Геология пәнінен дәрістер

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

1-лекция Геология -Жер туралы ғылым

Геология пәні туралы түсінік

Геология пәнінің табиғи пәндермен салалық байланыстары

Геология пәнінің зерттеу әдістері

Геологяның шаруашылықтағы маңызы

1-сұрақ . Геология - Жер туралы ғылым (грекше «гео» - жер, «логос» - ғылым) . Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақытта дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.

Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия, физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оньщ даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің^ жаратылысын, құрылысын, қүрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуа; н түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерінщ бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегеидігін ескерсек, әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.

Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және математикаға) кәбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жүмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік) ізрсдестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым- геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.

Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының қурамын зерттейтін ғылыми пәндер - минералогия, петрография, литология болып саналады.

Минералогия (ескі латын тілінде «минера»-руда) - минералдардың (химиялық табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қүрамы мен қүрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.

Пет рография немесе петрология (грекше «петрос» жартас) - тау жыныстарының қүрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.

Литология (грекше «литос» - тас) - шөгінді тау зкыныстарының құралу және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс түрғысынан зерттейтін ғылым - динамикалық геология деп аталады. Динамикалық геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология) ажыратылады.

Геотектоник а (грекшіе «тектоника» - қүрылымдық архитектура) -. жер қыртысының қүрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және олардың жатыс пішіндері мен қүрылымдық элементтерін зерттейтін геотектониканын бір бөлімі - қүрылымдық геология деп аталады.

Сейсмология (грекше «сейсмос»-сілкіну) - жер сілкінудің қандай себептерден болатындығығ зерттейтін ғылым.

Вулканология - вулкандық құрылымдар мен вул-
кандардың нәтижесінде пайда болған тау жыныстарың зерттеу арқылы магмалық әрекеттердің даму заңдылықтарын анықтайтын ғылым.

Жердің даму тарихын тарихи геология және қүрлықтағы теңіздің өзгеруін палеогеография ғылымдары зерттейді.

Тарихи геология - жер қыртысының жалпы даму кезендерін зерттейтін ғылым.

Жер қыртсын қүрайтын тау жыныстарының қабат-қабат болып орналасу тәртібін немесе реттілігін және олардың қүралу уақытын анықтайтын тарихи геологияның бір бөлімі - стратиграфия (лат. «стратум» - қабат) деп аталады.

Стратиграфиялық зергтеу жүмыстары палеонтоло„гиямен (грекше «палеос» - ескі, «онтос» - өмір, тіршілік) тығыз байланыса жүргізіледі. Палеонтология - ескі органикалық қалдықтардың (фауна, флора) сақталған түрлерін зерттей отырып, олардың өмір сүрген дәуілерін анықтайды. Соған сәйкес тау жыныстарының салыстырмалы пайда болу уақыты айқындайды.

Па леогеограф ия. . - өткен геологиялық дәуірлерде болған жер бетінің физикалық-географиялық өзгеру жіағдайларын зерттейді.

Жердің іжеке аймақтарыныц даму жолдарын және олардың геологиялық қүрылым ерекшеліктерін зерттейтін геологияның үлкен бір бөлімі - аймақтық геология деп аталады.

2- сұрақ Астрономия. . - жерді ғарыш кеңістігінде кездесетін планеталардың бірі ре-тінде қарастыра отырып, оның жаратылысыін, құрылымын және козғалыс зақдылықтарын зерттеиді.

Геохимия - жер қойнауында кездесетін әр түрлі химиялық элеменгтердің орналасу немесе таралу (бір жерге жинақталып шоғырлануын немесе сейіліп орын ауыс тыруын) заңдылықтарыи зерттейді

Г еофизика - жерді қүрайтын тау жыныстарының физикалық қасиеті және оның терең ішкі қабаттарында тоқтаусыз жүріп жатқан физикалық процестердің ерекшеліктерін

Геохимия - жер қыртысының құрамы мен қүрылысын және оның терең койнауында жүріп жатқан эндогендік цроцестердің өзіндік ерекшеліктерін зерттей отырып практикалық мақсатта қолданылаттын ілімдердің ішінде пайдалы қазбалар туралы ілімііің гидрогеология және инженерлік геология ғылымдарының маңызы өте зор.

Пайдалы қазбалар туралі ілім - әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен орыңдарыныд жаратылысын (генезис), орналасу зандылықтарын, өзіндік формаларын, ендірістік қажеттілігін зерттейд.

Гидрогсология - жер асты суларының пайда болуын, химиялық қүрамын және олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология - әр түрлі қурылыс объектілерін салу барысында жер қыртысыньң жоғарғы қабаттарының құрылымдыіқ ерекшеліктерін (қатты-жұмсақтығьн, сейсмикалық орнықтылығын) зерттейтін ғылым.

Методикалық және экокономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық картаға түсіру, барлауіздеу жұмыстарырі жүргізу, рудалык, шахталық жәке өндірістік геалогия салаларының атап өтуге болады.

3-сұрақ. Геологиялық картаға түсіру бағыты - геологиялық карталар жасау әдістерін жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын «қарастырады. Атап айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс пішшдерін, геологиялық құрылысын, құрамын және пайдалы қазбаларын жан-жаы зерттеу арқылы, көзделген масштаб бойынша геологиялык карта жасау жұмыстарымен айналысады.

4-сұрақ. Барлау-іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының жаратылысын, геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар пайдалы қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның экономикалық тиімділігін артіырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат- кен орнын пайдалануға (эксплуатацияға) беру болып саналады.

Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір, мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары ұйымдастырылады.

Жалпы геология курсының негізі - динамикалық геология болғанымен, бұл курста геологяның басқа салаларының да басты-басты ұғымдары мен түсініктері қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер қ ^ыртысы »тысы жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты тұрде қарастырылады.

Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан бастап қалыптасады.

Жалпы геология курсында алғашқы калыптасқан білім, . студенттер үшін кейінгі курстарда оқылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің негізі болып табылады

3-лекция. Жер қыртысының құрамы мен құрлысы

Жер қыртысының құрамы

Литосфера

Ішкі және сыртқы мантия

Ядро түсінігі

Көне геологиялық дәуірлерде Жердің магнит өрісінің }күші көбейіп не азайып, өзгеріп отырған: жоғарыда ай-^тылғандай, тіпті магнит полюстері де орындарынан ал-'масып отырған. Осы себептерден келіп, мысалы, дино-заврлар жойылып, адамзаттың тегі тез дамып отырды, Жер климатының өзгеруі де осы геомагнит өрісіне бай-ланысты.

5. ЖЕРДІҢ ІШКІ ҚҮРЫЛЫСЫ

Миллиардтаған жылдар бойы Жердің ішкі құрылы-сы қалайша өзгеретінін білу үшін әуелі оның қазіргі іш-кі құрылысын анықтау керек. Бұл оңайға түсе қоймай-ды, өйткені Жер койнауын біз 12, 5 км тереңдікке дейін ғана бұрғылай аламыз. Одан әрі қарай тек жанама жол-мен ғана «бас сүға» аламыз.

Жер қүрылысының басты өзгешелігі - оның физика-лық қасиеттері бір текті емес, радиусы бойындағы зат-тар әлденеше қабаттарға жіктеледі. Жердің ішкі бел-деулерінің құрамы мен физикалық күйін әр түрлі гео-физикалық әдістер арқылы білеміз. Олардың ішінде ең маңыздысы сейсмикалық әдіс (сейсма - сілкіну) Жер сілкіну - толқынның тарауы емес пе? Маман гео-физиктер осы жер сілкінуінен немесе қолдан туғызған жарылудан тараған толқындарды >аспаптармен тыңдап, «ұстай» алады.

Жер сілкіну ошағынан екі түрлі толқындар тарайды. Қума толқын (Р) суға лақтырған тас толқынындай қат-ты, сүйық, газ денелердің бәрінен тарайды. Екіншісі - көлденең (5) толқын кесіп өткен ортаның көлемшің өз-геруіне байланысты тарайтындықтан ол тек қатты дене-лерден өтеді (2. 4-сурет) . Екі толқыннырі да жылдамдығы өздері шарпып өтетін жыныстардың тығыздығына бай-ланысты. Ендеше, соларды байыптап елшеп, жазып, те-реңдегі жыныстардың физикалық күйін және қай тұста (тереңдікте) жатканын білеміз.

Міне, осылайша зерттей келе, Жер шары негізінде үшқабаттан тұратыны анықталды (2. 5-сурет) :

1) Жер қабығы - Жердің үстіңгі қабаты. Ол қабыр-шақтай жұқа, шамамен жер радиусының 0, 6%-ін алады. Қалыңдығы мүхиттар астында 5-10 км, жазық жерлер-де 30-40 км, Памир, Гималай сияқты за-ңғар таулар астында 50-70 км.

Жердің мантиясы (грекшемантиум-сырт киімЖер қабығынан кейін 2900 км тереңдікке жетеді. Оныжоғарғы (900-1000 км-ге шейін) және төменгі мантиядеп бөледі, кейбір ғалымдар мантияны үш кабатқа бөледі.
Жер ядросы (езегі) . Оны да сыртқы (5000 кмшейін) және ішкі ядроға жіктейді.

Сейсмикалық қума толқын жер қабығының төменгі тұсынан 6, 5-7, 0 км/с, ал көлденең толқын 3, 7-3, 8 км/е жылдамдықпен тарайды (2. 3-сурет) . Мантияда жер қа бығының кума толқыны кенет өсіп (8, 0-8, 3 км/с), көл-денең толкын 4, 5-4, 7 км/с жылдамдықпен ететін айырық бетпен бөлінеді. Осы бетті алғаш рет 1911 жылы югослав геофизигі А. Мохоровичич кәрсеткен болатын, сол ма-манның атымен ол шекті Мохоровичич беті немесе шегі (қысқаша Мохо, немесе М) деп атайды.

Мантияның жоғары жағында салыстырмалы тығыз-дығы кем, жыныстары жұмсақ қабат бар. Оны а с т е н ос ф е р а (грекше «астянос» - влсіз, жұмсақ) деп атай-ды (2. 6-сурет) . Онда сейсмикалық толқындардың, әсі-ресе көлденең толқынның, жылдамдығы баяулап, электр өткізгіш қабілеті есе туседі. Демек оның түтқырлығы шамалы, жапсарлары жіпсіген. Өйткені жердің ішкі қа-24

батына тереңдеген сайын жылудың өсуіне байланысты құрамындағы заттардың 1 -10 проценті балқыгі^кетеді. Астеносфера қабаты құрлықтар астында 80- 120-км-ден 200-250 км-ге, мүхиттар астында 50-70-тен 300- 400 км-ге дейін терендікте орналасады. Осы пәннін, соң-ғы бөлімдерінен тереңде жатқан зор геологиялық про-цестер үшін астеносфераның маңызы күшті (әсіресе маг-малық, қатпарлық процестер үшін) екенін білеміз. Оны «Жердің қазан-ошағы» деп атасақ та болады.

Жер қабығы мен мантияның астеносферадан жоғары бөлігін біріктіріп л и т о с ф е р а (грекше «литос» - тас) деп атайды. Оның заты қатты кристалдық күйде.

Астеносферадан темен қарай сейсмикалык толқын-дар жылдамдығы өсе бастайды. Қума толкынның жыл-дамдығы мантияның астыңғы жағында 13, 6 км/с-ге, көл-денең толқынның жылдамдығы 7, 2-7, 3 км/с-ге жетеді. Мантия заты қатты. Ал ядро мен мантия шегінде бірін-шісінің жылдамдығы 13, 6 км/с-ден қайтадан 8, 1 км/с-ге кемиді. Ендеше бүл түста тағы бір сейсмикалық айырық бар екенін сеземіз. Одан соң кума толқынның жылдам-дығы біртіндеп артады да, сыртқы ядрода 10, 5 км/с-ге,

рынғы Гондвана, яғни қазіргі оқтүстік жарты шарда- қүрлықтарды жоғарғы палеозой кезінде жайлаған іақлұқаттар мен өсімдіктердің бір-біріне үқсастығы. іол кезде бүкіл оңтүстіктегі құрлықтарды сірескен мү-Іарт басты, ал олар қазіргі кезенде экватордың тұсында ірналасқандықтан ешқандай ауқымды мұзарт болуы •йға сыймайды. Ақыр соңында А. Вегенер қазірде інықталғандай, қүрлық табанында гранитті қабат, мү-іиттар түбінде базальттар төселуін көрсете келіп, мүхит-"ың гранитті төсеніштен жүрдай болуы үшін материктер Ьалқып, әуелгі орнынан жылжып көшуі тиіс деген қоры-гынды жасады.

А. Вегенер болжамы бойынша, материктерді базальт қыртысы бетімен жылжытатын күш Жердің айналу кү-Іиі. Сол күштің әсерінен қос Америка батыс бағытта р, алқиды да, Тынық мүхит табанындағы базальттің те- ^і еурінінен Кордильер, Анды таулары бой түзейді. Қері-інше, Азия-Австралия қүрлықтары батыс бағытқа қа-ай «зытқан» шағында кебісін жоғалтқандай, доғалы ралдар тізбегі үзіліп, түсіп қалады. Вегенерді жақтау-ылар Жердің полюстен тепкіш күшін де «іске қосты». л күш материктерді полюстен экваторға қарай ығыс-ырып, мақдай алдыкда ендік бағыттағы Альпі-Гималай ау сілемдері бой түзеуі тиіс. Бірақ геофизиктер Жердің йналу күштерінің қүрлықтарды сеңдей соқтықтырып, ылжытуға шамасы келмейтінін дәлелдеді. Геологтар •олса, геосинклиналды белдеулердін, мантияға кірген ерен тамырлары кеме зәкіріндей қүрлықтарды олай-йүлай жылжытпайтынын айтып, А. Вегенер болжамына күмән келтірді. А. Вегенер олармен айтысып үлгіре алмады, ол 1930 жылы Гренландияда ғылыми сапарда жүріп қайтыс болды, оньщ өз кезіндегі аты шулы түжы-рымдамасы біртіндеп үмытылды.

Литосфералық плиталар тектоникасы. 1957 жылдан бастап мүхиттар түбін геология-геофизикалық түрғыдан зерттеу жүмыстары жеделдете жүргізілді. Соның арқа-?сында бүрын ғылымға белгісіз болып келген біртала? жаңалықтар анықталды. Олар: 1) астеносферанық ақи қаттығы, 2) мүхиттардың әлемдік орталық жоталарь, мен олардьщ төбе қырқасындағы рифтерді ашу, 3) қүр лықтар мен мүхиттар қабықтарының қүрамынын д^ қалыңдығыньщ да бір-бірінен өзгешелігі, 4) мүхит жс таларына жақындаған сайын мүхит шөгінділерінщ ж^ қарып, жасынық да жасаруы, 5) мүхит жыиыстарындағ

7-лекция. Жер сілкіністері

Жер сілкіністерінің болу себебтері

Жер сілкіністерінің қысқаша тарихы

Жер сілкіністерін зерттеу әдістері

Жер сілкіністерін алдын ала болжау

Жер сілкіністерінің Жер бетінде таралу географиясы

11-лекция. Жер асты суларының геологиялық қызметі

Жер асты сулары туралы түсінік

Гидрогеология ғылымының даму сатылары

Жер асты суларының түрлері

а Конденсациялық сулар

б. Ювенил сулар

в. Седиментогенездік сулар

г. Инфилтрациялық

12-лекция. Жер бетіндегі мұздықтардың геологиялық қызметі

Мұздықтардың геологиялық бұзушылық әрекеттері

Құрлық мұздықтары

Тау мұздықтары

Экзарациялық әрекеттер

1-сұрақ. Мұздықтар геологиялық бұзушылық әрекет Мүздарға гидросфера мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, үзақ жылдар бойы қабатталып жинялған қар, су беті, жер асты мүздары, шельфтік мұздар, мұхиттарда кездесетін қалқыма мүздар (айсбергтер) жатады. Олар жербетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде кездесетін мүздар құрлықта, теңіз жағалауларында (шельфтерде) ондаған, жүздеген мың жылдар бойы қалыптасады; қардың қайта кристалдануынан, еріген судың қатуына байланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен мұздардың табиғи жиынтығы болып саналады.

Жер бетілік мүздардың құралуына ғасырлық орташа температураның 5-7°С-қа төмендеуі және осыған сәйкес климат ылғалдылығының артуы себепші болады. Температураның осындай ауытқуларына байланысты полярлық және қоңыржай ендіктерде мұзды аймақтар қалыптасады.

Жербетілік мұздар құрлықтарда атмосфералық ылғалдықтың артуына, дүниежүзілік мұхит денгейінің төмендеуіне (120 м-ге дейін) әсерін тигізеді.

Жербетілік мұздар жамылғы мұздықтар және таулық мұздықтар болып ажыратылады.

Теңіздік мұздар ұзақ жылдар бойы жүзіп жүретін қалқыма мұздықтардан (айсбергтерден) қүралады. Олар өздігінен де және құрлықтағы мүздармен де байланыс-ты дамиды. Мысалы, Солтүспғ мұзды мұхиттың мұз жамылғысы, Оңтүстік жарты шардың ықпа мұздары, шельф мүздары, айсбергтер.

Жерастылық мұздар көп жылдар бойы қатып, тон; болып жатқан тау жыныстарын қамтиды. Жердің даму тарихында мұз басу дәуірлері протерозой, палеозой, кайнозой эраларын қамтиды. Төменгі аптропогенде березин, ока, ортаңғы антропогендо днепр, москва, карель, осташков, сартан мүз басулары және скандинавия, жаңа жер, солтүстік орал, канада жәме т. б. мұзбасу орталықтары болған

2-сұрақ. Мұздықтар - жер бетіндегі кішігірім шағын мүздықардың жиынтығы. Олар қатты күйдегі атмосфералық (қар мен бұршақ) жауын-шашынның жалпы мөлшері, оның еріген және ауаға буланған үлесінен артық болған жағдайда, тау беткейлерінің қарлы жиеғінен жоғары орналасқан бөлігінде пайда болады. Жер шарындағы бүкіл мұздықтардың жалпы көлемі 30 млн. км ³ , ал олардың ауданы - 16, 3 млн, км ² , яғни жалпы қүрлық ауданының 11%-

3-сұрақ. Таулық мұздықтар - биік тауларда қалыптасып, тау шыңдарын, шатқалдарды, кең ойықтар мен түрлі ойдым-дарды қамтиды. Көбінесе олар мұзды өзен түрінде тау ақғарын бойлай созылып жатады. Мүн-дай аңғарлардың өзіндік пішіні науа (астау) тәрізді болады. Олар трогтар деп аталады. Мысалы Кавказда, Памирде, Оралда жәие т. б. тауларда. Тау мүздықтары тәулігінс 0, 1 м-дек 7 М-ге дейінгі жыл-дамдықпен қозғала алады. Ең жоғарғы жылдамдық, Памир тауының Аю мұздығындо: (1963 ж. ) белгілі болды. Оыың шамасы тәулігіне 50 м-ге дейін жетті.

Материктік мұздықтар - аралдарды немесе кочти-ненттерді толық жауып жатады. Мүкдай мұздықтар Гренландияда, Шпицбергенде, Антарктидада және т. б. аймақтарда кездеседі .

Олардың қалындығы мыңдаған метрге жетеді. Мысалы, Антарктидада мұз қабатының қалыцдығы 4200 м-ге жетеді. Гренландия мүздарының мұхитқа қарай қозға-лу жылдамдығы тәулігіне 4-37 м-ге жетеді. Мұхит жа-ғалауына жеткенде мұз жарылып бөлшектенеді. Соның. ііәтііл^есіиде пайда болган айсбергтер жел мен судьщ. ағынымен ашық мүхитқа қарай ығып, біртіндеп ери бастайды.

Аралық мұздықтар төбесі жайпақ тауларда қалып-тасады Олар бөлшектенбей, тұтас бір мас-са түрінде шоғырлана келе құз-шатқалдарды бойлай сүйірлене тарайды. Осы тектес мұздықтар Скандинавия түбегінде байқалады. Жердің геологиялық даму тари-хында мұндай мұздықтар ТМД-ныц Евроиалық бөлігін-де де талай рет (бес рет) болғандығы анықталды. Ма-териктік мүздықтардың қозғалысы Скандинавия түбегі жағынан басталған.

Қазіргі уақытта мұздар жер бетінің 11%-ін алып . жатыр. Олардың ішінде полярлық аймақтардың үлесі-не - 98, 5%, ал қалған 1, 5%-і биік таулы өлкелердің үлесіне тиеді. Сонымен, мұздықтардың атқаратын гео-логиялық қызметі тау жыныстарын бұзу және үгілу заттарын жаңа орындарға тасымалдап, қолайлы бір орындарға жинақтау болып саналады. Мұздықтардың бұзушылық әрекеті, әсіресе олар қозғалған кезде орасан зор. Бүл әрекеттердің нәтижесінде алып ойықтар, қазан-шұңқырлар мен апандар, айғыз-айғыз жолақтар, ойма шұңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-дей мұз қабаты жылжығанда, оның табанына түсетін қысым мөлшері әрбір текше метрге 92 т-дай болады екен. Осындай қысым күшінің әсерінен бүзылып бөлшектенген тау жыныстары мұз массасымен бірге, оның ішінде қалып қояды. Қалың мұз массалары жылжып, қозғалған кезде оның арасындағы тау жыныс-тарының үшкір қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жұмырланып және жылтырланып өзіндік бедер пішіндері калыптасады.

4-сұрақ. Мүздықтардын, бұзушылық әрекеті «экзарация» (латынша «экзарацио» жырту деген мағынада) деп атала-ды. Экзарациялық әрекеттің нәтижесінде кар, трог, қой-маңдай тас, бүйра толқын қүз жартастар түріндегі бедер пішіндері пайда болады.

Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазаншұң-кырлар карлар деп аталады жайпақ бет-кейлі жақтары мұздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі жақтары оның қозғалу бағытын көрсететін оқшау жартастар «қоймацдайтас» деп аталады. Олардың беттерінде байқалатын айғыз-айғыз сызаттар мүздықтың жылжмп қозғалуы кезінде туатын үйкеліс күштеріне байланысты деп түсіндіріледі.

13-лекция. Теңіздердің геологиялық қызметі

Теңіздердің геологиялық бұзушылық қызметі

Литоралдық шөгіділер

Сублиторалдық шөгіділер

Хемогендік шөгінділер

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.