Қазақтың тұңғыш биолог - докторы Кәрім Мыңбаев 100 жаста
Мазмұны:
I. Кіріспе:
1.1.Қолжазбаны қор қылмайық.
1.2.Кәрім Мыңбаевтың ғұмырбаяны.
II.Зерттеу бөлімі:
2.1. Ағалы.інілі Мыңбаевтар.
2.2. «Аграрлық ғылымның көшбасшысы». Кәрім Мыңбаев . ғалым, патриот.
2.3. Кәрім Мыңбаев туралы естеліктер:
а) Бауыржан Момышұлы мен Кәрім Мыңбаевтың достығы.
ә) Нұра азаматтарының ғалым жайлы естеліктері.
б) Кәрім Мыңбаев ұрпақтары.
2.4. Кәрім Мыңбаевтың еңбектеріне шолу.
2.5. «Көксағыз». Биологиялық ерекшеліктері және оны сұрыптаудың жаңа тәсілдері.
ІІІ. Қорытынды:
3.1. «Қазақ ғылымының асқар шыңы . Кәрім Мыңбаевтың баға жетпес еңбектері .асыл қазынамыз».
3.2. Ұрпақтар үндестігі
I. Кіріспе:
1.1.Қолжазбаны қор қылмайық.
1.2.Кәрім Мыңбаевтың ғұмырбаяны.
II.Зерттеу бөлімі:
2.1. Ағалы.інілі Мыңбаевтар.
2.2. «Аграрлық ғылымның көшбасшысы». Кәрім Мыңбаев . ғалым, патриот.
2.3. Кәрім Мыңбаев туралы естеліктер:
а) Бауыржан Момышұлы мен Кәрім Мыңбаевтың достығы.
ә) Нұра азаматтарының ғалым жайлы естеліктері.
б) Кәрім Мыңбаев ұрпақтары.
2.4. Кәрім Мыңбаевтың еңбектеріне шолу.
2.5. «Көксағыз». Биологиялық ерекшеліктері және оны сұрыптаудың жаңа тәсілдері.
ІІІ. Қорытынды:
3.1. «Қазақ ғылымының асқар шыңы . Кәрім Мыңбаевтың баға жетпес еңбектері .асыл қазынамыз».
3.2. Ұрпақтар үндестігі
Кіріспе
1.1. «Қолжазбаны қор қылмайық»
ХХІ ғасыр – мәдениеттер майданының ғасыры. Ұлттық менталитеттің, ұлттық руханияттың майданының ғасыры. Бұл – ғаламдастыруға әрі жақындау, әрі ұлттардың өзін-өзі сақтау мұраты. Сондықтан біз «Мәдени мұра» (2004-2006жж.) бағдарламасы қолға алынғанына қуаныштымыз. Біз рухани тәуелсіз халықпыз. Рухани тәуелсіздігіміз болмаса, біздің егемендігіміздің құныда жоқ. Ал «Мәдени мұра» осы тәуелсіздігіміздің, рухани тәуелсіздігіміздің бір белгісі іспетті. Мұндай бағдарлама кез келген ұлт үшін басты қажеттілік. Осы күнге дейін бізде К. Мыңбаев жайлы жөні түзу қолжазба қоры жоқ, мәдени мұраларымыз құнтталмай келеді. Егер де байыптап арар болсақ, кез келген К.Мыңбаевқа жақын, онымен таныс болған адамдардың қолында қол жазба бар. Ол – ертеңгі тарих. Қазір соны жинап алып, бір орталыққа қою керек, сол жерде жүйелеу керек. Біз қолжазбаның қадірін әлі түсінбей келеміз. К.Мыңбаев туралы деректер өте аз, ал қолжазбалары туыстарының, жора-жолдастарының және т.б. азаматтардың қолында. Егер біз келер ұрпақ өз жерлесі, дарынды ғалым Кәрім Мыңбаев жайлы көп білсін десек, соның бәрін бір жерге жинап, бағалап, қадірлейік білейік. Әр адамның үйінен мұра жай ашып, ол деректерді көрмеге қойып қойғанының халыққа еш пайдасы жоқ. Ғалым жайлы барлық құнды деректерді түгендейтін уақыт жеткен сияқты. Ғалым жайлы зерттеулер мен мағлұмат көп болса, нұр үстіне – нұр. Сол арқылы К.Мыңбаев бүгінгі ұрпаққа таныстыру, табыстыру: тағлым етер тұлғаның өнегелі өмір жолдарынан тәлім дарыту мәселесін қамтуға болады. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі деңгейі Қазақстан ғылымының дами бастауындатұрған талантты ғалымдар шоғырының ерекше дарыны және көрегендігі, әрі қажырлы еңбегімен де анықталады. Солардың ішінде үлкен ғалым – қайраткер К.Мыңбаевтың алар орны ерекше. Өзінің табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының ғылымға жан-тәнімен берілгендігінің, туған жеріне деген ерекше махаббатының арқасында маңдайына жазылған қысқа ғұмыры ішінде ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып, еліміздің ауыл шаруашылығын дамытуға үлес қосып кетті. К.Мыңбаевтың еңбектеріне шолу жасағанда ғалым араласпаған ауыл шарушылығының саласы болмағаны байқалады. Ауыл шаруашылығы мамандарымен кездесулерде ол әртүрлі дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған және ғылыми еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл аударып отырған. К.Мыңбаев мұрағаттарын зерттеп, зерделеу мақсатымен аудандық мұрағатқа телефон шалғанда: «Бізде ондай дерек мүлде жоқ – дегенді естідік». Бұл жерден шығар қорытынды Кәрімдей дарынның кіндігінен шыққан ұрпақ болмаған соң, «жаны ашымастың қасында, басың ауырмасынның» кері келіп тұр. 1992 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасының «Тарихи мұраны қорғау және пайдалану» заңы шықты.
Базаргелдінің Қәдірәлісінің зор арманы бар еді. Ел ішіне тыныштық, от басының амандығын айтпағанда, ер балаға зар еді. Қартайғанда ұлы туды. Баласын Мыңбай деп атайды. Мыңбай бастаған туысқандар Батыркөлдің жағасына қоныстанады. Оның бұл шешімді қабылдауына қоныс аударғандармен араласуы да бір себеп болады. Ауыл осы кісінің атымен аталады. Осы жерде оның бес ұл баласы туған. 1906 жылы Мыңбай ауылында Кәрім туады. Үлкен ағасы Кәрімге қамқор ғана болып қоймай, кәрімнің тұлға болып қалыптасуына көп ықпал тигізген. Туған жерге деген ыстық махаббаттан оятып, бауырының жалынды жас жүрегінде туған жерін аялы да жомарт өлкеге айналдырсам деген пейілін тудырады.
Молданың таяқтарына шыдамаған Кәрім ауылдан қашып кетеді. Ақмоладағы орыс–қазақ мектебінің бастауыш сыныбына оқуға қабылданады. Ол онда ең үздік оқушылардың қатарында болады. 1928 жылы Кәрім Ташкент қаласындағы Ортаазиялық мақта – ирригация институтының жаңа техникалық дақылдар факультетіне оқуға түседі.
1932 жылы 24 жастағы Кәрім институтты тәмамдап, жоғары дәрежелі агроном – егінші мамандығын алады. Ол Грузиядағы кавказ тәжірибе станциясына жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Осы жылы Кәрімді Қазақстанға қайтарып, Алматыдағы селекция станциясына аға ғылыми – қызметкер етіп тағайындайды. Ол көксағыздан жасанды түрде бай шығым алу туралы мәселесін көп дамытқан. Сол жылдары бұл ғылымдағы өзекті мәселелердің бірі болған. Көксағыздан каучук өндіріліп, ол автомобиль өндірісінде бағалы шикізат есебінде пайдаланылады. Көксағыз өндірісінен жетінші орынды иеленіп келе жатқан Ресей, 1913 жылы екінші орынға шығады. Каучук әскер ісінің дамуында да кең қолданылған. Осы өнеркәсіптердің қажетінқамтамасыз ету үшін Кәрім ізденіп, мол еңбек жасайды. Қазақстан мемлекеттік институтының доценті, 27 жасар ғалым – Кәрім каучук тектес өсімдіктердің білімпазы ретінде танымал болады. Оны одақ көлеміндегі екінші Оңтүстік Қазақстан облысындағы каучук өндіретін шаруашылықтың техникалық директоры қызметіне тағайындайды.
Жұмысқа беріліп кіріседі, бірақ құлшыныс аздық етеді, білім де керек. Сол себеппен ол 1936 жылы Лениградтағы өсімдік зерттеу институтының аспирантурасына оқуға түседі. Атақты академик Н.И.Вавиловтың көмегімен «Көксағызды дамытудың негізгі жолдары» тақырыбында диссертациясын ойдағыдай қорғайды.
Қазақстанның ауылшаруашылығын көтеру мәселелерінде түбегейлі шешімдер қабылдағанда, К.М.Мыңбаев белсене араласып отырған. Егін шығымын көтеру, әсіресе бидай шығымын, Қазақстанның солтүстігіндегі шұрайлы жерлерді егістік жерлерге айналдыру мәселелерімен айналысады. Ол «Алдыңғы қатарлы ауылшарушылық ғылымы» атты көлемді еңбек жазады, бірақ бұл кітап тек 1949 жылы жарық көреді.
1948 жылдың 30 қыркүйегінде К.М.Мыңбаевтың өмірі қайғылы жағдайда үзіледі. Ол бірнеше Қазақстан ғалымдарымен бірге әуе апатынан қаза табады. Қаза тапқандар арасында біздің облысымыздағы Бұхар – Жырау ауданының тумасы: А.Б.Бабаев, Ф.С.Солодников, Хасен Наурызбаев, Сапар Нұғымановтар және т.б. бар.
Кәрім Мыңбаевтың өмірі қысқа болғанымен, бақытсыз болды деп айтуға болмайды. Оның өзі сүйіп істеген қызметі, бар бос уақытын беретін от басы болды. Артынан үш ұлы мен екі қыз балалары қалды: Жаппар, Гүлнор, Темір, Алла, Сарын.
Қазіргі таңда оның отбасы Санкт-Петербург қаласында тұрып жатыр. Бұл қалаға олар Кәрімнің қазасынан кейін, 1953 жылы оралған еді. Оның үлкен ұлы әке жолын жалғастыруда. Үлкен ғалым, инженер-электрик, АҚШ-тағы Нью-Йорк университетінің профессоры, политехникалық Санкт-Петербург университетінің проректоры, Ресейдің Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті.
Қызы Гүлнор – геолог, ал Алла – физик. Алланың сыңары Темір – белгілі дирижер, Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, халықаралық бәйгенің иегері. Оның есімі тек қана ТМД елдерінде ғана емес, алыстағы шет елдеріне де белгілі. Жетпісінші жылдардың аяғында Қазақ симфониялық оркестірінің басшысы болады. «Фреска» балетіне музыка жазып, оны Алматыдағы қойылымын өткізеді. Қазір ол Мәскеуде тұрып жатыр.
К.М.Мыңбаевтың зайыбы – Мелица Васильевна Старчикова – Мыңбаева – ғылым докторы. Екеуінің бірнеше немерелері бар. Біріне Кәрімнің құрметіне есімін беріпті.
Кәрім Мыңбаев жан-жақты білімді, оқымысты болған. «Мені осы адамда бәрі таң қалдырады. Ол ғылыми әдебиетті көп оқитын, бірақ мені ең қатты таң қалдырғаны оның көркем әдебиеті саласындағы білімі. Тек қана қазақ әдебиеті емес, орыс және шетел классик жазушыларының шығармаларымен жақсы таныстығы. Ол маған Абай туралы көптеген әңгімелер айтатын. Абайдың шығармаларын маған қазақ тілінде оқып беретін. Аудармада шығармалардың өзгеріске ұшырағанына қатты қынжылатын. Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Әбділдә Тәжібаев сынды ақын-жазушылардың шығармаларын біліп қана қоймай, қадір тұтатын. Орыс әдебиетінің классиктерін де жоғары көтеретін. Толстой, Лермонтов, Пушкин, Чехов, Достоевский және т.б. орыс жазушылары мен ақындарының шығармаларын сүйсіне оқитын. Гейне мен Гетені және басқа да еуропалық ақындардың өлеңдерін маған жатқа оқып беретін». К.Мыңбаев қазақ ақын жазушыларын оқып қана қоймай олармен таныс, достас болған. Кәрім әрқашан да отырыстың сәні болатын. Оның ашық мінезі, достарымен сыйласа білуі, бетке кемшіліктерін айтып отыратын тіке мінезіне дейін талантты да атақты адамдарды өзіне тартып тұрғандай әсер ететін». Ол Мұхтар Әуезов және оның жары Валентинамен, белгілі химик М.И.Усановичпен және Т.Н.Сумарокова, жазушылар Ғабит Мүсірепов және Әбділдә Тәжібаев, кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлымен жеке таныс болған.
Кәрім арманшыл еді. Бос арман емес, нақты жоспарланған нұсқалары да бар болатын. Ол өзінің туған елі Қазақстанды молшылық, береке биігінен көргісі келетін. Жер біткенді әдемі жасыл орай шалғын, бидайды жайқалған
1.1. «Қолжазбаны қор қылмайық»
ХХІ ғасыр – мәдениеттер майданының ғасыры. Ұлттық менталитеттің, ұлттық руханияттың майданының ғасыры. Бұл – ғаламдастыруға әрі жақындау, әрі ұлттардың өзін-өзі сақтау мұраты. Сондықтан біз «Мәдени мұра» (2004-2006жж.) бағдарламасы қолға алынғанына қуаныштымыз. Біз рухани тәуелсіз халықпыз. Рухани тәуелсіздігіміз болмаса, біздің егемендігіміздің құныда жоқ. Ал «Мәдени мұра» осы тәуелсіздігіміздің, рухани тәуелсіздігіміздің бір белгісі іспетті. Мұндай бағдарлама кез келген ұлт үшін басты қажеттілік. Осы күнге дейін бізде К. Мыңбаев жайлы жөні түзу қолжазба қоры жоқ, мәдени мұраларымыз құнтталмай келеді. Егер де байыптап арар болсақ, кез келген К.Мыңбаевқа жақын, онымен таныс болған адамдардың қолында қол жазба бар. Ол – ертеңгі тарих. Қазір соны жинап алып, бір орталыққа қою керек, сол жерде жүйелеу керек. Біз қолжазбаның қадірін әлі түсінбей келеміз. К.Мыңбаев туралы деректер өте аз, ал қолжазбалары туыстарының, жора-жолдастарының және т.б. азаматтардың қолында. Егер біз келер ұрпақ өз жерлесі, дарынды ғалым Кәрім Мыңбаев жайлы көп білсін десек, соның бәрін бір жерге жинап, бағалап, қадірлейік білейік. Әр адамның үйінен мұра жай ашып, ол деректерді көрмеге қойып қойғанының халыққа еш пайдасы жоқ. Ғалым жайлы барлық құнды деректерді түгендейтін уақыт жеткен сияқты. Ғалым жайлы зерттеулер мен мағлұмат көп болса, нұр үстіне – нұр. Сол арқылы К.Мыңбаев бүгінгі ұрпаққа таныстыру, табыстыру: тағлым етер тұлғаның өнегелі өмір жолдарынан тәлім дарыту мәселесін қамтуға болады. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі деңгейі Қазақстан ғылымының дами бастауындатұрған талантты ғалымдар шоғырының ерекше дарыны және көрегендігі, әрі қажырлы еңбегімен де анықталады. Солардың ішінде үлкен ғалым – қайраткер К.Мыңбаевтың алар орны ерекше. Өзінің табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының ғылымға жан-тәнімен берілгендігінің, туған жеріне деген ерекше махаббатының арқасында маңдайына жазылған қысқа ғұмыры ішінде ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып, еліміздің ауыл шаруашылығын дамытуға үлес қосып кетті. К.Мыңбаевтың еңбектеріне шолу жасағанда ғалым араласпаған ауыл шарушылығының саласы болмағаны байқалады. Ауыл шаруашылығы мамандарымен кездесулерде ол әртүрлі дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған және ғылыми еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл аударып отырған. К.Мыңбаев мұрағаттарын зерттеп, зерделеу мақсатымен аудандық мұрағатқа телефон шалғанда: «Бізде ондай дерек мүлде жоқ – дегенді естідік». Бұл жерден шығар қорытынды Кәрімдей дарынның кіндігінен шыққан ұрпақ болмаған соң, «жаны ашымастың қасында, басың ауырмасынның» кері келіп тұр. 1992 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасының «Тарихи мұраны қорғау және пайдалану» заңы шықты.
Базаргелдінің Қәдірәлісінің зор арманы бар еді. Ел ішіне тыныштық, от басының амандығын айтпағанда, ер балаға зар еді. Қартайғанда ұлы туды. Баласын Мыңбай деп атайды. Мыңбай бастаған туысқандар Батыркөлдің жағасына қоныстанады. Оның бұл шешімді қабылдауына қоныс аударғандармен араласуы да бір себеп болады. Ауыл осы кісінің атымен аталады. Осы жерде оның бес ұл баласы туған. 1906 жылы Мыңбай ауылында Кәрім туады. Үлкен ағасы Кәрімге қамқор ғана болып қоймай, кәрімнің тұлға болып қалыптасуына көп ықпал тигізген. Туған жерге деген ыстық махаббаттан оятып, бауырының жалынды жас жүрегінде туған жерін аялы да жомарт өлкеге айналдырсам деген пейілін тудырады.
Молданың таяқтарына шыдамаған Кәрім ауылдан қашып кетеді. Ақмоладағы орыс–қазақ мектебінің бастауыш сыныбына оқуға қабылданады. Ол онда ең үздік оқушылардың қатарында болады. 1928 жылы Кәрім Ташкент қаласындағы Ортаазиялық мақта – ирригация институтының жаңа техникалық дақылдар факультетіне оқуға түседі.
1932 жылы 24 жастағы Кәрім институтты тәмамдап, жоғары дәрежелі агроном – егінші мамандығын алады. Ол Грузиядағы кавказ тәжірибе станциясына жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Осы жылы Кәрімді Қазақстанға қайтарып, Алматыдағы селекция станциясына аға ғылыми – қызметкер етіп тағайындайды. Ол көксағыздан жасанды түрде бай шығым алу туралы мәселесін көп дамытқан. Сол жылдары бұл ғылымдағы өзекті мәселелердің бірі болған. Көксағыздан каучук өндіріліп, ол автомобиль өндірісінде бағалы шикізат есебінде пайдаланылады. Көксағыз өндірісінен жетінші орынды иеленіп келе жатқан Ресей, 1913 жылы екінші орынға шығады. Каучук әскер ісінің дамуында да кең қолданылған. Осы өнеркәсіптердің қажетінқамтамасыз ету үшін Кәрім ізденіп, мол еңбек жасайды. Қазақстан мемлекеттік институтының доценті, 27 жасар ғалым – Кәрім каучук тектес өсімдіктердің білімпазы ретінде танымал болады. Оны одақ көлеміндегі екінші Оңтүстік Қазақстан облысындағы каучук өндіретін шаруашылықтың техникалық директоры қызметіне тағайындайды.
Жұмысқа беріліп кіріседі, бірақ құлшыныс аздық етеді, білім де керек. Сол себеппен ол 1936 жылы Лениградтағы өсімдік зерттеу институтының аспирантурасына оқуға түседі. Атақты академик Н.И.Вавиловтың көмегімен «Көксағызды дамытудың негізгі жолдары» тақырыбында диссертациясын ойдағыдай қорғайды.
Қазақстанның ауылшаруашылығын көтеру мәселелерінде түбегейлі шешімдер қабылдағанда, К.М.Мыңбаев белсене араласып отырған. Егін шығымын көтеру, әсіресе бидай шығымын, Қазақстанның солтүстігіндегі шұрайлы жерлерді егістік жерлерге айналдыру мәселелерімен айналысады. Ол «Алдыңғы қатарлы ауылшарушылық ғылымы» атты көлемді еңбек жазады, бірақ бұл кітап тек 1949 жылы жарық көреді.
1948 жылдың 30 қыркүйегінде К.М.Мыңбаевтың өмірі қайғылы жағдайда үзіледі. Ол бірнеше Қазақстан ғалымдарымен бірге әуе апатынан қаза табады. Қаза тапқандар арасында біздің облысымыздағы Бұхар – Жырау ауданының тумасы: А.Б.Бабаев, Ф.С.Солодников, Хасен Наурызбаев, Сапар Нұғымановтар және т.б. бар.
Кәрім Мыңбаевтың өмірі қысқа болғанымен, бақытсыз болды деп айтуға болмайды. Оның өзі сүйіп істеген қызметі, бар бос уақытын беретін от басы болды. Артынан үш ұлы мен екі қыз балалары қалды: Жаппар, Гүлнор, Темір, Алла, Сарын.
Қазіргі таңда оның отбасы Санкт-Петербург қаласында тұрып жатыр. Бұл қалаға олар Кәрімнің қазасынан кейін, 1953 жылы оралған еді. Оның үлкен ұлы әке жолын жалғастыруда. Үлкен ғалым, инженер-электрик, АҚШ-тағы Нью-Йорк университетінің профессоры, политехникалық Санкт-Петербург университетінің проректоры, Ресейдің Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті.
Қызы Гүлнор – геолог, ал Алла – физик. Алланың сыңары Темір – белгілі дирижер, Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, халықаралық бәйгенің иегері. Оның есімі тек қана ТМД елдерінде ғана емес, алыстағы шет елдеріне де белгілі. Жетпісінші жылдардың аяғында Қазақ симфониялық оркестірінің басшысы болады. «Фреска» балетіне музыка жазып, оны Алматыдағы қойылымын өткізеді. Қазір ол Мәскеуде тұрып жатыр.
К.М.Мыңбаевтың зайыбы – Мелица Васильевна Старчикова – Мыңбаева – ғылым докторы. Екеуінің бірнеше немерелері бар. Біріне Кәрімнің құрметіне есімін беріпті.
Кәрім Мыңбаев жан-жақты білімді, оқымысты болған. «Мені осы адамда бәрі таң қалдырады. Ол ғылыми әдебиетті көп оқитын, бірақ мені ең қатты таң қалдырғаны оның көркем әдебиеті саласындағы білімі. Тек қана қазақ әдебиеті емес, орыс және шетел классик жазушыларының шығармаларымен жақсы таныстығы. Ол маған Абай туралы көптеген әңгімелер айтатын. Абайдың шығармаларын маған қазақ тілінде оқып беретін. Аудармада шығармалардың өзгеріске ұшырағанына қатты қынжылатын. Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Әбділдә Тәжібаев сынды ақын-жазушылардың шығармаларын біліп қана қоймай, қадір тұтатын. Орыс әдебиетінің классиктерін де жоғары көтеретін. Толстой, Лермонтов, Пушкин, Чехов, Достоевский және т.б. орыс жазушылары мен ақындарының шығармаларын сүйсіне оқитын. Гейне мен Гетені және басқа да еуропалық ақындардың өлеңдерін маған жатқа оқып беретін». К.Мыңбаев қазақ ақын жазушыларын оқып қана қоймай олармен таныс, достас болған. Кәрім әрқашан да отырыстың сәні болатын. Оның ашық мінезі, достарымен сыйласа білуі, бетке кемшіліктерін айтып отыратын тіке мінезіне дейін талантты да атақты адамдарды өзіне тартып тұрғандай әсер ететін». Ол Мұхтар Әуезов және оның жары Валентинамен, белгілі химик М.И.Усановичпен және Т.Н.Сумарокова, жазушылар Ғабит Мүсірепов және Әбділдә Тәжібаев, кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлымен жеке таныс болған.
Кәрім арманшыл еді. Бос арман емес, нақты жоспарланған нұсқалары да бар болатын. Ол өзінің туған елі Қазақстанды молшылық, береке биігінен көргісі келетін. Жер біткенді әдемі жасыл орай шалғын, бидайды жайқалған
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Мынбаев К. Көксағыздың клондық әдісі //Селекция және тұқымдау, 1940 жыл. № 1, 1-5б.
2. Мынбаев К. Көксағызды қалай ірі тамырлы қылып, өсіруге болады? //Әдістемелік агрономия, 1940жыл. №1, 2-6б.
3. Мынбаев К. Вегетативті көбейтудің кейбір артықшылығы //Социалистік өсімдіктану хабаршысы, 1940 жыл. №1,4 б4
4. Мынбаев К. Вегетативті көбейту әдістері /Социалистік өсімдіктану хабаршысы, 1941жыл. №2, б. 5-7
5. Мынбаев К. Клондаудың ішкі морфологиялық өзгергіштігі және көксағыздың құрамындағы каучук. /Әдістемелік агрономия, № 3, б.5-9.
6. Мынбаев К. Көксағыздың өсіру тәртібіне байланысты өнімі. /Советтік агрономия, №5 б.1-6.
7. Мынбаев К. Көксағызды өңдеу жолдары /Советтік агрономия, № 3, б.10-17.
8. Мынбаев К. Көксағызды кіші түптерімен отырғызу / Энциклопедия, 1941жыл, б. 5-16.
9.Мынбаев К. Ленинград облысында көксағызды көбейту жолдары. Энциклопедия, 1941жыл, б.12-28.
10. Мынбаев К. Көксағыз тұқымын жинау уақытының көксағыз бойыда, каучуктың көбеюіне әсері. Энциклопедия.1941жыл,б.14-20.
11. Мынбаев К. Көксағыздың өсуіне байланысты өзгергіштігі. Энциклопедия, 1941ж. б.23-26.
12. Мынбаев К. Көксағыздың өнімін көтеруге көмектесетін құнды аграрлық нұсқаулар. Энциклопедия,1941ж.
13. Мынбаев К. Қазақстан облыстарындағы ауыл шаруашылығындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын қорытындылау. //Әдістемелік агрономия, 1941ж. б. 10-16.
14. Мынбаев К. Көксағыздың өнімділігін көтеру. / Қолжазба, 1941ж, б.128.
15. Мынбаев К. Көксағызды селекциялаудың жаңа әдістері./Баяндама, ВАСХНИЛ,1942ж. 1-2 жинақ.
16. Мынбаев К. Қазақстандағы совхоздарда көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастыру. 1944ж. б.16.
17. Мынбаев К. Қазақстандағы ауыл шаруашылық ғылыми мекемелердегі жұмыстардың негізгі қорытындылары мен міндеттері. ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы 1 сессияның еңбектері, 1945ж. б.28.
18. Мыңбаев К. Өсімдік қорғаудың ғылыми зерттеу жұмыстарының қорытындысы. /Қолжазба, 1945ж., б.24.
19. Мыңбаев К. И.В.Мичурин – табиғаттың ұлы өзгертушісі /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1945ж, б.48.
20. Мыңбаев К. Көксағыз. Биологиялық даму ерекшеліктері және селекцияның жаңа әдістері /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1945ж, б.18.
21. Мыңбаев К. Өнімнің салыстырмалы бағасы және суармалы бидайдың қыстағы сақталу сапасы // Қолжазба, 1946ж, б.35.
22. Мыңбаев К. Тұқым сапасын жақсартудың негізгі жолдары /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1947ж, б.46.
23. Мыңбаев К. Алматы облысында ауыл шаруашылық мәдени өнімін көтеру./Қолжазба (Алматы облысында болған еңбек озаттарының арасындағы баяндамасы, наурыз, 1947ж. Б.8).
24.Мыңбаев К.Бетпақдала шөлін ауыл шаруашылықты дамытуда игеру / ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы 1 сессияның еңбектері, 1947ж
25. Мыңбаев К. Қазақстандағы 30 жыл бойғы ауылшаруашылық ғылымы // Қолжазба, 1945ж, б.56.
26. Мыңбаев К. Қазақстанда жаңа сталиндік бесжылдықтағы ауылшаруашылық ғылымының міндеттері. /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
27. Мыңбаев К. Ауылшаруашылық өсімдіктерін селекциялаудың бағыты мен міндеттері /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
28. Мыңбаев К.Қазақстандағы ауылшаруашылық ғылымының колхоздағы қызметі /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
29. Мыңбаев К. Бетпақдала шөлі / Энциклопедия, 1941ж., б.41-58.
30. Мыңбаев К.Ауылшаруашылық мәдениетіндегі агробиологиялық селекциялау және тұқым өндіру негіздері / Советтік агрономия, 1948ж, б. 5-9.
31. Мыңбаев К. Ауылшаруашылық мәдени өнімдердің өнімділігін арттыру жолдары /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1948ж.
32. Мыңбаев К.Қазақстандағы мичуриндық агробиологиялық ғылымның әрі қарай дамуы. / Қазақстан Большевигі, 1948ж.
33. Мыңбаев К. Қазақстандағы мичуриндық агробиологиялық ғылымның бүкіләлемдік дамуы. /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1949ж.
34. Попов А.Ю. Братья Мынбаевы /Нур .Хлебороб. 1987г.
35. Әкімбеков Д. Биолог-ғалым. /Жаңа жол. 1991ж.
36. Абугалиев И. Он был у истоков сельскохозяйственной наукиКазахстана /Каз.правда. 1996ж.30 июля.
37. Чертков В. Зеленая пустыня /Индустриальная Карагнда, 1996г. 24сентября.
38. Жармаганбетов Н. Свет памяти. /Наука Казахстана, 1996г,5 июля.
39. Абугалиев И. Первый доктор наук /Индустриальная Караганда; 1996г. 6 августа.
40. Каренов Р. Божьей милостью ученый /Индустриальная Караганда, 1996г. 21 июля.
41. Момышулы Б. Высокое небо, далекая звезда /Индустриальная Караганда,1996г. 6июля.
42. Меня удивляло в нем все /Воспоминания вдовы К.М.Мынбаева. /Индустриальная Караганда, 1996г.№13.
43. Мыңбаев Х.Н. Дархан дала иесі /Индустриальная Караганда, 2006ж. 12 тамыз.
44. Тналина Д. Аққу ғұмыр Интернет көздері ,2006ж
45. Мынбаев Ж. Сын Жаффар живет в США Интернет, 2006г.
46. Ажмаганбетова Г. Шуақты күндер. Алматы, 2006ж.
47. Алпысбаева Ғ.Қ. Ұмытпаймыз өзіңді Кәрім аға / Нұра газеті. 2006ж тамыз.
1. Мынбаев К. Көксағыздың клондық әдісі //Селекция және тұқымдау, 1940 жыл. № 1, 1-5б.
2. Мынбаев К. Көксағызды қалай ірі тамырлы қылып, өсіруге болады? //Әдістемелік агрономия, 1940жыл. №1, 2-6б.
3. Мынбаев К. Вегетативті көбейтудің кейбір артықшылығы //Социалистік өсімдіктану хабаршысы, 1940 жыл. №1,4 б4
4. Мынбаев К. Вегетативті көбейту әдістері /Социалистік өсімдіктану хабаршысы, 1941жыл. №2, б. 5-7
5. Мынбаев К. Клондаудың ішкі морфологиялық өзгергіштігі және көксағыздың құрамындағы каучук. /Әдістемелік агрономия, № 3, б.5-9.
6. Мынбаев К. Көксағыздың өсіру тәртібіне байланысты өнімі. /Советтік агрономия, №5 б.1-6.
7. Мынбаев К. Көксағызды өңдеу жолдары /Советтік агрономия, № 3, б.10-17.
8. Мынбаев К. Көксағызды кіші түптерімен отырғызу / Энциклопедия, 1941жыл, б. 5-16.
9.Мынбаев К. Ленинград облысында көксағызды көбейту жолдары. Энциклопедия, 1941жыл, б.12-28.
10. Мынбаев К. Көксағыз тұқымын жинау уақытының көксағыз бойыда, каучуктың көбеюіне әсері. Энциклопедия.1941жыл,б.14-20.
11. Мынбаев К. Көксағыздың өсуіне байланысты өзгергіштігі. Энциклопедия, 1941ж. б.23-26.
12. Мынбаев К. Көксағыздың өнімін көтеруге көмектесетін құнды аграрлық нұсқаулар. Энциклопедия,1941ж.
13. Мынбаев К. Қазақстан облыстарындағы ауыл шаруашылығындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын қорытындылау. //Әдістемелік агрономия, 1941ж. б. 10-16.
14. Мынбаев К. Көксағыздың өнімділігін көтеру. / Қолжазба, 1941ж, б.128.
15. Мынбаев К. Көксағызды селекциялаудың жаңа әдістері./Баяндама, ВАСХНИЛ,1942ж. 1-2 жинақ.
16. Мынбаев К. Қазақстандағы совхоздарда көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастыру. 1944ж. б.16.
17. Мынбаев К. Қазақстандағы ауыл шаруашылық ғылыми мекемелердегі жұмыстардың негізгі қорытындылары мен міндеттері. ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы 1 сессияның еңбектері, 1945ж. б.28.
18. Мыңбаев К. Өсімдік қорғаудың ғылыми зерттеу жұмыстарының қорытындысы. /Қолжазба, 1945ж., б.24.
19. Мыңбаев К. И.В.Мичурин – табиғаттың ұлы өзгертушісі /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1945ж, б.48.
20. Мыңбаев К. Көксағыз. Биологиялық даму ерекшеліктері және селекцияның жаңа әдістері /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1945ж, б.18.
21. Мыңбаев К. Өнімнің салыстырмалы бағасы және суармалы бидайдың қыстағы сақталу сапасы // Қолжазба, 1946ж, б.35.
22. Мыңбаев К. Тұқым сапасын жақсартудың негізгі жолдары /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1947ж, б.46.
23. Мыңбаев К. Алматы облысында ауыл шаруашылық мәдени өнімін көтеру./Қолжазба (Алматы облысында болған еңбек озаттарының арасындағы баяндамасы, наурыз, 1947ж. Б.8).
24.Мыңбаев К.Бетпақдала шөлін ауыл шаруашылықты дамытуда игеру / ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы 1 сессияның еңбектері, 1947ж
25. Мыңбаев К. Қазақстандағы 30 жыл бойғы ауылшаруашылық ғылымы // Қолжазба, 1945ж, б.56.
26. Мыңбаев К. Қазақстанда жаңа сталиндік бесжылдықтағы ауылшаруашылық ғылымының міндеттері. /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
27. Мыңбаев К. Ауылшаруашылық өсімдіктерін селекциялаудың бағыты мен міндеттері /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
28. Мыңбаев К.Қазақстандағы ауылшаруашылық ғылымының колхоздағы қызметі /ВАСХНИЛ, Қазақ филиалы сессияның еңбектері, 1947ж.
29. Мыңбаев К. Бетпақдала шөлі / Энциклопедия, 1941ж., б.41-58.
30. Мыңбаев К.Ауылшаруашылық мәдениетіндегі агробиологиялық селекциялау және тұқым өндіру негіздері / Советтік агрономия, 1948ж, б. 5-9.
31. Мыңбаев К. Ауылшаруашылық мәдени өнімдердің өнімділігін арттыру жолдары /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1948ж.
32. Мыңбаев К.Қазақстандағы мичуриндық агробиологиялық ғылымның әрі қарай дамуы. / Қазақстан Большевигі, 1948ж.
33. Мыңбаев К. Қазақстандағы мичуриндық агробиологиялық ғылымның бүкіләлемдік дамуы. /Қаз ОГИЗ, Алматы, 1949ж.
34. Попов А.Ю. Братья Мынбаевы /Нур .Хлебороб. 1987г.
35. Әкімбеков Д. Биолог-ғалым. /Жаңа жол. 1991ж.
36. Абугалиев И. Он был у истоков сельскохозяйственной наукиКазахстана /Каз.правда. 1996ж.30 июля.
37. Чертков В. Зеленая пустыня /Индустриальная Карагнда, 1996г. 24сентября.
38. Жармаганбетов Н. Свет памяти. /Наука Казахстана, 1996г,5 июля.
39. Абугалиев И. Первый доктор наук /Индустриальная Караганда; 1996г. 6 августа.
40. Каренов Р. Божьей милостью ученый /Индустриальная Караганда, 1996г. 21 июля.
41. Момышулы Б. Высокое небо, далекая звезда /Индустриальная Караганда,1996г. 6июля.
42. Меня удивляло в нем все /Воспоминания вдовы К.М.Мынбаева. /Индустриальная Караганда, 1996г.№13.
43. Мыңбаев Х.Н. Дархан дала иесі /Индустриальная Караганда, 2006ж. 12 тамыз.
44. Тналина Д. Аққу ғұмыр Интернет көздері ,2006ж
45. Мынбаев Ж. Сын Жаффар живет в США Интернет, 2006г.
46. Ажмаганбетова Г. Шуақты күндер. Алматы, 2006ж.
47. Алпысбаева Ғ.Қ. Ұмытпаймыз өзіңді Кәрім аға / Нұра газеті. 2006ж тамыз.
ҚР Ғылым және Білім Министрлігі
Қарағанды облысының Білім Департаменті
Қазақтың тұңғыш биолог – докторы Кәрім Мыңбаев 100 жаста
Бағыты: Қазақстанның тарихи
ескерткіштері
және болашақ дамуы бар саяхат маршруттары
Мазмұны:
Кіріспе:
1.1.Қолжазбаны қор қылмайық.
1.2.Кәрім Мыңбаевтың ғұмырбаяны.
II.Зерттеу бөлімі:
2.1. Ағалы-інілі Мыңбаевтар.
2.2. Аграрлық ғылымның көшбасшысы. Кәрім Мыңбаев – ғалым,
патриот.
2.3. Кәрім Мыңбаев туралы естеліктер:
а) Бауыржан Момышұлы мен Кәрім Мыңбаевтың достығы.
ә) Нұра азаматтарының ғалым жайлы естеліктері.
б) Кәрім Мыңбаев ұрпақтары.
2.4. Кәрім Мыңбаевтың еңбектеріне шолу.
2.5. Көксағыз. Биологиялық ерекшеліктері және оны сұрыптаудың
жаңа тәсілдері.
ІІІ. Қорытынды:
3.1. Қазақ ғылымының асқар шыңы – Кәрім Мыңбаевтың баға жетпес
еңбектері –асыл қазынамыз.
3.2. Ұрпақтар үндестігі.
Абстракт:
Зерттеу мақсаты:
Кәрім Мыңбаев ағамыздың сол жылдарда республика аймақтарында
ауылшаруашылығының барлық саласын: егін, мал шаруашылықтарын ілгері
дамытуда сіңірген еңбектері, идеялары жайлы құнды деректер жинау. Оны
кейінгі ұрпақтардың оқып, зер салып зерттеп, керегін табуына жағдай жасау.
Кәрім Мыңбаев ағамыздың еңбектерін, өмірін зерттеп, ғылыми өмірнамасын
жасау, тың деректермен толықтыру.
Міндеттері:
- Кәрім Мыңбаевтың өмірін зерттеп, еңбектерімен танысу;
- ғылыми өмірнамасын жасау;
- Кәрім Мыңбаев ағамыздың ауыл шаруашылығына сіңірген еңбектерімен,
идеялары жөнінде деректер жинақтау;
- Кәрім Мыңбаевтың халқымызға қосқан үлесі туралы жастарға насихаттау.
Қарастырылып отырған материалдар болашақ ұрпақ үшін, жалпы қазақ
халқы үшін, тек халқымның жыртығына жамау болсам деген, ғылымның әр
саласының көкжиегінде бір қолдың саусағына сиярлық шолпан жұлдызындай
жарқыраған жерлесіміз, алаштың асыл азаматы, Кәрім Мыңбайұлы Мыңбаев
ағамыздың өнегелі өмірі мен зерттеушілік қызметінің тарихи маңызын, оның
адамдық болмысын тереңірек түсініп, бағалауда айтарлықтай тағлымды деп
сенемін.
Болжау: Егер Кәрім Мыңбайұлы Мыңбаевтың өмірбаяны мен еңбектерін
толық зерттеп, меңгеріп шықсақ, онда ой- жүйеміз кемел, қабілетіміз мол,
ғалым атамыздың артында қалдырған мол мұрасын іске асыратын мол іскер,
белсенді тұлға боларымыз анық.
Зерттеу кезеңдері: Туғанына 100 жыл толғалы отырған биология
ғылымының докторы, Қазақ ғылым академиясының алғашқы корреспондент- мүшесі
Кәрім Мыңбаев – қай марапаттың да тақиясына тар келмейтін тұлға. Өркениет
есігін қағып отырған қазіргі қазақ жұртының асқақ арманындай алдын ораған
озық ойлы Кәрім ағамызды аңыздан ақиқатқа жақындата танытсақ, ол бүгінгі
заманымыздағы көкейкесті мәселелермен де құрдас болып шығар еді.
Қазақстанның стратегиялық дамуының бірден-бір факторы ауылшаруашылығы
ғылымын өркендету, биоресурстарды зерттеу тетігіне бас тіреп отырғанда;
Кәрім ағамыз ғалым ретінде қайта туғандай.
Аз ғұмыры, яғни 42 жыл өмірінің ішінде еліміздегі генетика және
ауылшаруашылығы ғылымдарын ілгерілетуде тыңнан түрең салып, сала ретінде
дамуына елеулі үлес қосқан ардақты да асылазаматымыз Кәрім Мыңбаев жайлы
деректер өте аз, болса да орыс тілінде. Сол үшін мен көп іздендім. Аудандық
кітапхана, Ауылдық модельдік кітапханасына бардым. КарМУ-дің биология
факультетінің биология факультетінің ұстазы Искаков Зейнолла Искакович (
бұл кісі Кәрім Мыңбаев ағамызбен жақын араласып, станцияларының бірінде
еңбек еткен). Шаушеков Темірғали Қырықбаевичпен, Астана қаласының
мұрағатымен Қасеинова Гүлжан Исабекқызынан деректер алдым және де Кәрім
атамызды көзі көріп, жақын араласқан адамдармен сұхбаттастым. Көп
деректерді өзіміздің модельдік кітапханасынан алдым. Онда Кәрім атамыздың
Бетпақдала шөлі кітабы бар, өкініштісі, орыс тілінде. Сол кітапты оқып,
аударма жасап, зерттедім. Соның нәтижесінде мынандай жұмыстар атқардым (
ұрпақтары, достары мен еңбектерін анықтадым).
Зерттеу жаңалықтары:
1. Ауылдық модельдік кітапханасынан керек деректерді жинадым
(кітаптан, газет-журнал бетінен).
2. Аудандық кітапханадан керекті құжаттар мен деректерді алдым.
3. Аудан орталығында тұратын Орталық Қазақстнагазетінің тілшісі,
Кәрім Мыңбаевтың немересі Нұрхан Мыңбаев ағаймен сұхбаттастым.
4. Байтуғанауылында тұратын немере - қарындасы Мыңбаева Ботагөз
апаймен сұхбаттастым.
5. Облыстық кітапханадан интернет арқылы алынған деректермен
таныстым.
6. КарМУ-дің биология факультетінің ұстаздары Шаушеков Темірғали
Қырықбаевичпен, Искаков Зейнолла Искаковичпен сұхбаттасып,
біраз құнды деректер алдым.
7. Астана қаласындағы республикалық мұрағаттан деректер алдым.
8. Астана қаласында тұратын немере-інісі Мыңбаев Ануармен т.б.
сұхбаттастым.
9. Абай қаласында тұратын Мыңбаева Гүлайым апаймен пікірлестім.
10. Алматы қаласында тұратын Тінәлина Дариға апамен ұлы Сарын
Кәрімовпен сұхбаттасып, құнды деректер жинақтадым.
11. АҚШ – та тұратын ұлы Жаффармен интернет арқылы байланысып,
сұхбаттастым.
12. Ауылда тұратын Кәрім атамызды көзі көрген қариялармен
әңгімелесіп, атамыз жайлы айтқанестеліктерін жазып алдым.
13. Осы алынған деректерді жүйелеп, зерттей келе ғылыми жобамды
жасадым.
14. Кәрім атамыздың лайықты болатындай, ауылымның болашақтағы сұлу
да көркейгендігін бейнелейтін макетін жасадым.
15. Ауылымның әсем табиғаты тақырыбына ауылымның пайдасы зор
өсімдіктерінен гербарий жинадым.
16. Кәрім атамыздың туып-өскен жерінің макетін жасадым.
17. Кәрім атамыздың 100жылдығына арнау өлеңдер жинағын, реферат,
буклет, шығарма жаздым.
Жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы:
1. Аномастикалық комиссияның шешімі: № 385 3-4. 16 қараша 2006ж. 5
қыркүйек 2006 жыл № 351 шығуы 1917. Облыстық маслихатттың 23
сессиясы. Ауылымызға Кәрім Мыңбаев есімі берілді.
2. Мектебімізде Кәрім Мыңбаев мұражайы 2006жылы 16 қыркүйекте ашылды.
3. 2006 жылы ауылымыздың бір көшесіне Кәрім Мыңбаев атамыздың есімі
берілді.
4. 2006 жылы аудан орталығында үлкен көшеге Кәрім Мыңбаев есімі
берілді.
5. 2006 жылы аудан орталығында атамызға арналып жасалған мүсін қойылды.
2006 жылы Мыңбаев Н.Х. Дархан дала иесі атты кітабы жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының қоланылуы: Бұл зерттеу жұмысы ауыл шаруашылығының
барлық салаларын дамытуда қолданылады. №№
Кіріспе
1.1. Қолжазбаны қор қылмайық
ХХІ ғасыр – мәдениеттер майданының ғасыры. Ұлттық менталитеттің,
ұлттық руханияттың майданының ғасыры. Бұл – ғаламдастыруға әрі жақындау,
әрі ұлттардың өзін-өзі сақтау мұраты. Сондықтан біз Мәдени мұра (2004-
2006жж.) бағдарламасы қолға алынғанына қуаныштымыз. Біз рухани тәуелсіз
халықпыз. Рухани тәуелсіздігіміз болмаса, біздің егемендігіміздің құныда
жоқ. Ал Мәдени мұра осы тәуелсіздігіміздің, рухани тәуелсіздігіміздің бір
белгісі іспетті. Мұндай бағдарлама кез келген ұлт үшін басты қажеттілік.
Осы күнге дейін бізде К. Мыңбаев жайлы жөні түзу қолжазба қоры жоқ, мәдени
мұраларымыз құнтталмай келеді. Егер де байыптап арар болсақ, кез келген
К.Мыңбаевқа жақын, онымен таныс болған адамдардың қолында қол жазба бар. Ол
– ертеңгі тарих. Қазір соны жинап алып, бір орталыққа қою керек, сол жерде
жүйелеу керек. Біз қолжазбаның қадірін әлі түсінбей келеміз. К.Мыңбаев
туралы деректер өте аз, ал қолжазбалары туыстарының, жора-жолдастарының
және т.б. азаматтардың қолында. Егер біз келер ұрпақ өз жерлесі, дарынды
ғалым Кәрім Мыңбаев жайлы көп білсін десек, соның бәрін бір жерге жинап,
бағалап, қадірлейік білейік. Әр адамның үйінен мұра жай ашып, ол деректерді
көрмеге қойып қойғанының халыққа еш пайдасы жоқ. Ғалым жайлы барлық құнды
деректерді түгендейтін уақыт жеткен сияқты. Ғалым жайлы зерттеулер мен
мағлұмат көп болса, нұр үстіне – нұр. Сол арқылы К.Мыңбаев бүгінгі ұрпаққа
таныстыру, табыстыру: тағлым етер тұлғаның өнегелі өмір жолдарынан тәлім
дарыту мәселесін қамтуға болады. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі
деңгейі Қазақстан ғылымының дами бастауындатұрған талантты ғалымдар
шоғырының ерекше дарыны және көрегендігі, әрі қажырлы еңбегімен де
анықталады. Солардың ішінде үлкен ғалым – қайраткер К.Мыңбаевтың алар орны
ерекше. Өзінің табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының ғылымға жан-
тәнімен берілгендігінің, туған жеріне деген ерекше махаббатының арқасында
маңдайына жазылған қысқа ғұмыры ішінде ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып,
еліміздің ауыл шаруашылығын дамытуға үлес қосып кетті. К.Мыңбаевтың
еңбектеріне шолу жасағанда ғалым араласпаған ауыл шарушылығының саласы
болмағаны байқалады. Ауыл шаруашылығы мамандарымен кездесулерде ол әртүрлі
дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған және ғылыми
еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл аударып
отырған. К.Мыңбаев мұрағаттарын зерттеп, зерделеу мақсатымен аудандық
мұрағатқа телефон шалғанда: Бізде ондай дерек мүлде жоқ – дегенді
естідік. Бұл жерден шығар қорытынды Кәрімдей дарынның кіндігінен шыққан
ұрпақ болмаған соң, жаны ашымастың қасында, басың ауырмасынның кері
келіп тұр. 1992 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасының Тарихи мұраны
қорғау және пайдалану заңы шықты.
Базаргелдінің Қәдірәлісінің зор арманы бар еді. Ел ішіне тыныштық, от
басының амандығын айтпағанда, ер балаға зар еді. Қартайғанда ұлы туды.
Баласын Мыңбай деп атайды. Мыңбай бастаған туысқандар Батыркөлдің жағасына
қоныстанады. Оның бұл шешімді қабылдауына қоныс аударғандармен араласуы да
бір себеп болады. Ауыл осы кісінің атымен аталады. Осы жерде оның бес ұл
баласы туған. 1906 жылы Мыңбай ауылында Кәрім туады. Үлкен ағасы Кәрімге
қамқор ғана болып қоймай, кәрімнің тұлға болып қалыптасуына көп ықпал
тигізген. Туған жерге деген ыстық махаббаттан оятып, бауырының жалынды жас
жүрегінде туған жерін аялы да жомарт өлкеге айналдырсам деген пейілін
тудырады.
Молданың таяқтарына шыдамаған Кәрім ауылдан қашып кетеді. Ақмоладағы
орыс–қазақ мектебінің бастауыш сыныбына оқуға қабылданады. Ол онда ең үздік
оқушылардың қатарында болады. 1928 жылы Кәрім Ташкент қаласындағы
Ортаазиялық мақта – ирригация институтының жаңа техникалық дақылдар
факультетіне оқуға түседі.
1932 жылы 24 жастағы Кәрім институтты тәмамдап, жоғары дәрежелі
агроном – егінші мамандығын алады. Ол Грузиядағы кавказ тәжірибе
станциясына жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Осы жылы Кәрімді Қазақстанға
қайтарып, Алматыдағы селекция станциясына аға ғылыми – қызметкер етіп
тағайындайды. Ол көксағыздан жасанды түрде бай шығым алу туралы мәселесін
көп дамытқан. Сол жылдары бұл ғылымдағы өзекті мәселелердің бірі болған.
Көксағыздан каучук өндіріліп, ол автомобиль өндірісінде бағалы шикізат
есебінде пайдаланылады. Көксағыз өндірісінен жетінші орынды иеленіп келе
жатқан Ресей, 1913 жылы екінші орынға шығады. Каучук әскер ісінің дамуында
да кең қолданылған. Осы өнеркәсіптердің қажетінқамтамасыз ету үшін Кәрім
ізденіп, мол еңбек жасайды. Қазақстан мемлекеттік институтының доценті, 27
жасар ғалым – Кәрім каучук тектес өсімдіктердің білімпазы ретінде танымал
болады. Оны одақ көлеміндегі екінші Оңтүстік Қазақстан облысындағы каучук
өндіретін шаруашылықтың техникалық директоры қызметіне тағайындайды.
Жұмысқа беріліп кіріседі, бірақ құлшыныс аздық етеді, білім де керек.
Сол себеппен ол 1936 жылы Лениградтағы өсімдік зерттеу институтының
аспирантурасына оқуға түседі. Атақты академик Н.И.Вавиловтың көмегімен
Көксағызды дамытудың негізгі жолдары тақырыбында диссертациясын ойдағыдай
қорғайды.
Қазақстанның ауылшаруашылығын көтеру мәселелерінде түбегейлі шешімдер
қабылдағанда, К.М.Мыңбаев белсене араласып отырған. Егін шығымын көтеру,
әсіресе бидай шығымын, Қазақстанның солтүстігіндегі шұрайлы жерлерді
егістік жерлерге айналдыру мәселелерімен айналысады. Ол Алдыңғы қатарлы
ауылшарушылық ғылымы атты көлемді еңбек жазады, бірақ бұл кітап тек 1949
жылы жарық көреді.
1948 жылдың 30 қыркүйегінде К.М.Мыңбаевтың өмірі қайғылы жағдайда
үзіледі. Ол бірнеше Қазақстан ғалымдарымен бірге әуе апатынан қаза табады.
Қаза тапқандар арасында біздің облысымыздағы Бұхар – Жырау ауданының
тумасы: А.Б.Бабаев, Ф.С.Солодников, Хасен Наурызбаев, Сапар Нұғымановтар
және т.б. бар.
Кәрім Мыңбаевтың өмірі қысқа болғанымен, бақытсыз болды деп айтуға
болмайды. Оның өзі сүйіп істеген қызметі, бар бос уақытын беретін от басы
болды. Артынан үш ұлы мен екі қыз балалары қалды: Жаппар, Гүлнор, Темір,
Алла, Сарын.
Қазіргі таңда оның отбасы Санкт-Петербург қаласында тұрып жатыр. Бұл
қалаға олар Кәрімнің қазасынан кейін, 1953 жылы оралған еді. Оның үлкен ұлы
әке жолын жалғастыруда. Үлкен ғалым, инженер-электрик, АҚШ-тағы Нью-Йорк
университетінің профессоры, политехникалық Санкт-Петербург университетінің
проректоры, Ресейдің Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті.
Қызы Гүлнор – геолог, ал Алла – физик. Алланың сыңары Темір – белгілі
дирижер, Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, халықаралық бәйгенің иегері.
Оның есімі тек қана ТМД елдерінде ғана емес, алыстағы шет елдеріне де
белгілі. Жетпісінші жылдардың аяғында Қазақ симфониялық оркестірінің
басшысы болады. Фреска балетіне музыка жазып, оны Алматыдағы қойылымын
өткізеді. Қазір ол Мәскеуде тұрып жатыр.
К.М.Мыңбаевтың зайыбы – Мелица Васильевна Старчикова – Мыңбаева –
ғылым докторы. Екеуінің бірнеше немерелері бар. Біріне Кәрімнің құрметіне
есімін беріпті.
Кәрім Мыңбаев жан-жақты білімді, оқымысты болған. Мені осы адамда
бәрі таң қалдырады. Ол ғылыми әдебиетті көп оқитын, бірақ мені ең қатты таң
қалдырғаны оның көркем әдебиеті саласындағы білімі. Тек қана қазақ әдебиеті
емес, орыс және шетел классик жазушыларының шығармаларымен жақсы таныстығы.
Ол маған Абай туралы көптеген әңгімелер айтатын. Абайдың шығармаларын маған
қазақ тілінде оқып беретін. Аудармада шығармалардың өзгеріске ұшырағанына
қатты қынжылатын. Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Әбділдә
Тәжібаев сынды ақын-жазушылардың шығармаларын біліп қана қоймай, қадір
тұтатын. Орыс әдебиетінің классиктерін де жоғары көтеретін. Толстой,
Лермонтов, Пушкин, Чехов, Достоевский және т.б. орыс жазушылары мен
ақындарының шығармаларын сүйсіне оқитын. Гейне мен Гетені және басқа да
еуропалық ақындардың өлеңдерін маған жатқа оқып беретін. К.Мыңбаев қазақ
ақын жазушыларын оқып қана қоймай олармен таныс, достас болған. Кәрім
әрқашан да отырыстың сәні болатын. Оның ашық мінезі, достарымен сыйласа
білуі, бетке кемшіліктерін айтып отыратын тіке мінезіне дейін талантты да
атақты адамдарды өзіне тартып тұрғандай әсер ететін. Ол Мұхтар Әуезов және
оның жары Валентинамен, белгілі химик М.И.Усановичпен және Т.Н.Сумарокова,
жазушылар Ғабит Мүсірепов және Әбділдә Тәжібаев, кеңес Одағының батыры
Бауыржан Момышұлымен жеке таныс болған.
Кәрім арманшыл еді. Бос арман емес, нақты жоспарланған нұсқалары да
бар болатын. Ол өзінің туған елі Қазақстанды молшылық, береке биігінен
көргісі келетін. Жер біткенді әдемі жасыл орай шалғын, бидайды жайқалған
егіндік басып жатса деп армандайтын. Жаңбыр мен құрғақшылықтан қорықпайтын
көксағыз өсіріп шығаруды да мақсат қойған еді. Ол селекционерлерге жабайы
шөптермен күресудің тиімді жолын көрсетіп берді. Өз ісін сүйіп істеген
Кәрім агроном мамндығын игерушілерді дайындауда да күш салған.
Туған жерінің жартысынан көбін алып жатқан шөлді жерлерді игеруді
бала кезінен армандаған. Осы себеппен арнаулы ғылыми мекеме – Бетпақдала
мал шарушылығы тәжірибе станциясын құрады. Кәрім шөлді игеру мәселелерін
шешетін зерттемелер ұсынады. Арада көп жыл өтсе де, құрдастары, әріптестері
және танитындар Кәрімді жылы сөзбен еске алады. Кәрім өмірді, адамдарды
сүйетін, ол адамдар туралы былай деген: Өмір деген дүниенің даму
процесімен салыстырсаң, бір секундтай да емес, зулап өте шығады. Сол кірпік
қаққандай қысқа өмірдің өзінде де қолдан келетін, қоғам пайдасына жарайтын
іс істеген жөн. Иә, айта қаларлықтай күрделі еңбек істеу үшін не керек, не
істеу керек. Әрине, бұл ұғымды алгебралық формулаға айналдырсақ, барлығы
белгісіз болады да шығады. Адамға данышпан, кемеңгер болу үшін, төрт шарт
керек екен-ау олар: талант, қабілет, іске шын берілу және демалысты дұрыс
пайдалана білу. Кейде осылардың бірі, мысалы, талант болып, ақырғылары
болмаса, немесе тіпті бәрі болып, ақыры – демалысты дұрыс пайдалана
білмесе, алдыңғы үшеуі дамымай қалады екен....
Отан алдындағы зор еңбегі үшін 1977 жылдың 23 қазанында, бұрынғы
Жезқазған облысының (қазіргі Қарағанды облысы) бір шаруашылығына оның есімі
беріледі. Байырға Бетпақдала станциясы ғалымның атындағы шаруашылық болып
қайта құрылады.
1986 жылы Кәрімнің ғылыми еңбектері Шөлді дала - Бетпақ деген атпен
жарық көреді. Алматы қаласындағы бір көшеге Мыңбаев есімі беріледі.
Ивановка ауылының орта мектебіне Мыңбаев есімі 1995 жылдың 1 қыркүйегінде
беріледі, ал Ивановка ауылының өзіне 2006 жылы К.Мыңбаев есімі беріледі.
Бұл оның есімінің әрқашан да ел есінде қала беретіндігінің куәсі.
Белгілі қазақ ғалымы Кәрім Мыңбаев шөлейтті жерлерді алпыс жылдай
бұрын экспедициямен аралаған еді. Ерлеген адамдар үшін бұл қиын сапар еді.
Оларды ұлан-байтақ, күн көзімен күйіп кеткен, сор топырақтар, құдығы сирек
кездесетін Мойынқұм мен шөлді Бетпақдала қарсы алады.
Әрбір шөлдегі құдықты ең қымбат заттай бағалайды. Бірақ жұрт көбіне
құбылмалы табиғат мінездеріне тәуелді болады. 1978 жылы Бірлік кентінің
тұсынан бірінші Қазақстанның шөлді аймақтарына жүргізілетін су құбырлар
тобының құрылысы басталды. Оны шағылдардың астынан табылған су қоймалары
сусындандырады.
Адамдар шөлдің бейнесін өзгеріске келтіреді. Шағылдар бойымен бітік
біткендей жолдар салынады. Ол осындағы басты үлестіруші күш болып табылады.
Осы жол бойында, алғашқы елді мекендер салына бастайды. Олардың бірі –
Жасұлан.
Мұнда көкөніс – сүт шаруашылығының орталық мекені болады. Кент ең
соңғы нұсқамен, жергілікті ауа-райы ерекшеліктері ескеіле отырып салынған.
Барынша адамдарға шөлді аймақтың ықпалын кем сездіретін жағдай жасалған.
Тек қана шөл бейнесі өзгермей, бұрын мал асырағаннан басқа ештеңе білмеген
адамдардың кәсібі де өзгереді. Су келегннен кейін, жүгері, көкөніс
отырғызуға бейімделеді. Қазір жеміс бағы да жайқалып тұр. Басында мұны
бастаған ғалымдардың да сенімі аз болатын. Қазір бұл бақ 200 гектардан
артық жерді алып жатыр.
Бұрында шөлмен келе жатып, тәуліктеп еш жанды кездестіруге болмайтын.
Қазір машинаны да көресіз, шағылдардың ар жағынан бой түзеген газ, мұнай
құбырлары да көзге түседі.
Жолдағы көрсеткіштер Шу шаруашылығына жол сілтейді. Құстардың әрбір
қанат қаққанымен, Кәрім Мыңбаевтың: Көріпкел болмай-ақ, қоғамның күшіне
сенуге болады: шөлді Бетпақдала аты ұмытылады. Бұл есім тек қана ескі
географиялық оқулықтар беттерінде ғана қалады, - деген сөздері естілгендей
болады.
ІІ. Зерттеу бөлімі
2.1. Арқа төңірегінде, тіптен бүкіл Қазақстан аймағында биік
болмысымен халық есінде мәңгі қалған ВАСХНИЛ-дің акдемигі, оның қазақ
филиалының тұңғыш төрағасы, биология, ауыл шаруашылығы ғылымдары салсында
жемісті еңбек еткен ғылым докторы, Қазақ ССР Ғылым академиясының
корреспондент мүшесі, белгілі ғалым Кәрім Мыңбаев туралы жан-жақты жазылған
естеліктері де, мақалалар мен көркем очерктер де аз емес. Кәрім жайында
бүгінгі ұрпақ қолына тиген осындай дүниелердің болмауы себепті, оның өмір
жолы мен ғылымдағы еңбегінен толық мағлұмат береліктей қажетті деректердің
аз екенін мойындамасқа болмайды. Ештен кеш жақсы деп аталарымыз
айтқандай, Кәрім Мыңбаев туралы ғылыми жоба жазуды қолға алуымның да бір
себебі осы болатын. Материалдарды іріктеу, зерттеп, дайындау барысындақолға
түскен деректер мен құжаттарды жүйелей келе, ағамыздың бірталай өмір
баспалдақтарынан өткендігі айқындалды. Ғалым ағамыз туралы жазарда, оның
осындай дәрежеге дейін көтеріліп, өсуіне алғы шарт жасаған, тәрбиелеген,
өнеге көрсетіп, баулыған ортасына, шыққан елі мен жеріне тоқталмай өту
мүмкін еместігін аңғардым. Өйткені Кәрім ағамыз туралы жазарда оның ағасы,
Орталық Қазақстанда Совет өкіметін орнату үшін күрескен жалынды
большевиктердің бірі болған Тұрысбек Мыңбаев туралы айтпауға болмайтынына
көзім жетті. Өйткені Кәрімнің бар өмірінің қайнар бастауы Тұрсекеңнің өмір
жолымен тығыз ұштасып, бітік байланысып жатқандай. Ендеше, Арқа
ардақтыларына лайық азаматтардың қатарында Тұрысбек Мыңбаев пен Кәрім
Мыңбаевтың қатар алатындығы ешқандай дау тудыра қоймайтыны ақиқат.
Мыңкең балаларының үлкені – Тұрысбектің революция жолын қалай таңдап
алғаны үлкен жұмбақ нәрсе. Бүкіл еліміздегі секілді Ақмола өңірінде де
алғашқы социалистік өзгерістер дүниеге тәй-тәй қадам жасай бастаған. Бірақ
бейбіт тіршілік ырғағы ұзаққа ссзылмады. 1918 жылы жаздың басында қалада
контр-революциялық төңкеріс болып, колчакшылар көптеген большевиктерді –
С.Сейфуллин, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, тағы басқаларды тұтқынға алған
кезде, Тұрысбек Мыңбаев бастаған қызыл гвардияшы аздаған жасақ Әулиеатаға
аттанады. Бұл жасақтың қатарында Бекмағамбет Сұлтанғалиев және сол кездегі
он үш жасар Кәрім Мыңбаев та бар болатын. Бұл дерек „Лениншіл жас“
газетінде Б.Сұлтанғазин туралы жазылған очеркте келтірілген. Иә, Сәкеннің
„Тар жол, тайғақ кешу“ роман-хроникасында Ақмола Совдепінің алғашқы құрамы
түгелдей дерлік тұтқынға алынған кезде Нұра өңірінен сайланған Жақия
Айнабеков пен Тұрысбек Мыңбаевтың қолға түспей кеткендігі ашық айтылған.
Тұсекеңнің кенже қызы Раузаның қолында көптеген естеліктер, деректер,
құжаттар осы күнге дейін сақталуда.
2.2. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі деңгейін Қазақстан
ғылымының даму бастауында тұрған талантты ғалымдар шоғырынан ерекше дарыны
және көрегендігі әрі қажырлы еңбегі негіздеп бергендігі белгілі. Солардың
ішінде үлкен ғалым-қайраткер Кәрім Мыңбаевтың алатын орны ерекше. Өзінің
табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының, ғылымға жан-тәнімен
берілгендігінің, туған жерінедеген ыстық махаббатының арқасында маңдайына
жазылған қысқа ғұмырында ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып, еліміздің
ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен үлес қосып кетті.
Кәрім Мыңбаев 1906 жылы 16 тамызда Қарағанды облысының Нқра ауданында
дүниеге келген.
Сонау отызыншы жылдары каучук мәселесі өте күрделі әрі қажет еді.
Химия өнеркәсібі әлі қалыптаса қоймаған жерде осы бағалы затты әр түрлі
өсімдіктер алатын. Сондай өсімдіктердің бірі 1931 жылы Алматы облысындағы
қазіргі Райымбек ауданында табылған кк сағыздымәдени дақылға айналдырып,
өндіріске каучукті мол беретін жаңа сорттарын шығару, оны өсірудің тиімді
технологиясын жасау – Кәрім Мыңбаевтың жұмысының негізін қалайды. Бұл
мәселелерді шешу үшін бұл дақылдың биологиясын терең зерттеу, оның таралу
аймақтарын анықтау қажет болатын. Аз уақыт ішінде Қазақ ауыл шаруашылығы
институтының доценті 27 жасар жас ғалым каучукті өсімдіктердің
білгірмаманына айналады. Тіпті 1934-1935 жылдары ол бір мезгілде Одақтағы
ең үлкен каучук өсіретін оқу-өндірістік шаруашылықтардың біріне техникалық
директор болып сайланады. Алайда білімін әлі де жетілдіре түсу мақсатымен,
1936 жылы Бүкілодақтық Өсімдіктану институтының (ВИР) аспирантурасына
түседі. Енді көк сағыз егістері Санкт-Петербург маңында да кең таралып,
ғылымның „Көк сағыздың табиғатын жақсартудың негізгі жолдары“ деген ғылыми
еңбегінің негізін қалайды.
Жас ғалымның айналысқан мәселелері әрі көп, әрі қызықты болатын. Ол
көк сағыздың өсу және даму ерекшеліктерін анықтайды, ерекше қасиеттері бар
жаңа сорттарын шығарады. Өсімдік бойындағы каучуктің деңгейін әртүрлі
агротәсілдер арқылы реттеуге болатынын, көк сағызды тек тұқымымен ғана
емес, сонымен бірге вегетативті түрде де көбейтуге болатынын көрсетеді. Жас
та жігерлі маман Лениградтық ғалымдардың көңілінен шығып, аспирантураны
табысты тәмамдаған соң сол институттың каучук өсімдіктер бөлімінің
меңгерушісі болып қалдырылады. 1940 жылы кандидаттық диссертация қорғайды.
Алайда соғыс оның ғылыми жұмыстарын уақытша тоқтатады... Кәрім
Мыңбаев 1941 жылы 6 шілде күні алғашқылардың бірі болып Отан қорғауға
аттанды. Ол Ленинград қаласының жасақшылар полкі бөлімшесінің біріне парт-
бюро хатшысы, автобронетанк ротасының комиссары болады. Жоғарға бас
қолбасшы В.Сталиннің бұйрығы бойынша ол әскерден ғылыми жұмыстарын
жалғастыру үшін босатылады.
1942 жылы Алматыға келген Кәрім Мемлекеттік жоспарлау комитеті
төрағасының орынбасары болып тағайындалады. Мемлекеттік жұмыспен бірге
ғылыми жұмысты қатар дамытқан ол 1944 жылы докторлық диссертация қорғайды.
... Сөйтіп 38 жасар Кәрім Мыңбаев қазақтан шыққан тұңғыш биология
ғылымының докторы болады. Сол жылы ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы төралқасының
төрағасы болып сайланды. Егер Қаныш Сәтбаевтың қазба байлықтарды зерттеп,
ауыр өнеркәсіп саласын дамытқан үлкен ғалым-қайраткер екенін бәріміз
мойындасақ, ауыл шаруашылығы саласында Кәрім Мыңбаев дәл сондай орын алады
десек қателеспейміз. Кездейсоқ апаттың құрбаны болып, өмірден ерте
кетпегенде халқының сүйіспеншілігіне бөленген Қаныш ағамыздай дәрежеге
жетері анық еді.
Мыңбаев араласпаған ауыл шаруашылығының саласы болмағандесек, артық
айтпағанымыз. Ауыл шаруашылығы мамандармен кездесулерде әр түрлі
дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған. Мысалы,
1948 жылы Қызылжар қаласында өткен ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалының көшпелі
сессиясында Ауылшаруашылық дақылдарының селекциясы мен тұқым
шаруашылығының агробиологиялық негіздері деген тақырыпта жасаған
баяндамасы Қазақстанда селекция ғылымын дамыту туралы мәселелерді алға
тартып, сорттың және сапалы тұқымның маңызын ашады. Қазірдің өзінде
Қазақстан ғалымдары шөптеген солтүстік облыстарға арналған күздік бидайдың
қыстың қатал жағдайларына төзімді, жоғары өнімді сорттардын, қатты бидайдың
сапалы сорттарын шығару мәселелерін сонда көтереді. Сапалы тұқымды
пайдалану арқылы астықтың түсімін 10-40 процентке арттыруға болатынын да
сонда айтқан.
Кәрім Мыңбаев ғылыми конференциялар, кеңестер ұйымдастыру, ғылыми
еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл бөледі. Оны
Кәрім Мыңбаевтың 1949 жылы басылып шыққан Алдыңғы қатарлы ауылшаруашылық
ғылымы үшін деген өмірбаяндық очеркінен көруге болады. Онда ауылшаруашылық
дақылдарының агротехникасы, селекциясы мен тұқым шаруашылығы, Қазақстанда
1940-1948 жылдары ауыл шаруашылығын қалыптастыру мен экономика және тағы
басқа мәселелер қамтылған.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған Кәрім Мыңбаев
мемлекет, қоғам қайраткері, халық қалаулысы ретінде де жақсы жақтарымен
танылған. Осындай сан-сапалы еңбегі лайықты бағасын алып, ол 1946 жылы
Қазақ КСР Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті болып сайланды. Сөйтіп
Ғылым Академиясы құрылған сәттен бастап-ақ оған мүше болған Мыңбаев, сөз
жоқ, академияның тұңғыш президенті Сәтпаевпен бірге қоян-қолтық еңбек еткен
деуге негіз бар.
Білетін адамдардың айтуына қарағанда, ол өте дарында ғалым, ірі
ұйымдастырушы ғана емес, сонымен бірге мамандар даярлау ісіне де көп үлес
қосқан. Өмірірнің соңғы кездерінде ол КазМУ-дің биология және топырақтану
факультетінің дарвинизм және генетика кафедрасының меңгерушісі қызметін
атқарған.
Оның өмір жолы, артында қалдырған мол ғылыми мұрасы жан-жақты
зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Біз Мыңбаев туралы қысқаша жазып,
өмірбаянының кейбір штрихтарын ғана қағазға түсіріп отырмыз. Бірақ жарыққа
шыққанын өзі көре алмаған Бетпақдала шөлі атты монографиясына жеке
тоқталған жөн. Өйткені бұл еңбегінде Кәрім Мыңбаевтың басты арманы
жазылып, азаматтығы айқындалған. Ұшқан құстың қанатын талдыратын қазақтың
жазық даласын жаны сүйген адам осы жердің бәрі кәдеге жаратылса ғой деп
армандайтыны анық. Бұл арман, әсіресе, қазақ сахарасын сүйіп қана қоймай,
онымен біте қайнаса өскен ғалым көкірегінде ерекше лаулағаны сөзсіз еді.
Қазақ даласы ежелден орыс саяхатшылары мен ғалымдарының зерттеу объектісіне
айналып, ол туралы біршама мағлұматтар жиналып қалса да, Мойынқұм,
Сарыарқа, Бетпақдала секілді шөл далалар әлі толық зерттелмей жатқанды.
Оның үстіне бұл дала суы тапшы болғандықтан ауыл шаруашылығына жарамсыз
деген жалпы пікір де қалыптасқан – тұғын. Сол кездегі ел басшыларының
қолдауына сүйенген Кәрім Мыңбаев 1947 жылы Бетпақдала шөліне экспедиция
йымдастыралы. Үлкен іс басында тұрып қуанғанын жасырмайды. Халық
шаруашылығы үшін өлі шөл далада тіршілікті жандандыру туралы ондаған
жылдар арман еткен адамның көңіл-күйін көз алдыңызға елестетіп көріңізші
деп тебіренеді. Тамыз және қыркүйек айларында экспедиция Бетпақдаланы
кезіп, бүге-шүгесіне дейін зерттейді.Экспедицияны үлкен дайындықпен
бастаған ғалымдар Орталық Қазақстанның бос жатқан аумағы 300 мың шаршы
шақырым деп белгіленіп, оны өзаратығыз байланысқан Мойынқұм, Сарыарқа және
Бетпақдала депүш аймаққа бөледі. Бұл жерде қазақтардың ерте заманнан
қалыптасқан мал шаруашылығын жүргізу тәжірибесінің жан-жақты зерттелгені
байқалып тұр. Тіпті әр түрлі аймақтарда халқымыздың ауыл шаруашылығын
жүргізу ерекшелігіне дейін сөз болады. Жер-су аттарының неден шыққандығы да
баяндалып отырады. Жылына тек 100-150 мм. Жауын-шашын түсетін Бетпақдаланың
аңызақты құрғақ күндерінде күні бойы дамылсыз зерттеулер жүргізу, әрине,
экспедиция үшін оңайға түспегені түсінікті. Дегенмен де топырақ және
өсімдік құрамын, жануарлар әлемін жан-жақты зерттеп, бай мағлұмат жинайды.
Біздің ойымызша, Қазақстан шөлдерін, соның ішінде Бетпақдаланы игеру
алдымен ауыл шаруашылығы бағытында жүруі керек (мал шаруашылығы және
егіншілік – авторлар). Әсіресе, бұған Бетпақдала шөлін мал шаруашылығында
пайдалану тәжірибесі негіз бола алады деуі осыны аңғарса керек.
Өткен ғасырдың орта шенінде орыстың белгілі ғалымы Алексей Левшин
Қазақстан даласы өндеуге онша жарамдас емес деп жазған екен. Тіпті ХХ
ғасырдың бас кезіне дейін қазақ даласы тек мал жаюға ғана жарамды деген
пікір қалыптасып келген. Ал қазірдіің өзінде қазақтар тек мал соңында
жүріп, егіншілікпен көп айналыспаған деген пікір бар. Кәрім Мыңбаев
еңбектерін оқи отырып, осы көзқарасты өзгертуге оның қанша күш салғанын
байқаймыз. Бетпақдаланы зерттеу барысында 4 мың шақырым жер жүріп өтіп,
соның қорытынды есебінде бізде кемінде 20-30 миллион гектар құнарлы бос
жер бар. Біз техникамен бұл жерден әр гектардан 90-100 центнерге дейін дән
аламыз. Және қандай бидай десеңізші! Әлемде біздікінен дәмді астық
болмайды деп тебіренеді. Түбінде, - дейді Кәрім, - бізде көктем мен күзде
екі-екі айдан бетпақтың шүйгінін шолып, 20 миллиондай малдың жарты жылға
жақын жаййылып өтер мккеніне айналдырамыз.
Ал Шу өзенібойын зерттеу барысында ерте заманда бұл жерде өте жоғары
дамыған суармалы егіншілік болғанын, қытай ғалымдарының деректеріне сүйене
отырып, сол кезде бидайдың түсімі әр десятинадан 35-105 пұт, арпа 40-140
пұт, тары 40-90 пұт болғанын; бұрын Бетпақдалада су жоқ деген пікірді
жоққа шығарып, онда 3-6 және 7-9 метр тереңдікте пайдалануға жарамды
жерасты суларының мол екенін жазады. Ылғал жеткілікті жерлерде су
тоғандарын жасап, егіншілікті де дамытуға болатынын көрсетеді.Сол
Бетпақдаланың болашағына үлкен сенім артып, Егер дала және орман дала
бүгінгі күннің асығын берсе, Бетпақдала ертеңгі күннің астығы жатыр деген
аса батыл ой айтады. Егер тағдыр оған ғұмыр сыйлағанда осының бәрі жүзеге
асар ма еді, деп ойлайсың. Дей тұрғанмен, оның ғылым көгінде нұрын шашып,
артында үлкен еңбектер қалдырып кеткеніне шүкіршілік етесің. Шүкіршілік
етесің де, Кәрім Мыңбаевтың әлі талай ізбасарлары дүниеге келіп, Қазақ
елінің мерейін өсіреді деген үмітті арқаланасың.
Кәрім Мыңбаев ғалым ғана емес, Отанының патриоты ретінде де халық
жадында өшпес із қалдырған адам. Оның есімі қазақтың қой шаруашылығы
технологиясы ғылыми-зерттеу институты орналасқан ауылға, астанадағы және
басқа да елді мекендердегі көшелері, мектеп аталады.
Кәрім Мыңбаев туралы академик Ақжан Машанов ақсақалдың да мына бір
қысқаша пікірін келтіре кетелік:
- Дос болатынбыз. Ғаламат жаңашыл ғалым еді. Ақкөңіл, халықты
жанындай жақсы көретін нағыз ұлтжанды азамат еді.
Есімдеқалған Кәрімнің бір ерекше қасиеті бәйгеаттарын жақсы
танитын, сыншы болатын. Сері, мейлінше адал жігітеді. Мырза,
жомарттығы да бар. Әрқашан жайдары жүретін. Оның қазасын
бүкіл республика болып аза тұтты десем, артық айтапғанмын.
Кәрім Мыңбаев менің есімде сол күш-қуаты мол жап-жас
қалпында қалып қойды. Ол Бауыржан Момышұлының, академик-
химик М.И.Усановичтің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың
отбасыларымен достық қарым-қатынаста болды.
Наука Казахстана басылымының үстіміздегі жылғы № 13 саныда Кәрім
Мыңбаевтың жесірі Милица Васильевна былай деп жазады: Біз Кәрім екеуіміз
Алматының төңірегіндегі КИЗ-дің тәжірибе алаңында 1936 жылы таныстық. Ол
Қазақ өсімдік шаруашылығы институтының ғылыми қызметкері, мен Воронеж
университеті биология факультетінің студентімін. Мұнда ғылыми- практикаға
келген болатынмын. Келесі жылдың жазында екеуіміз жарасым тауып отбасын
құрдық... 1948 жылдың қыркүйегінде мен үшін, балаларым үшін қара түнек
орнап, Кәріммізден ойламаған жерден айырылып қалдық. Біз үшін сондай
қайғылы күндерде жақын қарым-қатынаста болған Әуезовтердің, Мұқановтардың,
Момышұлының, Усановичтің отбасылары күні-түні қасымыздан шықпай, үлкен
жаңашырлық танытты. Қара жамылып қайғы тұта бермей, моымай жаманқа қарсы
тұруға көп септіктерінтигізді.
Кәрім Мыңбаевтың апатқа ұшырағанына бес жыл болған кезде Милица
Васильевна төрт баласын алып өзінің туған жері Ленинград қаласына қайта
оралды. Бұл күндері тұңғыштары Жаппар - инженер-электрик, АҚШ-тың Нью-Йорк
университетінің профессоры. Қыздары Гүлнәр – геолог, Алласы – физик.
Алламен бірге туған егіздің сыңары Тимур Мыңбаевты өнер-сүйер қауым жақсы
біледі ғой деп ойлаймыз. Ол жетпісінші жылдары Қазақтың симфониялық
оркестріне жетекшілік етті. Бұл күндері Кәрім Мыңбаевтың көптеген
немерелері бар. Тамаша ғалым-генетик, Қазақстандағы ғылымды
ұйымдастырушылардың бірі Кәрім Мыңбаевқа қазақ халқы қандай құрмет көрсетсе
де лайық.
2.3. а) Мыңбаевтар әулетінің өз халқына сіңірген еңбегін, азаматтық
биік тұлғасын сөз еткенде Тұрысбек пен Серік секілді халқының азаматы, бола
алған, сондай жоғары да мәртебелі атаққа ие Кәрім Мыңбаевтың есімі қатар
жүреді. Қазағының келешегі мен жарқын болашағы үшін небір қан майдандарда
оқ пен оттан қаймықпай, қиямет-қасіретті бастан кешсе де, өз мақсаты,
арманы мен мұраты жолында қасық қаны қалғанша күресуге бел буған
Тұрсекеңнен алған тәрбие мен үлгі-өнеге жас Кәрімнің бойына жақсылық пен
ізгілік қасиеттерді дарытуға, себепкер де дәнекер де бола алғандай.
Тұрсекең өзінің ең жас інісінің мейлінше сан-қырлы, білімді де білікті
азамат болып өсуіне зер салды. Өзі оқып, жете алмаған ғылымның небір
құпияларын меңгеріп, сол арқылы халқы мен елінің болашағына сыбағалы үлес
қосуды қалайда жас Кәрімнің құлағына сіңіріп, сол мақсат үшін өзінің
қолынан келер бар мүмкіндігін жасап бақса керек.
Өйткені Тұрсекең көзі ашық, санасы ояу болғанымен, ғылым құпиялары
қанша дегенмен аяғына тұсау салып, туа біткен азаматтық асыл қасиеттерін
бар болмысымен жарқырата көрсетуге дәрменсіздігін байқап қалса керек-ті.
Сол себепті де жас Кәрімнің қалайда білім алып, ғылым көкжиегінде еркін
самғауы аға алдына қойған тағы бір мақсаты болса керек. Ауылда жүрген
Кәрімді Ақмоладағы орыс-қырғыз бастауыш мектебіне әкеліп беруінің бір сыры
осында жатса керек.
Иә Кәрім бұл кезде ауылда молданың қолында әліп биді оқып жүрген.
Болашақ академикпен түйдей құрдас, құлын-тайдай тебісіп өскен досы Әбілғазы
Бейісов Кәкең туралы былайша еске алып отыратын: Балалар арасында қандай
шатақ туса да Кәрімнен шығады. Бірақ қанша сотқар болғанымен, кім
көрінгенге әлімжеттік жасамайды. Қашан да жеңіліп жатқан жақтың сойылын
соғады. Қатар жүрген балалардың топ бастаушысы болып алған оның ойлап
таппайтыны жоқ. Ауылға келген қонақтың аттарын мініп кетіп, қан сорасын
шығарып әкелетінді ұйымдастырушы да осы, кейбір бәйбішелердің тыққан дәмді
құртына, ірімшігіне, сары майдай сақтап отырған қантына ұры түсіруші де
осы. Иі жұмсақ кең пейіл Мыңбай, әрі еншісін алмаған Тұрысбек те балаға
зеку дегенді білмейтін. әлдебіреулер Кәрім сөйтіпті десе: Е, қайтер
дейсің, ақылы толысқан соң қояды да, - деп елемейтін. Кәрімнің ауыл
молдасынан сауат ашып жүрген кезін Нұра ауданы бас имамының орнын басып
жүрген Иса Жәкенов былайша әңгімелейді: Кәрім ерекше жаралған жан еді.
Оның әр ісі Мен кеткен соң айта жүрсін дегенге ұқсайды. Ауылдағы молдадан
бірге оқыдық. Саутымызды бірге атық. Кәрім марқұм зерек еді. Біз апталап
жаттап жүретін аяттарыңды бір қарап шығып-ақ санасына қондыра қоятын. Ал
дін оқуының кім көрінгенге оңайлықпен қонбайтыны белгілі ғой. Кәрім өлді
дегенде маңайымның бәрі босап қалғандай болды. Көпке дейін сенбедім.
Газетке Мұхтардың (Әуезов) жоқтау мақаласы шыққанда, сенбеске амалым
қалмады. Ел болып күңірендік. әр оқыған аятымның аяғында Кәрімнің атын
бірінші атаймын. Аталмай қалса дұғам қаза болатындай болып көрінеді. Солай,
қарақтарым....
Ағасының Совет өкіметін орнату жолындағы ерлігі мен азаматтық істерінен
жас таболса, хабардар Кәрім үшін, Тұрсекеңнің есімі, атақ-абыройы мен
атқарып жүрген еңбегі әрі мақтаныш, әрі үлгі-өнеге еді. Ағасының іні
алдындағы парызы мен борышын, ең алдымен, оның оқып – білім алуы деп
пайымдағанын жасынан зерек, сөзге де, жөн-жобаға да ұғымтал Кәрім дұрыс
түсініп, бұл мектепте жатпай-тұрмай оқып, қалайда спаалы, әрі жан-жақты
білім алуға бар күшін салады. Соның арқасында мектептегі озат та, алғыр
оқушылардың санатында жүреді. Оқу оқып жүріп, қоғамда, өмірде болып жатқан
әлеуметтік – саяси көзқарас, өзгерістерге зер сала жүріп, әрі ағасының әр
қадамы мен ісінен толық хабардар болғандықтан ба өзі де келешек үшін,
социалистік құрылыс үін күресіп, жаңа өмір, жаңа қоғам құру жолында жатпай-
тұрмай сан алуан жұмыстардың тұтқасы, көш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды облысының Білім Департаменті
Қазақтың тұңғыш биолог – докторы Кәрім Мыңбаев 100 жаста
Бағыты: Қазақстанның тарихи
ескерткіштері
және болашақ дамуы бар саяхат маршруттары
Мазмұны:
Кіріспе:
1.1.Қолжазбаны қор қылмайық.
1.2.Кәрім Мыңбаевтың ғұмырбаяны.
II.Зерттеу бөлімі:
2.1. Ағалы-інілі Мыңбаевтар.
2.2. Аграрлық ғылымның көшбасшысы. Кәрім Мыңбаев – ғалым,
патриот.
2.3. Кәрім Мыңбаев туралы естеліктер:
а) Бауыржан Момышұлы мен Кәрім Мыңбаевтың достығы.
ә) Нұра азаматтарының ғалым жайлы естеліктері.
б) Кәрім Мыңбаев ұрпақтары.
2.4. Кәрім Мыңбаевтың еңбектеріне шолу.
2.5. Көксағыз. Биологиялық ерекшеліктері және оны сұрыптаудың
жаңа тәсілдері.
ІІІ. Қорытынды:
3.1. Қазақ ғылымының асқар шыңы – Кәрім Мыңбаевтың баға жетпес
еңбектері –асыл қазынамыз.
3.2. Ұрпақтар үндестігі.
Абстракт:
Зерттеу мақсаты:
Кәрім Мыңбаев ағамыздың сол жылдарда республика аймақтарында
ауылшаруашылығының барлық саласын: егін, мал шаруашылықтарын ілгері
дамытуда сіңірген еңбектері, идеялары жайлы құнды деректер жинау. Оны
кейінгі ұрпақтардың оқып, зер салып зерттеп, керегін табуына жағдай жасау.
Кәрім Мыңбаев ағамыздың еңбектерін, өмірін зерттеп, ғылыми өмірнамасын
жасау, тың деректермен толықтыру.
Міндеттері:
- Кәрім Мыңбаевтың өмірін зерттеп, еңбектерімен танысу;
- ғылыми өмірнамасын жасау;
- Кәрім Мыңбаев ағамыздың ауыл шаруашылығына сіңірген еңбектерімен,
идеялары жөнінде деректер жинақтау;
- Кәрім Мыңбаевтың халқымызға қосқан үлесі туралы жастарға насихаттау.
Қарастырылып отырған материалдар болашақ ұрпақ үшін, жалпы қазақ
халқы үшін, тек халқымның жыртығына жамау болсам деген, ғылымның әр
саласының көкжиегінде бір қолдың саусағына сиярлық шолпан жұлдызындай
жарқыраған жерлесіміз, алаштың асыл азаматы, Кәрім Мыңбайұлы Мыңбаев
ағамыздың өнегелі өмірі мен зерттеушілік қызметінің тарихи маңызын, оның
адамдық болмысын тереңірек түсініп, бағалауда айтарлықтай тағлымды деп
сенемін.
Болжау: Егер Кәрім Мыңбайұлы Мыңбаевтың өмірбаяны мен еңбектерін
толық зерттеп, меңгеріп шықсақ, онда ой- жүйеміз кемел, қабілетіміз мол,
ғалым атамыздың артында қалдырған мол мұрасын іске асыратын мол іскер,
белсенді тұлға боларымыз анық.
Зерттеу кезеңдері: Туғанына 100 жыл толғалы отырған биология
ғылымының докторы, Қазақ ғылым академиясының алғашқы корреспондент- мүшесі
Кәрім Мыңбаев – қай марапаттың да тақиясына тар келмейтін тұлға. Өркениет
есігін қағып отырған қазіргі қазақ жұртының асқақ арманындай алдын ораған
озық ойлы Кәрім ағамызды аңыздан ақиқатқа жақындата танытсақ, ол бүгінгі
заманымыздағы көкейкесті мәселелермен де құрдас болып шығар еді.
Қазақстанның стратегиялық дамуының бірден-бір факторы ауылшаруашылығы
ғылымын өркендету, биоресурстарды зерттеу тетігіне бас тіреп отырғанда;
Кәрім ағамыз ғалым ретінде қайта туғандай.
Аз ғұмыры, яғни 42 жыл өмірінің ішінде еліміздегі генетика және
ауылшаруашылығы ғылымдарын ілгерілетуде тыңнан түрең салып, сала ретінде
дамуына елеулі үлес қосқан ардақты да асылазаматымыз Кәрім Мыңбаев жайлы
деректер өте аз, болса да орыс тілінде. Сол үшін мен көп іздендім. Аудандық
кітапхана, Ауылдық модельдік кітапханасына бардым. КарМУ-дің биология
факультетінің биология факультетінің ұстазы Искаков Зейнолла Искакович (
бұл кісі Кәрім Мыңбаев ағамызбен жақын араласып, станцияларының бірінде
еңбек еткен). Шаушеков Темірғали Қырықбаевичпен, Астана қаласының
мұрағатымен Қасеинова Гүлжан Исабекқызынан деректер алдым және де Кәрім
атамызды көзі көріп, жақын араласқан адамдармен сұхбаттастым. Көп
деректерді өзіміздің модельдік кітапханасынан алдым. Онда Кәрім атамыздың
Бетпақдала шөлі кітабы бар, өкініштісі, орыс тілінде. Сол кітапты оқып,
аударма жасап, зерттедім. Соның нәтижесінде мынандай жұмыстар атқардым (
ұрпақтары, достары мен еңбектерін анықтадым).
Зерттеу жаңалықтары:
1. Ауылдық модельдік кітапханасынан керек деректерді жинадым
(кітаптан, газет-журнал бетінен).
2. Аудандық кітапханадан керекті құжаттар мен деректерді алдым.
3. Аудан орталығында тұратын Орталық Қазақстнагазетінің тілшісі,
Кәрім Мыңбаевтың немересі Нұрхан Мыңбаев ағаймен сұхбаттастым.
4. Байтуғанауылында тұратын немере - қарындасы Мыңбаева Ботагөз
апаймен сұхбаттастым.
5. Облыстық кітапханадан интернет арқылы алынған деректермен
таныстым.
6. КарМУ-дің биология факультетінің ұстаздары Шаушеков Темірғали
Қырықбаевичпен, Искаков Зейнолла Искаковичпен сұхбаттасып,
біраз құнды деректер алдым.
7. Астана қаласындағы республикалық мұрағаттан деректер алдым.
8. Астана қаласында тұратын немере-інісі Мыңбаев Ануармен т.б.
сұхбаттастым.
9. Абай қаласында тұратын Мыңбаева Гүлайым апаймен пікірлестім.
10. Алматы қаласында тұратын Тінәлина Дариға апамен ұлы Сарын
Кәрімовпен сұхбаттасып, құнды деректер жинақтадым.
11. АҚШ – та тұратын ұлы Жаффармен интернет арқылы байланысып,
сұхбаттастым.
12. Ауылда тұратын Кәрім атамызды көзі көрген қариялармен
әңгімелесіп, атамыз жайлы айтқанестеліктерін жазып алдым.
13. Осы алынған деректерді жүйелеп, зерттей келе ғылыми жобамды
жасадым.
14. Кәрім атамыздың лайықты болатындай, ауылымның болашақтағы сұлу
да көркейгендігін бейнелейтін макетін жасадым.
15. Ауылымның әсем табиғаты тақырыбына ауылымның пайдасы зор
өсімдіктерінен гербарий жинадым.
16. Кәрім атамыздың туып-өскен жерінің макетін жасадым.
17. Кәрім атамыздың 100жылдығына арнау өлеңдер жинағын, реферат,
буклет, шығарма жаздым.
Жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы:
1. Аномастикалық комиссияның шешімі: № 385 3-4. 16 қараша 2006ж. 5
қыркүйек 2006 жыл № 351 шығуы 1917. Облыстық маслихатттың 23
сессиясы. Ауылымызға Кәрім Мыңбаев есімі берілді.
2. Мектебімізде Кәрім Мыңбаев мұражайы 2006жылы 16 қыркүйекте ашылды.
3. 2006 жылы ауылымыздың бір көшесіне Кәрім Мыңбаев атамыздың есімі
берілді.
4. 2006 жылы аудан орталығында үлкен көшеге Кәрім Мыңбаев есімі
берілді.
5. 2006 жылы аудан орталығында атамызға арналып жасалған мүсін қойылды.
2006 жылы Мыңбаев Н.Х. Дархан дала иесі атты кітабы жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының қоланылуы: Бұл зерттеу жұмысы ауыл шаруашылығының
барлық салаларын дамытуда қолданылады. №№
Кіріспе
1.1. Қолжазбаны қор қылмайық
ХХІ ғасыр – мәдениеттер майданының ғасыры. Ұлттық менталитеттің,
ұлттық руханияттың майданының ғасыры. Бұл – ғаламдастыруға әрі жақындау,
әрі ұлттардың өзін-өзі сақтау мұраты. Сондықтан біз Мәдени мұра (2004-
2006жж.) бағдарламасы қолға алынғанына қуаныштымыз. Біз рухани тәуелсіз
халықпыз. Рухани тәуелсіздігіміз болмаса, біздің егемендігіміздің құныда
жоқ. Ал Мәдени мұра осы тәуелсіздігіміздің, рухани тәуелсіздігіміздің бір
белгісі іспетті. Мұндай бағдарлама кез келген ұлт үшін басты қажеттілік.
Осы күнге дейін бізде К. Мыңбаев жайлы жөні түзу қолжазба қоры жоқ, мәдени
мұраларымыз құнтталмай келеді. Егер де байыптап арар болсақ, кез келген
К.Мыңбаевқа жақын, онымен таныс болған адамдардың қолында қол жазба бар. Ол
– ертеңгі тарих. Қазір соны жинап алып, бір орталыққа қою керек, сол жерде
жүйелеу керек. Біз қолжазбаның қадірін әлі түсінбей келеміз. К.Мыңбаев
туралы деректер өте аз, ал қолжазбалары туыстарының, жора-жолдастарының
және т.б. азаматтардың қолында. Егер біз келер ұрпақ өз жерлесі, дарынды
ғалым Кәрім Мыңбаев жайлы көп білсін десек, соның бәрін бір жерге жинап,
бағалап, қадірлейік білейік. Әр адамның үйінен мұра жай ашып, ол деректерді
көрмеге қойып қойғанының халыққа еш пайдасы жоқ. Ғалым жайлы барлық құнды
деректерді түгендейтін уақыт жеткен сияқты. Ғалым жайлы зерттеулер мен
мағлұмат көп болса, нұр үстіне – нұр. Сол арқылы К.Мыңбаев бүгінгі ұрпаққа
таныстыру, табыстыру: тағлым етер тұлғаның өнегелі өмір жолдарынан тәлім
дарыту мәселесін қамтуға болады. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі
деңгейі Қазақстан ғылымының дами бастауындатұрған талантты ғалымдар
шоғырының ерекше дарыны және көрегендігі, әрі қажырлы еңбегімен де
анықталады. Солардың ішінде үлкен ғалым – қайраткер К.Мыңбаевтың алар орны
ерекше. Өзінің табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының ғылымға жан-
тәнімен берілгендігінің, туған жеріне деген ерекше махаббатының арқасында
маңдайына жазылған қысқа ғұмыры ішінде ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып,
еліміздің ауыл шаруашылығын дамытуға үлес қосып кетті. К.Мыңбаевтың
еңбектеріне шолу жасағанда ғалым араласпаған ауыл шарушылығының саласы
болмағаны байқалады. Ауыл шаруашылығы мамандарымен кездесулерде ол әртүрлі
дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған және ғылыми
еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл аударып
отырған. К.Мыңбаев мұрағаттарын зерттеп, зерделеу мақсатымен аудандық
мұрағатқа телефон шалғанда: Бізде ондай дерек мүлде жоқ – дегенді
естідік. Бұл жерден шығар қорытынды Кәрімдей дарынның кіндігінен шыққан
ұрпақ болмаған соң, жаны ашымастың қасында, басың ауырмасынның кері
келіп тұр. 1992 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасының Тарихи мұраны
қорғау және пайдалану заңы шықты.
Базаргелдінің Қәдірәлісінің зор арманы бар еді. Ел ішіне тыныштық, от
басының амандығын айтпағанда, ер балаға зар еді. Қартайғанда ұлы туды.
Баласын Мыңбай деп атайды. Мыңбай бастаған туысқандар Батыркөлдің жағасына
қоныстанады. Оның бұл шешімді қабылдауына қоныс аударғандармен араласуы да
бір себеп болады. Ауыл осы кісінің атымен аталады. Осы жерде оның бес ұл
баласы туған. 1906 жылы Мыңбай ауылында Кәрім туады. Үлкен ағасы Кәрімге
қамқор ғана болып қоймай, кәрімнің тұлға болып қалыптасуына көп ықпал
тигізген. Туған жерге деген ыстық махаббаттан оятып, бауырының жалынды жас
жүрегінде туған жерін аялы да жомарт өлкеге айналдырсам деген пейілін
тудырады.
Молданың таяқтарына шыдамаған Кәрім ауылдан қашып кетеді. Ақмоладағы
орыс–қазақ мектебінің бастауыш сыныбына оқуға қабылданады. Ол онда ең үздік
оқушылардың қатарында болады. 1928 жылы Кәрім Ташкент қаласындағы
Ортаазиялық мақта – ирригация институтының жаңа техникалық дақылдар
факультетіне оқуға түседі.
1932 жылы 24 жастағы Кәрім институтты тәмамдап, жоғары дәрежелі
агроном – егінші мамандығын алады. Ол Грузиядағы кавказ тәжірибе
станциясына жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Осы жылы Кәрімді Қазақстанға
қайтарып, Алматыдағы селекция станциясына аға ғылыми – қызметкер етіп
тағайындайды. Ол көксағыздан жасанды түрде бай шығым алу туралы мәселесін
көп дамытқан. Сол жылдары бұл ғылымдағы өзекті мәселелердің бірі болған.
Көксағыздан каучук өндіріліп, ол автомобиль өндірісінде бағалы шикізат
есебінде пайдаланылады. Көксағыз өндірісінен жетінші орынды иеленіп келе
жатқан Ресей, 1913 жылы екінші орынға шығады. Каучук әскер ісінің дамуында
да кең қолданылған. Осы өнеркәсіптердің қажетінқамтамасыз ету үшін Кәрім
ізденіп, мол еңбек жасайды. Қазақстан мемлекеттік институтының доценті, 27
жасар ғалым – Кәрім каучук тектес өсімдіктердің білімпазы ретінде танымал
болады. Оны одақ көлеміндегі екінші Оңтүстік Қазақстан облысындағы каучук
өндіретін шаруашылықтың техникалық директоры қызметіне тағайындайды.
Жұмысқа беріліп кіріседі, бірақ құлшыныс аздық етеді, білім де керек.
Сол себеппен ол 1936 жылы Лениградтағы өсімдік зерттеу институтының
аспирантурасына оқуға түседі. Атақты академик Н.И.Вавиловтың көмегімен
Көксағызды дамытудың негізгі жолдары тақырыбында диссертациясын ойдағыдай
қорғайды.
Қазақстанның ауылшаруашылығын көтеру мәселелерінде түбегейлі шешімдер
қабылдағанда, К.М.Мыңбаев белсене араласып отырған. Егін шығымын көтеру,
әсіресе бидай шығымын, Қазақстанның солтүстігіндегі шұрайлы жерлерді
егістік жерлерге айналдыру мәселелерімен айналысады. Ол Алдыңғы қатарлы
ауылшарушылық ғылымы атты көлемді еңбек жазады, бірақ бұл кітап тек 1949
жылы жарық көреді.
1948 жылдың 30 қыркүйегінде К.М.Мыңбаевтың өмірі қайғылы жағдайда
үзіледі. Ол бірнеше Қазақстан ғалымдарымен бірге әуе апатынан қаза табады.
Қаза тапқандар арасында біздің облысымыздағы Бұхар – Жырау ауданының
тумасы: А.Б.Бабаев, Ф.С.Солодников, Хасен Наурызбаев, Сапар Нұғымановтар
және т.б. бар.
Кәрім Мыңбаевтың өмірі қысқа болғанымен, бақытсыз болды деп айтуға
болмайды. Оның өзі сүйіп істеген қызметі, бар бос уақытын беретін от басы
болды. Артынан үш ұлы мен екі қыз балалары қалды: Жаппар, Гүлнор, Темір,
Алла, Сарын.
Қазіргі таңда оның отбасы Санкт-Петербург қаласында тұрып жатыр. Бұл
қалаға олар Кәрімнің қазасынан кейін, 1953 жылы оралған еді. Оның үлкен ұлы
әке жолын жалғастыруда. Үлкен ғалым, инженер-электрик, АҚШ-тағы Нью-Йорк
университетінің профессоры, политехникалық Санкт-Петербург университетінің
проректоры, Ресейдің Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті.
Қызы Гүлнор – геолог, ал Алла – физик. Алланың сыңары Темір – белгілі
дирижер, Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, халықаралық бәйгенің иегері.
Оның есімі тек қана ТМД елдерінде ғана емес, алыстағы шет елдеріне де
белгілі. Жетпісінші жылдардың аяғында Қазақ симфониялық оркестірінің
басшысы болады. Фреска балетіне музыка жазып, оны Алматыдағы қойылымын
өткізеді. Қазір ол Мәскеуде тұрып жатыр.
К.М.Мыңбаевтың зайыбы – Мелица Васильевна Старчикова – Мыңбаева –
ғылым докторы. Екеуінің бірнеше немерелері бар. Біріне Кәрімнің құрметіне
есімін беріпті.
Кәрім Мыңбаев жан-жақты білімді, оқымысты болған. Мені осы адамда
бәрі таң қалдырады. Ол ғылыми әдебиетті көп оқитын, бірақ мені ең қатты таң
қалдырғаны оның көркем әдебиеті саласындағы білімі. Тек қана қазақ әдебиеті
емес, орыс және шетел классик жазушыларының шығармаларымен жақсы таныстығы.
Ол маған Абай туралы көптеген әңгімелер айтатын. Абайдың шығармаларын маған
қазақ тілінде оқып беретін. Аудармада шығармалардың өзгеріске ұшырағанына
қатты қынжылатын. Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Әбділдә
Тәжібаев сынды ақын-жазушылардың шығармаларын біліп қана қоймай, қадір
тұтатын. Орыс әдебиетінің классиктерін де жоғары көтеретін. Толстой,
Лермонтов, Пушкин, Чехов, Достоевский және т.б. орыс жазушылары мен
ақындарының шығармаларын сүйсіне оқитын. Гейне мен Гетені және басқа да
еуропалық ақындардың өлеңдерін маған жатқа оқып беретін. К.Мыңбаев қазақ
ақын жазушыларын оқып қана қоймай олармен таныс, достас болған. Кәрім
әрқашан да отырыстың сәні болатын. Оның ашық мінезі, достарымен сыйласа
білуі, бетке кемшіліктерін айтып отыратын тіке мінезіне дейін талантты да
атақты адамдарды өзіне тартып тұрғандай әсер ететін. Ол Мұхтар Әуезов және
оның жары Валентинамен, белгілі химик М.И.Усановичпен және Т.Н.Сумарокова,
жазушылар Ғабит Мүсірепов және Әбділдә Тәжібаев, кеңес Одағының батыры
Бауыржан Момышұлымен жеке таныс болған.
Кәрім арманшыл еді. Бос арман емес, нақты жоспарланған нұсқалары да
бар болатын. Ол өзінің туған елі Қазақстанды молшылық, береке биігінен
көргісі келетін. Жер біткенді әдемі жасыл орай шалғын, бидайды жайқалған
егіндік басып жатса деп армандайтын. Жаңбыр мен құрғақшылықтан қорықпайтын
көксағыз өсіріп шығаруды да мақсат қойған еді. Ол селекционерлерге жабайы
шөптермен күресудің тиімді жолын көрсетіп берді. Өз ісін сүйіп істеген
Кәрім агроном мамндығын игерушілерді дайындауда да күш салған.
Туған жерінің жартысынан көбін алып жатқан шөлді жерлерді игеруді
бала кезінен армандаған. Осы себеппен арнаулы ғылыми мекеме – Бетпақдала
мал шарушылығы тәжірибе станциясын құрады. Кәрім шөлді игеру мәселелерін
шешетін зерттемелер ұсынады. Арада көп жыл өтсе де, құрдастары, әріптестері
және танитындар Кәрімді жылы сөзбен еске алады. Кәрім өмірді, адамдарды
сүйетін, ол адамдар туралы былай деген: Өмір деген дүниенің даму
процесімен салыстырсаң, бір секундтай да емес, зулап өте шығады. Сол кірпік
қаққандай қысқа өмірдің өзінде де қолдан келетін, қоғам пайдасына жарайтын
іс істеген жөн. Иә, айта қаларлықтай күрделі еңбек істеу үшін не керек, не
істеу керек. Әрине, бұл ұғымды алгебралық формулаға айналдырсақ, барлығы
белгісіз болады да шығады. Адамға данышпан, кемеңгер болу үшін, төрт шарт
керек екен-ау олар: талант, қабілет, іске шын берілу және демалысты дұрыс
пайдалана білу. Кейде осылардың бірі, мысалы, талант болып, ақырғылары
болмаса, немесе тіпті бәрі болып, ақыры – демалысты дұрыс пайдалана
білмесе, алдыңғы үшеуі дамымай қалады екен....
Отан алдындағы зор еңбегі үшін 1977 жылдың 23 қазанында, бұрынғы
Жезқазған облысының (қазіргі Қарағанды облысы) бір шаруашылығына оның есімі
беріледі. Байырға Бетпақдала станциясы ғалымның атындағы шаруашылық болып
қайта құрылады.
1986 жылы Кәрімнің ғылыми еңбектері Шөлді дала - Бетпақ деген атпен
жарық көреді. Алматы қаласындағы бір көшеге Мыңбаев есімі беріледі.
Ивановка ауылының орта мектебіне Мыңбаев есімі 1995 жылдың 1 қыркүйегінде
беріледі, ал Ивановка ауылының өзіне 2006 жылы К.Мыңбаев есімі беріледі.
Бұл оның есімінің әрқашан да ел есінде қала беретіндігінің куәсі.
Белгілі қазақ ғалымы Кәрім Мыңбаев шөлейтті жерлерді алпыс жылдай
бұрын экспедициямен аралаған еді. Ерлеген адамдар үшін бұл қиын сапар еді.
Оларды ұлан-байтақ, күн көзімен күйіп кеткен, сор топырақтар, құдығы сирек
кездесетін Мойынқұм мен шөлді Бетпақдала қарсы алады.
Әрбір шөлдегі құдықты ең қымбат заттай бағалайды. Бірақ жұрт көбіне
құбылмалы табиғат мінездеріне тәуелді болады. 1978 жылы Бірлік кентінің
тұсынан бірінші Қазақстанның шөлді аймақтарына жүргізілетін су құбырлар
тобының құрылысы басталды. Оны шағылдардың астынан табылған су қоймалары
сусындандырады.
Адамдар шөлдің бейнесін өзгеріске келтіреді. Шағылдар бойымен бітік
біткендей жолдар салынады. Ол осындағы басты үлестіруші күш болып табылады.
Осы жол бойында, алғашқы елді мекендер салына бастайды. Олардың бірі –
Жасұлан.
Мұнда көкөніс – сүт шаруашылығының орталық мекені болады. Кент ең
соңғы нұсқамен, жергілікті ауа-райы ерекшеліктері ескеіле отырып салынған.
Барынша адамдарға шөлді аймақтың ықпалын кем сездіретін жағдай жасалған.
Тек қана шөл бейнесі өзгермей, бұрын мал асырағаннан басқа ештеңе білмеген
адамдардың кәсібі де өзгереді. Су келегннен кейін, жүгері, көкөніс
отырғызуға бейімделеді. Қазір жеміс бағы да жайқалып тұр. Басында мұны
бастаған ғалымдардың да сенімі аз болатын. Қазір бұл бақ 200 гектардан
артық жерді алып жатыр.
Бұрында шөлмен келе жатып, тәуліктеп еш жанды кездестіруге болмайтын.
Қазір машинаны да көресіз, шағылдардың ар жағынан бой түзеген газ, мұнай
құбырлары да көзге түседі.
Жолдағы көрсеткіштер Шу шаруашылығына жол сілтейді. Құстардың әрбір
қанат қаққанымен, Кәрім Мыңбаевтың: Көріпкел болмай-ақ, қоғамның күшіне
сенуге болады: шөлді Бетпақдала аты ұмытылады. Бұл есім тек қана ескі
географиялық оқулықтар беттерінде ғана қалады, - деген сөздері естілгендей
болады.
ІІ. Зерттеу бөлімі
2.1. Арқа төңірегінде, тіптен бүкіл Қазақстан аймағында биік
болмысымен халық есінде мәңгі қалған ВАСХНИЛ-дің акдемигі, оның қазақ
филиалының тұңғыш төрағасы, биология, ауыл шаруашылығы ғылымдары салсында
жемісті еңбек еткен ғылым докторы, Қазақ ССР Ғылым академиясының
корреспондент мүшесі, белгілі ғалым Кәрім Мыңбаев туралы жан-жақты жазылған
естеліктері де, мақалалар мен көркем очерктер де аз емес. Кәрім жайында
бүгінгі ұрпақ қолына тиген осындай дүниелердің болмауы себепті, оның өмір
жолы мен ғылымдағы еңбегінен толық мағлұмат береліктей қажетті деректердің
аз екенін мойындамасқа болмайды. Ештен кеш жақсы деп аталарымыз
айтқандай, Кәрім Мыңбаев туралы ғылыми жоба жазуды қолға алуымның да бір
себебі осы болатын. Материалдарды іріктеу, зерттеп, дайындау барысындақолға
түскен деректер мен құжаттарды жүйелей келе, ағамыздың бірталай өмір
баспалдақтарынан өткендігі айқындалды. Ғалым ағамыз туралы жазарда, оның
осындай дәрежеге дейін көтеріліп, өсуіне алғы шарт жасаған, тәрбиелеген,
өнеге көрсетіп, баулыған ортасына, шыққан елі мен жеріне тоқталмай өту
мүмкін еместігін аңғардым. Өйткені Кәрім ағамыз туралы жазарда оның ағасы,
Орталық Қазақстанда Совет өкіметін орнату үшін күрескен жалынды
большевиктердің бірі болған Тұрысбек Мыңбаев туралы айтпауға болмайтынына
көзім жетті. Өйткені Кәрімнің бар өмірінің қайнар бастауы Тұрсекеңнің өмір
жолымен тығыз ұштасып, бітік байланысып жатқандай. Ендеше, Арқа
ардақтыларына лайық азаматтардың қатарында Тұрысбек Мыңбаев пен Кәрім
Мыңбаевтың қатар алатындығы ешқандай дау тудыра қоймайтыны ақиқат.
Мыңкең балаларының үлкені – Тұрысбектің революция жолын қалай таңдап
алғаны үлкен жұмбақ нәрсе. Бүкіл еліміздегі секілді Ақмола өңірінде де
алғашқы социалистік өзгерістер дүниеге тәй-тәй қадам жасай бастаған. Бірақ
бейбіт тіршілік ырғағы ұзаққа ссзылмады. 1918 жылы жаздың басында қалада
контр-революциялық төңкеріс болып, колчакшылар көптеген большевиктерді –
С.Сейфуллин, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, тағы басқаларды тұтқынға алған
кезде, Тұрысбек Мыңбаев бастаған қызыл гвардияшы аздаған жасақ Әулиеатаға
аттанады. Бұл жасақтың қатарында Бекмағамбет Сұлтанғалиев және сол кездегі
он үш жасар Кәрім Мыңбаев та бар болатын. Бұл дерек „Лениншіл жас“
газетінде Б.Сұлтанғазин туралы жазылған очеркте келтірілген. Иә, Сәкеннің
„Тар жол, тайғақ кешу“ роман-хроникасында Ақмола Совдепінің алғашқы құрамы
түгелдей дерлік тұтқынға алынған кезде Нұра өңірінен сайланған Жақия
Айнабеков пен Тұрысбек Мыңбаевтың қолға түспей кеткендігі ашық айтылған.
Тұсекеңнің кенже қызы Раузаның қолында көптеген естеліктер, деректер,
құжаттар осы күнге дейін сақталуда.
2.2. Еліміздегі аграрлық ғылымның қазіргі деңгейін Қазақстан
ғылымының даму бастауында тұрған талантты ғалымдар шоғырынан ерекше дарыны
және көрегендігі әрі қажырлы еңбегі негіздеп бергендігі белгілі. Солардың
ішінде үлкен ғалым-қайраткер Кәрім Мыңбаевтың алатын орны ерекше. Өзінің
табиғи дарынының, ғаламат еңбекқорлығының, ғылымға жан-тәнімен
берілгендігінің, туған жерінедеген ыстық махаббатының арқасында маңдайына
жазылған қысқа ғұмырында ол өз халқы үшін ерен еңбек атқарып, еліміздің
ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен үлес қосып кетті.
Кәрім Мыңбаев 1906 жылы 16 тамызда Қарағанды облысының Нқра ауданында
дүниеге келген.
Сонау отызыншы жылдары каучук мәселесі өте күрделі әрі қажет еді.
Химия өнеркәсібі әлі қалыптаса қоймаған жерде осы бағалы затты әр түрлі
өсімдіктер алатын. Сондай өсімдіктердің бірі 1931 жылы Алматы облысындағы
қазіргі Райымбек ауданында табылған кк сағыздымәдени дақылға айналдырып,
өндіріске каучукті мол беретін жаңа сорттарын шығару, оны өсірудің тиімді
технологиясын жасау – Кәрім Мыңбаевтың жұмысының негізін қалайды. Бұл
мәселелерді шешу үшін бұл дақылдың биологиясын терең зерттеу, оның таралу
аймақтарын анықтау қажет болатын. Аз уақыт ішінде Қазақ ауыл шаруашылығы
институтының доценті 27 жасар жас ғалым каучукті өсімдіктердің
білгірмаманына айналады. Тіпті 1934-1935 жылдары ол бір мезгілде Одақтағы
ең үлкен каучук өсіретін оқу-өндірістік шаруашылықтардың біріне техникалық
директор болып сайланады. Алайда білімін әлі де жетілдіре түсу мақсатымен,
1936 жылы Бүкілодақтық Өсімдіктану институтының (ВИР) аспирантурасына
түседі. Енді көк сағыз егістері Санкт-Петербург маңында да кең таралып,
ғылымның „Көк сағыздың табиғатын жақсартудың негізгі жолдары“ деген ғылыми
еңбегінің негізін қалайды.
Жас ғалымның айналысқан мәселелері әрі көп, әрі қызықты болатын. Ол
көк сағыздың өсу және даму ерекшеліктерін анықтайды, ерекше қасиеттері бар
жаңа сорттарын шығарады. Өсімдік бойындағы каучуктің деңгейін әртүрлі
агротәсілдер арқылы реттеуге болатынын, көк сағызды тек тұқымымен ғана
емес, сонымен бірге вегетативті түрде де көбейтуге болатынын көрсетеді. Жас
та жігерлі маман Лениградтық ғалымдардың көңілінен шығып, аспирантураны
табысты тәмамдаған соң сол институттың каучук өсімдіктер бөлімінің
меңгерушісі болып қалдырылады. 1940 жылы кандидаттық диссертация қорғайды.
Алайда соғыс оның ғылыми жұмыстарын уақытша тоқтатады... Кәрім
Мыңбаев 1941 жылы 6 шілде күні алғашқылардың бірі болып Отан қорғауға
аттанды. Ол Ленинград қаласының жасақшылар полкі бөлімшесінің біріне парт-
бюро хатшысы, автобронетанк ротасының комиссары болады. Жоғарға бас
қолбасшы В.Сталиннің бұйрығы бойынша ол әскерден ғылыми жұмыстарын
жалғастыру үшін босатылады.
1942 жылы Алматыға келген Кәрім Мемлекеттік жоспарлау комитеті
төрағасының орынбасары болып тағайындалады. Мемлекеттік жұмыспен бірге
ғылыми жұмысты қатар дамытқан ол 1944 жылы докторлық диссертация қорғайды.
... Сөйтіп 38 жасар Кәрім Мыңбаев қазақтан шыққан тұңғыш биология
ғылымының докторы болады. Сол жылы ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы төралқасының
төрағасы болып сайланды. Егер Қаныш Сәтбаевтың қазба байлықтарды зерттеп,
ауыр өнеркәсіп саласын дамытқан үлкен ғалым-қайраткер екенін бәріміз
мойындасақ, ауыл шаруашылығы саласында Кәрім Мыңбаев дәл сондай орын алады
десек қателеспейміз. Кездейсоқ апаттың құрбаны болып, өмірден ерте
кетпегенде халқының сүйіспеншілігіне бөленген Қаныш ағамыздай дәрежеге
жетері анық еді.
Мыңбаев араласпаған ауыл шаруашылығының саласы болмағандесек, артық
айтпағанымыз. Ауыл шаруашылығы мамандармен кездесулерде әр түрлі
дақылдарды өсірудің озық тәсілдерін ұсынып, насихаттап отырған. Мысалы,
1948 жылы Қызылжар қаласында өткен ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалының көшпелі
сессиясында Ауылшаруашылық дақылдарының селекциясы мен тұқым
шаруашылығының агробиологиялық негіздері деген тақырыпта жасаған
баяндамасы Қазақстанда селекция ғылымын дамыту туралы мәселелерді алға
тартып, сорттың және сапалы тұқымның маңызын ашады. Қазірдің өзінде
Қазақстан ғалымдары шөптеген солтүстік облыстарға арналған күздік бидайдың
қыстың қатал жағдайларына төзімді, жоғары өнімді сорттардын, қатты бидайдың
сапалы сорттарын шығару мәселелерін сонда көтереді. Сапалы тұқымды
пайдалану арқылы астықтың түсімін 10-40 процентке арттыруға болатынын да
сонда айтқан.
Кәрім Мыңбаев ғылыми конференциялар, кеңестер ұйымдастыру, ғылыми
еңбектерді жарыққа шығару арқылы тәжірибе алмасуға көп көңіл бөледі. Оны
Кәрім Мыңбаевтың 1949 жылы басылып шыққан Алдыңғы қатарлы ауылшаруашылық
ғылымы үшін деген өмірбаяндық очеркінен көруге болады. Онда ауылшаруашылық
дақылдарының агротехникасы, селекциясы мен тұқым шаруашылығы, Қазақстанда
1940-1948 жылдары ауыл шаруашылығын қалыптастыру мен экономика және тағы
басқа мәселелер қамтылған.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған Кәрім Мыңбаев
мемлекет, қоғам қайраткері, халық қалаулысы ретінде де жақсы жақтарымен
танылған. Осындай сан-сапалы еңбегі лайықты бағасын алып, ол 1946 жылы
Қазақ КСР Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті болып сайланды. Сөйтіп
Ғылым Академиясы құрылған сәттен бастап-ақ оған мүше болған Мыңбаев, сөз
жоқ, академияның тұңғыш президенті Сәтпаевпен бірге қоян-қолтық еңбек еткен
деуге негіз бар.
Білетін адамдардың айтуына қарағанда, ол өте дарында ғалым, ірі
ұйымдастырушы ғана емес, сонымен бірге мамандар даярлау ісіне де көп үлес
қосқан. Өмірірнің соңғы кездерінде ол КазМУ-дің биология және топырақтану
факультетінің дарвинизм және генетика кафедрасының меңгерушісі қызметін
атқарған.
Оның өмір жолы, артында қалдырған мол ғылыми мұрасы жан-жақты
зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Біз Мыңбаев туралы қысқаша жазып,
өмірбаянының кейбір штрихтарын ғана қағазға түсіріп отырмыз. Бірақ жарыққа
шыққанын өзі көре алмаған Бетпақдала шөлі атты монографиясына жеке
тоқталған жөн. Өйткені бұл еңбегінде Кәрім Мыңбаевтың басты арманы
жазылып, азаматтығы айқындалған. Ұшқан құстың қанатын талдыратын қазақтың
жазық даласын жаны сүйген адам осы жердің бәрі кәдеге жаратылса ғой деп
армандайтыны анық. Бұл арман, әсіресе, қазақ сахарасын сүйіп қана қоймай,
онымен біте қайнаса өскен ғалым көкірегінде ерекше лаулағаны сөзсіз еді.
Қазақ даласы ежелден орыс саяхатшылары мен ғалымдарының зерттеу объектісіне
айналып, ол туралы біршама мағлұматтар жиналып қалса да, Мойынқұм,
Сарыарқа, Бетпақдала секілді шөл далалар әлі толық зерттелмей жатқанды.
Оның үстіне бұл дала суы тапшы болғандықтан ауыл шаруашылығына жарамсыз
деген жалпы пікір де қалыптасқан – тұғын. Сол кездегі ел басшыларының
қолдауына сүйенген Кәрім Мыңбаев 1947 жылы Бетпақдала шөліне экспедиция
йымдастыралы. Үлкен іс басында тұрып қуанғанын жасырмайды. Халық
шаруашылығы үшін өлі шөл далада тіршілікті жандандыру туралы ондаған
жылдар арман еткен адамның көңіл-күйін көз алдыңызға елестетіп көріңізші
деп тебіренеді. Тамыз және қыркүйек айларында экспедиция Бетпақдаланы
кезіп, бүге-шүгесіне дейін зерттейді.Экспедицияны үлкен дайындықпен
бастаған ғалымдар Орталық Қазақстанның бос жатқан аумағы 300 мың шаршы
шақырым деп белгіленіп, оны өзаратығыз байланысқан Мойынқұм, Сарыарқа және
Бетпақдала депүш аймаққа бөледі. Бұл жерде қазақтардың ерте заманнан
қалыптасқан мал шаруашылығын жүргізу тәжірибесінің жан-жақты зерттелгені
байқалып тұр. Тіпті әр түрлі аймақтарда халқымыздың ауыл шаруашылығын
жүргізу ерекшелігіне дейін сөз болады. Жер-су аттарының неден шыққандығы да
баяндалып отырады. Жылына тек 100-150 мм. Жауын-шашын түсетін Бетпақдаланың
аңызақты құрғақ күндерінде күні бойы дамылсыз зерттеулер жүргізу, әрине,
экспедиция үшін оңайға түспегені түсінікті. Дегенмен де топырақ және
өсімдік құрамын, жануарлар әлемін жан-жақты зерттеп, бай мағлұмат жинайды.
Біздің ойымызша, Қазақстан шөлдерін, соның ішінде Бетпақдаланы игеру
алдымен ауыл шаруашылығы бағытында жүруі керек (мал шаруашылығы және
егіншілік – авторлар). Әсіресе, бұған Бетпақдала шөлін мал шаруашылығында
пайдалану тәжірибесі негіз бола алады деуі осыны аңғарса керек.
Өткен ғасырдың орта шенінде орыстың белгілі ғалымы Алексей Левшин
Қазақстан даласы өндеуге онша жарамдас емес деп жазған екен. Тіпті ХХ
ғасырдың бас кезіне дейін қазақ даласы тек мал жаюға ғана жарамды деген
пікір қалыптасып келген. Ал қазірдіің өзінде қазақтар тек мал соңында
жүріп, егіншілікпен көп айналыспаған деген пікір бар. Кәрім Мыңбаев
еңбектерін оқи отырып, осы көзқарасты өзгертуге оның қанша күш салғанын
байқаймыз. Бетпақдаланы зерттеу барысында 4 мың шақырым жер жүріп өтіп,
соның қорытынды есебінде бізде кемінде 20-30 миллион гектар құнарлы бос
жер бар. Біз техникамен бұл жерден әр гектардан 90-100 центнерге дейін дән
аламыз. Және қандай бидай десеңізші! Әлемде біздікінен дәмді астық
болмайды деп тебіренеді. Түбінде, - дейді Кәрім, - бізде көктем мен күзде
екі-екі айдан бетпақтың шүйгінін шолып, 20 миллиондай малдың жарты жылға
жақын жаййылып өтер мккеніне айналдырамыз.
Ал Шу өзенібойын зерттеу барысында ерте заманда бұл жерде өте жоғары
дамыған суармалы егіншілік болғанын, қытай ғалымдарының деректеріне сүйене
отырып, сол кезде бидайдың түсімі әр десятинадан 35-105 пұт, арпа 40-140
пұт, тары 40-90 пұт болғанын; бұрын Бетпақдалада су жоқ деген пікірді
жоққа шығарып, онда 3-6 және 7-9 метр тереңдікте пайдалануға жарамды
жерасты суларының мол екенін жазады. Ылғал жеткілікті жерлерде су
тоғандарын жасап, егіншілікті де дамытуға болатынын көрсетеді.Сол
Бетпақдаланың болашағына үлкен сенім артып, Егер дала және орман дала
бүгінгі күннің асығын берсе, Бетпақдала ертеңгі күннің астығы жатыр деген
аса батыл ой айтады. Егер тағдыр оған ғұмыр сыйлағанда осының бәрі жүзеге
асар ма еді, деп ойлайсың. Дей тұрғанмен, оның ғылым көгінде нұрын шашып,
артында үлкен еңбектер қалдырып кеткеніне шүкіршілік етесің. Шүкіршілік
етесің де, Кәрім Мыңбаевтың әлі талай ізбасарлары дүниеге келіп, Қазақ
елінің мерейін өсіреді деген үмітті арқаланасың.
Кәрім Мыңбаев ғалым ғана емес, Отанының патриоты ретінде де халық
жадында өшпес із қалдырған адам. Оның есімі қазақтың қой шаруашылығы
технологиясы ғылыми-зерттеу институты орналасқан ауылға, астанадағы және
басқа да елді мекендердегі көшелері, мектеп аталады.
Кәрім Мыңбаев туралы академик Ақжан Машанов ақсақалдың да мына бір
қысқаша пікірін келтіре кетелік:
- Дос болатынбыз. Ғаламат жаңашыл ғалым еді. Ақкөңіл, халықты
жанындай жақсы көретін нағыз ұлтжанды азамат еді.
Есімдеқалған Кәрімнің бір ерекше қасиеті бәйгеаттарын жақсы
танитын, сыншы болатын. Сері, мейлінше адал жігітеді. Мырза,
жомарттығы да бар. Әрқашан жайдары жүретін. Оның қазасын
бүкіл республика болып аза тұтты десем, артық айтапғанмын.
Кәрім Мыңбаев менің есімде сол күш-қуаты мол жап-жас
қалпында қалып қойды. Ол Бауыржан Момышұлының, академик-
химик М.И.Усановичтің, М.Әуезовтің, С.Мұқановтың
отбасыларымен достық қарым-қатынаста болды.
Наука Казахстана басылымының үстіміздегі жылғы № 13 саныда Кәрім
Мыңбаевтың жесірі Милица Васильевна былай деп жазады: Біз Кәрім екеуіміз
Алматының төңірегіндегі КИЗ-дің тәжірибе алаңында 1936 жылы таныстық. Ол
Қазақ өсімдік шаруашылығы институтының ғылыми қызметкері, мен Воронеж
университеті биология факультетінің студентімін. Мұнда ғылыми- практикаға
келген болатынмын. Келесі жылдың жазында екеуіміз жарасым тауып отбасын
құрдық... 1948 жылдың қыркүйегінде мен үшін, балаларым үшін қара түнек
орнап, Кәріммізден ойламаған жерден айырылып қалдық. Біз үшін сондай
қайғылы күндерде жақын қарым-қатынаста болған Әуезовтердің, Мұқановтардың,
Момышұлының, Усановичтің отбасылары күні-түні қасымыздан шықпай, үлкен
жаңашырлық танытты. Қара жамылып қайғы тұта бермей, моымай жаманқа қарсы
тұруға көп септіктерінтигізді.
Кәрім Мыңбаевтың апатқа ұшырағанына бес жыл болған кезде Милица
Васильевна төрт баласын алып өзінің туған жері Ленинград қаласына қайта
оралды. Бұл күндері тұңғыштары Жаппар - инженер-электрик, АҚШ-тың Нью-Йорк
университетінің профессоры. Қыздары Гүлнәр – геолог, Алласы – физик.
Алламен бірге туған егіздің сыңары Тимур Мыңбаевты өнер-сүйер қауым жақсы
біледі ғой деп ойлаймыз. Ол жетпісінші жылдары Қазақтың симфониялық
оркестріне жетекшілік етті. Бұл күндері Кәрім Мыңбаевтың көптеген
немерелері бар. Тамаша ғалым-генетик, Қазақстандағы ғылымды
ұйымдастырушылардың бірі Кәрім Мыңбаевқа қазақ халқы қандай құрмет көрсетсе
де лайық.
2.3. а) Мыңбаевтар әулетінің өз халқына сіңірген еңбегін, азаматтық
биік тұлғасын сөз еткенде Тұрысбек пен Серік секілді халқының азаматы, бола
алған, сондай жоғары да мәртебелі атаққа ие Кәрім Мыңбаевтың есімі қатар
жүреді. Қазағының келешегі мен жарқын болашағы үшін небір қан майдандарда
оқ пен оттан қаймықпай, қиямет-қасіретті бастан кешсе де, өз мақсаты,
арманы мен мұраты жолында қасық қаны қалғанша күресуге бел буған
Тұрсекеңнен алған тәрбие мен үлгі-өнеге жас Кәрімнің бойына жақсылық пен
ізгілік қасиеттерді дарытуға, себепкер де дәнекер де бола алғандай.
Тұрсекең өзінің ең жас інісінің мейлінше сан-қырлы, білімді де білікті
азамат болып өсуіне зер салды. Өзі оқып, жете алмаған ғылымның небір
құпияларын меңгеріп, сол арқылы халқы мен елінің болашағына сыбағалы үлес
қосуды қалайда жас Кәрімнің құлағына сіңіріп, сол мақсат үшін өзінің
қолынан келер бар мүмкіндігін жасап бақса керек.
Өйткені Тұрсекең көзі ашық, санасы ояу болғанымен, ғылым құпиялары
қанша дегенмен аяғына тұсау салып, туа біткен азаматтық асыл қасиеттерін
бар болмысымен жарқырата көрсетуге дәрменсіздігін байқап қалса керек-ті.
Сол себепті де жас Кәрімнің қалайда білім алып, ғылым көкжиегінде еркін
самғауы аға алдына қойған тағы бір мақсаты болса керек. Ауылда жүрген
Кәрімді Ақмоладағы орыс-қырғыз бастауыш мектебіне әкеліп беруінің бір сыры
осында жатса керек.
Иә Кәрім бұл кезде ауылда молданың қолында әліп биді оқып жүрген.
Болашақ академикпен түйдей құрдас, құлын-тайдай тебісіп өскен досы Әбілғазы
Бейісов Кәкең туралы былайша еске алып отыратын: Балалар арасында қандай
шатақ туса да Кәрімнен шығады. Бірақ қанша сотқар болғанымен, кім
көрінгенге әлімжеттік жасамайды. Қашан да жеңіліп жатқан жақтың сойылын
соғады. Қатар жүрген балалардың топ бастаушысы болып алған оның ойлап
таппайтыны жоқ. Ауылға келген қонақтың аттарын мініп кетіп, қан сорасын
шығарып әкелетінді ұйымдастырушы да осы, кейбір бәйбішелердің тыққан дәмді
құртына, ірімшігіне, сары майдай сақтап отырған қантына ұры түсіруші де
осы. Иі жұмсақ кең пейіл Мыңбай, әрі еншісін алмаған Тұрысбек те балаға
зеку дегенді білмейтін. әлдебіреулер Кәрім сөйтіпті десе: Е, қайтер
дейсің, ақылы толысқан соң қояды да, - деп елемейтін. Кәрімнің ауыл
молдасынан сауат ашып жүрген кезін Нұра ауданы бас имамының орнын басып
жүрген Иса Жәкенов былайша әңгімелейді: Кәрім ерекше жаралған жан еді.
Оның әр ісі Мен кеткен соң айта жүрсін дегенге ұқсайды. Ауылдағы молдадан
бірге оқыдық. Саутымызды бірге атық. Кәрім марқұм зерек еді. Біз апталап
жаттап жүретін аяттарыңды бір қарап шығып-ақ санасына қондыра қоятын. Ал
дін оқуының кім көрінгенге оңайлықпен қонбайтыны белгілі ғой. Кәрім өлді
дегенде маңайымның бәрі босап қалғандай болды. Көпке дейін сенбедім.
Газетке Мұхтардың (Әуезов) жоқтау мақаласы шыққанда, сенбеске амалым
қалмады. Ел болып күңірендік. әр оқыған аятымның аяғында Кәрімнің атын
бірінші атаймын. Аталмай қалса дұғам қаза болатындай болып көрінеді. Солай,
қарақтарым....
Ағасының Совет өкіметін орнату жолындағы ерлігі мен азаматтық істерінен
жас таболса, хабардар Кәрім үшін, Тұрсекеңнің есімі, атақ-абыройы мен
атқарып жүрген еңбегі әрі мақтаныш, әрі үлгі-өнеге еді. Ағасының іні
алдындағы парызы мен борышын, ең алдымен, оның оқып – білім алуы деп
пайымдағанын жасынан зерек, сөзге де, жөн-жобаға да ұғымтал Кәрім дұрыс
түсініп, бұл мектепте жатпай-тұрмай оқып, қалайда спаалы, әрі жан-жақты
білім алуға бар күшін салады. Соның арқасында мектептегі озат та, алғыр
оқушылардың санатында жүреді. Оқу оқып жүріп, қоғамда, өмірде болып жатқан
әлеуметтік – саяси көзқарас, өзгерістерге зер сала жүріп, әрі ағасының әр
қадамы мен ісінен толық хабардар болғандықтан ба өзі де келешек үшін,
социалистік құрылыс үін күресіп, жаңа өмір, жаңа қоғам құру жолында жатпай-
тұрмай сан алуан жұмыстардың тұтқасы, көш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz