Геология пәнінен дәрістер
1.лекция. Геология .Жер туралы ғылым
3.лекция.Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
4.лекция. Жер эволюциясы
5.лекция. Магматизмнің геологиялық қызметі.
6.лекция. Жанартаулардың жаратылысы
8.лекция. Экзогендік геологияоық процестер
9.лекция. Желдердің геологиялық әрекеттері
10.лекция. Флювиалдық геологиялық процесстер.
11.лекция.Жер асты суларының геологиялық қызметі
12.лекция. Жер бетіндегі мұздықтардың геологиялық қызметі
15.лекция. Метаморфизм процестері
3.лекция.Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
4.лекция. Жер эволюциясы
5.лекция. Магматизмнің геологиялық қызметі.
6.лекция. Жанартаулардың жаратылысы
8.лекция. Экзогендік геологияоық процестер
9.лекция. Желдердің геологиялық әрекеттері
10.лекция. Флювиалдық геологиялық процесстер.
11.лекция.Жер асты суларының геологиялық қызметі
12.лекция. Жер бетіндегі мұздықтардың геологиялық қызметі
15.лекция. Метаморфизм процестері
Жер туралы ғылым (грекше «гео» — жер, «логос» — ғылым). Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақытта дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия, физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оньщ даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің^ жаратылысын, құрылысын, қүрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуа;н түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерінщ бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегеидігін ескерсек, әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және математикаға) кәбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жүмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік) ізрсдестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының қурамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде «минера»—руда) — минералдардың (химиялық табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қүрамы мен қүрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше «петрос» жартас) — тау жыныстарының қүрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше «литос» — тас) — шөгінді тау зкыныстарының құралу және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс түрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология) ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе «тектоника» — қүрылымдық архитектура) —. жер қыртысының қүрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және олардың жатыс пішіндері мен қүрылымдық элементтерін зерттейтін геотектониканын бір бөлімі — қүрылымдық геология деп аталады.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия, физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы, оньщ даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда, геология жердің^ жаратылысын, құрылысын, қүрамын және оның эволюциялық дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін алуа;н түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерінщ бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегеидігін ескерсек, әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын) зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және математикаға) кәбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу жүмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық) және экзогендік (жерүстілік) ізрсдестірудің нәтижесінде пайда болатын бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым— геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының қурамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия, петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде «минера»—руда) — минералдардың (химиялық табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қүрамы мен қүрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше «петрос» жартас) — тау жыныстарының қүрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше «литос» — тас) — шөгінді тау зкыныстарының құралу және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс түрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология) ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе «тектоника» — қүрылымдық архитектура) —. жер қыртысының қүрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және олардың жатыс пішіндері мен қүрылымдық элементтерін зерттейтін геотектониканын бір бөлімі — қүрылымдық геология деп аталады.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:
1-лекция Геология –Жер туралы ғылым
Геология пәні туралы түсінік
Геология пәнінің табиғи пәндермен
салалық байланыстары
Геология пәнінің зерттеу әдістері
Геологяның шаруашылықтағы маңызы
1-сұрақ.Геология— Жер туралы ғылым (грекше гео — жер, логос — ғылым).
Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік
физикалық және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр
уақытта дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия,
физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да
жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен
ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады.
жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы,
оньщ даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда,
геология жердің^ жаратылысын, құрылысын, қүрамын және оның эволюциялық
дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін
алуа;н түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын
да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерінщ
бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегеидігін ескерсек,
әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын)
зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және
математикаға) кәбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін
пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия
ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және
оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы
астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа
планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу
жүмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы
қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз
қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық)
және экзогендік (жерүстілік) ізрсдестірудің нәтижесінде пайда болатын
бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым—
геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына
жіктеледі. Жер қыртысының қурамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия,
петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде минера—руда) — минералдардың (химиялық
табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қүрамы мен
қүрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше петрос жартас) — тау жыныстарының
қүрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше литос — тас) — шөгінді тау зкыныстарының құралу
және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі
қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс
түрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық
геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология)
ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе тектоника — қүрылымдық архитектура) —. жер
қыртысының қүрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс
заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және
олардың жатыс пішіндері мен қүрылымдық элементтерін зерттейтін
геотектониканын бір бөлімі — қүрылымдық геология деп аталады.
Сейсмология (грекше сейсмос—сілкіну) — жер сілкінудің қандай себептерден
болатындығығ зерттейтін ғылым.
Вулканология — вулкандық құрылымдар мен вул-
кандардың нәтижесінде пайда болған тау жыныстарың зерттеу арқылы магмалық
әрекеттердің даму заңдылықтарын анықтайтын ғылым.
Жердің даму тарихын тарихи геология және қүрлықтағы теңіздің өзгеруін
палеогеография ғылымдары зерттейді.
Тарихи геология — жер қыртысының жалпы даму кезендерін зерттейтін ғылым.
Жер қыртсын қүрайтын тау жыныстарының қабат-қабат болып орналасу тәртібін
немесе реттілігін және олардың қүралу уақытын анықтайтын тарихи геологияның
бір бөлімі — стратиграфия (лат. стратум — қабат) деп аталады.
Стратиграфиялық зергтеу жүмыстары палеонтоло„гиямен (грекше палеос —
ескі, онтос — өмір, тіршілік) тығыз байланыса жүргізіледі. Палеонтология
— ескі органикалық қалдықтардың (фауна, флора) сақталған түрлерін зерттей
отырып, олардың өмір сүрген дәуілерін анықтайды. Соған сәйкес тау
жыныстарының салыстырмалы пайда болу уақыты айқындайды.
Палеогеография..— өткен геологиялық дәуірлерде болған жер бетінің
физикалық-географиялық өзгеру жіағдайларын зерттейді.
Жердің іжеке аймақтарыныц даму жолдарын және олардың геологиялық қүрылым
ерекшеліктерін зерттейтін геологияның үлкен бір бөлімі — аймақтық геология
деп аталады.
2- сұрақАстрономия..— жерді ғарыш кеңістігінде кездесетін планеталардың
бірі ре-тінде қарастыра отырып, оның жаратылысыін, құрылымын және козғалыс
зақдылықтарын зерттеиді.
Геохимия — жер қойнауында кездесетін әр түрлі химиялық элеменгтердің
орналасу немесе таралу (бір жерге жинақталып шоғырлануын немесе сейіліп
орын ауыс тыруын) заңдылықтарыи зерттейді
Геофизика— жерді қүрайтын тау жыныстарының физикалық қасиеті және
оның терең ішкі қабаттарында тоқтаусыз жүріп жатқан физикалық процестердің
ерекшеліктерін
Геохимия — жер қыртысының құрамы мен қүрылысын және оның терең
койнауында жүріп жатқан эндогендік цроцестердің өзіндік ерекшеліктерін
зерттей отырып практикалық мақсатта қолданылаттын ілімдердің ішінде
пайдалы қазбалар туралы ілімііің гидрогеология және инженерлік геология
ғылымдарының маңызы өте зор.
Пайдалы қазбалар туралі ілім — әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен
орыңдарыныд жаратылысын (генезис), орналасу зандылықтарын, өзіндік
формаларын, ендірістік қажеттілігін зерттейд.
Гидрогсология — жер асты суларының пайда болуын, химиялық қүрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология — әр түрлі қурылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысыньң жоғарғы қабаттарының құрылымдыіқ
ерекшеліктерін (қатты-жұмсақтығьн, сейсмикалық орнықтылығын) зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экокономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлауіздеу жұмыстарырі жүргізу, рудалык, шахталық жәке
өндірістік геалогия салаларының атап өтуге болады.
3-сұрақ.Геологиялық картаға түсіру бағыты — геологиялық карталар жасау
әдістерін жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады.
Атап айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішшдерін, геологиялық құрылысын, құрамын және пайдалы қазбаларын жан-жаы
зерттеу арқылы, көзделген масштаб бойынша геологиялык карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
4-сұрақ.Барлау-іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының
жаратылысын, геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар
пайдалы қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның
экономикалық тиімділігін артіырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат—
кен орнын пайдалануға (эксплуатацияға) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Жалпы геология курсының негізі — динамикалық геология болғанымен, бұл
курста геологяның басқа салаларының да басты-басты ұғымдары мен түсініктері
қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер қыртысытысы
жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты тұрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы калыптасқан білім,.студенттер үшін кейінгі
курстарда оқылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің негізі болып
табылады
3-лекция.Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
Жер қыртысының құрамы
Литосфера
Ішкі және сыртқы мантия
Ядро түсінігі
Көне геологиялық дәуірлерде Жердің магнит өрісінің }күші көбейіп не
азайып, өзгеріп отырған: жоғарыда ай-^тылғандай, тіпті магнит полюстері де
орындарынан ал-'масып отырған. Осы себептерден келіп, мысалы, дино-заврлар
жойылып, адамзаттың тегі тез дамып отырды, Жер климатының өзгеруі де осы
геомагнит өрісіне бай-ланысты.
5. ЖЕРДІҢ ІШКІ ҚҮРЫЛЫСЫ
Миллиардтаған жылдар бойы Жердің ішкі құрылы-сы қалайша өзгеретінін
білу үшін әуелі оның қазіргі іш-кі құрылысын анықтау керек. Бұл оңайға
түсе қоймай-ды, өйткені Жер койнауын біз 12,5 км тереңдікке дейін ғана
бұрғылай аламыз. Одан әрі қарай тек жанама жол-мен ғана бас сүға
аламыз.
Жер қүрылысының басты өзгешелігі — оның физика-лық қасиеттері бір текті
емес, радиусы бойындағы зат-тар әлденеше қабаттарға жіктеледі. Жердің
ішкі бел-деулерінің құрамы мен физикалық күйін әр түрлі гео-физикалық
әдістер арқылы білеміз. Олардың ішінде ең маңыздысы сейсмикалық әдіс
(сейсма — сілкіну) Жер сілкіну — толқынның тарауы емес пе? Маман гео-
физиктер осы жер сілкінуінен немесе қолдан туғызған жарылудан тараған
толқындарды аспаптармен тыңдап, ұстай алады.
Жер сілкіну ошағынан екі түрлі толқындар тарайды. Қума толқын (Р) суға
лақтырған тас толқынындай қат-ты, сүйық, газ денелердің бәрінен тарайды.
Екіншісі — көлденең (5) толқын кесіп өткен ортаның көлемшің өз-геруіне
байланысты тарайтындықтан ол тек қатты дене-лерден өтеді (2.4-сурет). Екі
толқыннырі да жылдамдығы өздері шарпып өтетін жыныстардың тығыздығына бай-
ланысты. Ендеше, соларды байыптап елшеп, жазып, те-реңдегі жыныстардың
физикалық күйін және қай тұста (тереңдікте) жатканын білеміз.
Міне, осылайша зерттей келе, Жер шары негізінде үшқабаттан тұратыны
анықталды (2.5-сурет):
1) Жер қабығы — Жердің үстіңгі қабаты. Ол қабыр-шақтай жұқа, шамамен
жер радиусының 0,6%-ін алады. Қалыңдығы мүхиттар астында 5—10 км, жазық
жерлер-де 30—40 км, Памир, Гималай сияқты за-ңғар таулар астында 50—70
км.
2) Жердің мантиясы (грекше мантиум — сырт киім
Жер қабығынан кейін 2900 км тереңдікке жетеді. Оны
жоғарғы (900—1000 км-ге шейін) және төменгі мантия
деп бөледі, кейбір ғалымдар мантияны үш кабатқа бө
леді.
3) Жер ядросы (езегі). Оны да сыртқы (5000 км
шейін) және ішкі ядроға жіктейді.
Сейсмикалық қума толқын жер қабығының төменгі тұсынан 6,5—7,0 кмс, ал
көлденең толқын 3,7—3,8 кме жылдамдықпен тарайды (2.3-сурет). Мантияда
жер қа бығының кума толқыны кенет өсіп (8,0—8,3 кмс), көл-денең толкын
4,5—4,7 кмс жылдамдықпен ететін айырық бетпен бөлінеді. Осы бетті алғаш
рет 1911 жылы югослав геофизигі А. Мохоровичич кәрсеткен болатын, сол ма-
манның атымен ол шекті Мохоровичич беті немесе шегі (қысқаша Мохо, немесе
М) деп атайды.
Мантияның жоғары жағында салыстырмалы тығыз-дығы кем, жыныстары жұмсақ
қабат бар. Оны а с т е н ос ф е р а (грекше астянос — влсіз, жұмсақ) деп
атай-ды (2.6-сурет). Онда сейсмикалық толқындардың, әсі-ресе көлденең
толқынның, жылдамдығы баяулап, электр өткізгіш қабілеті есе туседі. Демек
оның түтқырлығы шамалы, жапсарлары жіпсіген. Өйткені жердің ішкі қа-24
батына тереңдеген сайын жылудың өсуіне байланысты құрамындағы заттардың 1
—10 проценті балқыгі^кетеді. Астеносфера қабаты құрлықтар астында 80— 120-
км-ден 200—250 км-ге, мүхиттар астында 50—70-тен 300— 400 км-ге дейін
терендікте орналасады. Осы пәннін, соң-ғы бөлімдерінен тереңде жатқан зор
геологиялық про-цестер үшін астеносфераның маңызы күшті (әсіресе маг-малық,
қатпарлық процестер үшін) екенін білеміз. Оны Жердің қазан-ошағы деп
атасақ та болады.
Жер қабығы мен мантияның астеносферадан жоғары бөлігін біріктіріп л и т о
с ф е р а (грекше литос — тас) деп атайды. Оның заты қатты кристалдық
күйде.
Астеносферадан темен қарай сейсмикалык толқын-дар жылдамдығы өсе
бастайды. Қума толкынның жыл-дамдығы мантияның астыңғы жағында 13,6 кмс-
ге, көл-денең толқынның жылдамдығы 7,2—7,3 кмс-ге жетеді. Мантия заты
қатты. Ал ядро мен мантия шегінде бірін-шісінің жылдамдығы 13,6 кмс-ден
қайтадан 8,1 кмс-ге кемиді. Ендеше бүл түста тағы бір сейсмикалық айырық
бар екенін сеземіз. Одан соң кума толқынның жылдам-дығы біртіндеп артады
да, сыртқы ядрода 10,5 кмс-ге,
рынғы Гондвана, яғни қазіргі оқтүстік жарты шарда- қүрлықтарды жоғарғы
палеозой кезінде жайлаған іақлұқаттар мен өсімдіктердің бір-біріне
үқсастығы. іол кезде бүкіл оңтүстіктегі құрлықтарды сірескен мү-Іарт
басты, ал олар қазіргі кезенде экватордың тұсында ірналасқандықтан
ешқандай ауқымды мұзарт болуы •йға сыймайды. Ақыр соңында А. Вегенер
қазірде інықталғандай, қүрлық табанында гранитті қабат, мү-іиттар түбінде
базальттар төселуін көрсете келіп, мүхит-"ың гранитті төсеніштен жүрдай
болуы үшін материктер Ьалқып, әуелгі орнынан жылжып көшуі тиіс деген қоры-
гынды жасады.
А. Вегенер болжамы бойынша, материктерді базальт қыртысы бетімен
жылжытатын күш Жердің айналу кү-Іиі. Сол күштің әсерінен қос Америка
батыс бағытта р,алқиды да, Тынық мүхит табанындағы базальттің те-
іеурінінен Кордильер, Анды таулары бой түзейді. Қері-інше, Азия-Австралия
қүрлықтары батыс бағытқа қа-ай зытқан шағында кебісін жоғалтқандай,
доғалы ралдар тізбегі үзіліп, түсіп қалады. Вегенерді жақтау-ылар Жердің
полюстен тепкіш күшін де іске қосты. л күш материктерді полюстен
экваторға қарай ығыс-ырып, мақдай алдыкда ендік бағыттағы Альпі-Гималай ау
сілемдері бой түзеуі тиіс. Бірақ геофизиктер Жердің йналу күштерінің
қүрлықтарды сеңдей соқтықтырып, ылжытуға шамасы келмейтінін дәлелдеді.
Геологтар •олса, геосинклиналды белдеулердін, мантияға кірген ерен
тамырлары кеме зәкіріндей қүрлықтарды олай-йүлай жылжытпайтынын айтып, А.
Вегенер болжамына күмән келтірді. А. Вегенер олармен айтысып
үлгіре алмады, ол 1930 жылы Гренландияда ғылыми сапарда жүріп қайтыс
болды, оньщ өз кезіндегі аты шулы түжы-рымдамасы біртіндеп үмытылды.
Литосфералық плиталар тектоникасы. 1957 жылдан бастап мүхиттар түбін
геология-геофизикалық түрғыдан зерттеу жүмыстары жеделдете жүргізілді.
Соның арқа-?сында бүрын ғылымға белгісіз болып келген біртала?
жаңалықтар анықталды. Олар: 1) астеносферанық ақи қаттығы, 2) мүхиттардың
әлемдік орталық жоталарь ,мен олардьщ төбе қырқасындағы рифтерді ашу,
3) қүр лықтар мен мүхиттар қабықтарының қүрамынын д^ қалыңдығыньщ да
бір-бірінен өзгешелігі, 4) мүхит жс таларына жақындаған сайын мүхит
шөгінділерінщ ж^ қарып, жасынық да жасаруы, 5) мүхит жыиыстарындағ
7-лекция.Жер сілкіністері
Жер сілкіністерінің болу себебтері
Жер сілкіністерінің қысқаша тарихы
Жер сілкіністерін зерттеу әдістері
Жер сілкіністерін алдын ала болжау
Жер сілкіністерінің Жер бетінде таралу географиясы
11-лекция.Жер асты суларының геологиялық қызметі
Жер асты сулары туралы түсінік
Гидрогеология ғылымының даму сатылары
Жер асты суларының түрлері
а Конденсациялық сулар
б.Ювенил сулар
в.Седиментогенездік сулар
г.Инфилтрациялық
12-лекция. Жер бетіндегі мұздықтардың геологиялық
қызметі
Мұздықтардың геологиялық
бұзушылық әрекеттері
Құрлық мұздықтары
Тау мұздықтары
Экзарациялық әрекеттер
1-сұрақ. Мұздықтар геологиялық бұзушылық әрекетМүздарға гидросфера
мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, үзақ жылдар бойы
қабатталып жинялған қар, су беті, жер асты мүздары, шельфтік мұздар,
мұхиттарда кездесетін қалқыма мүздар (айсбергтер) жатады. Олар
жербетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде
кездесетін мүздар құрлықта, теңіз жағалауларында (шельфтерде) ондаған,
жүздеген мың жылдар бойы қалыптасады; қардың қайта кристалдануынан,
еріген судың қатуына байланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен
мұздардың табиғи жиынтығы болып саналады.
Жер бетілік мүздардың құралуына ғасырлық орташа температураның 5—7°С-қа
төмендеуі және осыған сәйкес климат ылғалдылығының артуы себепші болады.
Температураның осындай ауытқуларына байланысты полярлық және қоңыржай
ендіктерде мұзды аймақтар қалыптасады.
Жербетілік мұздар құрлықтарда атмосфералық ылғалдықтың артуына,
дүниежүзілік мұхит денгейінің төмендеуіне (120 м-ге дейін) әсерін
тигізеді.
Жербетілік мұздар жамылғы мұздықтар және таулық мұздықтар болып
ажыратылады.
Теңіздік мұздар ұзақ жылдар бойы жүзіп жүретін қалқыма мұздықтардан
(айсбергтерден) қүралады. Олар өздігінен де және құрлықтағы мүздармен де
байланыс-ты дамиды. Мысалы, Солтүспғ мұзды мұхиттың мұз жамылғысы,
Оңтүстік жарты шардың ықпа мұздары, шельф мүздары, айсбергтер.
Жерастылық мұздар көп жылдар бойы қатып, тон; болып жатқан тау
жыныстарын қамтиды. Жердің даму тарихында мұз басу дәуірлері протерозой,
палеозой, кайнозой эраларын қамтиды. Төменгі аптропогенде березин, ока,
ортаңғы антропогендо днепр, москва, карель, осташков, сартан мүз басулары
және скандинавия, жаңа жер, солтүстік орал, канада жәме т. б. мұзбасу
орталықтары болған
2-сұрақ. Мұздықтар — жер бетіндегі кішігірім шағын мүздықардың
жиынтығы. Олар қатты күйдегі атмосфералық (қар мен бұршақ) жауын-шашынның
жалпы мөлшері, оның еріген және ауаға буланған үлесінен артық болған
жағдайда, тау беткейлерінің қарлы жиеғінен жоғары орналасқан бөлігінде
пайда болады. Жер шарындағы бүкіл мұздықтардың жалпы көлемі 30 млн. км3, ал
олардың ауданы — 16,3 млн, км2, яғни жалпы қүрлық ауданының 11%-
3-сұрақ. Таулық мұздықтар — биік тауларда қалыптасып, тау шыңдарын,
шатқалдарды, кең ойықтар мен түрлі ойдым-дарды қамтиды. Көбінесе олар мұзды
өзен түрінде тау ақғарын бойлай созылып жатады. Мүн-дай аңғарлардың өзіндік
пішіні науа (астау) тәрізді болады. Олар трогтар деп аталады. Мысалы
Кавказда, Памирде, Оралда жәие т. б. тауларда. Тау мүздықтары тәулігінс 0,1
м-дек 7 М-ге дейінгі жыл-дамдықпен қозғала алады. Ең жоғарғы жылдамдық,
Памир тауының Аю мұздығындо: (1963 ж.) белгілі болды. Оыың шамасы тәулігіне
50 м-ге дейін жетті.
Материктік мұздықтар — аралдарды немесе кочти-ненттерді толық жауып
жатады. Мүкдай мұздықтар Гренландияда, Шпицбергенде, Антарктидада және
т. б. аймақтарда кездеседі .
Олардың қалындығы мыңдаған метрге жетеді. Мысалы, Антарктидада мұз
қабатының қалыцдығы 4200 м-ге жетеді. Гренландия мүздарының мұхитқа қарай
қозға-лу жылдамдығы тәулігіне 4—37 м-ге жетеді. Мұхит жа-ғалауына жеткенде
мұз жарылып бөлшектенеді. Соның. ііәтііл^есіиде пайда болган айсбергтер жел
мен судьщ. ағынымен ашық мүхитқа қарай ығып, біртіндеп ери бастайды.
Аралық мұздықтар төбесі жайпақ тауларда қалып-тасады Олар бөлшектенбей,
тұтас бір мас-са түрінде шоғырлана келе құз-шатқалдарды бойлай сүйірлене
тарайды. Осы тектес мұздықтар Скандинавия түбегінде байқалады. Жердің
геологиялық даму тари-хында мұндай мұздықтар ТМД-ныц Евроиалық бөлігін-де
де талай рет (бес рет) болғандығы анықталды. Ма-териктік мүздықтардың
қозғалысы Скандинавия түбегі жағынан басталған.
Қазіргі уақытта мұздар жер бетінің 11%-ін алып .жатыр. Олардың ішінде
полярлық аймақтардың үлесі-не — 98,5%, ал қалған 1,5%-і биік таулы
өлкелердің үлесіне тиеді. Сонымен, мұздықтардың атқаратын гео-логиялық
қызметі тау жыныстарын бұзу және үгілу заттарын жаңа орындарға тасымалдап,
қолайлы бір орындарға жинақтау болып саналады.Мұздықтардың бұзушылық
әрекеті, әсіресе олар қозғалған кезде орасан зор. Бүл әрекеттердің
нәтижесінде алып ойықтар, қазан-шұңқырлар мен апандар, айғыз-айғыз
жолақтар, ойма шұңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-дей мұз қабаты
жылжығанда, оның табанына түсетін қысым мөлшері әрбір текше метрге 92 т-дай
болады екен. Осындай қысым күшінің әсерінен бүзылып бөлшектенген тау
жыныстары мұз массасымен бірге, оның ішінде қалып қояды. Қалың мұз
массалары жылжып, қозғалған кезде оның арасындағы тау жыныс-тарының үшкір
қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жұмырланып және жылтырланып өзіндік
бедер пішіндері калыптасады.
4-сұрақ. Мүздықтардын, бұзушылық әрекеті экзарация (латынша
экзарацио жырту деген мағынада) деп атала-ды. Экзарациялық әрекеттің
нәтижесінде кар, трог, қой-маңдай тас, бүйра толқын қүз жартастар түріндегі
бедер пішіндері пайда болады.
Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазаншұң-кырлар карлар деп аталады
жайпақ бет-кейлі жақтары мұздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі жақтары
оның қозғалу бағытын көрсететін оқшау жартастар қоймацдайтас деп аталады.
Олардың беттерінде байқалатын айғыз-айғыз сызаттар мүздықтың жылжмп
қозғалуы кезінде туатын үйкеліс күштеріне байланысты деп түсіндіріледі.
13-лекция. Теңіздердің геологиялық қызметі
Теңіздердің геологиялық
бұзушылық қызметі
Литоралдық шөгіділер
Сублиторалдық шөгіділер
Хемогендік шөгінділер
1-сұрақ.Жер бетінің 70,8%- алып жатқан мұиттар мен теңіздерде судың
орасан зор массасы (1,37 млрд. км3) шоғырланған. Су тұрақты гүрде үздіксіз
қозғалыста бола отырып, қоршаған ортамен тығыз байланысты. Құрлықтан
ерітінділер турінде әкелінген бүкіл материалдар сулы ортада тұнып, әр түрлі
шөгінді тау жыныстарын түзеді. Сонымен бірге теңіз суы мен мұхит сулары
суда өмір сүретін органикалық дүниенің тіршілік ортасы болып саналады.
Жағаға таяу саяз сулы (0—200 м) аймақтар шельфті аймақ деп аталады. Олар
континенттердің су астындағы жалғасы болып табылады. Теңіздер мен мүхиттар-
дын жалпы ауданының 7,6%ті шельфтердің үлесіне тиеді, 200 м-ден 2000 -ге
дейінгі тереңдікте — материктік беткей, 2000 м-ден 6000 м-ге дейінгі аралық
— мүхит шарасы (мұхиттық аймақ), 6000 м-ден 11000 м-ге дейінгі тереңдікте
терең сулы шүңғымалар мен мұхит орта-лық тау жогалары орналасады Мұхиттық
жоталардың орталық бөлігінде мыңдаған км-ге созыл-ған аса терең
жарылыстармен шектелген рифттік аңғарлар орналасады.
Мұхиттар мен теңіздерде өмір сүріп, тіршілік ететін организмдердің
түрлері жалпы үшке бөлінеді.
Бентос — теңіздің құрлықтың саяз келген су алқап-тарында (саз-топырақ
арасында) тіршілік ететін организмдер.
Планктон — әр түрлі тереңдікте тіршілік ететін организмдер. Өсімдіктер —
фитопланктон және жануар-лар — зоопланктон деп аталады.
Нектон — суда қалқып журіп тіршілік ететін омыртқалы организмдер.
Теңіздің геологиялық әрекеті екі бағытта (бұзушылық және жасампаздық)
жүріп жатады.
Бірінші бағыттағы процестерге абразиялық, ал екін-ші бағыттағы
әрекеттерге туну, шөгу процестері жатады. Теңіздің бұзушылық әрекеті
(абразиялық) желден пайда болған толқындардың, теңіздің тасуы (трансгрес-
сия) мен қайтуы (регрессия) кезіндегі толқындардың, теңіз ағыстарының
әрекетіне байланысты байқалады.
Ең күшті бүзушылық әрекет толқындар үлесіне тиеді. Тедіз толқыны су
бетінде күштірек байқалады. Толқын күші біртіндеп баяулай келе теңіздерде —
100 м, мұ-хиттарда — 200 м тереңдікке дейін таралады.
Ең пәрменді күш — соқпа толқындар күші. Соқпа толқын жағаға жақын келіп,
жылдамдығы азайған кез-де биіктігі арта түседі де, жағадан кері төңкеріліп
кері бағыттағы қума ағысты тудырады.
Абразиялық процесс кезінде бір мезгілде үш түрлі фактор әрекетке
араласады: 1) толқындардыіі гидрав-ликалық соққысы (жағаға түсетін
динамикалық қысым күші ~ 10 тм2); 2) толқыи үйіріп әкеткен тау-тастар-дың
кесек бөлшектерінің соққылары мен үйкеліс әре-кеттері (ірі тастардың
салмағы кейде 100 т-дан астг.м келеді); 3) судың химиялық әсері. Су тау
жьшыстарыа ерітеді және тау жыныстарының қүрамын құрайтын ми-нералдармен
реакцияға араласады.
Тау жыныстарының бұзылуына теңіз жәндіктері мен есімдіктер дүниесі де
әсеріп тигізеді. Абразиялық әрекеттер тіршіл келген құзды-жақпартасты
жағаларда күшті байқалады. Мұнда ең алдымен жағадағы жартастардың етегінде
шағын ойықтар пайда болады. Үйіріле соққан соқпа толқыидардыц күші артқан
сайык, кі-шігірім ойықтар кецейе келе қуыстарға айиалады. Мұн-дай
қуыстардың одан әрі терелңдеуі үстіңгі беткейдің кері шегінуіне әкеліп
соғады
Осындай процестердің нәтижесінде (жағалау сызығы судан біртіндеп шегіне
келе) абразиялық терраса қалыптасады. Кейбір орындарда абразиялық террасаны
мүжілген тау жыныстарының кесек бөлшектері жауып жатады. Олар біртіндеп
қозғалыска араласып уатылады. Домалай жылжып үйкелудеи малта тасқа, қиыршық
тасқа, құмға және одан да үсақ бөлшектерге айналады. Кейінірек олар
абразиялык террасадан алыстап көшіп қонады да, су астында аккумулятивтік
терраса қүрай-ды. Су толқындары жағаға келіп бүрыштай соққанда,. тау
жыныстарының кесек бөлшектері жағаны бойлай орын ауыстырады.
Ерімтал жыныстардан қүралған жарқабақтар теңіз. суында оңай еріп, оның
төменгі жақтарында үңгір қуыстар, ал жоғарғы бөліктерінде кішігірім ойықтар
пайда болады. Шөгінді жыныстардан түратын жағ_аларда байқалатын абразиялық
әрекеттердің жылдамдығы жылына бірнеше санткметрден бірнеше метрге дейін
жетеді.
Теңіз іиөгінділері жалпы жер қыртысын құрайтын шөгінді қабаттардың 75%-
ін қамтиды. Олардың жиналып қалыптасуы архей эрасынан басталып, қазіргі
кезге дейін жүріп жатыр.
Олардыц қатарына әк тастар немесе ізбес тастар, юломиттер, мергелдер,
сазды, балшықты жыныстарг. аргиллиттер, алевролиттер және т. б.
жатадыЛГнейс, гақта тастар, мәрмәр (мрамор) сияқты метаморфтық. тау
жыныстары да бүрынғы теңіз шөгінділері болған. Теңіз түбінде жиналған
тұнбалар терригендік, биогендік, хемогендік және вулканогендік болып
ажыратылады. Теңіздің тереңдігіне, оның түбіндегі бедер пішіндеріне,
жағаның алыстығына, ағыс жылдамдығына, орга-никалық тіршілік жағдайларына
байланысты теңіздік шөғінділердің қүрамы мен құрылысы әр түрлі болып
келеді. Жағаға жақып, тайыз сулы ортада терригендік құмдар, малта тастар,
кабыршақ тастар, ал толқын баяу жерлерде балшықтар, саздар, алевриттер
жиналады Су астында кездесетін көтеріңкі жерлерде және шельфті аймақтарда
әр түрлі биогендік шөгінділер, қүмдар, эпиконтиненттік теңіздерде
органикалық заттарға бай саздар, балшықтар мен алевриттер, мергелді, әкті,
кремнийлі-лайлы тұнбалар түзіледі. Тайызсулы теңіз шөгінділерінің құрамында
темір мен марга-нец рудалары, бокситтер жәме фосфориттер бірге кездеседі.
Аутигендік кейбір минералдардыд құрылымдық, текстуралық ерекшеліктері теціз
шөгінділерініі; диагностикалық белгілері болып саналады.
Теңіз шөгінділерінің негізгі қүрамы мен олардыд таралу заңдылықтары
гектоникалық режимге және климат жағдайының ерекшеліктеріне тығыз
байланысты.
Тектоникалық режим теңіз алаптарының қалыпта-суына, теңіз түбі мен теңіз
жағалауларының бедер пііпіндеріне, трансгрессиялық-регрессиялық
процестергг, шөғінді жыныстардың түзілу жылдамдығына және оныд қалыңдығына
әсерін тигізеді. Гумидтік аймақтарда ор-наласқан теңіздерде терригендік
(қүм, алевролит), қоңыржай белдеулердің суық сулы алаптарында диатомдық
лайлы-саздар, аридтік аймақтарда — биогендік-карбонатты жыныстар, тропиктік
аймақтарда маржанды-балдырлы рифтік комплекстер, мүз жапқан аймақтарда
мұздық-теңіздік шөгінділер басым болып кездеседі. Қембрийге дейінгі
эраларда доломиттер, палеозойда хемогендік, мезозой мен кайнозой эраларында
биогендік теңіз шөгінділері кеңінен таралған.
Тедіз шөгінділері болып саналатын темірлі кварциттер протерозой эрасында
қүралған.
Тедіз шөгінділері орналасу жағдайына қарай лито-ралдық, батиалдық,
абиссалдық болып алшратылады
2-сұрақ Литоралдық немесе жағалаулық шөгінділер теңіз жағалауларында, су
деңгейінің трансгрессиялық көтерілуі мен регрессиялық қайту әрекеттеріне
байланысты түзіледі. Олардыд қүрамы қой тастар мен дөңоек тастардан, малта
тастардан, қүмды-сазды жыныстардан және алевриттен түрды. Қейде хемогендік
және органогендік шөгінділер де кездесіп қалады. Литоралдық шәгінділерден
құралған геологиялық қима өте күрделі. Шөгінді қабаттардың құрамы тік және
көлденед бағытта тез өзгеріп, тез алмасып отырады. Құмды жағаларда
байланысты жағалық шөгінді белестер (бір немесе бірнеше) құралады.
Көне замандарда құралған литоралдық шөгінділердің құрамында көмір
қабаттары кездеседі.
3-сұрақ Сублиторалдық шөгінділер материктердің су астындағы 100—200 м-лік
тереддігінде түзіледі. Олардыд құрамы қүрлықтағы үгілу продестерінің
ерекшеліктеріне және су жиналатын тау жыныстарыныд ми-нералдық қүрамына
байланысты.
Тау жыныстарыныд ед ірі кесек бөлшектері қүрлық-қа таяу жерлерде
жиналады. Тедіздід гидродинамика-лық ерекшеліктеріне байланысты қүм мен
лайлы жыныстар шекарасы 25—50 м-ден 100—150 м-ге дейінгі теред-.діктерде
байқалады. Ірілі-ұсақтығына қарай шөгінді жыныстар төрт топқа бөлінеді: 1)
ірі кесекті бөлшектер-ден қүпалған псефиттер (дедбек тастар, қой тастар,
мал-та тастар және қиыршық тастар); 2) қүмды жыныс-тар — псаммиттер (ірілі-
үсақты түйіршіктерден қүрал-ған кұмдар); 3) алевритті жыныстар —
алевриттер; 4) саз балшықты жыныстар — пелиттер. Кейде ұлутастар-даіі
тұратын шәгінді қабаттар да кездеседі.
Материктердід су басып жатқзн шеткі аймақтарында әк тасты (ізбестас)
организм қалдықтарынан қүралған органогендік немесе биогендік түзілімдер —
маржан (VI. 30-сурет) рифтері жиі кездеседі. Олар — жағалық, тосқауыл жэие
атолды рифтер болып ажыратылады. Маржан рифтерінің өсуіне қажетті жағдай
теңіз суының температурасы 18°С-тан төмен болмауын, су тұздылы-ғын,
тазалығын, су түбі жартасты болып, тереңдігі 40— 50 м-ге дейін болуын қажет
етеді. Мүндай қолайлы жағдайлар Үнді және Тынық мүхиттарында көп кездеседі.
4-сұрақ Хемогендік шөгінділер климат жағдайы ылғалды, түздылығы орташа,
теңіз жағалауларына таяу орындарда темір, марганец рудалары, бокситтер,
фосфориттер, әк тастар, яшмалар түрінде түзіледі.
4-лекция.Геотектоникалық болжамдар және жер қыртысының даму заңдылықтары
Гетектоникалық болжамдар:
Эли де Боммон Кеңеию,Дирактың Сығылу В.Бечер-дің. Пулсация-
В.Блоусовтың ФиксизмА.Вегенердің Мобелизмтеориялары
Геотектоникалық спрединг. Геотектоникалық субдукция және дедукция
Литосфералардың қозғалысықазіргі заман теориясы
15-лекция. Метаморфизм процестері
Мета морфизм туралы түсінік
Метаморфтық ату жыныстары
Метаморфизм түрлері:
Динамометаморфизм
Регионалдық метаморфизм
Контактілк метамофизм
Алғаш рет метаморфизм (грекше метаморфоз— өзгеріске үшырау)
геологиялық термин ретінде ағылшын ғалымы Ч. Лайелдің (1825 ж.) ұсынысы
бойынша ғылыми әдебиеттерге еніп, сонан бері осы уақытқа дейін қолданылып
келеді.
Тау жыныстары жер қойнауында эндогендік әрекеттерге байланысты әр түрлі
термодинамикалық жағдайда азды-көпті өзгерістерге (минералдық қүрамы,
құрылымдық және текстуралық құрылысы жағынан ал-ғанда) үшырап, қайта
кристалданады, басқаша аитқаи да алғашқы түр-сипатын жоғалтады.
Кейде тау жынысының минералдық қүрамы аздап өзгергенімен, оның жалпы
химиялық құрамы бұрынғыша сақталуы мүмкін. Ал басқа бір жағдайда кейбір
элементтер (оның алғашқы құрамын құрайтын) сыртқы ортадан ауысқан басқа бір
элементтермен орын алмастырып, тау жынысының қүрамы едәуір өзгереді.
Олардың текстуралық және құрылымдық өзгерістері қанта кристалдану
әрекеттеріне байланысты байкалады. Бұл әрекеттердің барысында тау
жыныстары әдетте қатты күйінде сақталады. Өте сирек жағдайда (тек терең
қабаттарда ғана) метаморфизм әрекеттері олардың жар-тылай немесе толық
балқуымен сипатталады.
Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі факторлар —
жоғаоы температура (Т), жоғары қысым (р) және химиялық активті заттар
(флюидтер) болып саналады. Флюидтер деп, құрамы ңатрий, калий, кальций,
фтор, бор, күкірт иондарынан және көмір қыш-қылынан тұратын ыстық сулы
ерітінділерді айтады. Ме-таморфизм әрекеттеріне тау жыныстарының барлық
түрлері де ұшырауы мүмкін.
Температураның жоғарылауына байланысты химиялық реакция жылдамдығының тез
артуы байқалады. Мысалы, температура 10°С-қа көтерілсе, химиялық реакция
жылдамдығы екі есе артады; ал 100°С-қа көтерілген жағдайда мың есе артады.
Темиератураның жоғарылауы екі жағдайға байланысты: 1) тау жыныстарының
терең қабаттарға қарай шөгіп, алғашқы орындарынан ауысып орналасу жағ-
дайында, геотермиялық градиент (33 м сайын ГС-қа) бойынша жоғарылайды; 2)
жоғары қабаттарға қарай көтерілгеп ыстық магманың қызу эсеріне байланысты.
Сонымен қатар терең қабаттық ыстық ерітінділер (флю-идтердің) де әсерін
тигізеді.
Көпшілік ғалымдардың иікірі бойынша, метаморфизм әрекеттері 250—800°С
аралығында жүріп жатады.
Қысым күштері — петростатикалык (жан-жақты), бүйірлік (белгілі бір
бағытта) немесе стрестік қысым болип ажыратылады.
Петростатикалық қысым күштерінің ұлғаюы тау жыныстарының жалпы массасына
және олардың терең қабаттарға қарай шөгумен тікелей байланысты. Тереқдік
пен қысымның арасындағы қарым-қатынас төмендегі цифрлар арқылы анықталады:
әрбір 3 км-ге тереңдеген сайын қысым 100 МПа-ға артыіі отырады. Егер
метаморфизм әрекеттері 10 км-ден 500 км-ге дейінгі аралық-та күшті дамиды
деп санасақ, бүл жағдайда петростатикалық қысым 400—1500 МПа шамасында
болуға іиісті. Петросгатикалық қысымның артуы тау жыныста-рыныд жалпы
кь.іемінің өзгеруіне және тығыздығы өте жоғары (меншікті көлемі аз)
минералдардың құралуы-на океліп соғады. Сонымен қатар, иетростатикалық қы-
сым минералдардың балқу температурасын да жоғары-латады. Соның нәтижесінде,
минералдардың қатты күйде қайта түзілу мүмкіндігінің температуралық
шекарасы кеңейеді. Мұндай жаьдай текстурасы біркелкі бо-.лып келетін тау
жыныстарының түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Бүйірлік қысым (стресс) белгілі бір бағытта байқа-латын дислокациялық
қозғалыстардың қарқынды түрде дамуы нәтижесінде пайда болады. Мұндай
қозғалыстар тау жыныстарын құрайтын минералдардың кеңістікте белгілі
бір бағытта созыла орналасуына (белгілі бір заңдылық бойынша),
басқаша айтқанда минералдар-дың деформациялық өзгерістеріне әкеліп
соғады. Осын дай жағдайда тау жыныстарын кұрайтьы үинералдар тақталанып
(мысалы, тақта тастар) қат-қабат текстура түзіледі. Кейбір жағдайларда тау
жынысгары бөлшек-теніп, соның нәтижесінде олардың сүзгіштік
(фильтрациялық) қасиеті артады. Соған байланысты терең қа-баттық
флюидтер (ыстық су ерітінділері мен ұшпалы компоненттер)
циркуляциялнқ айналымға емін-еркін араласады. Бағытталған қысм
күштері (стресс) жер қыртысының жоғарғы қабаттарында қарқынды
түрде дамиды. Жер қыртысына тереңдеген сайын (петростатикалық қысым
күштеріғің арта түсуіне байланысты) стрестік қысым күшінің әсері
біртіндеп азая береді.
Химиялық активті заттар (ыстьіқ газдар, ыстық су буы және көмір қышқыл
газы, құрамында натрий, каль-ций, фтор, бор, күкірт, хлор және т. б.
элеменпердщ иондары бар ыстық су ерітінділері) құрамы күрделі ыстық су
ерітінділері түрінде жаңа минералдардың түзілуінде катализатордың ролін
атқарып, кристалдар арасындағы реакцияларды тездетеді; кейде оскі мине-
ралдарды жаңа мичералдармеи алмастырады.
Д. С. Коржинскіш, В. А. Жариков, А. А. Маракушев және т. б. ғалымдардың
пікірлері бойынша мұндай флюридтердің жаратылысы мантиялық деп саналады.
Олар жердід терең қабаттарынан жоғары қарай көтерілу ба-рысында жол-жөнекей
кездескен тау жыныстарын басып өтіп, әр түрлі минерализаторлармен қанығып,
метамор-физмнің активті агенттерінің біріне айналады. Бұлардаи басқа,
магманың қүрамынан бөлініп шығаын ыстық ерітінділердің де мантиялық
флюидтер құрамында циркуляциялық үлкен айналымға қатысатындығын аитуға
болады.
Геологиялық уақыт өлшемі метаморфтық әрекеттердің дамуында өзіндік роль
атқарады. Өйткені олар белгілі бір геологиялық мерзім аралығында байқалып,
үзақ уақыт бойы жүріп жатады.
Метаморфизм түрлері локалдық (жергілікті) және регионалдық (аймақтық)
болып екіге ажыратылады.
Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі знергия көзі —
магмалық және тектоникалық процестермен ты-ғыз байланысты. Олар көбінесе
жер қыртысының қоз-ғалмалы аймақтарында (геосинклиналдық аймақтар-да) жиі,
ал тыныштық күйдегі платформалық аймақтар-да сирек байқалады.
Метаморфизм әрекеттеріне үшыраған тау жыныста-рының өзгерістері әр түрлі
болып кездеседі: бір жағдай-да (жабық жүйеде) тау жыныстарының алғашқы
қүрамы бұрынғыша сақталып (мысалы, ізбесті тас мраморға айналған жағдайда),
тек құрылымдық текстуралық өз-герістерге ғана ұшырайды. Мүндай метаморфизм
— изохимиялық деп аталады; ал егер олар (алғашқы қү-рамы өзгеріп)
химияг.ық алмасу реакцияларымен (ашық жүйеде) сипатталатын болса,
метасоматикалық (ал-лохкмиялық) метаморфизм деп аталады. Бүл жағдайда гау
жыныстарының жалпы көлемі өзгеріссіз, бұрынғы мөлшерде сақталады. Басқаша
айтқанда, қоршаған ор-тамен иондық алмасу процестері байқалады.
4-лекция. Жер эволюциясы
Жер эволюциясының дәірлерге бөлінуі
Тау жыныстарының жасын анықтау әдістері
Геохронологиялық шкала
Фанерозой және криптозой эондары
Жердің және жер қыртысыныц жасын және оның даму тарихында болып өткен
ірі оқиғалардың болған уақытын анықтай білу мәселелері ғалымдардың
назарынан ешуақытта да тыс қалған емес. Өйткені бүл проб-лемаларды шешудің
теориялық және практикалық маңзы өте зор.
Қазіргі кезде Жердің даму тарихы геологиялық және оған дейінгі
планетарлық (немсе ғарыштық) кезеңдер болып екіге ажыратылады.
Геологиялық кезеңге дейінгі (планетарлық) уақыт Жердің алғашқы планета
болып қалыптасуынан бастап жер қыртыстарының құралуына дейінгі уақыт
аралығын қамтиды. Оның тарихын геслогиялық әдістер арқы- лы зерттепбілу
мүмкін емес. Жердің (ғарыштық дене ретінде) пайда болуы туралы ғылыми
түсінік Күн жүйесіне кіретін басқа планеталардың жаратылысы женіндегі жалпы
көзқарастар негізінде қалыптасады. Бүл кезеңнің негізгі мазмұны ең алғашқы
протопланеталық заттарының белгілі геосфераларға жіктеліп литосфера,
атмосфера және гидросфера қабаттарының қүралуымен сипатталады.
Геологиялық кезең — Жер қыртысының алғашқы Қалыптасуынан басталып қазіргі
кезге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Экзогендік процестердің нәтижесінде
Жер бетіндегі жыныстар үгіліске үшырап, үгілу заттары тасымал-данып жинала
келе (сулы ортада) щөгінді тау жыныстары құралады. Олар жаңа ортада
(эндогендік жағдайда) метаморфтық және магмалық әрекеттер-ге ұшырап, Жер
қыртысының алғашқы қүрамы біртіндеп күрделене түседі. Бұл процесс түрақты
түрде байқалады. Сонын нәтижесінде, қүрамы әр түрлі және өте күр-делі Жср
қыртысының қазіргі кездегі бедер пішіндері қалып-тасады.
Жер қыртысының даму заңдылықтарын осы уақытқа дейін сақталған
геологиялық документтерді (Жер қыртысын құрайтын заттарды, яғни минералдар
мен тау жыныстарын және органикалық қазба-қалдықтарды) зерттеу арқылы
анықтауға болады.
Жердің жасын және оның даму тарихында болып өткен геологиялық ірі
оқиғалардың болған уақытын аныктау үшін салыстырмалы және абсолюттік жыл
есептеу (Геохронология) әдістерін пайдаланады.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасы олардың табиғи жағдайдағы бір-бірімен
қарым-қатынасына, белгілі бір геологиялық ортада (геологиялық қимада) ала-
тын орнына (немесе орналасу ретіне) қарай анықта-лады.
Көп жағдзйда, жасырақ (жастау, ескірек (ескілеу) және бір мезгілде
(бір уакытта) немесе жасы бірдей деген ұғымдар жиі қолданылады. Бұл жерде
тау жыныстарының құрамы мсн құрылысы және олар-дың жатыс пішіндері мен
құрылымдық ерекшеліктері бірдей ескеріледі. Салыстырмалы жыл санау
әдістеріне стратиграфиялық, минералогия-петрографиялық, текто-никалық және
биостратиграфиялық-палеоатологиялық әдістерді жатқызады.
Стратиграфиялық тау жыныстарын құрайтын қабаттардың өзара орналасу
тәртібін (реттілігін_зерттеуге негізделген шөгінді қабат неғұрлым төмен
орналасса, оның жасы соғұрлым ескі, ал жоғарғы қабатты құрайтын тау
жыныстары төменгі қабаттармен салыстырғанда жасырақ депсаналады. Бұл әдісті
шегін-ді қабаттардың алғашқы орналасу тәртібі бұзылмай сол күйінше
сақталған жағдайда ғана пайдалануға болады.
Егер белгілі бір ауданды алып жатқан (геологиялық қимада) магмалық
денелер горизонталь орналасқан шөгітіді қабаттарды диагональ немесе көлбеу
бағытта кесіп етіп және езара қиылысатын болса, ондай жағдайда қиюшы дене
қиылған денемен салыстырғанда жасырақ деп саналады.
Тау жыныстарының құрамының ұқсастығын (салыстыра отырып) зерттеуге
негізделген. Бұл әдіс, әсіресе кембрийге дейін түзілген жыныстарды
(магмалық және метаморфтық) зерттеуде кеңінен қолданылады. Кейде
тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу
тәртібі бузылып тектоникалық жарықтар бойымен ауыса орналасады. Тау
жыныстарьшың жасын анықтау барысында осы жағдайлар ескеріледі.
Биостратиграфиялық-палеонтологиялық әдіс тау жыныстарткіадг^отиетьірмалы
аіШқтаудағы ең не-
гізгі сдіс болып саналады. Бұл әдіс ерте кезендерде емір сүрген жәндіктер
мен өсімдіктер дүниесінің (сол кездегі тау жыныстарының құрамында)
сақталған қаз-ба-қалдықтарын (фауна, флора) зергтеуге негізделген. Олар
толығымеь немесе жартылай болса да минерал-дық зяттармен (кремний немесе
кальцит) алмасқан жағдайларда жақсы сақталады. Ч. Дапвиннің эволю-цияльқ
даму теориясы бойынша, органикалық өмір жердің даму тарихында ең қарапайым
түрлерден баста-лып, еқ жоғарғы дәрежеге дейін дамып-жетілген. Тау
жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау мақсатъшда органикалық түрлердің
бәрі бірдей жара-
майды, олардың ішінде тек жетекші түрлері ғана пай-даланылады. Олар тез
өзгергіш болып, сонымен қатар жер бетінде кең тар^лып, аз ғапа
геологиялық кезевді алып жатуы қажет. Сонымен, геологтар Жер бетінде өмір
сүрген органикалық дүниенің қазба-калд қтлръш және жер қыртысын қүрайтын
тау жыиыстарыкыд кү-рамы мен қүрылымдық ерекшеліктерін зерттеу негіяін-де
Жердің даму тарихын жеке кезеңдерге бөледі. Букіл жер шарын түгел
қамтитын стратиграфиялық және со ған сәйкес геохронологиялық шкаланыц
негізін қалайды. Стратиграфиялық және геохронологиялық атаулар
(Халықаралық келісім оойынша қабылданып) 1881 ж.
және 1900 ж. болған Халықаральқ геологиялық конгрестің екінші және
үшінші сессияларында бекітілді. Стратиграфиялық және геохронологиялық
бөлімдер мен бөлімшелер мына төмендегідей болып ажыратылады:
Стратиграфия
Эонотема
Группа (топ)
Система (жүйе)
Бөлім
Ярус (қабат)
Кейде жеке бір аудандарда зерттелген қабаттар Халықаралық келісім
бойынша қабылданған шкаламен салыстыруға келмесе, онда олар үшін жергілікті
атау-лар беріліп стратиграфиялық ұсақ бөлімдер мен бөлім-шелерге (свита,
подсвита, серия) ажыратылады,
Стратиграфиялық шкала — белгілі бір уақьт аралығында рет-ретімен
қабатталып жиналған шөгінді жыныстар жиынтығын, ал оған сәйкес келетін
геохронологиялық шкала — уақыт мерзімін көрсетеді. Шартты түрде
стратиграфиялық атаулар стратондар, ал геохронологиялық үғымдар геохрондар
деп аталады.
Пайдалануға ыңғайлы болу үшін екі шкаланың да бөлімдері мен бөлімшеле^і
бірдей атаулармен яталады, Стратиграфиялық бөлімдер төменгі, орта және
жогарғы болып бөлінеді. Соған сәйкес ғеохронолоғиялық кезеддер — алғашқы,
орта және соңғы болып ажыратылады. Эонотемалдр — бірнеше эраларды
(заманаларды) қамтитын ең ірі стратиграфиялық топтардан (эратема-лардан)
түрады.
Қазіргі кезде жердің тарихы екі эонотемаға ажыра-тылады:
1. Фанерозойлык (грекше фанерос—айқын, зоэ—
мезозой және кайнозой топтарын біріктіреді.
2. Криптозойлық (грекше криптос — жасырын, құпия, зоэ — өмір) —
протерозой және архей топтарын біріктіреді.
Топтар — бір эра (заман) бойы қабатталып жиналған шөгінді жыныстар
жиынтығын құрайтын стратигра-фиялық үғіям. Олар Жер қыртысының даму
тарихында өте үзақ кезеңдерді қамтиды. Топтардың шекарасы органикалық
дүниенің күрт өзгеріп, жаңа түрлердің пайда болуымен анықталады. Топтардың
және эралардың атаулары (грек сөздерінен қүралады) алғашқы қарапайым
өмірдің пайда болу және олардың даму сатыларымен байланысты.
Ең алғашқы тіршіліктің бастамасы — Жердің кене тарихымен байлан-тысы. Бұл
уақыт архей (грекше ар-хеос — көне, ескі деген мағынада) деп аталады.
Одан кейінгі уақыттар протерозой (грекше протерос — бі-*) рінші,
алғашқы деген мағынада); палеозой (грекше палеос — ескі);
мезозой (грекше мезос — орта). кайнозой (грекше кайнос — жаңа)
болып бөлінеді.
Жүйелер белгілі бір периодта (дәуірде) жиналған шөгінді
қабаттарынан құралады. Олардың атаулары, әдетте, шөгінді жыныстардың
алғашқы табылған орындарына қарай, жергілікті (кембрий, девон, пермь, юра)
. атаулармен аталады. Мысалы, девондық жүйе Англиядағы Девоншир атты
граф жерінің; пермьдік жүйе \ Пермь облысының атымен аталады. Сол
сияқты жергілікті халықтардың атымен (ордовик, силур) немесе
шөгінді жыныстардың құрамына (таскөмір, бор) байланысты аталады. Ал кейде
олардың ішкі бөлімшелерінің санына қарай (мысалы, триас — үштік) да
аталады.
Жүйелер белдеулерге ажыратылады. Оған сәйкес келетін уақыт аралығы
эпохалар (кезеңдер) деп аталады.
Бөлімдер — қабаттарға (ярустарға), соған сәйкес эпохалар (кезеңдер)
ғасырларға ажыратылады. Ең соңында қабаттар зоналарға, ал ғасырлар
жылдарға бөлінеді.
Стратиграфиялық бөлімшелерді ажырата білу үшін шартты белгілер қабыл-
данған.
8-лекция. Экзогендік геологияоық процестер
Тау жыныстарының үгілу
процестері
Физикалық үгілу
Химиялық үгілу
Биологиялық үгілу
Экзогендік процестердің негізгі энергия көзі, жоға-рыда айтылғандай,
Күннің жылу энергиясы және гравитациялық күіштері болып саналады. Олар төрт
топқа: 1) үгілу; 2) үгілу өнімдерінің жаңа орынға тасымалданып көшуі, яғни
орын ауыстыруы; 3) аккумуляция (шоғыр-ланып жиналу); 4) диагенез
(шөгінділердің тасқа айналуы болып ажыратылады.
1-сұрақ.Үгілу (выветривание — немісше веттер — ауа райы деген
мағынада) процессі деп, жер қыртысын қүрайтын алғашқы заттардың (магмалық,
метаморфтық және шөгінді жыныстардың) жер бетінде табиғи үздіксіз жүріп
жататын биохииялық) әр турлі әрекеттердің нәтижесінде (ыстық. ауа мен
салқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Геология пәні туралы түсінік
Геология пәнінің табиғи пәндермен
салалық байланыстары
Геология пәнінің зерттеу әдістері
Геологяның шаруашылықтағы маңызы
1-сұрақ.Геология— Жер туралы ғылым (грекше гео — жер, логос — ғылым).
Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі бір орнымен анықталатын, өзіндік
физикалық және химиялык қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр
уақытта дамып, өзгеріп отыратын курделі дене.
Жерді зерттейтін ғылымдардың қатарына геологиямен қатар астрономия,
физикалық география, геофизика, геохимия және т. б. ғылым салаларын да
жатқызуға болады. Олардың әрқайсысілның өзіндік зерттеу әдістері мен
ғылыми мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады.
жердің өткен тарихын қалпына келтіру (реконструкция) арқылы,
оньщ даму заңдылықтарын анықтайды. Қысқаша айтқанда,
геология жердің^ жаратылысын, құрылысын, қүрамын және оның эволюциялық
дамуын зерттейді. Сонымен қатар, ол жер қойнауында кездесетін
алуа;н түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын
да анықтайды. Бірақ, жердің ішкі терең қабаттарын зерттеу әдістерінщ
бүгінгі кун тұрғысынан жеткіліксіздігінен жетілмегеидігін ескерсек,
әзірше геология жердің ең жоғарғы (беткі) қабаттарын (жер қыртысын)
зерттеумен ғана шектеліп келеді деуге болады.
Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне физика, химия және
математикаға) кәбірек сүйенеді. Олардың зерттеу әдістерін
пайдаланады. Соның нәтижесінде соңғы кездері геофизика және геохимия
ғылымдары ерекше дамып келеді. Ал жердің жаратылысын түсіндіруде және
оның ғарыш кеңістігіндегі алатын орнын анықтауда геология ғылымы
астрономия және космология ғылымдарына сүйенеді. Соңғы жылдары басқа
планеталарды жермен салыстыра отырып жүргізілген ғарыштық зерттеу
жүмыстарының нәтижесінде салыстырмалы планетология атты ғылым саласы
қалыптасып келеді. География мен геология ғылымдарының арасындағы тығыз
қарым-қатынас ерте кезден-ақ белгілі. Әсіресе, эндогендік жер астылық)
және экзогендік (жерүстілік) ізрсдестірудің нәтижесінде пайда болатын
бедер пішіндері соның дәлелі. Жер бетінің бедерін зерттейтін ғылым—
геоморфология, геология мен географияның_ екеуіне де бірдей ортақ.
Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына
жіктеледі. Жер қыртысының қурамын зерттейтін ғылыми пәндер — минералогия,
петрография, литология болып саналады.
Минералогия (ескі латын тілінде минера—руда) — минералдардың (химиялық
табиғи қосындылардың) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қүрамы мен
қүрылысын және физикалық-химиялық қасиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше петрос жартас) — тау жыныстарының
қүрамы мен құрылысын және олардың пайда болу (генсзис) жолдарын анықтайды.
Литология (грекше литос — тас) — шөгінді тау зкыныстарының құралу
және өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Жер бетінде жердің ішкі
қабаттарында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс
түрғысынан зерттейтін ғылым — динамикалық геология деп аталады. Динамикалық
геология жеке ғылым тармақтарына (геотектоника, сейомология, вулканология)
ажыратылады.
Геотектоника (грекшіе тектоника — қүрылымдық архитектура) —. жер
қыртысының қүрылымдық элементтерін және оның деформациялық қозғалыс
заңдылықтарын қарастырады. Тау жыныстарының орналасу заңдылықтарын және
олардың жатыс пішіндері мен қүрылымдық элементтерін зерттейтін
геотектониканын бір бөлімі — қүрылымдық геология деп аталады.
Сейсмология (грекше сейсмос—сілкіну) — жер сілкінудің қандай себептерден
болатындығығ зерттейтін ғылым.
Вулканология — вулкандық құрылымдар мен вул-
кандардың нәтижесінде пайда болған тау жыныстарың зерттеу арқылы магмалық
әрекеттердің даму заңдылықтарын анықтайтын ғылым.
Жердің даму тарихын тарихи геология және қүрлықтағы теңіздің өзгеруін
палеогеография ғылымдары зерттейді.
Тарихи геология — жер қыртысының жалпы даму кезендерін зерттейтін ғылым.
Жер қыртсын қүрайтын тау жыныстарының қабат-қабат болып орналасу тәртібін
немесе реттілігін және олардың қүралу уақытын анықтайтын тарихи геологияның
бір бөлімі — стратиграфия (лат. стратум — қабат) деп аталады.
Стратиграфиялық зергтеу жүмыстары палеонтоло„гиямен (грекше палеос —
ескі, онтос — өмір, тіршілік) тығыз байланыса жүргізіледі. Палеонтология
— ескі органикалық қалдықтардың (фауна, флора) сақталған түрлерін зерттей
отырып, олардың өмір сүрген дәуілерін анықтайды. Соған сәйкес тау
жыныстарының салыстырмалы пайда болу уақыты айқындайды.
Палеогеография..— өткен геологиялық дәуірлерде болған жер бетінің
физикалық-географиялық өзгеру жіағдайларын зерттейді.
Жердің іжеке аймақтарыныц даму жолдарын және олардың геологиялық қүрылым
ерекшеліктерін зерттейтін геологияның үлкен бір бөлімі — аймақтық геология
деп аталады.
2- сұрақАстрономия..— жерді ғарыш кеңістігінде кездесетін планеталардың
бірі ре-тінде қарастыра отырып, оның жаратылысыін, құрылымын және козғалыс
зақдылықтарын зерттеиді.
Геохимия — жер қойнауында кездесетін әр түрлі химиялық элеменгтердің
орналасу немесе таралу (бір жерге жинақталып шоғырлануын немесе сейіліп
орын ауыс тыруын) заңдылықтарыи зерттейді
Геофизика— жерді қүрайтын тау жыныстарының физикалық қасиеті және
оның терең ішкі қабаттарында тоқтаусыз жүріп жатқан физикалық процестердің
ерекшеліктерін
Геохимия — жер қыртысының құрамы мен қүрылысын және оның терең
койнауында жүріп жатқан эндогендік цроцестердің өзіндік ерекшеліктерін
зерттей отырып практикалық мақсатта қолданылаттын ілімдердің ішінде
пайдалы қазбалар туралы ілімііің гидрогеология және инженерлік геология
ғылымдарының маңызы өте зор.
Пайдалы қазбалар туралі ілім — әр түрлі (рудалы, рудасыз) кен
орыңдарыныд жаратылысын (генезис), орналасу зандылықтарын, өзіндік
формаларын, ендірістік қажеттілігін зерттейд.
Гидрогсология — жер асты суларының пайда болуын, химиялық қүрамын және
олардың динамикалық қозғалысын, ал инженерлік геология — әр түрлі қурылыс
объектілерін салу барысында жер қыртысыньң жоғарғы қабаттарының құрылымдыіқ
ерекшеліктерін (қатты-жұмсақтығьн, сейсмикалық орнықтылығын) зерттейтін
ғылым.
Методикалық және экокономикалық геология ғылымдары қатарында: геологиялық
картаға түсіру, барлауіздеу жұмыстарырі жүргізу, рудалык, шахталық жәке
өндірістік геалогия салаларының атап өтуге болады.
3-сұрақ.Геологиялық картаға түсіру бағыты — геологиялық карталар жасау
әдістерін жетілдіру және оларды іс жүзінде пайдалану жолдарын қарастырады.
Атап айтқанда, белгілі бір аймақтарда кездесетін тау жыныстарының жатыс
пішшдерін, геологиялық құрылысын, құрамын және пайдалы қазбаларын жан-жаы
зерттеу арқылы, көзделген масштаб бойынша геологиялык карта жасау
жұмыстарымен айналысады.
4-сұрақ.Барлау-іздеу жұмыстарының негізгі мақсаты ашылған кен орнының
жаратылысын, геологиялық орналасу жағдайын толығырақ зерттеу, сонымен қатар
пайдалы қазбалардың қорын анықтап толығымен игеру мақсатында оның
экономикалық тиімділігін артіырудың жолдарын қарастыру. Ең соңғы мақсат—
кен орнын пайдалануға (эксплуатацияға) беру болып саналады.
Рудалық, шахталық және кәсіпкерлік геология салаларында (руда, көмір,
мұнай мен газ өндіретін) геологиялық міндеттерді атқаратын қызмет орындары
ұйымдастырылады.
Жалпы геология курсының негізі — динамикалық геология болғанымен, бұл
курста геологяның басқа салаларының да басты-басты ұғымдары мен түсініктері
қысқаша баяндалады. Жалпы геология курсында жер және жер қыртысытысы
жөніндегі ғылыми мәліметтер бір-бірімен тығыз байланысты тұрде
қарастырылады.
Соның нәтижесінде жер және жер қыртысы туралы жалпы ұғым алғашқы курстан
бастап қалыптасады.
Жалпы геология курсында алғашқы калыптасқан білім,.студенттер үшін кейінгі
курстарда оқылатын геологияның басқа салаларын дұрыс түсінудің негізі болып
табылады
3-лекция.Жер қыртысының құрамы мен құрлысы
Жер қыртысының құрамы
Литосфера
Ішкі және сыртқы мантия
Ядро түсінігі
Көне геологиялық дәуірлерде Жердің магнит өрісінің }күші көбейіп не
азайып, өзгеріп отырған: жоғарыда ай-^тылғандай, тіпті магнит полюстері де
орындарынан ал-'масып отырған. Осы себептерден келіп, мысалы, дино-заврлар
жойылып, адамзаттың тегі тез дамып отырды, Жер климатының өзгеруі де осы
геомагнит өрісіне бай-ланысты.
5. ЖЕРДІҢ ІШКІ ҚҮРЫЛЫСЫ
Миллиардтаған жылдар бойы Жердің ішкі құрылы-сы қалайша өзгеретінін
білу үшін әуелі оның қазіргі іш-кі құрылысын анықтау керек. Бұл оңайға
түсе қоймай-ды, өйткені Жер койнауын біз 12,5 км тереңдікке дейін ғана
бұрғылай аламыз. Одан әрі қарай тек жанама жол-мен ғана бас сүға
аламыз.
Жер қүрылысының басты өзгешелігі — оның физика-лық қасиеттері бір текті
емес, радиусы бойындағы зат-тар әлденеше қабаттарға жіктеледі. Жердің
ішкі бел-деулерінің құрамы мен физикалық күйін әр түрлі гео-физикалық
әдістер арқылы білеміз. Олардың ішінде ең маңыздысы сейсмикалық әдіс
(сейсма — сілкіну) Жер сілкіну — толқынның тарауы емес пе? Маман гео-
физиктер осы жер сілкінуінен немесе қолдан туғызған жарылудан тараған
толқындарды аспаптармен тыңдап, ұстай алады.
Жер сілкіну ошағынан екі түрлі толқындар тарайды. Қума толқын (Р) суға
лақтырған тас толқынындай қат-ты, сүйық, газ денелердің бәрінен тарайды.
Екіншісі — көлденең (5) толқын кесіп өткен ортаның көлемшің өз-геруіне
байланысты тарайтындықтан ол тек қатты дене-лерден өтеді (2.4-сурет). Екі
толқыннырі да жылдамдығы өздері шарпып өтетін жыныстардың тығыздығына бай-
ланысты. Ендеше, соларды байыптап елшеп, жазып, те-реңдегі жыныстардың
физикалық күйін және қай тұста (тереңдікте) жатканын білеміз.
Міне, осылайша зерттей келе, Жер шары негізінде үшқабаттан тұратыны
анықталды (2.5-сурет):
1) Жер қабығы — Жердің үстіңгі қабаты. Ол қабыр-шақтай жұқа, шамамен
жер радиусының 0,6%-ін алады. Қалыңдығы мүхиттар астында 5—10 км, жазық
жерлер-де 30—40 км, Памир, Гималай сияқты за-ңғар таулар астында 50—70
км.
2) Жердің мантиясы (грекше мантиум — сырт киім
Жер қабығынан кейін 2900 км тереңдікке жетеді. Оны
жоғарғы (900—1000 км-ге шейін) және төменгі мантия
деп бөледі, кейбір ғалымдар мантияны үш кабатқа бө
леді.
3) Жер ядросы (езегі). Оны да сыртқы (5000 км
шейін) және ішкі ядроға жіктейді.
Сейсмикалық қума толқын жер қабығының төменгі тұсынан 6,5—7,0 кмс, ал
көлденең толқын 3,7—3,8 кме жылдамдықпен тарайды (2.3-сурет). Мантияда
жер қа бығының кума толқыны кенет өсіп (8,0—8,3 кмс), көл-денең толкын
4,5—4,7 кмс жылдамдықпен ететін айырық бетпен бөлінеді. Осы бетті алғаш
рет 1911 жылы югослав геофизигі А. Мохоровичич кәрсеткен болатын, сол ма-
манның атымен ол шекті Мохоровичич беті немесе шегі (қысқаша Мохо, немесе
М) деп атайды.
Мантияның жоғары жағында салыстырмалы тығыз-дығы кем, жыныстары жұмсақ
қабат бар. Оны а с т е н ос ф е р а (грекше астянос — влсіз, жұмсақ) деп
атай-ды (2.6-сурет). Онда сейсмикалық толқындардың, әсі-ресе көлденең
толқынның, жылдамдығы баяулап, электр өткізгіш қабілеті есе туседі. Демек
оның түтқырлығы шамалы, жапсарлары жіпсіген. Өйткені жердің ішкі қа-24
батына тереңдеген сайын жылудың өсуіне байланысты құрамындағы заттардың 1
—10 проценті балқыгі^кетеді. Астеносфера қабаты құрлықтар астында 80— 120-
км-ден 200—250 км-ге, мүхиттар астында 50—70-тен 300— 400 км-ге дейін
терендікте орналасады. Осы пәннін, соң-ғы бөлімдерінен тереңде жатқан зор
геологиялық про-цестер үшін астеносфераның маңызы күшті (әсіресе маг-малық,
қатпарлық процестер үшін) екенін білеміз. Оны Жердің қазан-ошағы деп
атасақ та болады.
Жер қабығы мен мантияның астеносферадан жоғары бөлігін біріктіріп л и т о
с ф е р а (грекше литос — тас) деп атайды. Оның заты қатты кристалдық
күйде.
Астеносферадан темен қарай сейсмикалык толқын-дар жылдамдығы өсе
бастайды. Қума толкынның жыл-дамдығы мантияның астыңғы жағында 13,6 кмс-
ге, көл-денең толқынның жылдамдығы 7,2—7,3 кмс-ге жетеді. Мантия заты
қатты. Ал ядро мен мантия шегінде бірін-шісінің жылдамдығы 13,6 кмс-ден
қайтадан 8,1 кмс-ге кемиді. Ендеше бүл түста тағы бір сейсмикалық айырық
бар екенін сеземіз. Одан соң кума толқынның жылдам-дығы біртіндеп артады
да, сыртқы ядрода 10,5 кмс-ге,
рынғы Гондвана, яғни қазіргі оқтүстік жарты шарда- қүрлықтарды жоғарғы
палеозой кезінде жайлаған іақлұқаттар мен өсімдіктердің бір-біріне
үқсастығы. іол кезде бүкіл оңтүстіктегі құрлықтарды сірескен мү-Іарт
басты, ал олар қазіргі кезенде экватордың тұсында ірналасқандықтан
ешқандай ауқымды мұзарт болуы •йға сыймайды. Ақыр соңында А. Вегенер
қазірде інықталғандай, қүрлық табанында гранитті қабат, мү-іиттар түбінде
базальттар төселуін көрсете келіп, мүхит-"ың гранитті төсеніштен жүрдай
болуы үшін материктер Ьалқып, әуелгі орнынан жылжып көшуі тиіс деген қоры-
гынды жасады.
А. Вегенер болжамы бойынша, материктерді базальт қыртысы бетімен
жылжытатын күш Жердің айналу кү-Іиі. Сол күштің әсерінен қос Америка
батыс бағытта р,алқиды да, Тынық мүхит табанындағы базальттің те-
іеурінінен Кордильер, Анды таулары бой түзейді. Қері-інше, Азия-Австралия
қүрлықтары батыс бағытқа қа-ай зытқан шағында кебісін жоғалтқандай,
доғалы ралдар тізбегі үзіліп, түсіп қалады. Вегенерді жақтау-ылар Жердің
полюстен тепкіш күшін де іске қосты. л күш материктерді полюстен
экваторға қарай ығыс-ырып, мақдай алдыкда ендік бағыттағы Альпі-Гималай ау
сілемдері бой түзеуі тиіс. Бірақ геофизиктер Жердің йналу күштерінің
қүрлықтарды сеңдей соқтықтырып, ылжытуға шамасы келмейтінін дәлелдеді.
Геологтар •олса, геосинклиналды белдеулердін, мантияға кірген ерен
тамырлары кеме зәкіріндей қүрлықтарды олай-йүлай жылжытпайтынын айтып, А.
Вегенер болжамына күмән келтірді. А. Вегенер олармен айтысып
үлгіре алмады, ол 1930 жылы Гренландияда ғылыми сапарда жүріп қайтыс
болды, оньщ өз кезіндегі аты шулы түжы-рымдамасы біртіндеп үмытылды.
Литосфералық плиталар тектоникасы. 1957 жылдан бастап мүхиттар түбін
геология-геофизикалық түрғыдан зерттеу жүмыстары жеделдете жүргізілді.
Соның арқа-?сында бүрын ғылымға белгісіз болып келген біртала?
жаңалықтар анықталды. Олар: 1) астеносферанық ақи қаттығы, 2) мүхиттардың
әлемдік орталық жоталарь ,мен олардьщ төбе қырқасындағы рифтерді ашу,
3) қүр лықтар мен мүхиттар қабықтарының қүрамынын д^ қалыңдығыньщ да
бір-бірінен өзгешелігі, 4) мүхит жс таларына жақындаған сайын мүхит
шөгінділерінщ ж^ қарып, жасынық да жасаруы, 5) мүхит жыиыстарындағ
7-лекция.Жер сілкіністері
Жер сілкіністерінің болу себебтері
Жер сілкіністерінің қысқаша тарихы
Жер сілкіністерін зерттеу әдістері
Жер сілкіністерін алдын ала болжау
Жер сілкіністерінің Жер бетінде таралу географиясы
11-лекция.Жер асты суларының геологиялық қызметі
Жер асты сулары туралы түсінік
Гидрогеология ғылымының даму сатылары
Жер асты суларының түрлері
а Конденсациялық сулар
б.Ювенил сулар
в.Седиментогенездік сулар
г.Инфилтрациялық
12-лекция. Жер бетіндегі мұздықтардың геологиялық
қызметі
Мұздықтардың геологиялық
бұзушылық әрекеттері
Құрлық мұздықтары
Тау мұздықтары
Экзарациялық әрекеттер
1-сұрақ. Мұздықтар геологиялық бұзушылық әрекетМүздарға гидросфера
мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, үзақ жылдар бойы
қабатталып жинялған қар, су беті, жер асты мүздары, шельфтік мұздар,
мұхиттарда кездесетін қалқыма мүздар (айсбергтер) жатады. Олар
жербетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде
кездесетін мүздар құрлықта, теңіз жағалауларында (шельфтерде) ондаған,
жүздеген мың жылдар бойы қалыптасады; қардың қайта кристалдануынан,
еріген судың қатуына байланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен
мұздардың табиғи жиынтығы болып саналады.
Жер бетілік мүздардың құралуына ғасырлық орташа температураның 5—7°С-қа
төмендеуі және осыған сәйкес климат ылғалдылығының артуы себепші болады.
Температураның осындай ауытқуларына байланысты полярлық және қоңыржай
ендіктерде мұзды аймақтар қалыптасады.
Жербетілік мұздар құрлықтарда атмосфералық ылғалдықтың артуына,
дүниежүзілік мұхит денгейінің төмендеуіне (120 м-ге дейін) әсерін
тигізеді.
Жербетілік мұздар жамылғы мұздықтар және таулық мұздықтар болып
ажыратылады.
Теңіздік мұздар ұзақ жылдар бойы жүзіп жүретін қалқыма мұздықтардан
(айсбергтерден) қүралады. Олар өздігінен де және құрлықтағы мүздармен де
байланыс-ты дамиды. Мысалы, Солтүспғ мұзды мұхиттың мұз жамылғысы,
Оңтүстік жарты шардың ықпа мұздары, шельф мүздары, айсбергтер.
Жерастылық мұздар көп жылдар бойы қатып, тон; болып жатқан тау
жыныстарын қамтиды. Жердің даму тарихында мұз басу дәуірлері протерозой,
палеозой, кайнозой эраларын қамтиды. Төменгі аптропогенде березин, ока,
ортаңғы антропогендо днепр, москва, карель, осташков, сартан мүз басулары
және скандинавия, жаңа жер, солтүстік орал, канада жәме т. б. мұзбасу
орталықтары болған
2-сұрақ. Мұздықтар — жер бетіндегі кішігірім шағын мүздықардың
жиынтығы. Олар қатты күйдегі атмосфералық (қар мен бұршақ) жауын-шашынның
жалпы мөлшері, оның еріген және ауаға буланған үлесінен артық болған
жағдайда, тау беткейлерінің қарлы жиеғінен жоғары орналасқан бөлігінде
пайда болады. Жер шарындағы бүкіл мұздықтардың жалпы көлемі 30 млн. км3, ал
олардың ауданы — 16,3 млн, км2, яғни жалпы қүрлық ауданының 11%-
3-сұрақ. Таулық мұздықтар — биік тауларда қалыптасып, тау шыңдарын,
шатқалдарды, кең ойықтар мен түрлі ойдым-дарды қамтиды. Көбінесе олар мұзды
өзен түрінде тау ақғарын бойлай созылып жатады. Мүн-дай аңғарлардың өзіндік
пішіні науа (астау) тәрізді болады. Олар трогтар деп аталады. Мысалы
Кавказда, Памирде, Оралда жәие т. б. тауларда. Тау мүздықтары тәулігінс 0,1
м-дек 7 М-ге дейінгі жыл-дамдықпен қозғала алады. Ең жоғарғы жылдамдық,
Памир тауының Аю мұздығындо: (1963 ж.) белгілі болды. Оыың шамасы тәулігіне
50 м-ге дейін жетті.
Материктік мұздықтар — аралдарды немесе кочти-ненттерді толық жауып
жатады. Мүкдай мұздықтар Гренландияда, Шпицбергенде, Антарктидада және
т. б. аймақтарда кездеседі .
Олардың қалындығы мыңдаған метрге жетеді. Мысалы, Антарктидада мұз
қабатының қалыцдығы 4200 м-ге жетеді. Гренландия мүздарының мұхитқа қарай
қозға-лу жылдамдығы тәулігіне 4—37 м-ге жетеді. Мұхит жа-ғалауына жеткенде
мұз жарылып бөлшектенеді. Соның. ііәтііл^есіиде пайда болган айсбергтер жел
мен судьщ. ағынымен ашық мүхитқа қарай ығып, біртіндеп ери бастайды.
Аралық мұздықтар төбесі жайпақ тауларда қалып-тасады Олар бөлшектенбей,
тұтас бір мас-са түрінде шоғырлана келе құз-шатқалдарды бойлай сүйірлене
тарайды. Осы тектес мұздықтар Скандинавия түбегінде байқалады. Жердің
геологиялық даму тари-хында мұндай мұздықтар ТМД-ныц Евроиалық бөлігін-де
де талай рет (бес рет) болғандығы анықталды. Ма-териктік мүздықтардың
қозғалысы Скандинавия түбегі жағынан басталған.
Қазіргі уақытта мұздар жер бетінің 11%-ін алып .жатыр. Олардың ішінде
полярлық аймақтардың үлесі-не — 98,5%, ал қалған 1,5%-і биік таулы
өлкелердің үлесіне тиеді. Сонымен, мұздықтардың атқаратын гео-логиялық
қызметі тау жыныстарын бұзу және үгілу заттарын жаңа орындарға тасымалдап,
қолайлы бір орындарға жинақтау болып саналады.Мұздықтардың бұзушылық
әрекеті, әсіресе олар қозғалған кезде орасан зор. Бүл әрекеттердің
нәтижесінде алып ойықтар, қазан-шұңқырлар мен апандар, айғыз-айғыз
жолақтар, ойма шұңқырлар пайда болады. Қалыңдығы 100 м-дей мұз қабаты
жылжығанда, оның табанына түсетін қысым мөлшері әрбір текше метрге 92 т-дай
болады екен. Осындай қысым күшінің әсерінен бүзылып бөлшектенген тау
жыныстары мұз массасымен бірге, оның ішінде қалып қояды. Қалың мұз
массалары жылжып, қозғалған кезде оның арасындағы тау жыныс-тарының үшкір
қырлы кесек бөлшектері тегістеліп, жұмырланып және жылтырланып өзіндік
бедер пішіндері калыптасады.
4-сұрақ. Мүздықтардын, бұзушылық әрекеті экзарация (латынша
экзарацио жырту деген мағынада) деп атала-ды. Экзарациялық әрекеттің
нәтижесінде кар, трог, қой-маңдай тас, бүйра толқын қүз жартастар түріндегі
бедер пішіндері пайда болады.
Беткейлері тікшіл болып келген шағын қазаншұң-кырлар карлар деп аталады
жайпақ бет-кейлі жақтары мұздықтың бастамасын, ал тікшіл беткейлі жақтары
оның қозғалу бағытын көрсететін оқшау жартастар қоймацдайтас деп аталады.
Олардың беттерінде байқалатын айғыз-айғыз сызаттар мүздықтың жылжмп
қозғалуы кезінде туатын үйкеліс күштеріне байланысты деп түсіндіріледі.
13-лекция. Теңіздердің геологиялық қызметі
Теңіздердің геологиялық
бұзушылық қызметі
Литоралдық шөгіділер
Сублиторалдық шөгіділер
Хемогендік шөгінділер
1-сұрақ.Жер бетінің 70,8%- алып жатқан мұиттар мен теңіздерде судың
орасан зор массасы (1,37 млрд. км3) шоғырланған. Су тұрақты гүрде үздіксіз
қозғалыста бола отырып, қоршаған ортамен тығыз байланысты. Құрлықтан
ерітінділер турінде әкелінген бүкіл материалдар сулы ортада тұнып, әр түрлі
шөгінді тау жыныстарын түзеді. Сонымен бірге теңіз суы мен мұхит сулары
суда өмір сүретін органикалық дүниенің тіршілік ортасы болып саналады.
Жағаға таяу саяз сулы (0—200 м) аймақтар шельфті аймақ деп аталады. Олар
континенттердің су астындағы жалғасы болып табылады. Теңіздер мен мүхиттар-
дын жалпы ауданының 7,6%ті шельфтердің үлесіне тиеді, 200 м-ден 2000 -ге
дейінгі тереңдікте — материктік беткей, 2000 м-ден 6000 м-ге дейінгі аралық
— мүхит шарасы (мұхиттық аймақ), 6000 м-ден 11000 м-ге дейінгі тереңдікте
терең сулы шүңғымалар мен мұхит орта-лық тау жогалары орналасады Мұхиттық
жоталардың орталық бөлігінде мыңдаған км-ге созыл-ған аса терең
жарылыстармен шектелген рифттік аңғарлар орналасады.
Мұхиттар мен теңіздерде өмір сүріп, тіршілік ететін организмдердің
түрлері жалпы үшке бөлінеді.
Бентос — теңіздің құрлықтың саяз келген су алқап-тарында (саз-топырақ
арасында) тіршілік ететін организмдер.
Планктон — әр түрлі тереңдікте тіршілік ететін организмдер. Өсімдіктер —
фитопланктон және жануар-лар — зоопланктон деп аталады.
Нектон — суда қалқып журіп тіршілік ететін омыртқалы организмдер.
Теңіздің геологиялық әрекеті екі бағытта (бұзушылық және жасампаздық)
жүріп жатады.
Бірінші бағыттағы процестерге абразиялық, ал екін-ші бағыттағы
әрекеттерге туну, шөгу процестері жатады. Теңіздің бұзушылық әрекеті
(абразиялық) желден пайда болған толқындардың, теңіздің тасуы (трансгрес-
сия) мен қайтуы (регрессия) кезіндегі толқындардың, теңіз ағыстарының
әрекетіне байланысты байқалады.
Ең күшті бүзушылық әрекет толқындар үлесіне тиеді. Тедіз толқыны су
бетінде күштірек байқалады. Толқын күші біртіндеп баяулай келе теңіздерде —
100 м, мұ-хиттарда — 200 м тереңдікке дейін таралады.
Ең пәрменді күш — соқпа толқындар күші. Соқпа толқын жағаға жақын келіп,
жылдамдығы азайған кез-де биіктігі арта түседі де, жағадан кері төңкеріліп
кері бағыттағы қума ағысты тудырады.
Абразиялық процесс кезінде бір мезгілде үш түрлі фактор әрекетке
араласады: 1) толқындардыіі гидрав-ликалық соққысы (жағаға түсетін
динамикалық қысым күші ~ 10 тм2); 2) толқыи үйіріп әкеткен тау-тастар-дың
кесек бөлшектерінің соққылары мен үйкеліс әре-кеттері (ірі тастардың
салмағы кейде 100 т-дан астг.м келеді); 3) судың химиялық әсері. Су тау
жьшыстарыа ерітеді және тау жыныстарының қүрамын құрайтын ми-нералдармен
реакцияға араласады.
Тау жыныстарының бұзылуына теңіз жәндіктері мен есімдіктер дүниесі де
әсеріп тигізеді. Абразиялық әрекеттер тіршіл келген құзды-жақпартасты
жағаларда күшті байқалады. Мұнда ең алдымен жағадағы жартастардың етегінде
шағын ойықтар пайда болады. Үйіріле соққан соқпа толқыидардыц күші артқан
сайык, кі-шігірім ойықтар кецейе келе қуыстарға айиалады. Мұн-дай
қуыстардың одан әрі терелңдеуі үстіңгі беткейдің кері шегінуіне әкеліп
соғады
Осындай процестердің нәтижесінде (жағалау сызығы судан біртіндеп шегіне
келе) абразиялық терраса қалыптасады. Кейбір орындарда абразиялық террасаны
мүжілген тау жыныстарының кесек бөлшектері жауып жатады. Олар біртіндеп
қозғалыска араласып уатылады. Домалай жылжып үйкелудеи малта тасқа, қиыршық
тасқа, құмға және одан да үсақ бөлшектерге айналады. Кейінірек олар
абразиялык террасадан алыстап көшіп қонады да, су астында аккумулятивтік
терраса қүрай-ды. Су толқындары жағаға келіп бүрыштай соққанда,. тау
жыныстарының кесек бөлшектері жағаны бойлай орын ауыстырады.
Ерімтал жыныстардан қүралған жарқабақтар теңіз. суында оңай еріп, оның
төменгі жақтарында үңгір қуыстар, ал жоғарғы бөліктерінде кішігірім ойықтар
пайда болады. Шөгінді жыныстардан түратын жағ_аларда байқалатын абразиялық
әрекеттердің жылдамдығы жылына бірнеше санткметрден бірнеше метрге дейін
жетеді.
Теңіз іиөгінділері жалпы жер қыртысын құрайтын шөгінді қабаттардың 75%-
ін қамтиды. Олардың жиналып қалыптасуы архей эрасынан басталып, қазіргі
кезге дейін жүріп жатыр.
Олардыц қатарына әк тастар немесе ізбес тастар, юломиттер, мергелдер,
сазды, балшықты жыныстарг. аргиллиттер, алевролиттер және т. б.
жатадыЛГнейс, гақта тастар, мәрмәр (мрамор) сияқты метаморфтық. тау
жыныстары да бүрынғы теңіз шөгінділері болған. Теңіз түбінде жиналған
тұнбалар терригендік, биогендік, хемогендік және вулканогендік болып
ажыратылады. Теңіздің тереңдігіне, оның түбіндегі бедер пішіндеріне,
жағаның алыстығына, ағыс жылдамдығына, орга-никалық тіршілік жағдайларына
байланысты теңіздік шөғінділердің қүрамы мен құрылысы әр түрлі болып
келеді. Жағаға жақып, тайыз сулы ортада терригендік құмдар, малта тастар,
кабыршақ тастар, ал толқын баяу жерлерде балшықтар, саздар, алевриттер
жиналады Су астында кездесетін көтеріңкі жерлерде және шельфті аймақтарда
әр түрлі биогендік шөгінділер, қүмдар, эпиконтиненттік теңіздерде
органикалық заттарға бай саздар, балшықтар мен алевриттер, мергелді, әкті,
кремнийлі-лайлы тұнбалар түзіледі. Тайызсулы теңіз шөгінділерінің құрамында
темір мен марга-нец рудалары, бокситтер жәме фосфориттер бірге кездеседі.
Аутигендік кейбір минералдардыд құрылымдық, текстуралық ерекшеліктері теціз
шөгінділерініі; диагностикалық белгілері болып саналады.
Теңіз шөгінділерінің негізгі қүрамы мен олардыд таралу заңдылықтары
гектоникалық режимге және климат жағдайының ерекшеліктеріне тығыз
байланысты.
Тектоникалық режим теңіз алаптарының қалыпта-суына, теңіз түбі мен теңіз
жағалауларының бедер пііпіндеріне, трансгрессиялық-регрессиялық
процестергг, шөғінді жыныстардың түзілу жылдамдығына және оныд қалыңдығына
әсерін тигізеді. Гумидтік аймақтарда ор-наласқан теңіздерде терригендік
(қүм, алевролит), қоңыржай белдеулердің суық сулы алаптарында диатомдық
лайлы-саздар, аридтік аймақтарда — биогендік-карбонатты жыныстар, тропиктік
аймақтарда маржанды-балдырлы рифтік комплекстер, мүз жапқан аймақтарда
мұздық-теңіздік шөгінділер басым болып кездеседі. Қембрийге дейінгі
эраларда доломиттер, палеозойда хемогендік, мезозой мен кайнозой эраларында
биогендік теңіз шөгінділері кеңінен таралған.
Тедіз шөгінділері болып саналатын темірлі кварциттер протерозой эрасында
қүралған.
Тедіз шөгінділері орналасу жағдайына қарай лито-ралдық, батиалдық,
абиссалдық болып алшратылады
2-сұрақ Литоралдық немесе жағалаулық шөгінділер теңіз жағалауларында, су
деңгейінің трансгрессиялық көтерілуі мен регрессиялық қайту әрекеттеріне
байланысты түзіледі. Олардыд қүрамы қой тастар мен дөңоек тастардан, малта
тастардан, қүмды-сазды жыныстардан және алевриттен түрды. Қейде хемогендік
және органогендік шөгінділер де кездесіп қалады. Литоралдық шәгінділерден
құралған геологиялық қима өте күрделі. Шөгінді қабаттардың құрамы тік және
көлденед бағытта тез өзгеріп, тез алмасып отырады. Құмды жағаларда
байланысты жағалық шөгінді белестер (бір немесе бірнеше) құралады.
Көне замандарда құралған литоралдық шөгінділердің құрамында көмір
қабаттары кездеседі.
3-сұрақ Сублиторалдық шөгінділер материктердің су астындағы 100—200 м-лік
тереддігінде түзіледі. Олардыд құрамы қүрлықтағы үгілу продестерінің
ерекшеліктеріне және су жиналатын тау жыныстарыныд ми-нералдық қүрамына
байланысты.
Тау жыныстарыныд ед ірі кесек бөлшектері қүрлық-қа таяу жерлерде
жиналады. Тедіздід гидродинамика-лық ерекшеліктеріне байланысты қүм мен
лайлы жыныстар шекарасы 25—50 м-ден 100—150 м-ге дейінгі теред-.діктерде
байқалады. Ірілі-ұсақтығына қарай шөгінді жыныстар төрт топқа бөлінеді: 1)
ірі кесекті бөлшектер-ден қүпалған псефиттер (дедбек тастар, қой тастар,
мал-та тастар және қиыршық тастар); 2) қүмды жыныс-тар — псаммиттер (ірілі-
үсақты түйіршіктерден қүрал-ған кұмдар); 3) алевритті жыныстар —
алевриттер; 4) саз балшықты жыныстар — пелиттер. Кейде ұлутастар-даіі
тұратын шәгінді қабаттар да кездеседі.
Материктердід су басып жатқзн шеткі аймақтарында әк тасты (ізбестас)
организм қалдықтарынан қүралған органогендік немесе биогендік түзілімдер —
маржан (VI. 30-сурет) рифтері жиі кездеседі. Олар — жағалық, тосқауыл жэие
атолды рифтер болып ажыратылады. Маржан рифтерінің өсуіне қажетті жағдай
теңіз суының температурасы 18°С-тан төмен болмауын, су тұздылы-ғын,
тазалығын, су түбі жартасты болып, тереңдігі 40— 50 м-ге дейін болуын қажет
етеді. Мүндай қолайлы жағдайлар Үнді және Тынық мүхиттарында көп кездеседі.
4-сұрақ Хемогендік шөгінділер климат жағдайы ылғалды, түздылығы орташа,
теңіз жағалауларына таяу орындарда темір, марганец рудалары, бокситтер,
фосфориттер, әк тастар, яшмалар түрінде түзіледі.
4-лекция.Геотектоникалық болжамдар және жер қыртысының даму заңдылықтары
Гетектоникалық болжамдар:
Эли де Боммон Кеңеию,Дирактың Сығылу В.Бечер-дің. Пулсация-
В.Блоусовтың ФиксизмА.Вегенердің Мобелизмтеориялары
Геотектоникалық спрединг. Геотектоникалық субдукция және дедукция
Литосфералардың қозғалысықазіргі заман теориясы
15-лекция. Метаморфизм процестері
Мета морфизм туралы түсінік
Метаморфтық ату жыныстары
Метаморфизм түрлері:
Динамометаморфизм
Регионалдық метаморфизм
Контактілк метамофизм
Алғаш рет метаморфизм (грекше метаморфоз— өзгеріске үшырау)
геологиялық термин ретінде ағылшын ғалымы Ч. Лайелдің (1825 ж.) ұсынысы
бойынша ғылыми әдебиеттерге еніп, сонан бері осы уақытқа дейін қолданылып
келеді.
Тау жыныстары жер қойнауында эндогендік әрекеттерге байланысты әр түрлі
термодинамикалық жағдайда азды-көпті өзгерістерге (минералдық қүрамы,
құрылымдық және текстуралық құрылысы жағынан ал-ғанда) үшырап, қайта
кристалданады, басқаша аитқаи да алғашқы түр-сипатын жоғалтады.
Кейде тау жынысының минералдық қүрамы аздап өзгергенімен, оның жалпы
химиялық құрамы бұрынғыша сақталуы мүмкін. Ал басқа бір жағдайда кейбір
элементтер (оның алғашқы құрамын құрайтын) сыртқы ортадан ауысқан басқа бір
элементтермен орын алмастырып, тау жынысының қүрамы едәуір өзгереді.
Олардың текстуралық және құрылымдық өзгерістері қанта кристалдану
әрекеттеріне байланысты байкалады. Бұл әрекеттердің барысында тау
жыныстары әдетте қатты күйінде сақталады. Өте сирек жағдайда (тек терең
қабаттарда ғана) метаморфизм әрекеттері олардың жар-тылай немесе толық
балқуымен сипатталады.
Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі факторлар —
жоғаоы температура (Т), жоғары қысым (р) және химиялық активті заттар
(флюидтер) болып саналады. Флюидтер деп, құрамы ңатрий, калий, кальций,
фтор, бор, күкірт иондарынан және көмір қыш-қылынан тұратын ыстық сулы
ерітінділерді айтады. Ме-таморфизм әрекеттеріне тау жыныстарының барлық
түрлері де ұшырауы мүмкін.
Температураның жоғарылауына байланысты химиялық реакция жылдамдығының тез
артуы байқалады. Мысалы, температура 10°С-қа көтерілсе, химиялық реакция
жылдамдығы екі есе артады; ал 100°С-қа көтерілген жағдайда мың есе артады.
Темиератураның жоғарылауы екі жағдайға байланысты: 1) тау жыныстарының
терең қабаттарға қарай шөгіп, алғашқы орындарынан ауысып орналасу жағ-
дайында, геотермиялық градиент (33 м сайын ГС-қа) бойынша жоғарылайды; 2)
жоғары қабаттарға қарай көтерілгеп ыстық магманың қызу эсеріне байланысты.
Сонымен қатар терең қабаттық ыстық ерітінділер (флю-идтердің) де әсерін
тигізеді.
Көпшілік ғалымдардың иікірі бойынша, метаморфизм әрекеттері 250—800°С
аралығында жүріп жатады.
Қысым күштері — петростатикалык (жан-жақты), бүйірлік (белгілі бір
бағытта) немесе стрестік қысым болип ажыратылады.
Петростатикалық қысым күштерінің ұлғаюы тау жыныстарының жалпы массасына
және олардың терең қабаттарға қарай шөгумен тікелей байланысты. Тереқдік
пен қысымның арасындағы қарым-қатынас төмендегі цифрлар арқылы анықталады:
әрбір 3 км-ге тереңдеген сайын қысым 100 МПа-ға артыіі отырады. Егер
метаморфизм әрекеттері 10 км-ден 500 км-ге дейінгі аралық-та күшті дамиды
деп санасақ, бүл жағдайда петростатикалық қысым 400—1500 МПа шамасында
болуға іиісті. Петросгатикалық қысымның артуы тау жыныста-рыныд жалпы
кь.іемінің өзгеруіне және тығыздығы өте жоғары (меншікті көлемі аз)
минералдардың құралуы-на океліп соғады. Сонымен қатар, иетростатикалық қы-
сым минералдардың балқу температурасын да жоғары-латады. Соның нәтижесінде,
минералдардың қатты күйде қайта түзілу мүмкіндігінің температуралық
шекарасы кеңейеді. Мұндай жаьдай текстурасы біркелкі бо-.лып келетін тау
жыныстарының түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Бүйірлік қысым (стресс) белгілі бір бағытта байқа-латын дислокациялық
қозғалыстардың қарқынды түрде дамуы нәтижесінде пайда болады. Мұндай
қозғалыстар тау жыныстарын құрайтын минералдардың кеңістікте белгілі
бір бағытта созыла орналасуына (белгілі бір заңдылық бойынша),
басқаша айтқанда минералдар-дың деформациялық өзгерістеріне әкеліп
соғады. Осын дай жағдайда тау жыныстарын кұрайтьы үинералдар тақталанып
(мысалы, тақта тастар) қат-қабат текстура түзіледі. Кейбір жағдайларда тау
жынысгары бөлшек-теніп, соның нәтижесінде олардың сүзгіштік
(фильтрациялық) қасиеті артады. Соған байланысты терең қа-баттық
флюидтер (ыстық су ерітінділері мен ұшпалы компоненттер)
циркуляциялнқ айналымға емін-еркін араласады. Бағытталған қысм
күштері (стресс) жер қыртысының жоғарғы қабаттарында қарқынды
түрде дамиды. Жер қыртысына тереңдеген сайын (петростатикалық қысым
күштеріғің арта түсуіне байланысты) стрестік қысым күшінің әсері
біртіндеп азая береді.
Химиялық активті заттар (ыстьіқ газдар, ыстық су буы және көмір қышқыл
газы, құрамында натрий, каль-ций, фтор, бор, күкірт, хлор және т. б.
элеменпердщ иондары бар ыстық су ерітінділері) құрамы күрделі ыстық су
ерітінділері түрінде жаңа минералдардың түзілуінде катализатордың ролін
атқарып, кристалдар арасындағы реакцияларды тездетеді; кейде оскі мине-
ралдарды жаңа мичералдармеи алмастырады.
Д. С. Коржинскіш, В. А. Жариков, А. А. Маракушев және т. б. ғалымдардың
пікірлері бойынша мұндай флюридтердің жаратылысы мантиялық деп саналады.
Олар жердід терең қабаттарынан жоғары қарай көтерілу ба-рысында жол-жөнекей
кездескен тау жыныстарын басып өтіп, әр түрлі минерализаторлармен қанығып,
метамор-физмнің активті агенттерінің біріне айналады. Бұлардаи басқа,
магманың қүрамынан бөлініп шығаын ыстық ерітінділердің де мантиялық
флюидтер құрамында циркуляциялық үлкен айналымға қатысатындығын аитуға
болады.
Геологиялық уақыт өлшемі метаморфтық әрекеттердің дамуында өзіндік роль
атқарады. Өйткені олар белгілі бір геологиялық мерзім аралығында байқалып,
үзақ уақыт бойы жүріп жатады.
Метаморфизм түрлері локалдық (жергілікті) және регионалдық (аймақтық)
болып екіге ажыратылады.
Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі знергия көзі —
магмалық және тектоникалық процестермен ты-ғыз байланысты. Олар көбінесе
жер қыртысының қоз-ғалмалы аймақтарында (геосинклиналдық аймақтар-да) жиі,
ал тыныштық күйдегі платформалық аймақтар-да сирек байқалады.
Метаморфизм әрекеттеріне үшыраған тау жыныста-рының өзгерістері әр түрлі
болып кездеседі: бір жағдай-да (жабық жүйеде) тау жыныстарының алғашқы
қүрамы бұрынғыша сақталып (мысалы, ізбесті тас мраморға айналған жағдайда),
тек құрылымдық текстуралық өз-герістерге ғана ұшырайды. Мүндай метаморфизм
— изохимиялық деп аталады; ал егер олар (алғашқы қү-рамы өзгеріп)
химияг.ық алмасу реакцияларымен (ашық жүйеде) сипатталатын болса,
метасоматикалық (ал-лохкмиялық) метаморфизм деп аталады. Бүл жағдайда гау
жыныстарының жалпы көлемі өзгеріссіз, бұрынғы мөлшерде сақталады. Басқаша
айтқанда, қоршаған ор-тамен иондық алмасу процестері байқалады.
4-лекция. Жер эволюциясы
Жер эволюциясының дәірлерге бөлінуі
Тау жыныстарының жасын анықтау әдістері
Геохронологиялық шкала
Фанерозой және криптозой эондары
Жердің және жер қыртысыныц жасын және оның даму тарихында болып өткен
ірі оқиғалардың болған уақытын анықтай білу мәселелері ғалымдардың
назарынан ешуақытта да тыс қалған емес. Өйткені бүл проб-лемаларды шешудің
теориялық және практикалық маңзы өте зор.
Қазіргі кезде Жердің даму тарихы геологиялық және оған дейінгі
планетарлық (немсе ғарыштық) кезеңдер болып екіге ажыратылады.
Геологиялық кезеңге дейінгі (планетарлық) уақыт Жердің алғашқы планета
болып қалыптасуынан бастап жер қыртыстарының құралуына дейінгі уақыт
аралығын қамтиды. Оның тарихын геслогиялық әдістер арқы- лы зерттепбілу
мүмкін емес. Жердің (ғарыштық дене ретінде) пайда болуы туралы ғылыми
түсінік Күн жүйесіне кіретін басқа планеталардың жаратылысы женіндегі жалпы
көзқарастар негізінде қалыптасады. Бүл кезеңнің негізгі мазмұны ең алғашқы
протопланеталық заттарының белгілі геосфераларға жіктеліп литосфера,
атмосфера және гидросфера қабаттарының қүралуымен сипатталады.
Геологиялық кезең — Жер қыртысының алғашқы Қалыптасуынан басталып қазіргі
кезге дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Экзогендік процестердің нәтижесінде
Жер бетіндегі жыныстар үгіліске үшырап, үгілу заттары тасымал-данып жинала
келе (сулы ортада) щөгінді тау жыныстары құралады. Олар жаңа ортада
(эндогендік жағдайда) метаморфтық және магмалық әрекеттер-ге ұшырап, Жер
қыртысының алғашқы қүрамы біртіндеп күрделене түседі. Бұл процесс түрақты
түрде байқалады. Сонын нәтижесінде, қүрамы әр түрлі және өте күр-делі Жср
қыртысының қазіргі кездегі бедер пішіндері қалып-тасады.
Жер қыртысының даму заңдылықтарын осы уақытқа дейін сақталған
геологиялық документтерді (Жер қыртысын құрайтын заттарды, яғни минералдар
мен тау жыныстарын және органикалық қазба-қалдықтарды) зерттеу арқылы
анықтауға болады.
Жердің жасын және оның даму тарихында болып өткен геологиялық ірі
оқиғалардың болған уақытын аныктау үшін салыстырмалы және абсолюттік жыл
есептеу (Геохронология) әдістерін пайдаланады.
Тау жыныстарының салыстырмалы жасы олардың табиғи жағдайдағы бір-бірімен
қарым-қатынасына, белгілі бір геологиялық ортада (геологиялық қимада) ала-
тын орнына (немесе орналасу ретіне) қарай анықта-лады.
Көп жағдзйда, жасырақ (жастау, ескірек (ескілеу) және бір мезгілде
(бір уакытта) немесе жасы бірдей деген ұғымдар жиі қолданылады. Бұл жерде
тау жыныстарының құрамы мсн құрылысы және олар-дың жатыс пішіндері мен
құрылымдық ерекшеліктері бірдей ескеріледі. Салыстырмалы жыл санау
әдістеріне стратиграфиялық, минералогия-петрографиялық, текто-никалық және
биостратиграфиялық-палеоатологиялық әдістерді жатқызады.
Стратиграфиялық тау жыныстарын құрайтын қабаттардың өзара орналасу
тәртібін (реттілігін_зерттеуге негізделген шөгінді қабат неғұрлым төмен
орналасса, оның жасы соғұрлым ескі, ал жоғарғы қабатты құрайтын тау
жыныстары төменгі қабаттармен салыстырғанда жасырақ депсаналады. Бұл әдісті
шегін-ді қабаттардың алғашқы орналасу тәртібі бұзылмай сол күйінше
сақталған жағдайда ғана пайдалануға болады.
Егер белгілі бір ауданды алып жатқан (геологиялық қимада) магмалық
денелер горизонталь орналасқан шөгітіді қабаттарды диагональ немесе көлбеу
бағытта кесіп етіп және езара қиылысатын болса, ондай жағдайда қиюшы дене
қиылған денемен салыстырғанда жасырақ деп саналады.
Тау жыныстарының құрамының ұқсастығын (салыстыра отырып) зерттеуге
негізделген. Бұл әдіс, әсіресе кембрийге дейін түзілген жыныстарды
(магмалық және метаморфтық) зерттеуде кеңінен қолданылады. Кейде
тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде шөгінді қабаттардың алғашқы орналасу
тәртібі бузылып тектоникалық жарықтар бойымен ауыса орналасады. Тау
жыныстарьшың жасын анықтау барысында осы жағдайлар ескеріледі.
Биостратиграфиялық-палеонтологиялық әдіс тау жыныстарткіадг^отиетьірмалы
аіШқтаудағы ең не-
гізгі сдіс болып саналады. Бұл әдіс ерте кезендерде емір сүрген жәндіктер
мен өсімдіктер дүниесінің (сол кездегі тау жыныстарының құрамында)
сақталған қаз-ба-қалдықтарын (фауна, флора) зергтеуге негізделген. Олар
толығымеь немесе жартылай болса да минерал-дық зяттармен (кремний немесе
кальцит) алмасқан жағдайларда жақсы сақталады. Ч. Дапвиннің эволю-цияльқ
даму теориясы бойынша, органикалық өмір жердің даму тарихында ең қарапайым
түрлерден баста-лып, еқ жоғарғы дәрежеге дейін дамып-жетілген. Тау
жыныстарының салыстырмалы жасын анықтау мақсатъшда органикалық түрлердің
бәрі бірдей жара-
майды, олардың ішінде тек жетекші түрлері ғана пай-даланылады. Олар тез
өзгергіш болып, сонымен қатар жер бетінде кең тар^лып, аз ғапа
геологиялық кезевді алып жатуы қажет. Сонымен, геологтар Жер бетінде өмір
сүрген органикалық дүниенің қазба-калд қтлръш және жер қыртысын қүрайтын
тау жыиыстарыкыд кү-рамы мен қүрылымдық ерекшеліктерін зерттеу негіяін-де
Жердің даму тарихын жеке кезеңдерге бөледі. Букіл жер шарын түгел
қамтитын стратиграфиялық және со ған сәйкес геохронологиялық шкаланыц
негізін қалайды. Стратиграфиялық және геохронологиялық атаулар
(Халықаралық келісім оойынша қабылданып) 1881 ж.
және 1900 ж. болған Халықаральқ геологиялық конгрестің екінші және
үшінші сессияларында бекітілді. Стратиграфиялық және геохронологиялық
бөлімдер мен бөлімшелер мына төмендегідей болып ажыратылады:
Стратиграфия
Эонотема
Группа (топ)
Система (жүйе)
Бөлім
Ярус (қабат)
Кейде жеке бір аудандарда зерттелген қабаттар Халықаралық келісім
бойынша қабылданған шкаламен салыстыруға келмесе, онда олар үшін жергілікті
атау-лар беріліп стратиграфиялық ұсақ бөлімдер мен бөлім-шелерге (свита,
подсвита, серия) ажыратылады,
Стратиграфиялық шкала — белгілі бір уақьт аралығында рет-ретімен
қабатталып жиналған шөгінді жыныстар жиынтығын, ал оған сәйкес келетін
геохронологиялық шкала — уақыт мерзімін көрсетеді. Шартты түрде
стратиграфиялық атаулар стратондар, ал геохронологиялық үғымдар геохрондар
деп аталады.
Пайдалануға ыңғайлы болу үшін екі шкаланың да бөлімдері мен бөлімшеле^і
бірдей атаулармен яталады, Стратиграфиялық бөлімдер төменгі, орта және
жогарғы болып бөлінеді. Соған сәйкес ғеохронолоғиялық кезеддер — алғашқы,
орта және соңғы болып ажыратылады. Эонотемалдр — бірнеше эраларды
(заманаларды) қамтитын ең ірі стратиграфиялық топтардан (эратема-лардан)
түрады.
Қазіргі кезде жердің тарихы екі эонотемаға ажыра-тылады:
1. Фанерозойлык (грекше фанерос—айқын, зоэ—
мезозой және кайнозой топтарын біріктіреді.
2. Криптозойлық (грекше криптос — жасырын, құпия, зоэ — өмір) —
протерозой және архей топтарын біріктіреді.
Топтар — бір эра (заман) бойы қабатталып жиналған шөгінді жыныстар
жиынтығын құрайтын стратигра-фиялық үғіям. Олар Жер қыртысының даму
тарихында өте үзақ кезеңдерді қамтиды. Топтардың шекарасы органикалық
дүниенің күрт өзгеріп, жаңа түрлердің пайда болуымен анықталады. Топтардың
және эралардың атаулары (грек сөздерінен қүралады) алғашқы қарапайым
өмірдің пайда болу және олардың даму сатыларымен байланысты.
Ең алғашқы тіршіліктің бастамасы — Жердің кене тарихымен байлан-тысы. Бұл
уақыт архей (грекше ар-хеос — көне, ескі деген мағынада) деп аталады.
Одан кейінгі уақыттар протерозой (грекше протерос — бі-*) рінші,
алғашқы деген мағынада); палеозой (грекше палеос — ескі);
мезозой (грекше мезос — орта). кайнозой (грекше кайнос — жаңа)
болып бөлінеді.
Жүйелер белгілі бір периодта (дәуірде) жиналған шөгінді
қабаттарынан құралады. Олардың атаулары, әдетте, шөгінді жыныстардың
алғашқы табылған орындарына қарай, жергілікті (кембрий, девон, пермь, юра)
. атаулармен аталады. Мысалы, девондық жүйе Англиядағы Девоншир атты
граф жерінің; пермьдік жүйе \ Пермь облысының атымен аталады. Сол
сияқты жергілікті халықтардың атымен (ордовик, силур) немесе
шөгінді жыныстардың құрамына (таскөмір, бор) байланысты аталады. Ал кейде
олардың ішкі бөлімшелерінің санына қарай (мысалы, триас — үштік) да
аталады.
Жүйелер белдеулерге ажыратылады. Оған сәйкес келетін уақыт аралығы
эпохалар (кезеңдер) деп аталады.
Бөлімдер — қабаттарға (ярустарға), соған сәйкес эпохалар (кезеңдер)
ғасырларға ажыратылады. Ең соңында қабаттар зоналарға, ал ғасырлар
жылдарға бөлінеді.
Стратиграфиялық бөлімшелерді ажырата білу үшін шартты белгілер қабыл-
данған.
8-лекция. Экзогендік геологияоық процестер
Тау жыныстарының үгілу
процестері
Физикалық үгілу
Химиялық үгілу
Биологиялық үгілу
Экзогендік процестердің негізгі энергия көзі, жоға-рыда айтылғандай,
Күннің жылу энергиясы және гравитациялық күіштері болып саналады. Олар төрт
топқа: 1) үгілу; 2) үгілу өнімдерінің жаңа орынға тасымалданып көшуі, яғни
орын ауыстыруы; 3) аккумуляция (шоғыр-ланып жиналу); 4) диагенез
(шөгінділердің тасқа айналуы болып ажыратылады.
1-сұрақ.Үгілу (выветривание — немісше веттер — ауа райы деген
мағынада) процессі деп, жер қыртысын қүрайтын алғашқы заттардың (магмалық,
метаморфтық және шөгінді жыныстардың) жер бетінде табиғи үздіксіз жүріп
жататын биохииялық) әр турлі әрекеттердің нәтижесінде (ыстық. ауа мен
салқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz