Абайдың тұлғаның қоғамдағы орны туралы ой-пікірлері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

К. К. Кальменова

Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ

Филосфия кафедрасының оқытушысы

АБАЙДЫҢ ТҰЛҒАНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ

ОРНЫ ТУРАЛЫ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ

Абай философиясында адам проблемасы, оның ішкі дүниесі мент танымы слеулі орын алады. Жанды байыту мақстаы - бұл ағарту ісі. Абай халықтың қараңғылығына қынжылады. Ол: «Надан ел қуанбас нәрсеге қуанады» деп жазады (26 сөз)

Адам табиғаттан жан мен тән берілген. Тәннің қызығы - жеу, ішу, ұйықтау. Сезім мүшелері айнала қоршаған орта туралы білім береді. Оның айтқаны «Көзбенен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады . . . Кімде-кім сырттан естіп білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса, ол - көп жиғаны бар адам: сынап, орындысын, орынсызын - бәрін де бағанағы жиған нәрселерінен есеп қылып, қарап табады. Бұлай етіп бұл харекетке түсінген адамды ақылды дейміз.

Қазақ халқының ұлы ошйылы А. Құнанбаевтың XIX ғ. бірінші жартысындағы философиялық-әлеуметтік ой-пікірлері қоғамдық көзқарастың ең өзық үлгісі болды. Абайдын негізгі зерттеу объектісі - адам. А. Құнанбаев адам проблемасы, оның қоғамдағы мақсат-мұраты жөніндсгі қоғамдық-саяси ойдыц негізін қалаушы.

Адам мәселесі ұлы ойшыл шығармаларындағы негізгі әлеуметтік-рухани проблема болып табылады. Ол адамның тұлға ретінде әлеуметтік-саяси тұрғыда жетілуіне ықпал ететін алғышарттардың қатарында- "талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақымды" атап көрсеткен. Толыкқанды, жетілген адам- адамгершілігі мол, білімді, еңбекқор, сабырлы, имандылығы мен ұяты жоғары, қанағатшыл болуға тиіс дейді. Ол халықты осындай қасиеттерді өз бойларына дарытуға шақырып, жалпыадамзаттық ізгілікке үнледі.

Адамның қоғамдық өмірдегі орны туралы мәселе Абайды ерекше толғандырған. Адам белгілі бір табиғи және әлеуметтік-саяси ортада өмір сүріп, қалыптасады, ал қоршаған дүниенің оның мінез-құлқында, санасында, көзқарасында, дағдысында, іс-әрекетінде өз белгісін қалдыратыны сөзсіз , А дам мен қоғам арасыңдағы қарым-қатынасқа Абай зор мән беріп: '"Адам баласын замана өсіреді . . . Дүниеде жалғыз қалған адам- адамның өлгені" 1, 78], - дейді. Демек, ұлы ойшыл адамның тұлға ретінде қалыптасуына негіз болатын қоғам, сол кезеңдегі тарихи дәуір екенін жете түсінген. Сондықтан да: "Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татыт ескерсе, дүнидегі жаксы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгепі, көргені көп болған адам білімді болады" [1, 42, ] - деп тұжырымдайды.

Абай адамның әрқашан өзін-өзі жүйелі түрде жетілдіріп, тәрбиелеп отыруына айрықша көңіл бөліп, он бесінші сөзінде былай деп атап көрсетеді: " . . . Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің?

Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?

(1, 36) . Олай болса, будан шығатын қорытынды - адам күнделікті істеген әрекетіне талдау жасап, өмірін мәнді өткізуге тырысып, дүниедегі өз орнын тауып, лайықты іс-қимыл жасауға ұмтылуы тиіс.

Адамды қалыптастыру қоғамдық қатынастар жүйесінде мақсаты тәрбие беру арқылы жүзеге асатыны белілі. Соған орай ұлы ойшыл адамның тұлға ретінде қалыптасу процесінде тәрбиснің орны ерекше екеңдігін көре білген. Тәрбие арқылы адамның туа пайда болган мінез-құлқымен қатар, оның бойында адамгершілік, ізгілік, парасаттылық, білімділік, еңбексүйгіштік және т. б. қасиеттердің дамуына, жалпы оның сана-сезімінің толысуына мүмкіндік жасауға болатындығы туралы мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім" [1, 78], -деп ой қорытада.

Ұлы ойшыл "Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Содан қашпақ керек", - деп адамды жат мінездерге бой алдырудан сақтандырып, өзіне өзі сын көзбен қара дейді. Сөйтіп, төмендегі "әуелі-надандық, екінші- еріншектік, үшінші- залымдық деп білесін.

Надандық, - білім-ғылымның жоқтшы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіз хайуандық болады.

Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық кедейлік-бәрі осыдан шығады.

Залымдық - адам баласының дұшаны. Адам баласына дұшпан иболса адамнан бөлінеді" [1, 100], -деп адамды жағымсыз қасиеттерден сақтандырып, өнер - білімге шақырады. Асыл қасиеттерге ие болу адам болудың өлшемі. Қоғамды түбегейлі өзгерту керек, ол үшін адамның көзі ашық, білімді, парасатты болуы қажет деген мұратты ұстанған Абай тұлға бойында ізгі мінез-құлықты орныктыру жолында қызмет етті.

Абай адамды биікке көтерді, оны толық жетілген адам дәрежесіне жеткізуді мақсат етті. Ол адам бойындағы адамгерішлік, ақыл тәрізді қасиеттерді аса жоғары бағалаған. Ойшыл қоғам мүшелерінің адамгершілік мінез-құлқына талдау жасап, адамды оның жоғары денгейдегі сана-сезіміне, өз ел-жұртына көрсетер қызметіне қарай бағалау керектігін атап көрсетеді.

"Адамды ақылдығына қарай ардақта", " пайдй-залады айыратығын қуаттың аты-ақыл" (2, 118), - дейді Абай. Ол адамнын ақыл-парасаты арқылы өмірдегі жақсы-жаманның парқын ұғынып, құбылыстың шынайы мәнің табуға болатынына шүбә келтірмеген. Осы ойын ары қарай былай жалғастырды.

Сөзіне қарай кісіні ал,

Кісіге қарап сөз алма.

Шын сөз қайсы біле алмай,

Әр нәрседен құр қалма [2, 67], - деп ойшыл адамның сырт бейнесінің көбінесе алдамшы болып келетінін, сондықтан оның сөз саптауына, өзін-өзі ұстауына мән беру керектігін ұсынады.

Ұлы Абай әр адамды өз қалауынша өмір сүруге құқылы деп санады. Ол қоғамдағы адам өз руының, этносының тар аясынан шығып, жалпы адамзаттық биіктерге ұмтылуы тиіс деді. Ойшыл адам мұратын еңбекпен, білім-ғылыммен, ақыл-ой санамен байланыста қарастырады.

А. Құнанбаев адам өміріндегі еңбектің маңызының зор екендігіне мән беріп: "Адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ", - деп дәріптейді. Сонымен қатар "Еңбек қылсаң қара жер де береді, құр тастамайды", -дейді. Осылайша, ол еңбекті адам тіршілігінің биік өлшемі, халқына қызмет етудің, оның ұлттық мақсат-мүдессін жүзеге асырудың негізгі көрсеткіші деп білді. Ойшыл еңбекті адамның азамат ретінде қалыптасуындағы басты фактор деп санаған.

Абай адам халық үшін, халықтың ауыртпалығы мен қиыншылығын жеңілдету және әрқашан оның игілігі үшін қызмет қылуы тиіс деп есептеген: "Өзін үшін еңбек қылсаң өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң алланың сүйген құлының бірі боласың" (1, 78), -деп жазды ұлы ойшыл. Ол адам жеке басының мүддесінен жоғары болып, өз тіршілігінен биік болуы тиіс дейді. Ойшыл өзінің бүкіл саналы өмірі мен шығармашылық күш-қуатын адамдық қасиеттерді биіктетуге, адамды түбірінен жаңартып, оның рухани-саяси дүниетанымын байытуға, жетілдіруге сарп етті.

Ойшыл халықты ана тілін және орыс тілдерін үйренуге үндеді. Ол: "Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Залалынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек" [1, 51], - деп орыс тілін үйренуге үлкен мән берді. Сауатты, білімді болған кезде ғана, ұлттық мәдениетпен қатар, әлемдік өркениет қазыналарын игеруге мүмкіндік аласың дейді ойшыл. Соңдықтан барлық мал-жан, еңбек білім алуға жұмсалуы қажет. Білімді болған кезде ғана халық өз елін, жерін, тілін, мәдениетін және т. б. құкық жолымен қорғап, өзге елдермен тең дәрежеде қарым-қатынас жасауға жағдай туады деп ой қорытады.

Абай адам танымын күрделі құбылыс деп қарады. Адам немесе жеке тұлға өзінің сана- сезімін, көзқарасын, рухани-саяси дүниетанымын үнемі енбектің негізінде көтеріп, жетілдіруі қажет. Ғылым-білімге ден қойып, қоршаған дүние туралы, қоғымның бүгіні мен болашағы жайлы ой толғап халық үшін қызмет етуі тиіс деп санады.

Әрине, білім мен ғылымды игеру арқылы тұлға әлеуметтік-саяси тұрғыда жоғары деңгейге көтеріліп, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге тырысатыны сөзсіз. Бұл оның айналадағы ортаға деген жаңаша көзқарасын қалыптастырады. Алайда, ұлы Абай өмір сүрген кезеңде оның үміт-арманы орындалмады. Ал, бүгінде қоғам өмірінің барлық салаларында-саяси-әлеуметтік және құқықтық-рухани өмірде түбегейлі бетбұрыс жүзеге асып жатқан кезде ойшылдың қоғамдық құрылым мен ұлттық мақсат-мұрат туралы зерделі ой-пікірлерін қазіргі қоғам дамуының өзекті мәселелерін шешуге қолдану біздің маңызды міндетіміз болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.