Еуразия құрлығындағы сақ империясындағы тәлім-тәрбие

Тарихшы ғалымдардың (Гумилев Л.Н., А.Бахти, т.б,) топшылауынша Шумерлер Еуразия даласына біздің дәуірімізден бұрынғы X ғасырда келген сияқты. Бұл Сақ тайпаларының бір бөлігі - Шумерлер жайлы алда тоқталамыз. Олар жергілікті көшпелі тайпалармен араласып, жергілікті халықтың ықпалына түсіп, қатты климаттық жағдайдарды, тайпа аралық соғыстарды бастарынан өткізген Шумерлер жауынгер көшпелі тайпа – сақ тайпасына сініп кеткен. Сақтар болса Еуразия Ұлы даласында Дунайдан Енисейге дейінгі аралықта б.з.б. VII-ІІІ ғ.ғ. байлыққа кенелген күшті мемлекет құрды.
Сақ тайпалары жайлы деректер халық есінде еміс-еміс Сақталғанымен Ұлы Даланың жер-су аттарында көптеп кездеседі. Олар туралы жатқа түскен мағлұматтар, яғни Қытай жылнамаларында, тарих атасы Геродоттын (б.з.б. V ғасыр), Ксенофонттың (б.з.б. 430-354 жж), Страбоннын (б.з.б. 64 - б.д. 23 жж) жазбаларында Сақталған.
Сақтар жайлы деректерді Қьітай және Антикалық тарихшылардың жазбаларында ушырасады. Бұл деректер — Сақтардын Батысқа және Шығысқа қоныс аударып, куатты елдерге айналған кездерінде ежелгі ата-бабаларымызбен қарым-қатынас орнатқанда жазылған мағлұматтар.
Сонғы палеолит кезеңінде Ұлы Далада жаппай суық түскен жағдайларда, шамамен 20-15 мың жылдарда Солтусгіққе қарай марал, бұылардын артын өкшелей көшкен тайпалар Сібірге бет бүрса, одан Аляска арқылы біршама топ тайпалар Амери¬ка континентіне өтіп кеткен. Екінші топ тайпалар жылы жаққа ауған аңдардыңартынан еріп, Орта Азия жерін басып Онтүстік пен Алдынғы Азия жеріне қоныс тепті. Жана жерлерді игеріп, өркен жайып тұрғылықты халыққа айналды.
Сақ тайпадарынын қоныс аударуыпын екінші кезені б. з. б. 2-1 мың жылдықтарында Еуразия континентінін солтустік бөлігін суық жайлай бастағанда ұлы даланын шығыс жағын мекендеген Сақ тайпалары Киыр шығысқа көш бастап, қазіргі Монгол Алтайынын шығысынан Тынық мұхитына дейінгі кең далаға, яғни шығыс даласына коныстанды. Шығыс даласына Солтустік Сібір ормандары мен Байкал көлінін өзен алқаптары жатын, ал онтустігіне Хуанхе өзенінің сол жағалауларына дейін созылған кен ауқымды аймақтарын Сақтар мекендеген.
Олар 1-1,5 мың жылдардан аса өмір сүріп, өсіп-өнген Сақ тайпалары өнер мен өндірісті қатар ұстап көбейген тайпалар солтустікке кеткен қандастарымен қарым-қатнас жасап тұрған. Осы кезендерден бастап, Сақ тайпалары жайлы Кытай жазбалаларында деректер пайда бола бастады. Жоғарыда айткан Ұлы Даладағы суық кезеңде Даланың батысында құрғақшылық болып, Амудария мен Сырдария алабындағы өзендер тартылғандықтан Арал теңізінің денгейі төмендеп балық азайып, кұрлықтан аң құстар ауып, орман тоғайлар мен шалғынды жерлер куарып, толлассыз жел кұм суырып Қызылкұм, Қаракұм өңірлерінде тіршіліктін тоқтауына себепші болды. Сақ, тайпаларының өміріне қауіп төнгендіктен басқа жерлерге, яғни Үндістан мен Таяу Шығыс елдеріне коныс аударуға мәжбүр болды.