Бұл қазақи, өзіндік
сипатқа ие дәстүрдің ұзақ дәуірді иеленген тарихы бар. Олардың гүлденген,
күйзелген дәуірлері де бар. Мұндай жайт дүние жүзі халықтарының кез-
келгендерінің бастарында да бар.
Қазақтардың өзіндік ерекшелік пен сипатқа ие болған елді басқару
формалары, экономикалық жүйесі, рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық
өнері. Заңдары мен мінез-құлықтық кодекстері болған. Ұзақ дәуірлер бойы
жазба мәдениеті мардымсыз дамыған қазақтардың (өйткені көшпенді тұрмыс кешу
мектептер ұстауға мүмкіндік бермеді) уаызекі шығармашылық дәстүрі күшті
дамыған. Әсіресе жас ұрпақтытәрбиелейтін үлгі-насихат жырлары, мақал-
мәтелдері қандай мол, әрі қандай терең еді десеңізші! Бұлар тек құрғақ ақыл-
кеңес емес, нәрлі де мазмұнды ғибраттар. Бұлар праволық нормалар мен
моральдық, саяси, мінез-құлық, т.б. тәртіптерді де өз ішіне жан-жақты
қамтиды.
Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы
Қазақтардың ең бір қадірлеп-құрметтейтін дәстүрі — өлген ата-баба
аруақтарына табыну. Өлген ата-баба аруаққа айналып, тірілердің зор
құрметіне ие болады. Олар тірі ұрпақтарының әдет-ғұрып заңдарын, кәде-
қаумет, салттарын сақтап жүрулерін талап етеді. Ата-баба аруағына асы
болғандарға олар әр түрлі ауруларды мал-жанына әкеледі, құрғақшылыққа душар
етіп, бірде-бір тамшы жаңбыр жаудырмайды, қажет болса, әйелдерді бала
табудан махрұм етіп, ұрпағын өсірмейді деп ойлайды. Сол себепті де қазақтар
ата-баба аруағын разы етуге тырысады, олар жолына малдарын құрбандыққа
шалып, үнемі есте ұстап, оларға жалбарынып отырады. Өлімін күтіп, төрінен
көрі жақын қалған қарттарды аса құрмет тұтып, ақсақал, отағасы деп
сыйлайды. Оның себебін бұл қарттар өлгендер мен тірілер арасындағы
байланыстырғыш деп қарағандықтан ғой дейміз. Сондықтан да қазақтар ата-
анасын өте құрмет етеді. Өлгендеріне шаң жуытпайды, аруаққа айналдырады.
Әрине, мұндай құрметке кез келген қарт ие бола бермейді. Әр рудан оза
шауып, ақыл-парасатымен, істеген ісімен ел құрметіне бөленгендер ғана үлкен
құрметке ие болады. Мұндай дуалы ауызды адамдар көзі тірісінде-ақ әулиеге,
өлгеннен соң аруаққа айналған. Мұндай адамдардың сөзін де жыр қылып айтып,
қабірін де құрметтеген. Дегенмен де, әркімнің өз ата-бабасы өзіне жақын,
әрбір семья, от басы – ошақ қасының өзіне қас аруақтары болып, оларға
жалбарынған. Әрине, ата-баба аруағын құдайға теңеуге болмайды. Оларды
Алламен екі ортадағы жебеуші деуге болады. Біреуге наразы болып ашуланғанда
аруақ атсын, аруақ ұрсын деп қарғайды.
Қазақтар былай қарағанда, момақан көрінгенмен, егерде өзінің және
өлуге дейін барады.
Ежелден-ақ қазақ халқы үйленуге мән, маңыз берген, От басы – ошақ
қасы деп, семьяға ерекше мән бере отырып, сол от басы – ошақ қасының
беріктігін көздеген. Әрдайым от басы — семья берік әрі тату-тәтті болса,
сол семьядан өрбитін ұрпақтар да жақсы болып өсетінін жете білген. О бастан
дұрыс таңдалған семья бұзылмаған. От басы – ошақ қасын бүлдіргендер,
семьяны сақтай алмағандар қоғамдық теріс пікірге ұшыраған. Сол себепті де
революцияға дейінгі қазақ семьяларының өте сирек болмаса, бұзылғандары
кездеспейді. Оның себеп-салдары өте көп. Мен осы зерттеу жұмысымда шамамның
келгенінше сол себеп-салдарынайтып өтейін.
Қазақ семьясы тек қана ер, әйел және балаларынан ғана емес, үлкен
семьядан (патронимия) тұрған, яғни әкесі мен анасы, үйленген ұлдары, қажет
болса үйленген немере-шөбересі, былайша айтқанда, ата-бабалары бір болып,
оларды үлкен әкесі басқарған. Оларды мұндай бірігуге мәжбүр еткен жалпы
экономикалық мүдделері ғана емес, сол секілді қандастық-туыстық, намыс
біршілдігі деп ұғуымыз керек. Мұндай үлкен семья бірге тамақ ішкен, бәрі
бірге маңызды үй мәселесін шешкен. Рас, енші алып, бөлек отау еткенімен,
енші алып бөлінген ұлдары ата ақылынан тыс кете алмай, әке нұсқауымен жүріп
отырған. Барлық тұрмыстық мәселелерді (мысалы, өлім-жітім, көші-қон, қонақ
күту, т.б.) әке шешкен. Өйткені үйлену оңай болғанымен, семья болу оңай
емес, семья беріктігі, дәулеттілігі, көңіл-күйінің жақсы болуы бәрі сол от
басы—ошақ қасынан. Сол семьяға деген сүйіспеншілік, туысқанға деген
мейірбандық туысқандардың өзара мақсат-міндеттерін айқындап, олардың
жауапкершілігін, коллектившілдігін арттырған. Мұндай семья оңайлықпен
күйремеген, қайта ауызбіршілігі нығайып, біріне-бірі таяныш болып,
табалдырықтары мықты болған.
Үлкенсемья болғаннан соң, әрине, оның мүшелері арасындағы мақсат-
мүдделері бір-біріне қайшы келіп жатуы мүмкін ғой. Бірақ мұндай кереғарлық
мақсат мүддесінен асып кете алмаған, әрі ондай таласты мәселелерді бәрі
ақылдасып кеңесіп шешіп отырған. Өйткені ақылдасып пішкен тонешуақытта да
қысқа болмайды. Алтау ала болса—ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса—төбедегі келеді. Әрине, мұндай нақыл сөздерді әрбір қазақ жете
түсініп, сол нұсқамен амал еткен. Бұл бір салдары.
Екінші салдары, рулық қоғамның алғашқы бастамасынан-ақ пайда болып,
әрі—қоғамда жиі ұшырасып отырған қанға – қан, жанға – жан дәстүрі, яғни
құн алу. Бір қарын майды бір құмалақ шіріьеді дегендей, қоғам болғаннан
соң бір биден ала да туады, құла да туады, яғни қоғам ішінде жақсылары
да, жамандары да болады. Үлкен семьяға келтірген намыс – сол семьяның
кісісін өлтіру, жесірін алу, малын ұрлау, т.б. қылмыстар сол үлкен семья
түгіл, бүкіл руына жағылған күйе. Сондықтан да бүкіл ру қажет болса өз
ұраны шақырылғанда, атқа мінбеу, сойыл ұстамау ездік саналған. Қайсы ру
болмасын намысын қолдан бермеген. Заң органдарының күштеу аппараты болмаған
заманда қылмыстының жазасын тек қана осындай жолмен қайтару бірден-бір
дұрыс жол еді. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілеріміз құн, қанды кек
қайтару институтына тосырқай қарап, жылы лебізін білдірмеуі өкінішті.
Күштеу аппараты жоқ қоғамда бұлай істеу кісіні өлтіру ниеті бар адамды
алдымен қылмыс істер алдында мыңда бір рет ойлануды, егер қылмыс істеп,
кісі өлтірсе тек өзіне ғана емес, бүкіл туысқандарына келетін кесірін
пайымдауды талап етеді. Бұл—қылмыстың алдын алу, оны болдырмаудың жолы.
Егер. қанды қол кісі өлтірсе, не өзі өледі, не бүкіл туыстары болып құн
төлейді, бұл оңай шаруа емес, оның үстіне бүлінген елден бүлдірген алма
деп, ондай рудан басқалар шеттеп, қанды қолдарын беттеріне басқан, қыз
беріп, қыз алмауға тырысқан.
Дегенмен, қазақ қоғамында кісі өлімі болып тұрған. Ол руаралық
қақтығыстарда, жер дауында, жесір дауында, мал дауында, барымтада кездесіп
отырған. Ал жеке адамдардың қылмыстық ниетпен кісі өлтіріп, тонап-талауы
кездеспеген.
Қазақ семьясының басында әке тұруы себепті, туысқандық қатынастар әке
жағынан басталып, жеті атаға дейінгі аралықтағы туыстар (жеті ата – 200
жыл шамасын қамтиды) қандастар, аталастар саналған. Немере-шөбереге
дейін – ата баласы, ал жеті атаға дейін – аталастар, онан әрі –туысқан-
руластар, одан әрі – тайпаластар, одан әрі – жүздестер саналған. Ең жоғарғы
бірігуі – Үш Жүз—қазақ, ең жоғарғы түркі тайпасының бірігуі—Алаш балалары
(олар: Алты Алаш – қазақ, өзбек, ноғай, қырғыз, қарақалпақ және башқұрт).
Ал әйел жағынан туыстастық құда, нағашы, жиен секілді
жақындықтардан құралады...
Семьяда әке ролі күшті болған. Сондықтан да қазақтар пәленшенің
баласы, пәленшенің ауылы деп, сол әке атымен атаған, бөлек үй болғанымен,
өз атымен атамаған.
Әкеге қарап – ұл өсер, шешеге қарап – қыз өсер, Ата ұлы – құл,
Атасыз ұл – жетесіз құл деген мақал-мәтелдерден, сол секілді, әкесі
үстінен ұлы арыз айта алмаған, әкесі ұлын өлтіруге, жалшылыққа беруге
праволы деген заңдардан біз атаның қоғамдық тұрмыста алатын орнын жақсы
түсінеміз.
Қазақтарда ұлдардың үлкені мен кішілерінің қарым-қатынасы әке мен бала
қарым-қатынасындай. Үлкенді сыйлау, оны тыңдау – қазақтардың мықты ұстанған
жолы. Үлкенді құрметтеп, сыйлағандарды тәртіпті, көргенді санаған. Әрине,
бұлар өздері ертең үлкен болып, қартайғанда соңғылары да өздеріне дәл
осындай құрмет көрсететінін жақсы түсінген. Әкеңе не жасасаң, алдыңа сол
келеді деп халық текке айтпаған.
Алайда қазақтар балаларына аса мейірімді, оларды ешқашан ұрып-
соқпаған. Жалпы бұл әдет Шығыс халықтарына жақын, етене мінез-құлық.
Ағылшын зерттеушісі Э. У. Лэйн көптеген жылдар бойы Египетте тұрып, мұнан
150 жыл алдын өзі көріп, әбден біліп жазған сөзін айтсақ дұрыс болар деп
ойлаймын. Ол: Египеттіктер балаларын қаншама еркелетіп, еркімен жіберсе
де, олар өз әке-шешесіне шектен тыс, ізетпен қарап, құрметтейді.
Мұсылмандар әке-шешесіне бағынбаған балаларды пұтқа табынушылар, адам
өлтірушілер, біреуге ойнастық етті деп жалған куә болушылар, әйел қаза
болғанына қарамай сол секілді жетім-жесірдің мал-мүлкін талан-таражға
салушылар, сүтқорлықшылар және дінсіздермен күрес жүргізуден бас тартушылар
іспетті санап, өте ауыр қылмыс санаған, — деп жазады.
Баланы— жастан, әйелді—бастан дегендей, бала тәрбиесіне қазақтар
үлкен мән берген. Тәрбие білімнен жоғары қойылған. Егер әкесі пияз, атасы
сарымсақ болса, ұлында қандай хош иіс болмақ?—деп арабтар айтқандай, бала
ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі.
Үлкен семья шаруашылыққа өте тиімді, жұмыс қолы мәселесін шешуге
пайдадан басқа зияны жоқ еді.
Ұлын үйлендірерде ата-анасы құда болар жұртын таңдап, сынап барып
құда түскен. Құда түсу қалың малсыз болмаған. Көптеген зерттеушілеріміз
қалың мал институтын кертартпа деп бағалайды. Біз бұған қосыла бермейміз.
Рас, қалың мал әйел мен еркектің тең праволығын жойып, ер адам алдына
әйелдерді тәуелді ететіні рас. Оны біз тек қалың мал тілегендіктен, мал
сияқты сатып алды деп қарамай, ұзақ дәуірлер қалыптасқан семья, отбасы,
ошақ-қасы дәст. үрлерінен іздеуіміз керек. Сондықтан да шығыстанушы совет
ғалымы А. М. Васильев: Қалыңмалды тек қана қыздарды сатып алу деп қарамау
керек. Қалыңмал ертеңгі күні ажырасқан жағдайда өмір сүруі үшін не әке-
шешесінде, не өзінде қалатын нәрсе. Оның үстіне оның бір бөлігі той өткізу,
жасау жасау, т.б. жаратылады —деп анығын көрсетеді. Сайып келгенде
қазақтар қалыңмалды қыздың өзіне жаратқан. Ұзатылатын қыздың бір ғана
сәукелесінің қалың мал алып қыз әкесі байымаған, қалыңмал беріп алыс-беріс
жасаған. Алғаш жігіт жағы әкелсе, қыз жағы да дәл сондай етіп ілулерін,
киіттерін қайтарған. Қазіргі бояуды қою жағып, үйленушілер бейне бір
қарызға белшесінен батып, кіріптарлық халге түседі деген пікірді
қалыптастырған. Ссодан барып, қалыңмал сияқты жоралардың бәрі де өз
ретінде, әркімнің шама-шарқына орай, бай кедейлігіне байланысты өтелінген.
Қожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам
(Исфиджаб) — 1166 ж. Түркістан (Иасы)) — түркі халықтарының, соның ішінде
қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын,
пәлсапашы.
Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидың
арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет
Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана).
Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет
Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының
болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан
тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш,
Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында
ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10
ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-
теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық)
ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Йассауи дүниеге келмей тұрып,
Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері
өмір сүрді. Йассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты
қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб.
Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан
бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін
үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді.
Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа
Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини,
“Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті
екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске
шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті
– Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші
шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани
(Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал
шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул
Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы
Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа
Ахмет Йассауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Йассауидың
Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады. Йассауи
шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны
жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі
шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Йассауи
тариқатының шейхтары еді” дейді. Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған
атақты шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-
хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
...Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы - шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайықтар сарасы - шейхым Ахмед Ясауи. Ахмет Бұқар қаласында Юсуф
Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық
Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына
айналады. Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты
болса керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша
баяндайды:
...Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...
Диуани Хикмет
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — Диуани Хикмат
(Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып
шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген
кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын
білдіреді.Диуани Хикматтан түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына,
ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына
қатысты бағалы деректер табуға болады.
Қожа Ахмет Яссауи сағанасы
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті сұлтан
аталып, басына 14 ғ. аяғында атақты Ақсақ Темір күмбезді сағана
орнаттырады.Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул
Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Йассауи сопылық
ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және
сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Йассауи іліміндегі парасат ұғымы
адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету
мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Йассауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының
теория негізін шариат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат
белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы”
арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”,
соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен”
екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық
парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол”
болу екендігін ұғынады.
Йассауи хикметтерінің мәні, философиясының өзегі – адам. Адам
“кемелдікке” жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары
– хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін,
көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын
көрсетілген. Қожа Ахмет Йассауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда
айтылғандай – су мен топыраққа телінеді. “Асылың білсең су уа кил (топырақ)
және килге (топыраққа) кетер йа” – дейді ол. Сопылық мағынада “топырақ” –
адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымдылық. Ал,
нәпсіқұмарлық, менмендік, өркөкіректік – адамды адамшылықтан кетіретін
қасиеттер. Қожа Ахмет Йассауидың кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл
болмысымен топыраққа айналғандығын білдіретін символдық ұғымдар
қолданылады: “Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма
екем деп – рухым муштақ”. Бұл сопылық мағынада “уисал” (Хаққа қауышу)
мақамын білдіреді. Топырақ болу, нәпсіден арылу – Хаққа қауышудың бірінші
шарты. Осыдан кейін адам ақиқатқа жетіп, инсани кәміл дәрежесіне ұласып,
өзінің Хаққа бастар “жол” екендігінің мәніне қанығады. “Топырақ болғыл әлем
сені басып өтсін” дегендегі мақсат осыған саяды. Өйткені сопылық атауда
әулиелер мен пірлердің қабірін де “топырақ” дейді. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында әулие – даңғыл жол, өйткені ол – халқына жақсы мен жаманның,
ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла рахметінің
қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға.
Қожа Ахмет Йассауи ілімі
Қожа Ахмет Йассауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден
басталады. Ал, халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу,
нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті
білдіреді. Қожа Ахмет Йассауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты
махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мұны аңла;
Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда”. Осы хикмет жолындағы “дертсіз
адам” адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында
жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. “Ашқсыз адам” – илаhи
фитраттан, яғни Алла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм
қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, парасаттылыққа
ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы
иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Қожа Ахмет Йассауи іліміндегі алатын
орны ерекше. Ол хикметінде “Білімің – шырақ, халің – пілте, көз жасың –
жағатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына
түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы,
қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы
ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Йассауи
ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат), ол
“Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін” – дейді. Бұл ибадат (убудийат) –
Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген
махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы Алла жаратқан
адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды.
“Сүннет екен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай
бизар” деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан
оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе,
заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Йассауи ілімі – дін,
мазһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында “дертті адам”, “топырақ адам”, “кемел адам”, сондай-ақ,
“ғарип адам” тұлғалары да дәріптеледі.
Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы
өкілі, ізбасары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Қожа Ахмет Йассауи өзін де
ғарип ретінде көрсетеді: “Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын hәм пақыр, Сенен
басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде” – деп рақымды тек Алладан
ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны
ғарип қылып, жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы,
илаhи ашқ – Хақ жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік – адамның өз-
өзімен іштей күресіп, санасын сансыратқан мәселелердің шешімін табу жолында
рухымен тілдесу, өз әлімен ғана ләззат алу сияқты көңіл-күйді білдіретін
психологиялық хал. Сондықтан да Қожа Ахмет Йассауи “Қай жерде ғарип көрсең
һем дем болғыл” дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл,
құрметте дегені еді. Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымында өмір мен өлім
мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали “өлімнің ақиқатын түсіну үшін, өмірдің
мәніне жету керек, ал рухты білмей тұрып, өмірді тани алмайсың” дейді. Оның
ілімінде нәпсі – жамандықтың, рух – жақсылықтың қайнар көзі болып табылады.
Жақсылық пен жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін
емес. Рухтың өмір сүруі үшін нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні
рухтың тазалығында, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын
мақсат тұту “ашқ” мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады.
“Муту қабла ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен...”
“Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің
дертін шектім, Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла
фани...” Бұлар – “өлмес бұрын өлу” философиясына тән хикметтер. Қожа Ахмет
Йассауи мұнда масиуаны (Хақтан басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы
өмір мәнін ұғынуға шақырады. Оның көзқарасы бойынша, “шынайы өмір” деп,
рухтың нәпсіден арылып, илаhи нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде
адамдарды “өлілер” және “тірілер” деп қарауға болады. Бұл жердегі “өлі”
және “тірі” ұғымы рухқа байланысты. “Өлілер” – дүниеде нәпсінің құлы болып
өткендер, олар тірі болса да өлікпен тең. “Тірілер” – нәпсілерін жою арқылы
рухтарына “өмір” сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар,
бақи мәртебесіне жеткендер. Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымында физикалық
өлім жоқ. Ол жай ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы.
Аллаға құлшылықтың ең жоғарғы халі – еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа
қатысты болғандықтан,Қожа Ахмет Йассауи іліміндегі еркіндік мәселесі де
адамның “ішкі еркіндігі” шеңберінде қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам
ахлағында “моральдық еркіндік” дейді. Яғни, Хаққа толық құл болған адам
ғана толық еркін, азат. Демек, Алладан басқа барлық нәрседен тазару шынайы
еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдында құл, халық алдында азат, еркін. Рухани
өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам
өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен
айырылады. Қожа Ахмет Йассауи әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың
жолы – зухд Қожа Ахмет Йассауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері
мен басқыштары айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы “халдер” мен
“мақамат” категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады. Ішкі
еркіндік жайындағы мәліметтің негізі – дін. Ал дін адамзатқа “ішкі
құлдықтан” құтылу және “ішкі еркіндікке” жетудің жолын көрсететін Алла
тарапынан берілген илаhи жолдағы Қожа Ахмет Йассауи ілімі бойынша, “өлілер”
мен “тірілер” ұғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа
бөліп қарауға болады. Бірінші топ – “еркіндікті аңсаушылар”. Бұлар тек қана
Хаққа табынып, құлшылық етеді. Екінші топ – “еркіндіктен қорқатындар”.
Бұлар – нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық
ұрады. Хикметтің басы – Алланы бар және бір деп білу.
Қожа Ахмет Йассауи адам баласы осы шындықтан бейхабар қалғанда өзінің
негізінен алыстай бастайтындығын айтады. Осы ақиқатты адам баласына
ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным көзі – Құран деп біледі.
Сонымен қатар, Алланы танудың негізгі сыры адамның өзінде екендігін айтады.
Адам – микрокосмос болса, рух, бүкіл әлем, болмыс – макрокосмос, Алланың
аяттары, яғни белгілері. Адам – рух әлемінде Алламен болған сұхбат-антты
бұзбай “Зікір” арқылы үнемі есте сақтаушы. Қожа Ахмет Йассауи іліміндегі
зікір, уажд (экстаз), сама сияқты әдістер Алламен болған сертті ұмытпау
үшін қолданылған. Адамның арабша “инсан”, яғни “ұмытшақ” екендігін
ескергенде, Құранның бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамдық
болмысты толықтырып, кемелдендіріп отыратын әдіс екендігі белгілі. Осы
тұста “қалу бәла” серті (“...мен сендердің Жаратушың емес пе едім” деген
Тәңірінің сұрағына рухтардың “Ия, әлбетте” деген жауап-серті) мен рух
әлеміндегі онтол. және туыстық бірліктің адамзат арасында осы кезге
жалғасып, сақталуына деген ұмтылыстың, тілектің жатқандығын байқау қиын
емес. Жалпы сопылық дүниетанымға тән бұл теориялы-тұжырымдамалық ұстанымды
Қожа Ахмет Йассауи түркілік дүниетаным негізінде жаңғыртты. Ислам тарихында
дінді ұғынудың, қабылдаудың ерекше түрі ретінде пайда болған “сопылық ағым”
ресми діндегі (қалам мен фикһ) қасаңдыққа қарсы бағыт ретінде бой көрсетті.
Сол секілді Қожа Ахмет Йассауи ілімі де түркілік дүниетанымның негізгі
категориясы болып табылатын әмбебаптыққа сай дамыды. Тәңірді жазалаушы,
қорқыныш иесі ретінде ғана емес, Тәңірді сүю және оның үкімдерін құрметтеу
арқылы Аллаға махаббатпен қауышу-ұласу әдістерін қалыптастырды. Өйткені
сопылық дүниетанымда Алла – ғашық (сүюші), мағшуқ (сүйілуші) әрі
ғашықтықтың өзі болғандықтан да, ғашықтық болмыс жаратылысының ең негізгі
мұраты. Бұл адам бойында махаббат, жауапкершілік сезімді, иман, т.б. асыл
құндылықтарды қалыптастырады. Адам хикмет арқылы, оның нәтижелі
жемістерінің негізінде ғана мәнді, мағыналы өмір, “адамша тіршілік ету
өнерін” меңгере алады (қазіргі “Диуани хикмет”). Қожа Ахмет Йассауи
ілімінің танымдық тірегін құрайтын адамгершілік қағидалардың өзегі – ахлақ
(мораль). Ахлақ – хикметтің нәтижесінде қалыптасқан рухани құндылықтар
жиыны. Адам ахлақ арқылы адамдық болмысқа, мәнге ие болады. Яғни, адам
ахлақтық-рухани құндылықтарды бойына сіңіргенде ғана “шындыққа”, “жан
тыныштығына” қауышады. Қожа Ахмет Йассауи ілімінде “жан тыныштығы”,
“шындыққа жету” адамгершілік қасиет пен сипатқа ұласу арқылы тариқатта
жүзеге асады. Аллаға қауышудың жолы қоғамға, адамға қызмет ету – тікелей
ахлақтық кемелдену арқылы өтеді. Нәтижесінде рухани тазалыққа, өзін өзі
меңгеруге қолы жетіп, “Кемел адам” тұрпаты қалыптасады. Көшпелі түркі
қауымын имандылыққа шақыру арқылы Қожа Ахмет Йассауи ілімі барша түркі
халықтары мәдениетіне үлкен өзгеріс енгізді. Дәстүрлі түркілік
дүниетанымның негізі сыршылдық (мистика) дін екендігін ескерсек, сопылық
танымның түркі мұсылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастырудағы
себептерін ұғыну қиын емес. Бұл құбылыстың табиғилығын дін феноменол-сы
тұрғысынан қарасақ, діндердің таралуындағы ескі ұстындардың толығымен
жойылмайтынын, жаңалары сол құндылықтар, түсінік, ұғымдар негізінде өз
орнын табатынын көруге болады. Көбінесе діндерде ескі ұстындар мистикалық
институттармен тұтасып, “халық діндарлығы” түрінде тіршілігін жалғастырады.
Бұл құбылыстың көрінісін Қожа Ахмет Йассауи дың сопылық-моральдық ілімінен
көруге болады. Оның “құрма” символизмі арқылы Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбарға
байлануы, осы құбылысқа Арыстан бабтың “себеп” болуы, өмірін пайғамбар
өміріне ұқсатуға тырысуы, пайғамбарға ұқсаудың ишараты ретінде ұлының атын
Ибраһим қоюы, пайғамбар жасына келгенде тірідей “жерасты мешітіне”, яғни
қылуетке түсуі, осының бәрі оның іліміндегі көшпелі түркілерге исламды
таратудағы маңызды әдістемелік, құбылыстық ерекшелік әрі жаңалық болып
табылады.
Жергілікті халықтың салт-санасы мен сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы
келмейтін діни-мистикалық мектептің негізін қалаған Қожа Ахмет Йассауи
шығармашылығы сопылық ағымның түркілік дәстүріне даңғыл жол салды. “Ислам
дінін тек араб тілі арқылы ғана тануға болады” деген түсінікті теріске
шығарып, сопылық әдебиет ұстанымдарын көне түркі әдеби тіл – шағатай
тілінде сөйлетті. Қасиетті кітаптың арабша мағынасын толықтай түсіндіру,
шариаттың қыр-сырын, дін қағидаларын қалың қауымға өз тілдерінде тереңнен
таныту мақсатында хикметтерін жергілікті халыққа жақын айшықты поэзия
тілімен жазды. Қожа Ахмет Йассауи түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр
жазудың үлгісін жасап, түркі тілдерінің көркем шығармалар тудыру
мүмкіндігінің мол екендігін дәлелдеді. Оның жазба әдебиет үлгісіндегі
шығармалары түркі топырағында ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі
әдебиетке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.