ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ (Абылай хан)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... 7
1.1 Гобелен өнерінің дамуы ... ... ... ... . 7
1.2 Гобелен шығармашылығындағы композиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.3 Абылай хан композициясын орындау ... . ... ..48
2. ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТОҚУ ... ... ... ... . 55
2.1 Ескерткіштер мұрасы композициясының шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.2 Ескерткіштер мұрасы гобелен композициясын тоқу әдістері ... ... ... ... ... 62
2.2 Гобелен үйірмесі ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... 79
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... 7
1.1 Гобелен өнерінің дамуы ... ... ... ... . 7
1.2 Гобелен шығармашылығындағы композиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.3 Абылай хан композициясын орындау ... . ... ..48
2. ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТОҚУ ... ... ... ... . 55
2.1 Ескерткіштер мұрасы композициясының шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.2 Ескерткіштер мұрасы гобелен композициясын тоқу әдістері ... ... ... ... ... 62
2.2 Гобелен үйірмесі ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... 79
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 12қарашадағы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан 2050 бағдарламасындағы ұсынынған стратегиялық бағыттарының бірі білім беруге арналған, онда сапалы мамандар даярлауға баса назар аударылған. Оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы даярлығында және олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауын баса көрсеткен. Осындай жаңа талаптар негізіндегі дайындық ұстаздардың жоғары шығармашылық шеберлігі мен адамдық ресурстарды тиімді пайдалануы нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқындалған [1].
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау барысы бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары М.Ж.Қозыбаков[3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин[5] және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Көркемдік-эстетикалық тәрбие беруді барынша дамытуға, cтуденттердің өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың мәселесіне назар аударған ғалымдар Қ.К.Болатбаев[6], Б.И.Ижанов[7], Д.А.Кемешов[8], Қ.Е.Ералин[9], еңбектерінде ұлттық өнер негізінде суретшілердің көркемдік білім беру эстетикалық тәрбие беруге суретшіні даярлаудың теориясы мен практикасы зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау барысы бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары М.Ж.Қозыбаков[3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин[5] және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Көркемдік-эстетикалық тәрбие беруді барынша дамытуға, cтуденттердің өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың мәселесіне назар аударған ғалымдар Қ.К.Болатбаев[6], Б.И.Ижанов[7], Д.А.Кемешов[8], Қ.Е.Ералин[9], еңбектерінде ұлттық өнер негізінде суретшілердің көркемдік білім беру эстетикалық тәрбие беруге суретшіні даярлаудың теориясы мен практикасы зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
1 1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2012. – 44 б.
2 Шацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. Т 2. / Под ред. Н.П.Кузина, М.Н.Скаткина, В.Н.Шацкой. – Москва: Педагогика, 1980. – 416 с.
3 Козыбаков М.Ж. Методические основы профессионально – педагогической подготовки будущего учителя художественного труда: дисс. ...докт.пед.наук. —Алматы., 1997. -342 с.
4 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
5 Амиргазин К.Ж. Художественная обработка кожи и меха (содержание и методика обучения) в кружках общеобразовательных школ. Каз ССР: автореф. ...канд.пед.наук. - М., 1981.-15с.
6 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
7 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
8 Кемешов Д. Керамика: учебно методическое пособие.- Шымкент: МКТУ, 1998. –С.76.
9 Ералин Қ.Е. Мамандыққа кіріспе. Түркістан. А. Ясауи атын. ХҚТУ. Тұран. 2009-125 б.
10 Қазақстан Республикасының Білім министрлігі тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. // Қазақстан мұғалімі. 1993. 5 ақпан. №3. –2-б.
11 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
12 Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. – М.: Просвещение, 1976. -160 с.
13 Юсуфбекова Н.Р. Общие основы педагогической инноватики: Опыт разработки теории инновационных процессов в образовании / Методическое пособие. М.: ЦСПО РСФСР, 1991.
14 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
15 Ожегов С.И. Словарь русского языка: Ок. 57.000 слов./ Под ред. Н.Ю.Шведовой. – М.: Русский язык, 1985. – 797 с.
16 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
17 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. Кн.2.: Процесс воспитания. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 256 с.
18 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе образования: научный фонд и перспективы развития /Книга 1/. Алматы: Научно-издательский центр "Ғылым", 2001.
19 Исабек Н.Е. Оқушыларды компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
20 Еньшина Н.А.Инновационные процессы в обучения-Барнаул,2002.-С.64-67.
21 Нұрахметов Н.Жаңаша оқыту талаптары.//Қазақстан мектебі.-1977.-13-18 бет.
22 Кларин М.В. Развитие педагогической технологии и проблемы теории обучения // Советская педагогика. 1984, №4.
23 Қабдықайырұлы Қ.,Монахов В.Н.,Оразбекова Л.Н.Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы.-Алматы:РБК,1999.-149 б.
24 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
25 Лихачев Б.Т.Курс лекций.-М.Прометей.1998.-464 с.
26 Савельев А.Я.Технология обучения и их роль в реформа высшего образования.//Высшее образование в России.-1994.-№2.-С.36-37.
27 Ляудис В.Я.Инновационное обучение и наука.-М.,1992.-С.52.
28 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Қазақстан мектебі.2004.№2.- 3-12 беттер.
29 Беспалько В. П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика. 1989. -164 с
30 Асанов Н.А., Калдияров Д. А., Минажева Г.С. Организация образовательного процесса на основе кредитной технологии. Алматы: Қазақ университеті, 2004.
31 Ахметова Г.К Современное образование Қазахстана в поисках идеала. В кн.: Кредитная система обучения: опыт внедрения и перспективы. Алматы: Қазақ университеті.
32 Әбілқасымова.А Жоғары мектепте оқытудың дидактикалық жолдары туралы. //Ұлт тағлымы, 2003, №4.
33 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану. ІІ ХХІ ғасыр мектебі, 2003, №1-2.
34 Баранова И. В. Проблемы педагогических иноваций //Вестник НДП. 1993.№13.
35 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
36 Внедрение кредитной технологии подготовки специалистов в Университете «Мирас». Шымкент, 2003.
37 Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы Оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
38 Жақыпова Ф.Н. Модель проблемы формирования кредитный системы обучения в ТарГУ: проблемы формирования (Материалы республиканского семинара г.Тараз : ТарМУ 15-16 апрель 2004.
39 «Жоғары білім берудің Еуропалық аймағы туралы» Болон декларациясы. Болонья қаласы . Италия. – 1999.
40 Керимбаева М. С. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск. Алматы, 1995.
41 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя: Автореф. дис. ...докт. пед. наук. – Киев, 1986. – 46 с.
42 Александров Г.А. Методическая подготовка будуших учителей.-М.: Просвешеие, 1987.- С.123.
43 Дүйсенбаев К.А. Развитие содержания профессионально– педагогического образования учителя труда в вузе.- Алматы: Гылым, 1995. –С.350.
44 Арчажникова Л.Г. Теоретические основы профессионально – педагогической подготовки учителя музыки : дисс. ...докт.пед.наук. —М., 1986. -442 с.
45 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
46 Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие: пед.ғыл.докт. ...дисс. -Алматы, 1993. – 380 б.
47 Қ.Қалыбекова А.А. Роль психолого-педагогических дисциплин в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки к эстетическому воспитанию школьников: автореф. ...докт. пед.наук. - Алматы, 1994. – с.
48 Жаңабаев Ж. Суретшіні компютерлік графикалық білім беруге даярлаудың ғылыми педагогикалық негіздері: пед. ғыл. док. ...дисс.- Қарағанды, 2006. -324 б.
49 Исабек Н.Е. Оқушыларды компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
50 Әмірғазин Қ.Қазақ гобелені.Алматы:-1994.-215б. Асылханов Е.С. Изучение декоративно- прикладного искусства Казахстана в общеобразовательной школе и педагогических институтах республики: автореф. ...дис.канд.пед.наук.- М.,1985. - 17 с.
51 Әбдіғаппарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақтың ою-өрнек өнерін пайдалануға оқушыларды даярлау: пед.ғыл.канд. ...автореф.- Алматы, 1998.- 23 б.
52 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
53 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
54 Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең: ғылыми әдістемелік монография. – Қарағанды, 1996. -198б.
55 Сманов И.С.Роль искусства в системе профессиональной подготовки педагога (На материале произведений живописи): монография. – Астана, 2008.- 223с.
56 Мизамбаев Р.Живопись сабақтарында Оқушыларды тұтастай көре білуге үйрету// Қазақстан мектебі.-1987. -№ 7.- Б. 49-54.
57 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учашихся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
58 Жолдасбекова С.Сәндік қол өнер арқылы бастауыш сынып Оқушыларының қызығушылығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд. ...дисс.- Алматы, 1993. -197б.
59 Аманжолов С.Изобразительное искусство в школе.-Жезказган:ЖезУ,2002.-163 с.с илл.
60 Алмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учашихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: дисс. ...канд. пед. наук. - Алматы, 1991. -394с.
61 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учашихся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
62 Оспанов Б.Е. Развитие композиционной грамоты на занятиях по академическому рисунку у оқушыов начальных курсов художественно-графических факультетов: учебное пособие.- Алматы: Нур-Принт, 2006.-56с.
63 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
64 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
65 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
66 Кузин В.С Идейно – эстетическое воспитание учащихся на уроках изобразительного искусства в советской школе: автореф. ...докт. пед. наук. –М., 1974. -45с.
67 Ростовцев Н.Н Методика преподования изобразительного искусства в школе. - М.: Просвешение, 1986. – С.236.
68 Шорохов Е.В. Композиция: учеб. для оқушыов худ. граф. пед. институтов. М., 1986. –С.207.
69 Қараев Ж. Сущность технологии трехмерной методической системы обучения // Менеджмент в образовании. 2005, №6.
70 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
71 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
72 Абдуллаев С.Ф. Теоретические и методические основы использования народного декоративно-прикладного искусства Узбекистана в подготовке учителей изобразительного искусства: автореф. ... канд. пед. наук.- М. 1989. – 17 с.
73 Жолдасбекова С. Бастауыш класс Оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: пед. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 1993. – 23 б.
74 Европейская система кредитов (ЕСПК). Алматы: Қазақ университеті, 2003.
75 Боголюбов А.А. Ковровые изделия Средней Азии: Альбом. СПБ, 1906. – 52 с.
76 Фелькерзам А. Старинные ковры Средней Азии. // Журнал. Старые годы. 1915. июнь. Выпуск №7. «Киргизы».
77 Дудин С.М. Киргизский орнамент // Восток, – 1925. №5. – С.1-10
78 Чепелев В.Н. Искусство Советского Узбекистана. – М., 1935. – С. 47
79 Веймарн Б. Искусство Средней Азии. – М-Л., 1940. – С. 32
80 Мошкова В. Ковры народов Средней Азии. –Ташкент, 1970. – С. 149.
81 Тереножкин А.И. Казахские фрески. // Искусство, 1938. №2. – С. 21
82 Шнейдер Е.Р. Казахская орнаментика. Ан. «Казахи». – Ленинград, 1927. – С.125
83 Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. – Алматы, 1958. – С.9
84 Тәжiмұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977. – 96 б.
85 Арғынбаев Х. Қазақ халқының гобелені. – Алматы.: Өнер, 1987. – 126 б.
86 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. – Алматы: Өнер, 1986. – 256 с.
87 Қасиманов С. Қазақ халқының гобелені. – Алматы: Қазақстан. 1995. – 240б.
88 Джанибеков У. Культура казахского ремесла. – Алматы: Өнер, 1982. – 144 с.
89 Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. – Алматы: Казахстан, 1979. – 120 с.
90 Маргулан А.Х. Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы. В кн.: Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1984. – С. 41-62.
91 Ибраева К. Казахский орнамент. –Алматы.: Өнер, 1994. -125 с.
92 Абдрахманова Г. Войлочные изделия казахов-кочевников: автореф. ... канд. иск. – Москва, 1991. – 18 с.
93 Байжiгiтов Б.К. Қазақ өнерінің эстетикалық табиғаты (Қазақтың дәстүрлі творчествосы мен бейнелеу өнерінің негізінде): филос. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы,1994. – 24 б.
94 Каракузова Ж.К. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997. – 70 с.
95 Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. - Алматы, 1987. – 213 б.
96 Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Алматы, 1967. – 191 с.
97 Өмiрбекова М. Ою-өрнектің қолданылуы. – Алматы, 1995. – 81 б.
98 Асанова С.Ж. Қазақтың ұлттық өрнектері. –Алматы: Атамұра,1994. - 100-120 б.
99 Жүннен жасалатын бұйымдар. Құрастырушы Қ.Мұқанов. – Алматы.: Қайнар, 1990. – 141 б.
100 Шоқпарұлы Д. Қазақ халқының гобелені. – Алматы, 2006.- 386 б.
2 Шацкий С.Т. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. Т 2. / Под ред. Н.П.Кузина, М.Н.Скаткина, В.Н.Шацкой. – Москва: Педагогика, 1980. – 416 с.
3 Козыбаков М.Ж. Методические основы профессионально – педагогической подготовки будущего учителя художественного труда: дисс. ...докт.пед.наук. —Алматы., 1997. -342 с.
4 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
5 Амиргазин К.Ж. Художественная обработка кожи и меха (содержание и методика обучения) в кружках общеобразовательных школ. Каз ССР: автореф. ...канд.пед.наук. - М., 1981.-15с.
6 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
7 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
8 Кемешов Д. Керамика: учебно методическое пособие.- Шымкент: МКТУ, 1998. –С.76.
9 Ералин Қ.Е. Мамандыққа кіріспе. Түркістан. А. Ясауи атын. ХҚТУ. Тұран. 2009-125 б.
10 Қазақстан Республикасының Білім министрлігі тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. // Қазақстан мұғалімі. 1993. 5 ақпан. №3. –2-б.
11 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
12 Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. – М.: Просвещение, 1976. -160 с.
13 Юсуфбекова Н.Р. Общие основы педагогической инноватики: Опыт разработки теории инновационных процессов в образовании / Методическое пособие. М.: ЦСПО РСФСР, 1991.
14 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
15 Ожегов С.И. Словарь русского языка: Ок. 57.000 слов./ Под ред. Н.Ю.Шведовой. – М.: Русский язык, 1985. – 797 с.
16 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
17 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. Кн.2.: Процесс воспитания. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 256 с.
18 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе образования: научный фонд и перспективы развития /Книга 1/. Алматы: Научно-издательский центр "Ғылым", 2001.
19 Исабек Н.Е. Оқушыларды компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
20 Еньшина Н.А.Инновационные процессы в обучения-Барнаул,2002.-С.64-67.
21 Нұрахметов Н.Жаңаша оқыту талаптары.//Қазақстан мектебі.-1977.-13-18 бет.
22 Кларин М.В. Развитие педагогической технологии и проблемы теории обучения // Советская педагогика. 1984, №4.
23 Қабдықайырұлы Қ.,Монахов В.Н.,Оразбекова Л.Н.Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы.-Алматы:РБК,1999.-149 б.
24 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология.-Алматы. Жазушы, 2004. -208 б.
25 Лихачев Б.Т.Курс лекций.-М.Прометей.1998.-464 с.
26 Савельев А.Я.Технология обучения и их роль в реформа высшего образования.//Высшее образование в России.-1994.-№2.-С.36-37.
27 Ляудис В.Я.Инновационное обучение и наука.-М.,1992.-С.52.
28 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Қазақстан мектебі.2004.№2.- 3-12 беттер.
29 Беспалько В. П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика. 1989. -164 с
30 Асанов Н.А., Калдияров Д. А., Минажева Г.С. Организация образовательного процесса на основе кредитной технологии. Алматы: Қазақ университеті, 2004.
31 Ахметова Г.К Современное образование Қазахстана в поисках идеала. В кн.: Кредитная система обучения: опыт внедрения и перспективы. Алматы: Қазақ университеті.
32 Әбілқасымова.А Жоғары мектепте оқытудың дидактикалық жолдары туралы. //Ұлт тағлымы, 2003, №4.
33 Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану. ІІ ХХІ ғасыр мектебі, 2003, №1-2.
34 Баранова И. В. Проблемы педагогических иноваций //Вестник НДП. 1993.№13.
35 Бұзаубақова.К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз: ТарМУ, 2003.
36 Внедрение кредитной технологии подготовки специалистов в Университете «Мирас». Шымкент, 2003.
37 Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы Оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
38 Жақыпова Ф.Н. Модель проблемы формирования кредитный системы обучения в ТарГУ: проблемы формирования (Материалы республиканского семинара г.Тараз : ТарМУ 15-16 апрель 2004.
39 «Жоғары білім берудің Еуропалық аймағы туралы» Болон декларациясы. Болонья қаласы . Италия. – 1999.
40 Керимбаева М. С. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск. Алматы, 1995.
41 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя: Автореф. дис. ...докт. пед. наук. – Киев, 1986. – 46 с.
42 Александров Г.А. Методическая подготовка будуших учителей.-М.: Просвешеие, 1987.- С.123.
43 Дүйсенбаев К.А. Развитие содержания профессионально– педагогического образования учителя труда в вузе.- Алматы: Гылым, 1995. –С.350.
44 Арчажникова Л.Г. Теоретические основы профессионально – педагогической подготовки учителя музыки : дисс. ...докт.пед.наук. —М., 1986. -442 с.
45 Балтабаев М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитания учащихся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: дисс. …докт. пед. наук. - Алматы, 1994. – С.447.
46 Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие: пед.ғыл.докт. ...дисс. -Алматы, 1993. – 380 б.
47 Қ.Қалыбекова А.А. Роль психолого-педагогических дисциплин в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки к эстетическому воспитанию школьников: автореф. ...докт. пед.наук. - Алматы, 1994. – с.
48 Жаңабаев Ж. Суретшіні компютерлік графикалық білім беруге даярлаудың ғылыми педагогикалық негіздері: пед. ғыл. док. ...дисс.- Қарағанды, 2006. -324 б.
49 Исабек Н.Е. Оқушыларды компютерлік графиканы кәсіби іс- әрекеттерде пайдалануға даярлау: пед. ғыл. канд. ...автореф.-Алматы, 2005.- 45 б.
50 Әмірғазин Қ.Қазақ гобелені.Алматы:-1994.-215б. Асылханов Е.С. Изучение декоративно- прикладного искусства Казахстана в общеобразовательной школе и педагогических институтах республики: автореф. ...дис.канд.пед.наук.- М.,1985. - 17 с.
51 Әбдіғаппарова Ұ. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақтың ою-өрнек өнерін пайдалануға оқушыларды даярлау: пед.ғыл.канд. ...автореф.- Алматы, 1998.- 23 б.
52 Ералин К.Е. Изобразительное искусство Казахстана в системе художественного – професиональной подготовки будущих учителей изобразительного искусства и художественного труда: дисс. ... докт.пед. наук.- – М., 1992. -445 с.
53 Ижанов Б. Художественное образование оқушыов ХГФ пед. институтов на профессиональных традициях народной педагогики (на материале народного декор. прикладного искусства Республики Казахстан): автореф. ...канд. пед. наук. - М., 1994.- 23с.
54 Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең: ғылыми әдістемелік монография. – Қарағанды, 1996. -198б.
55 Сманов И.С.Роль искусства в системе профессиональной подготовки педагога (На материале произведений живописи): монография. – Астана, 2008.- 223с.
56 Мизамбаев Р.Живопись сабақтарында Оқушыларды тұтастай көре білуге үйрету// Қазақстан мектебі.-1987. -№ 7.- Б. 49-54.
57 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учашихся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
58 Жолдасбекова С.Сәндік қол өнер арқылы бастауыш сынып Оқушыларының қызығушылығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд. ...дисс.- Алматы, 1993. -197б.
59 Аманжолов С.Изобразительное искусство в школе.-Жезказган:ЖезУ,2002.-163 с.с илл.
60 Алмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учашихся IV-VII классов средствами национального изобразительного искусства: дисс. ...канд. пед. наук. - Алматы, 1991. -394с.
61 Камаков А.О. Эстетическое воспитание учашихся 4-6 классов средствами декоративно – прикладного искусства: автореф. … канд. пед. наук. -М., 1982. -17с.
62 Оспанов Б.Е. Развитие композиционной грамоты на занятиях по академическому рисунку у оқушыов начальных курсов художественно-графических факультетов: учебное пособие.- Алматы: Нур-Принт, 2006.-56с.
63 Қозыбақов М.Ж. Этнопедагогические основы преподавания «Художественного труда». – Тезисы докладов международной теоретической конференции по проблемам этнопедагогики. – Алматы: КазНГУ им. Аль-Фараби, 1996. – С.82-84.
64 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
65 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
66 Кузин В.С Идейно – эстетическое воспитание учащихся на уроках изобразительного искусства в советской школе: автореф. ...докт. пед. наук. –М., 1974. -45с.
67 Ростовцев Н.Н Методика преподования изобразительного искусства в школе. - М.: Просвешение, 1986. – С.236.
68 Шорохов Е.В. Композиция: учеб. для оқушыов худ. граф. пед. институтов. М., 1986. –С.207.
69 Қараев Ж. Сущность технологии трехмерной методической системы обучения // Менеджмент в образовании. 2005, №6.
70 Ершова Л.В. Теоретические и методические основы подготовки учителей начальных классов к воспитательной работе народного декоративно-прикладного искусства России: автореф. ... канд. пед. наук. - М., 1988. – 17 с.
71 Поровская Г.А. Народное декоративно-прикладное искусство в системе профессионально-педагогической подготовки учителей начальных классов педагогических факультетов-педвузов: автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1990. – 21 с.
72 Абдуллаев С.Ф. Теоретические и методические основы использования народного декоративно-прикладного искусства Узбекистана в подготовке учителей изобразительного искусства: автореф. ... канд. пед. наук.- М. 1989. – 17 с.
73 Жолдасбекова С. Бастауыш класс Оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: пед. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 1993. – 23 б.
74 Европейская система кредитов (ЕСПК). Алматы: Қазақ университеті, 2003.
75 Боголюбов А.А. Ковровые изделия Средней Азии: Альбом. СПБ, 1906. – 52 с.
76 Фелькерзам А. Старинные ковры Средней Азии. // Журнал. Старые годы. 1915. июнь. Выпуск №7. «Киргизы».
77 Дудин С.М. Киргизский орнамент // Восток, – 1925. №5. – С.1-10
78 Чепелев В.Н. Искусство Советского Узбекистана. – М., 1935. – С. 47
79 Веймарн Б. Искусство Средней Азии. – М-Л., 1940. – С. 32
80 Мошкова В. Ковры народов Средней Азии. –Ташкент, 1970. – С. 149.
81 Тереножкин А.И. Казахские фрески. // Искусство, 1938. №2. – С. 21
82 Шнейдер Е.Р. Казахская орнаментика. Ан. «Казахи». – Ленинград, 1927. – С.125
83 Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. – Алматы, 1958. – С.9
84 Тәжiмұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977. – 96 б.
85 Арғынбаев Х. Қазақ халқының гобелені. – Алматы.: Өнер, 1987. – 126 б.
86 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. – Алматы: Өнер, 1986. – 256 с.
87 Қасиманов С. Қазақ халқының гобелені. – Алматы: Қазақстан. 1995. – 240б.
88 Джанибеков У. Культура казахского ремесла. – Алматы: Өнер, 1982. – 144 с.
89 Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. – Алматы: Казахстан, 1979. – 120 с.
90 Маргулан А.Х. Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы. В кн.: Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1984. – С. 41-62.
91 Ибраева К. Казахский орнамент. –Алматы.: Өнер, 1994. -125 с.
92 Абдрахманова Г. Войлочные изделия казахов-кочевников: автореф. ... канд. иск. – Москва, 1991. – 18 с.
93 Байжiгiтов Б.К. Қазақ өнерінің эстетикалық табиғаты (Қазақтың дәстүрлі творчествосы мен бейнелеу өнерінің негізінде): филос. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы,1994. – 24 б.
94 Каракузова Ж.К. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997. – 70 с.
95 Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. - Алматы, 1987. – 213 б.
96 Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Алматы, 1967. – 191 с.
97 Өмiрбекова М. Ою-өрнектің қолданылуы. – Алматы, 1995. – 81 б.
98 Асанова С.Ж. Қазақтың ұлттық өрнектері. –Алматы: Атамұра,1994. - 100-120 б.
99 Жүннен жасалатын бұйымдар. Құрастырушы Қ.Мұқанов. – Алматы.: Қайнар, 1990. – 141 б.
100 Шоқпарұлы Д. Қазақ халқының гобелені. – Алматы, 2006.- 386 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Диплом жұмысы
ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ (Абылай хан)
Мамандығы 5В040700 - Сәндік өнер
Студент ___________________ Битұрсынова Әсия
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор ___________________ Ералин Қ.Е.
Қазақстан Республикасы
Түркістан-2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Бейнелеу өнері
кафедрасының
меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент м.а.
_________________Әуелбеков Е.
_________________2015 ж.
Диплом жұмысы
ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ (Абылай хан)
Мамандығы 5В040700 - Сәндік өнер
Студент ___________________ Битұрсынова Әсия
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор ___________________ Ералин Қ.Е.
Қазақстан Республикасы
Түркістан-2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1.1 Гобелен өнерінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 7
1.2 Гобелен шығармашылығындағы
композиция ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .27
1.3 Абылай хан композициясын орындау ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2. ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТОҚУ ... ... ... ... . 55
2.1 Ескерткіштер мұрасы композициясының
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .55
2.2 Ескерткіштер мұрасы гобелен композициясын тоқу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.2 Гобелен үйірмесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .79
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2014 жылғы 12қарашадағы Нұрлы жол – болашаққа бастар жол атты Қазақстан
халқына жолдауында: Қазақстан 2050 бағдарламасындағы ұсынынған стратегиялық
бағыттарының бірі білім беруге арналған, онда сапалы мамандар даярлауға
баса назар аударылған. Оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы
даярлығында және олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауын баса
көрсеткен. Осындай жаңа талаптар негізіндегі дайындық ұстаздардың жоғары
шығармашылық шеберлігі мен адамдық ресурстарды тиімді пайдалануы
нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқындалған [1].
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді
терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы
әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру
өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау
барысы бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып
студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің
өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу
орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары
М.Ж.Қозыбаков[3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин[5] және т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде қарастырылған.
Көркемдік-эстетикалық тәрбие беруді барынша дамытуға,
cтуденттердің өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың мәселесіне назар
аударған ғалымдар Қ.К.Болатбаев[6], Б.И.Ижанов[7], Д.А.Кемешов[8],
Қ.Е.Ералин[9], еңбектерінде ұлттық өнер негізінде суретшілердің көркемдік
білім беру эстетикалық тәрбие беруге суретшіні даярлаудың теориясы мен
практикасы зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
Ғылыми педагогикалық еңбектерді талдау нәтижелері бүгінгі күнге
дейін көркемдік білім беру үдерісінде картина композициясын түстік
үйлесімділік тәсілдері арқылы орындау мәселесі бейнелеу өнерін оқыту
теориясы мен практикасында жеткілікті көрініс таппағандығын айқындайды.
Картина композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы орындау
мәселелеріне қатысты қарама-қайшылықтар кездесетіндігі көрінді. Олар,
картина композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы құрастыру оқыту
тәжірибесінде кеңінен қолдану қажеттігі мен оның тәжірибеде қолданылмауы
арасындағы қайшылықтар болып табылады. Осы аталған қайшылықтарды шешу
бағыты зерттеу тақырыбын Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану -деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану өнертанымдық әдістемелік тұрғыдан негіздеу, оның
нұсқауларын жасау.
Зерттеу нысаны: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану үдерісі.
Зерттеу пәні: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану тәсілдері .
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, гобелен тоқуда ескерткіштер
мұрасы композициясын тиімді пайдалану тәсілдері анықталса, онда
композицияны колориттік үйлесімділікте орындау ұтымдылығы артады; ал бұл
болса, композицияны орындауды жаңа шығармашылық сапалық көрсеткіштерге
көтерілетін болады.
Зерттеу міндеттері:
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдерін айқындау;
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
әдістерін табу;
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
әдістемесін дайындау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану тәсілдері жүзеге асыру нәтижесінде
композиция құрылымы мазмұнды болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: жалпы адамзаттық
және ұлттық құндылықтарға қатысты тұжырымдар, көркем-эстетикалық талғам
қалыптастыруға, көркемдік білім мен дағдыларды игеруге жүйелі қатынасты
және оның жүйеге келтірілген мәдениеттану, өнертану, көркемдік-эстетикалық
педагогикалық, психологиялық тұжырымдамалары алынды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары, Конституциясы,
Ғылым мен білім министрлігінің тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары,
философтардың, психологтардың, педагогтардың тарихшылардың, этнографтардың,
өнертанушылардың еңбектері, өнер шеберлерінің этнодизайн бұйымдары,
суретшілер шығармалары, ұлттық мәдени мұралар, автордың жеке өзінің
педагогикалық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ гобелен мұраларына, шет ел бейнелеу өнеріне,
көрмелер мен суретшілер шығармаларына, археологиялық, өнертану,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге, әдістемелік инновациялық
құралдарға теориялық сараптау жасау, педагогикалық тәжірибе нәтижесіне
математикалық, статистикалық талдаулар жасап, баға беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді
пайдалану тәсілдері айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәні: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану тәсілдері көрсетілген картина жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы сәндік өнер мамандығы
студенттеріне білім беру жүйелерінде, мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру
мекемелерінде, қосымша көркемдік білім беретін оқу орындарында, жалпы білім
беретін мектептерде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдері білімділік, іскерлік мазмұнға негізделуі.
2. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдері үйрету оқу үдерісін мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік,
материалдық қамтамасыз етуге негізделуі.
3. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдерінің сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру.
Зерттеудің негізгі нәтижелері композиция пәні мен өндірістік тәжірибе
кезінде сынақтан өткізілді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік жұмыс А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ -түрік университетінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы, кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері, зерттеу
әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, теориялық және практикалық мәні,
қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалады. Гобелен тоқуда
ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану атты бірінші тарауда
гобелен өнерінің даму ерекшеліктері, Қазақстан және Орта Азиядағы
гобеленшілер шығармашылықтарындағы гобелен композициясын үйлесімділікте
орындау шарттары негізделді. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану жолдары атты екінші тарауда тәжірибелік
шығармашылық жұмысты ұйымдастыру жан-жақты мазмұндалды. Композициясының
түстік үйлесімділіктерін табудың әдіс тәсілдері, гобелен тоқу технологиясы
берілді.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты оқу әдістемелік материалдар
ұсынылды.
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
1.1 Гобелен өнерінің дамуы.
Бейнелеу өнерін оқыту үдерісінде әлі де болса шешімін таппай келе
жатқан проблемалардың бірі – композиция заңдылықтарын оқыту болып табылады.
Бұл мәселенің қарама-қайшылықтары композиция ұғымына кіретін ұғымдардың
жүйеге келтірілмеуі, терминдерінің тұрақсыздығы мен ретсіздігінің болуы,
олардың оқу материалы ретінде жинақталған жүйеге жүйесінің болмауы,
композиция негіздерін оқыту бағдарламасын жасау қажеттілігі және оның
болуымен сипатталады.
Ғылыми, өнертанымдық, педагогикалық және анықтамалық әдебиеттердегі
композицияға қатысты материалдарды сараптау бізге композицины оқытуға
байланысты материалдарды екі бағытқа бөліп қарау қажеттігін көрсетті.
бірінші мәселе - композицияның негізін құрайтын ұғымдарды, терминдер мен
түсініктерді анықтап, оларды жүйеге келтіру, ретсіздігін жою; екінші мәселе
– композицияны оқыту бағдарламасын жасап, оның құрамына кіретін
жаттығуларды анықтау болып табылады.
Композиция ұғымын кең көлемде анықтау үшін суретшілердің, өнертанушылардың,
суретші педагогтардың еңбектеріне талдау жасау қажеттігі туындайды. Бұл
еңбектердегі жазылған ой-пікірлер композиция ұғымының ауқымын анықтап,
оларды мазмұнына қарап жіктеме жасауға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар
композиция жасау үдерісінде атқарылатын шығармашылық қызмет сипатын
анықтауға жәрдемдесті.
Сурет өнерін оқытудың негізін салушы ғалым – педагог Н.Н.Ростовцев
сурет композициясына байланысты бағалы пікірлер айтса, суретші-пчихолог
табиғат сұлулығы мен өнердегі сұлулықты танудағы композицияның орнының
ерекше екендігін көрсеткен. Суретші – педагог дизайнер Б.П.Нешумов көлемді
заттардың формасын жобалаудағы негізгі тірек рөлін композиция атқаратынын
айтқан.
Педагог ғалым Е.В.Шороховтың Композиция атты еңбегінде композицияның
негізгі ұғымдарры ретінде натюрморт, портрет, пейзаж, композицияларынынң
түрлері атап өтіледі. Сонымен қатар онда тақырыптың шығарма композициясы,
графика, кескіндемеғ мүсін, сәндік гобелен композициясы атты композицияның
негізгі ұғымдары мен түсініктері беріледі. Станоктың композиция мен
монументтік шығарма композицмясына талдаулар жасап көрсетеді. Суреттгі
педагог М.Мусаевтың зерттеулерінде композициясын оқыту мәселелері ретінде
симметрия, ритм, тұтастық заңдылықтары алынады. Суретші педагог
Р.Мизанбаевтың еңбегінде тұтастық заңдылығы кескіндеме шығармаларының
композициясын құраудағы басты тірек ереже ретінде танылады. Суретші –
педагог ғалым Ж.Балкеновтың еңбегінде симметрия, ассиметрия, ритм,
динамикалық композиция, статикалық композиция ұғымдарының мәнін ашып,
оларды оқыту мәселелеріне ерекше мән береді. Мектеп оқушыларына осы
ұғымдарды меңгерту назар аударылады.
Суретші педагог М.Тәңірбергеновтың еңбектерінде графика композициясына
қатысты графикалық композиция, ксилография, линогравюра, офорт, эстамп,
эксливрись шығармаларының композициясы терминдеріне сипаттамалар беріледі.
А.Ералина еңбектерінде сәндік гобелен шеберлері шығармашылығына байланысты
атаулар мен терминдерге аннықтамалар беріледі.
Белгілі ғалым Г.Б.Беданың еңбектерінде кескіндеме композициясының
ерекшеліктері ашылып көрсетілсе, Д.Кемешовтың еңбектерінде қыш бұйымдарын
жасаумен оның технологиясына байланысты мәселелер ашылып көрсетеді.Белгілі
гобелен зерттеушісі, ою-өрнек шебері белгілі Ғ.Иляевтің өмірі мен
шығармашылығына арналған еңбекте өнертанушы Ғ.Мақажанова өсімдік тектес ою-
өрнектер композициясы, геометриялық өрнектер композициясы, аспан әлемі
денелеріне ұқсас ою-өрнектер композицияларына талдау жасап, композиция
туралы мәліметтердің шеңберін көбейте түседі.
Суретші педагог Қ.Тастемиров гуашь техникасы бойынша кескіндеме жазу
туралы еңбегінде гуашь шығармасының композициясы ұғымына талдау жасай
отырып, осы техника мен композицияның байланысын ашып көрсетеді. Суретші
В.Козловтың еңбектерінде текстиль бұйымдарының композициясы ұғымдарын
қарастырса, М.Өмірбекованың еңбектерінде қазақ ою-өрнектерінің
композициясын талдауға көңіл бөлген. Ұ.Әбдіғаппарованың еңбектерінде қазақ
ою-өрнектерінің композицияларының қолданысына талдаулар жасаған. Туркиялық
ғалым Ө.Займоглу гобелен өнерінің композициясын зерттеу нысаны ретінде
алған.
Мәдениеттанушы ғалым Ә.Тәжімұратовтың еңбегінде қазақтың гобелен, бау,
басқұр, тұскиіз, сырмақ бұйымдарының көркемдік ерекшелігінің бірі оның
дәстүрлі композицияға негізделетінін жазған.
Өнертанушылар Г.Сарықұлова, К.Ли еңбектерінде гобелен өнерінің
шығармаларының композициясын талдау барысында гобелен композициясының
ерекшелігі мен гобелен композициясымен айырмашылығына тоқталып олардың
мәнін ашып көрсеткен.
Педагог ғалым С.Аманжоловтың еңбектерінде жасөспірімдердің
шығармашылығының композициясының ерекшелігіне тоқталып, оларда композиция
ұғымын Гобеленптастырудағы бейнелеу қызметінің ерекшеліктерін ашып
көрсетеді.
С.Қасимановтың еңбегінде қазақ халқының гобеленіне ағаш өңдеу
бұйымдарының, металл өңдеу бұйымдарының, қыш өңдеу мен тері өңдеу
бұйымдарының дәстүрлі композициясы туралы айтылады.
Суретші педагог Қ.Ералиннің еңбектерінде композицияны бірнеше
бағыттарға бөліп былай жіктеме жасаған: графика композициясы, кескіндеме
композициясы, мүсін композициясы, гобелен бұйымдарының композициясы,
станоктық шығарма композициясы, монументтік шығарма композициясы,
тақырыптық шығарма композициясы, гобелен композициясы, гобелен
композициясы, гобелен композициясы, ши тоқу композициясы, тұскиіз
композициясы, сырмақ композициясы, кесте композициясы, құрақ композициясы,
зергерлік өнер композициясы, киім композициясы, көлік композициясы, жиһаз
композициясы, жарнама композициясы, ою-өрнек композициясы, ландшафт
композициясы, интерьер композициясы, сәулет композициясы атаулары мен
терминдерінің мәні ашылып көрсетіледі.
Ғылыми өнертанымдық әдебиеттерде композицияның түрлерін графика,
кескіндеме, мүсін, гобелен өнері, дизайн композицияларына бөліп
қарастырылады. Графика мен кескіндеме композициялары жазықтық бетіне
орындалуымен ерекшеленетін болса, мүсін мен гобелен өнерідің көлемді
бұйымдаррының композициясы кеңістіктк сипатымен, жан-жағынан көрінетін
көлемді болуымен сипатталады. Гобелен өнерідің гобелен, гобелен, ши,
гобелен, кесте, т.б. сол сияқты бұйымдардың жазықтық бетіндегі көріністер
бейнелерінің өзіндік композициялық заңдылықтарға сәйкес үйлесімі табылады.
Дизайн шығармаларының бірқаттары жазықтық бетінде орналасатын болса,
(жарнама дизайны, графикалық дизайн т.б.), бірқатар шығармалар жобасы,
(жиһаз, киім, сәулет, көлік т.б.) көлемді-кеңістікті болуымен сипатталады.
Мұнан шығаратын қортынды композицияның кейбірі жазықтық бетіне орналасса,
кейбірі көлемді кеңістікті, (үш өлшемді) болып жіктеледі. Сондықтан
композицияның екі типі орын алады. Бірі – көлемді композиция, екінші
жазықтықта – бейнелі композиция.
Композиция жасау барысында өнер шебері белгілі заңдылықтарға сүйенуі
тиіс. Бұларды композиция заңдылықтары деп атайды. Бұл заңдылықтар
сақталмаған жағдайда шығарма тартымсыз, қарадүрсін, қызғылықсыз болып шығуы
мүмкін. Бұл заңдылықтарды былай сипаттауға болады.
Тұтастық заңдылығы. Бұл заңдылық бойынша композициядағы бейнелер мен
формалар бір-бірімен байланыста болуы тиіс. Композициядағы әрбір бейненің
жоғалмайтындай, орны болады, оны алып тастаса композицияның мәні толық
ашылмай қалады.
Композициядағы әрбір нүкте, сызық, бейне белгілі-бір мәндік жүктемені
көтеріп тұруы тиіс. Композицияда сонымен қатар артық нүкте, сызық, бейне,
форма болмауы қажет. Егер олардың бірі арты болса, онда композиция негізгі
шығармашылық ойды ашуға кедергі келтіруі мүмкін.
Композиция элементтері. Композицияда негізгі ойды білдіретін негізгі
элемент (нүкте, сызық, бейне, форма) және қосалқы ойды білдіретін қосымша
элементтері болады. Композициядағы барлығы негізгі элемент немесе барлығы
бейнелер қосалқы элемент бола алмайды. бұлардың екеуі де композицияда болуы
тиіс.
Симметрия заңдылығы. Жазықтық бетіндегі бейне немесе кеңістіктегі
форма бөлшектері симметрия заңдылығына сәйкес орналастырылады. Картина
жазықтығын шартты түрде ортасынан ойша бөлгенде олардың екі жазығының да
көріністер салмағы тек шамалас болады. Бірақ бірінің саомағы артықтау, бірі
кемдеу болуы мүмкін. Көлемді композиция жайында да осыны айтуға болады. Бұл
заңдылықпен жұмыс жасауға үйрену үшін ең қолайлы мүмкіндік, геометриялық
формалардың көрінісін қағаз бетіне орналастыруға үйрену, симметрияға қарама-
қарсы құбылыс ассиметрия деп аталады. Ассиметрия құбылысын абстрактылық
картиналардан байқауға болады. Бұндай картиналарда бейнеленуші
көріністердің тепе-теңдігін сақтау қатаң талап етіле бермейді.
Негізгі композициялық элемент. Негізгі ойды білдіретін бейнені немесе
форманы айқындап көрсету. Негізгі ойды көбінесе негізгі бейне көрсетеді. Ол
композициялық негізгі элемент болып табылады. Бұл композициялық негізгі
элемент негізінен картина жазықтығының ортаңғы бөлігінде орналасады. Бұл
элементтің картна жазықтығының ортасына қатал түрде орналасуы шарт емес. Ол
басқа бейнелердің орналасуы сипатына қарай орталықтық оң немесе сол жағына,
төмен немесе жоғарғы бөлігіне орналасуы мүмкін. Біз оның бір шетін ғана
орталыққа жанасатындай орналастыруымыз да мүмкін.
Қосалқы ойды білдіретін элемент. Композицияның қандай түрі болмасын
негізгі композициялық элементінің болатыны сияқты, ол қосалқы элементсіз
болмайды. Суретші Ә.Қастеевтің Түрксиб картинасындағы негізгі элемент
келе жатқан поездің бейнесі болса, қосалқы элементтер ретінде аттылы
адамдар мен жаяу адамдар болып табылады. Егер осылардың біреуін ойша алып
тастасақ композицияның тұтастығы бұзылады. Ой түсініксіз болып қалуы
мүмкін. Сондықтан негізгі композициялық элемент пен қосалқы композициялық
элементтер бірінсіз бірі болмайды. Оларды белгілі бір байланысқа құрылатын
заңды нәрсе. Бұл заңдылық гобелен, гобелен, ши, гобелен, тұскиіз
бұйымдарының композициясында айқын көрініс табады. Мысалы гобеленнің
композициялық ортасында бірнеше шатыргүл өрнектері берілген болса, қосалқы
элементтері ретінде, гобеленнің жиектеме өрнектері мен шатыргүлдің
сыртындағы, жиектеме өрнектерінің ішінде орналасқан ою-өрнектер жиынтығы
қосалқы композициялық элементтерді құрайды.
Қозғалыс және қайталанбау заңдылығы. Жазықтық бетіндегі нүктелер,
сызықтар немесе бейнелер қозғалыстарында қайталаулар болмауы тиіс. Бұлардың
сол күйінде қайталануы, композицияның сапасын төмендетеді. Қызығушылық пен
тартымдылық азая түседі. Дақтар, сызықтар бағыттары бейнелер қозғалысы
түрленіп тұруы тиіс. Мысалы бірінші дақ пен екінші дақтық, бірінші сызық
пен екінші сызық бағыты, көлемі, ара қашықтығы, формасы мен түсі жағынан
бір-біріне ұқсамауы тиіс. Егер мұндай формадағы қайталану гобелен өнері
композициясында ғана болуы мүмкін. Графика, кескіндеме, мүсін, дизайн
шығармаларындағы мұндай қайталанулар шығарманың көркемдік сапасын түсіріп,
қызығушылық пен тартымдылықты төмендетеді. Қабылдау белсенділігін
бәсеңдеуіне алып келеді.
Кеңістік сипаты және картина форматын таңдау. Картина форматының
тігінен, көлденеңінен немес көлденеңінен созылыңқы болып алынуы бейнеленген
көрініс нысандарының кеңістіктегі орналасуы мен шығармашылық оймен
байланысты болады. Егер суретші қара ағаштың басындағы құстың ұясы мен ұшып
жүрген құстарды көрсеткісі келсе картина форматын тігінен орналастырады,
жерді бейнелеуге аз орын бөлініп, аспанды бейнелеуге көп орын беріледі. Ал
шығармада жер мен тауды көрсету қажет болса, аспанды бейнелеуге картина
жазықтығының тек жартысынан көбірек мөлшерде орын беріледі. Бұл әртүрлі
жағдайларға байланысты әртүрлі композициялық шешімін табады.
Горизонт сызығы. Реалистік тұрғыда жазылған картналарда міндетті түрде
горизонт сызығы беріледі. Горизонт сызығы әр уақытта суретшінің көз
деңгейімен сәйкес келеді. Горизонт сызығы екінші жағынан аспан мен жердің
шекарасын білдіреді. Суретшінің көз деңгейі мен аспан мен жердің
шекарасының деңгейлес келуі заңды құбылыс. Абстрактылық бағытта салынған
картинада горизонт сызығы болмауы да мүмкін. Реалистік тұрғыда салынған
картинада әсіресе табиғат көріністерін бейнелеуде біреулерінде аспанды
бейнелеуге, кейбіреулерінде жерді бейнелеуге көбірек беріліп отырады. Бірақ
екеуіне бірдей орын берілуге болмайды. Мұндай жағдай картинаның тұтастығын
бұзады. Картинаны қабылдау кезінде оны екіге бөліп алуға болатындай болып,
байланыс жоғалады. Сондықтан осылардың біріне басымдық беріледі.
Түстердің бірлігі ен тұтастығы. Картинадағы түстер жылы немес суық
түстердің бірлігіне құрылады. Бұл табиғат құбылыстарымен тығыз байланысты
анықталады. Мысалы таң алдындағы мезгілдегі көріністе көкшіл түстер суық
түстер басым болса, кешкі мезгілдегі түстер қызыл, қызыл қоңыр, сары, яғни
жылы түстер басым болады. Жылы түстердің арасындағы азғана суық түстер
қабылдау кезінде басым түстердің ықпалына қалады. Осы жағдайлар ескеріле
келе картина колориті (түстер үндестігі) жылы колорит болып жіктеледі.
Композиция жасау барысында шығармашылық тұлға бұл құбылыс ерекшелігін
ескеруі тиіс.
Перспектива құбылысы. Композиция перспектива құбылысымен байланысты.
Композиция жасау барысында суретші перспектива заңдылықтарына сәйкес әрекет
атқарады. Перспектива заңдылығы бойынша көрушіден алыстаған сайын заттар
мен құбылыстардың өлшемдері біртіндеп кішірейіп көрінеді, жақындаған сайын
үлкейіп көрінеді. Заттардың түстері көрушіден алыстаған сайын өзгеріп,
бұлынғыр бола түседі, түстердің қанықтығы азая бастайды. Алыстағы заттардың
түстері өзгеріп көгілдір бояулар басым болып көрінеді. Композиция жасау
барысында суретші осы құбылыстарды көрсетуі тиіс болады.
Жарық пен көлеңке құбылысы. Композиция құрастыру үшін қажетті білімнің
бірі жарық пен көлеңке құбылысы туралы білім жүйесі. Табиғатта жарық пен
көлеңке құбылысынсыз біз қандай зат пен құбылысты қабылдауымыз мүмкіндігі
қиын. Табиғаттағы жарық, көлеңкемен егіз, олар бірінсіз бірі болмайды.
Қандай затты қабылдау тек қана жарық зат бетіне түскеннен кейін ғана
мүмкіндік туады. Зат бетіне жарық түскен бойында оның көлеңкесі пайда
болады. Көлеңке деңгейлері, түсіп тұрған көлеңке, жартылай көлеңке, көлеңке
болып бірнеше деңгейге бөлінеді. Жарық деңгейлері жылтыр дақ, жарық,
жартылай жарық болып жинақталады. Сондықтан композиция құрылымын шығару
барысындағы ерекше мүмкіндік ретінде жарық пен көлеңке құбылысын айтуға
болады.
Орындау техникасы. Композиция құрастыру барысында орындау техникасын
таңдап алу маңызды шығармашылық әрекет. Орындау техникасын графика (офорт,
эстамп, литография, ксилография, т.б.), кескіндеме (акварель, гуашь,
темпера, майлы бояу т.б.), мүсін (гипс, шамот, мыс, қалайы, мельхиор,
күміс, алтын т.б.) болып анықталады. Гобелен өнеріде (тоқу, тігу, ою, ағаш
ою, металл өңдеу, қыш өңдеу, сүйек, жүн өңдеу, тері өңдеу) болып бөлінеді.
Композиция жасау барысында осы техниканың бірін дұрыс таңдап алу шығарманың
сапалы шығуының кепілі болып табылады.
Композиция жасау ұғымын анықтау бағытындағы зерттеулерді сараптау
нәтежиелері бізге композиция жасау туралы мынадай қорытындыға келуге
мүмкіндік береді.
1. Композиция жазықтық бетіне бейнелеу немесе кеңістікте көлемді форма
жасау мақсатындағы өмір шындығын бейнені, форманы құрастыру, орналастыру
арқылы жаңа туынды жасауға бағытталған іс-әрекет деп анықталады.
2. Композиция жасау жазықтық бетіне бейне немесе кеңістікте көлемді форма
құрастыру мақсатында өмір шындығын көркем образ жасауға бағытталған іс-
әрекет үдерісі.
3. Композиция жазықтық бетіне бейнеленетін композиция, көлемді
композиция болып екіге жіктеледі.
4. Композиция орындау техникасына байланысты, графикалық композиция,
кескіндемелік композиция, мүсіндік композиция, гобелен композициясы болып
төрт типке бөлінеді.
5. Композицияның негізгі ережелері мен заңдылықтары, атаулары ретінде
мыналар алынады: а) тұтастық заңы; в) симметрия, ритм, ассиметрия; г)
негізгі және қосалқы композициялық элементтер; д) композициялық орта; ж)
композициялық жиектеме; д) композицияның бір элементіне басымдық берілу;
е) композициядағы түстер құрылымы:
6. Композиция жасау үдерісі мынадай кезеңдерге бөліп орындалады: бірінші
кезең – жаңа шығарма туралы ойдың Гобеленптасуы; екінші – жаңа шығармаға
диагностика жасау, үшінші – жаңа шығарманы жобалау; төртінші – жаңа
шығарманы материалда орынды орындау.
7. Композиция жасауға үйрету бағдарламасы композицияның теориялық
негіздерімен таныстыру және композиция құрастыруға үйрету жаттығуларынан
жинақталады.
8. Композицияның ережелері мен негізгі түсініктерді композициялық ортта,
симметрия, ритм, ассиметрия, тұтастық, байланыс, композициядағы негізгі
және қосалқы элементтер, композициялық жиектеме, композициялық бұрыштама,
акцент, түстер композициясы, негізгі түстер мен қосалық түстер бірлігі,
түсініктері құрайды.
9. Композиция құрастыруға үйрету жаттығуларын қарапайым геометриялық
формаларды құрастыру қағаз бетіне орналастыру; геометриялық денелерден
натюрморт композициясын жасау, тұрмыстық заттар композициясын құрастыру,
табиғат көріністерінің композициясын жасау, тақырыптық композиция жасау,
ою-өрнектер композициясын құрастыру, гобелен композициясын құрастыру,
гобелен композициясын құрастыру, ши композициясын құрастыру, орамал тоқу
композициясын құрастыру болып анықталады.
10. Композиция құрастыруға арналған жаттығуларды жоспарлау мен ұйымдастыру
барысында оқытудың ғылымилақ, жүйелілік, бірізділік, көрнекілік,
лайықтылық, ұстанымдылық сақталады.
Біздің зерттеуімізде композиция жасау қабылеттерін жетілдіру
халықтың ұлттық гобеленін пайдалану негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан,
біз зерттеудің мақсатына, міндеттері мен болжамына сәйкес композиция жасау
қабылеттерін жетілдіру дегенімізді оқу-тәрбие процесінде халықтың ұлттық
гобеленінің педагогикалық мүмкіндіктерін жүзеге асыруды түсінеміз.
Сәндік-қолданбалы өнер қоғамдық формациядағы халықтың тұрмысын,
саяси хал-жағдайын, іс-әрекетін, мінез-құлқын тереңірек көркем түрде
білуге жол ашады. Міне, сондықтан сәндік- қолданбалы өнер адам баласын
халық өнеріне қатысты біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік
сезімдерге бөлейді. Осы ойды басшылыққа ала отырып, біз өз зерттеуімізде
қазақ гобелен өнері туындыларын талдау арқылы, олардың оқушылардың
өнертанымын қалыптастырудағы мүмкіндіктерін қарастырғанды жөн көрдік.
Гобелендің ішінде гобелен өнері өнердің материалдық өндірістегі
халықтың тұрмысындағы өзіндік орны жөнінде көп айтылады. Қазақ
энциклопедиасында Сән және қоданбалы өнер- сән өнерінің бір саласы. Сән
және қосалқы өнер негізінен тұрмысқа, қажетті көркем және жиһаздық
заттарды өндіретін шығармашылық түрлерінің басын құрайды. Сән және
қолданбалы өнер туындылары материалы (металл, керамика, ағаш) жасау
әдісіне (көркем оймен, шекіме, әсем жазба, кесте, көркем құйма т.б.) орай
екі түрге жетіледі -деп мазмұндалған. Сәндік-қолданбалы өнер, әшекейлеу
адамдардың көркем іс-әрекетінің ерекше саласы, практикалық мақсат үшін
арналған өнімдері эстетикалық мақсат пішінді шешіммен органикалық
үйлесімділікке негізделген. Бұл ұғымдарды кең мағынада қарастырғанда
алаңдарды, саябақтарды, үйлерді сондай-ақ адамды әшекейлеуге арналған
заттарды көркемдеп жасау.Сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің мәнерлі
түріне жатқызуы қабылданған. Сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының көркем
мәнерлілігі олардың жоғары эмоциялары, сұңғаттылығы мен бояуында болып
табылады.
Қазақтың гобелен өнері арқылы оқушылардың композиция жасау
қабілеттерін жетілдіру мәселесі қазірге дейін арнайы зерттелген емес.
Қазіргі кезде мәдениет пен білім беру ісін құрудың жетекші үрдістерінің
бірі ретінде халықтың мәдени мұрасына ден қоя бастады. Соған байланысты әр
уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ
халқының тұрмысы мен мәдениеті туралы Чепелев В, Дудин С.М., т.б. біршама
пікірлер айтқан авторлар өз еңбектерінде қазақ гобелен шеберлері жасаған
бұйымдар туралы жалпылама мағлұматтар берумен ғана шектеледі.
Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев қазақтың
сәндік-қолданбалы өнері мен оның өнертанымы туралы арнайы еңбек
жазбағанымен шығармаларында өздерінің өнертанымдық көзқарастарын
философиялық тұрғыда сөз еткен. XX ғасырда өнеркәсіптің қарқынды дамуы,
адамдардың жаппай қоғамдық еңбекке араласа бастауы, гобелен кәсіпшілігіне
сұраныстың азаюы бұл өнерге көзқарастың біршама салқындатқанымен,
ұлттық сана-сезімнің өрлеуіне байланысты көне мұраға құрметпен қарауға,
халқымызбен сан ғасырлар бірге жасап келе жатқан өнерді қайта жаңғыртуға
мүмкіндік туды. Жалпы қазақ халқының гобелені 60- жылдардың жартысынан
бастап Қазақстандық ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды.
Бұған 1957-1958 жылдарда шыққан Т.Қ.Бәсеновтың Прикладное искусства
Казахстана еңбегін атап өтуге болады.Бұл еңбек қазақ қол өнеріне
берілген алғашқы өнертанымдық баға болып табылады.Гобелен дәстүрін
қамқорлықпен сақтап, гобелен өнертанымының дамуына, КССРО Министрлер
Кеңесінің 1966, 1968, 1975, 1986 жылдары халықтың көркемөнер кәсібін
дамыту мәселесіне арналған қаулылары мен республикамызда 1975 жылдың 25
наурызында қабылданған Халықтың көркем өнерін одан әрі дамыту шаралары
оң өзгерістер алып келді. Аталған қаулыларда дәстүрлі гобеленді ғылыми
тұрғыда зерттеудің қажеттігін көрсетті. Қазақстанда ашылған мұражайлар
мен көрмелерді сондай-ақ гобелен түрлерін тарих, этнография тұрғысынан
сипаттайтын бірқатар еңбектерді жазуға бастау болды. Осы кезде
Х.Арғынбаевтың, Ә.Марғұланның, С.Қасимановтың, Ө.Жәнібековтың,
М.С.Мұқановтың гобелен туралы өнертанымдық еңбектерін жатқызуға болады.Бұл
еңбектерде халықтың гобелені өнертанымдық тұрғыдан жете зерттемесе де
ұлттың гобелен туындыларының жасалу ерекшеліктерін табиғат, болмыс,
діни мифологиялық наным сенімдермен ұштастыра көрсеткен еңбектер ретінде
тануға болады.
Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының гобелені (1987) еңбегінде қазақ халқы
гобеленінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері, мүйіз,
сүйек ұқсату шеберлігінің туып қалыптасуы мәслелерін жан-жақты
баяндаған.Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ (1977ж) еңбегінде ұлттық
гобеленіміздің киіз басу, гобелен тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнер түрлері және киіз үй, оның жасау – жихаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып гобеленге қатысты атауларға ден
қойылды. Оның ішінде гобелен бұйымдарын тұрмыста алатын орнымен, қазақ
халқының әдет-ғұрпымен және бұйымдардың жасалуындағы түр-түс
үйлесімдіктерімен байланыстыра сипаттама берілген. Академик Ә.Марғұлан
Қазақ халқының гобелені атты еңбегінде қазақ халқының гобеленінің
бірінеші түрлерін археологиялық, этнографиялық тұрғыдан зерделеп, өте
құнды мағлұматтар берілген. Сондай-ақ С.Қасимановтың Қазақ гобелені
еңбегінде қазақ ұлттық гобеленінің бірінеші түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін, оларға байланысты мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер жайлы
құнды мағлұматтар сипаттамалар берілген. Бұлардан басқа С.Мұқанов пен
Ө.Жәнібековтың еңбектерінде қазақ ұлттық гобеленінің өнегелі тұстарын
қазіргі кезеңде пайдалану арқылы халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-
салтына, наным танымына, талғамына, әсер ете отырып, ұлттық мәдениет
тудырған бүкіл таңдаулы дүниелерді сақтап пайдалану туралы бағалы пікірлер
айтылған. Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев т.б. еңбектерінде ертедегі
қазақ жерінде мекендеген тайпалардың археологиялық қазбалардан табылған
ежелгі мәдени ескерткіштердегі гобелен үлгілеріне тарихи өнертанымдық
тұрғыда сипаттама берілген.
Гобеленді өнертаным объектісі тұрғысында қарастырған гобелендегі ою-
өрнектің қолданылуы жөнінде С.Төленбаевтің еңбектері маңызды орын алады.
Философия ғылымы саласында Б.Байжігітов қазақ халқы өнерінің эстетикалық
табиғатының іргетасы табылатын діни, әлеуметтік, тарихи, алғы шарттар
фольклор, эпос, дәстүрлі сәулеттік және қол өнері, ою-өрнек, негізінде
қалыптастыруын философиялық тұрғыда зерттейді. Қазақ халқының гобелен
өнерііне кіретін бұйымдардың көркемдік ерекшеліктері туралы Ә.Марғұланның,
Ә.Тәжімұратовтың, С.Қасимановтың, Х.Арғынбаевтың, М.Мұхановтың,
С.Төленбаевтың, Ө.Жәнібековтың, Т.Бәсеновтың, Қ.Әмірғазиннің Қ.Ералиннің,
еңбектерінде сипаттамалар берілген, бірақ гобелен бұйымдарының көркемдік
ерекшеліктеріне өнертанымдық тұрғыдан талдау жасаудың бағыт бағдары айқын
аңғарыла бермейді. Олардағы гобелен өнерідарды талдау көбінесе
этнографиялық сипатта беріліп, жеке гобелен өнерідардың формалары мен
тұрмыстағы қолданылуына баса назар аударылады. Сонымен қатар көркем өнер
бұйымдары, сәндік, безендіру, интерьерге көрік беру, сыйлық ретінде ұсыну
үшін жасалатындығы көрсетіледі. Этнограф ғалым Ә.Марғұлан қазақ гобелені
бұйымдарын дайындаған материалдарына қарай жіктеу қажеттігін көрсеткен. Ол
гобелен бұйымдарын, ағаш, металл, жүн, тері, қыш өңдеу негізінде жасалған
бұйымдар, ою-өрнектер, киіз үй және оның жабдықтары, киім, құрал саймандар,
ыдыс аяқтар, киіз үй мебельдері деп бөліп қарастырады.
Ә.Тәжімұратов, С.Қасиманов, Х.Арғынбаев, М.Мұхановтар колөнер
бұйымдарының дамуы мен қалыптасуына ерекше мән беріп, олардың әлемдік
көркем мәдениеттен алатын орнына тоқталады. Гобелен түрлері, материалдары
мен жасау технологиясына анықтамалар беріп, атаулары мен ұғымдарын
түсіндіреді. Гобеленді халықтың көркем мұрасы ретінде бағалап, оның даму
кезеңдеріне сипаттама береді. Оның дамуына әсер еткен факторлар ашып
көрсетіледі. Олар гобелен өнерідардың көркемдік ерекшеліктерінің мәні
заттың көркемдік сипатының тұтыну қажеттілігімен сәйкестенуін атап
көрсетеді. Заттардың формалары мен түр түстері халықтың шаруашылығымен
тұрмыс салтымен, салт дәстүрімен байланысты қалыптасатындығын айқындайды.
Ә.Тәжімұратов Шебердің колы ортақ атты кітабында колөнердің
ағаштан, жүннен, металдан, қыштан және әр түрлі табиғи материалдардан
жасалған, тоқу, шөку, балқыту арқылы дайындалған бұйымдардың жасалуындағы
орындау технологиясына ерекше мен береді. Шебердің гобелен өнерін жасаудағы
шеберлік деңгейін гобелен өнерінің басты көркемдік ерекшелігі ретінде
таниды. С.Қасимановтың Гобелен деп аталатын еңбегінде колөнер
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындауда көркемдік дәстүрге колөнер
шеберлерінің гобелен өнерідар жасаудағы белгілі бір көркемдік дәстүрі
болатындығына мән береді. Гобелен өнерінің орындалу жасалу манеріне қарап,
қандай шебер, кандай дәстүрлі мектептің туындысы екенін айқындауға
болатындығын көрсетеді. Мұндай таным үлгісін бізге гобелен өнері
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындаудың салмақты бір көрсеткіші
ретінде тануымызға мүмкүндік береді.
М.Мұхановтың Қазақстанның көркем кәсіпорындары еңбегінде гобелен
өнерідардың қанша данамен жасалғандығына мән беру қажеттігін көрсетеді.
Сыйлық бұйымдардың, гобелендердің сериялық (көп данамен) шығарылуы мен
олардың сапасы арасындағы байланыс көрсеткіштеріне мән беріледі. Гобелен
өнерідардың сапасы олардың қанша данамен жасалғандығына тікелей байланысты
екендігін көрсетеді. Жеке шебердің жасаған киіз үйі мен кәсіпорынның
жасаған бұйымы арасындағы сапалық айырмашылықтың болуы, жеке гобелен тоқу
шебері мен гобелен тоқу станогінде тоқылған гобеленнің көркемдік
айырмашылығының болуы заңды құбылыс екендігі айқындалады. Мұнан шығатын
қорытынды, гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында
сол бұйымды кім жасағандығы және оны қанша данамен жасағандығы болып
табылады. Гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктері оны қандай шебер
жасағандығына байланысты. Гобелен зерттеуші А.Ералина гобелен шеберлерін үш
типке бөледі. Оларды: халыққа белгілі халық шебері, кәсіби білімі бар
кәсіби қолданбалы өнер шебері және гобеленмен айналысып жүрген гобелен
шебері деп атаған. Әрине бұлардың шеберлік дәрежелері, жасаған
бұйымдарының көркемдік сапалары бірдей бола бермейтіні белгілі, сондықтан
да бұлар жасаған бұйымдардың көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында
бұйымды қандай дәрежедегі шебер жасағандығына көңіл аударылуы тиіс.
Гобелен шебері және ою-өрнек жасаушы шебер С.Төленбаев қазақ ою-
өрнектерін үлкен төрт топқа бөледі. Олар:өсімдік тектес,аспан әлемі тектес,
геометриялық формалар тектес және жануарлар әлеміне ұқсас ою өрнектерге
жіктейді. Қандайда бір гобелен өнері болмасын оның беті ою өрнектермен
безендіріледі. Сондықтанда гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерінің
бір бағыты оның ою өрнектермен безендірілуі болып табылады.Гобелен
зерттеушісі Ә.Тәжімұратов Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде гобелен
шеберлерінің іс әрекетіне талдау жасай отырып, олардың кейбіреуі ағаш
өңдеу, кейбіреуі металл өңдеу, кейбіреуі қыш өңдеу болып гобелендің белгілі
бір саласын жетік меңгерсе, кейбіреуі осы салалардың бірқатарымен жұмыс
істеуге бейімделетіндігі туралы ой айтқан. Осыған сәйкес гобелен
бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында гобелен саласына
шебердің бейімделуі болып табылады. Сондықтан, гобелен бұйымын талдау
барысындағы маңызды бір көрсеткіш ретінде оны жасаған шебердің сол бұйым
кіретін салаға бейімделуі мен сол саладағы еңбек өтілі танылады.
Қазақ колөнерін зеттеуші көрнекті ғалымдарымыздың бірі. Ө.Жәнібеков
қазақ гобелені өзіндік ерекшелігі бар дәстүрлі өнер екендігін атап
көрсетеді. Сан ғасырлар бойы ұрақтан ұрпаққа жалғасып, бұйымдардың жасалуы,
формасы, ою өрнектері, түр-түстерінің белгілі бір дәуірден, келесі бір
дәуірге сабақтастығы жалғасып отырғандығын көрсетеді. Сондықтан гобелендегі
көркемдік дәстүр сабақтастығы, гобелендің жеке бұйымдарынан да көрініс
тауып отырады. Осыған сәйкес, гобелен өнерідардағы дәстүр сабақтастығын
гобелен бұйымдарындағы көрсеткіштердің бірі ретінде тануға болады. Бұларды
бұйымдардың формасының, ою-өрнектерінің, жасау, өндеу технологиясының
дәстүрлі сабақтастығы – деп атау орынды.
Қазақ гобелен өнері бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін тану
бағытындағы ғылыми, өнертану, мәдениеттану саласындағы еңбектерге жасалған
талдаулар гобелен өнері бұйымдарының көркемдік ерекшеліктеріне танымдық
талдаулар жасаудың мазмұнын анықтауға ықпал етті олар:
1. гобелен бұйымының әлемдік, ұлттық, аймақтық көлемдегі көркем
мәдениет үлгісі ретіндегі алатын орны; өнер бұйымының қазақ гобелен өнері
тарихында алатын орнына сипаттама; өнер бұйымының дәстүрлі гобелен өнері
туындысына жататындығы туралы мәлімет; өнер бұйымының халқымыздың
шаруашылығымен, тұрмыс салтымен, ұлттық дәстүрімен байланысы; өнер
бұйымының жасалуындағы көркемдік дәстүр белгілері; өнер бұйымының қандай
гобелендің дәстүрлі мектебіне жататындығы; өнер бұйымының жасалу тарихы;
2. өнер бұйымының қандай материалды өңдеу негізінде жасалғандығы;
өнер бұйымының формасын, фактурасын, түрі мен тусін жасаудағы дәстүр
сабақтастығы; өнер бұйымын безендірудегі дәстүр жалғастығы; өнер бұйымының
тұтыну қажеттігі мен форма жасау сабақтастығы; өнер бұйымының орындалу
шеберлігі, орындау әдістері, сапасы, өлшемдер қатынасы мен ішкі құрылымдық
байланыстары;
3. гобелен бұйымының формасының құрылымдық үйлесімділіктері; колөнер
бұйымының композициялық құрылымы; гобелен бұйымының фактурасы; гобелен
бұйымының түр мен түсінің дәстүрлі көрінісі; гобелен бұйымын жасаған
шебердің дәстүрлі шеберлік бағыты.
4. гобелен шеберінің дәстүрлі мектебі; гобелен шеберлерінің атаулары
мен түрлері; гобелен шеберінің шеберлік бағыты; гобелен бұйымын ою
өрнектермен безендіру дәстүрлері; гобелен бұйымдарының классификациясы;
5. гобелен жасайтын кәсіпорындар мен олардың жасаған бұйымдары; жеке
дара жасалған бұйым мен көп дана етіп жасалған бұйымдар.
Гобелен өнері материалы ретінде танылатын ақпараттың бірі жүн болып
табылады Гобелен тұтынуға төзімді, оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын,
шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең
қылмайтын, күйе түсуден де қорықпайтын аса бағалы мүліе. Оны алтын,
күмістен жасалған қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір
белгісі деп білген.
Осы орайда, қазақ халқының әсем, керемет өнерінің бірі-гобелен тоқу,
әр ұлттардікі секілді оның да өзіндік ерекшеліктері бар. Бұған әсер еткен
ең басты себеп-қазақ халқының тұрмыс-тіршілік қылпы мен кәсіп түрі гобелен
тоқу тұрмыс қажетіне байланысты халық гобеленінде ертеректен белгілі,
ел арасында кеңінен тараған өнер. Қазақтың гобелен тоқу өнерін біз басқа
өнердің түрлері (кесте лігу, ши тоқу, зергерлік т.б.) секілді көңіл-күй
мен сезім тереңдігін арттыратын, ұлттық мәдениетімізді дамытатын,
эстетикалық өнертанымдық тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға табиғи-рухани
жағдай жасайтын мәдени мұрамыз ретінде қарастырамыз. Гобелен жайсаң
төсеніш, ілсең сән.
“Шебердің қолы ортақ дейді дана халқымыз. Гобелен бетінде
бейнеленетін әрбір ою-өрнек нақыштарына қарасақ, онда үлкен философиялық
ой жатқанын көреміз, яғни өзіндік терең тарихи мағлұматтарды паш ететін
ерекшеліктері бар. Олар бұдан сан ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан
ата- бабаларымыздың салт-дәстүрлернің, сан ғасырлық мәдениетін, тұрмыс
тіршілігін бейнелейді. Эстетикалық өнертаным бұрын да қазір де өзіндік
ерекше тұрақты сипаттық белгісін, сұлулық әсемдік көркемдік сипатын
белгісін, сұлулық әсемдік сипатын гобелен тоқу өнерінен жоғалтқан жоқ.
Өнертанымның қалыптасуы халықтың ұлттық киімінің дамуымен байланысты.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді саралау қазақ қолданбалы өнеріне
сипаттама беріп, оның теориялық негіздерін айқындауға ықпал етті.
Қазақ қолданбалы өнері туралы жасалған ғылыми-өнертанымдық талдау қазақ
гобелен өнеріін мынадай түрде жіктеуге мүмкіндік туғызды:1) гобелен өнері
бұйымдарын жасайтын материалдарына байланысты гобелен өнері жүн, өңдеу
т.б.; 2) ою-өрнектерге байланысты: өсімдік тәрізді, жануарларға ұқсас,
аспан әлеміне және геометриялық формаларға ұқсас ою-өрнектер; гобелен өнері
шеберлерінің кәсібіне байланысты; 6) гобелен өнері шеберлерінің атаулары;
гобелен өнері шеберлерінің кәсібі; олардың жасайтын бұйымдары; гобелен
өнері шеберлерінің құрал – саймандары.
Ғылыми өнертану еңбектерін саралау қазақ гобелен өнері дегенімізді –жүн
өңдеуден, халықтық көркемдік дәстүрі негізінде жасалған,тұрмыста кең түрде
пайдаланатын өнері жүйесі деген тұжырым жасауға ықпал етті.
Қазақ халқының гобелен өнерін зерттеген өнертанушы ғалымдардың
Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, К.Ли, Б.Көпбосынова еңбектерінде қазақ
гобелен өнерідің өнертанымы, қазақ халқының гобелен өнеріінің тарихы, қазақ
халқының гобелен өнеріінің теориясы, қазақ халқының гобелен өнеріінің сыны
болып үшке бөлінеді. Қазақ халқының гобелен өнерінің тарихы Ә.Марғұлан,
Ө.Жәнібеков, Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Х.Арғынбаев, Т.Басенов,
Қ.Болатбаев, С.Түрікпенова еңбектерінде, қазақ халқының гобелен өнеріінің
теориясы С.Қасиманов, Д.Шоқпарұлы, С.Төленбаев, Қ.Әмірғазин еңбектерінде,
қазақ халқының гобелен өнеріінің сыны Қ.Ыбраева, Қ.Ералин, К.Ли,
Б.Көпбосынова еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ халқының гобелен өнерінің тарихы: қазақ жеріндегі ежелгі дүние
гобелен өнері, қазақ хандығы тұсындағы гобелен өнері, кеңес дәуіріндегі
сәндік қолданалы өнер, егемен қазақ елінің гобелен өнеріне жіктеледі.
Қазақ халқының гобелен өнеріінің теориясы: гобелен өнеріінің түрлеріне
байланысты білімдеріне, яғни гобелен бұйымдарын жасайтын материалдарына
байланысты Қазақ халықының гобелен өнеріінің сыны: гобелен өнері
шеберлерінің өмірі мен шығармашылығы, жаңа өнер туындылары, олардың
көркемдік ерекшеліктері, композициясы, түстер үндестігі, орындалу
технологиясы мен техникасы туралы өнертанымдық ойлар, сыни пікірлер,
берілген өнертанымдық бағалар туралы деректі материалдардан құралады.
Қазақ гобелен өнері өнертанымы дегеніміз - қазақ халқының гобелен
өнеріінің тарихын, қазақ халқының гобелен өнеріінің теориясын, қазақ
халқының гобелен өнеріінің сынынан құралған ой пікірлер, көркемдік
талдаулар, теориялық білімдер жүйесі болып табылады.
Қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың әдіснамалық негіздерін талдау, қазақ гобелен өнеріі арқылы
мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың теориясы мен қазақ гобелен
өнеріі арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың практикасына
бөлінетіндігін көрсетті.
Қазақ гобелен өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың теориясы: қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының
өнертанымын қалыптастырудың бағыттарына, мүмкіндіктеріне, құрылымдық
бағдарламасына, оны оқыту курсына, кезеңдеріне, әдістер жүйесіне,
формаларына, нәтижелеріне, моделі мен көрсеткіштеріне байланысты
танылатындығы айқындалды. Қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының
өнертанымын қалыптастырудың практикасы қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп
оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың бағдарламасынан, әдістемелік
құралдарынан, әдістемелік нұсқуларынан құралатындағы танылды. Сонымен қатар
гобелен өнеріі гобелен өнерідарынның көркемдік ерекшеліктерін талдау іс
әрекеттерін білдіреді.
1.2 Гобелен шығармашылығындағы композиция.
Гобелен өнері арқылы композиция жасау қабілеттерін жетілдірудің
педагогикалық шарттарын анықтауда қазақ гобеленінің мазмұнын анықтап
гобелен өнерінің ерекшеліктерін көрсетіп, оларды жіктеудің орны ерекше.
Гобелен – ежелден келе жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге
дамып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп
атаған. Гобелен шеберлері табиғаттың әсем көріністерін гобелен бұйымдарында
жиі қолданған. Гобелен дүние жүзінің әр халқында бар. Оқушылардың гобелен
арқылы композиция жасау қабылеттерін дамыту мен жетілдіру проблемасы
оқушылардың шығармашылық іс әрекетімен тығыз байланысты.
Бүгінгі білім беру кеңістігінде оқыту технологияларының көптеген
бағыттары, нұсқалары, болуына байланысты, ол технологияларды меңгеру өте
күрделі әрі ұзақ процесс болып табылады. Оқытушы оқыту технологиясының бір
бағытын ғана таңдай отырып, оны әр күйде дәл нұсқау бойынша не өз
тарапынан дамытып шығармашылықпен жүзеге асыруы мүмкін, бұл жағдайда
оқушылардың да қабылдау ерекшеліктері мен оқуға ынта-ықыластарын ескеруде
аса маңызды деп саналады.
Шығармашылық бүкіл адами болмысымыз бен қасиетіміздің негізі болып
табылады. Оқушының шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, саналы да
парасатты ұрпақ тәрбиесі әр халықтың аға өкілдерінің парызы. Шығармашылық
ұғымы әлемдік мәдениеттің әр дәуіріндегі ойшылдардың назарынан тыс
қалмаған. Бүгінгі сырын аша алмай жатқан,кешегі кереметтер сол терең ой
мен ұшқыр қиялдың жемісі шығармашылықтың туғызғаны.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық ұғымы мәні терең психологиялық құбылыс
ретінде қарастырылып келсе, қазіргі зерттеушілер кез-келген тұлғада
шығармашылық қасиеттің жасырын түрде кездесетінін жан-жақты зерттеп мәселе
ретінде көтеруде.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту тек оқу-тәрбие үрдісінде
ғана оқушының жүйелі түрде белсенді интеллектуалды ізденіске тартылуы
арқылы ғана іске асуы мүмкін. Оқушы осы кезде туындаған оқу проблемеларын
салмақтап, негізделген және жан-жақты тексерілген шешім қабылдайды, оны
әрекет арқылы жүзеге асырады. Оқушы біртіндеп жаңа ғылыми білімді игеруші
ретінде шығармашыл зерттеушілік тәсілдерін үйренеді. Оқытушы оқушы әрекетін
қатаң басқарса, жеке тұлғаны қалыптастыруда мақсатына жете алмайды, тек
тиянақты, ақылды орындаушыны ғана даярлайды. Оқушыларды үнемі шығармашылық
сипаттағы шараларға тартып, бірте-бірте күрделенетін тапсырмалар мен
шешуін таба алатын міндеттер жүктеу арқылы шығарамшылық іс-әрекеттерін
қалыптастыруға болады. Шешу жолын өздері тауып, ойлау әрекеті өз бетімен
болса ғана шығарамашылықтың дамуына түрткі болады. Шығармашылық іс-әрекет
барысында оқушы бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады, бастапқыда
жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі сәттерде
шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық емес орын алады. Бұлар
шығармашылық үрдістің қалыптасуына тән құбылыстар болып табылады. Оқушының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда, шығармашылық тапсырмалардың орны
ерекше, сұрақ-тапсырмалар оқушыі қызықтырар, ынталандырар сипатта болса,
соғұрлым оқушының шығармашылық іс-әрекеті, деңгейі артады. Бұл жағдайда,
алдымен оқытушынің оқытудың әр түрлі әдістерін ұтымды да шебер пайдалана
білуіне байланысты. Оқу процесінің тағдыры мұғалімнің әрекетіне тікелей
байланысты. Мұғалімнің кәсіби ізденісі мен шығармашылық еңбек етуіне
байланысты оқыту сапасы да жақсара түседі. Білім беру ісін жетілдіру,
оқытудың тиімділігін арттыру, педагогикалық жаңалықтарды енгізу арқылы ғана
жүзеге асатыны белгілі.
Әсіресе оқытудың жаңа технологияларын қолдану оқушының бойында тек
жалпы ғана емес, арнаулы қабілеттерді де қалыптастыра алатыны жан-жақты
айтылуда. Психологтардың пайымдауынша қабілетсіз ұстаз болғанмен,
қабілетсіз шәкірт болмайды. Бұл пікір орыстың данагөй қариясы, және
жазушысы Лев Толстой айтқан Оқушы бойындағы бұйығы жатқан мол
мүмкіндіктерді ашудың жеке тұлғаның жан-жақты дамуындағы маңызы орасан
зор.[6]
Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздерінің жалпы ережелерін, оқытудың өзегін біртұтас педагогикалық
үрдістің бір бөлігі ретінде қарастырғанда, мұғалімнің дидактикалық
дайындығының компоненттеріне:
1) ақыл-ой әрекетін кезеңмен қалыптастыру теориясын білу;
2) шығармашылық үрдістің негіздерін білу жатады.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетті туралы айтқанда, алдымен қабілет
ұғымына мән бере кеткеніміз жөн. Философиялық сөздіктерде қабілет тұлғаның
белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке еркшеліктері ретінде
анықтама беріліп, оның тарихи іс-әрекеттер нәтижесінде қалыптасып, дамитыны
туралы айтылады. Психологияда қабілет- білім алуға қажетті
психологиялық ерекшеліктер және іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
нәтижелі орындауда көрінетін жеке адами қасиет ретінде қарастырылады.
Қабілет өмір сүру барысында дамиды, ол іс-әрекетте байқалып, сол әрекет
арқылы дамып отырады. Сондықтан оқушы бойындағы қабілеттерді аңғарып,
дамыту және оны түрлі оқу кезеңдеріне тиімді әдіс-тәсілдер арқылы
шығармашылық деңгейге дейін көтеру мәселелері жаңа оқу үрдістерінің басым
бағыттарының бірінен саналады.[84]
Шығармашылық іс-әрекет ойлау мен практикалық әрекеттер арқылы ғана
дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту бағытына ерекше мән
беріледі.Жалпы білім берудің мазмұны, дидактиканың негізгі нысанасы, ғылыми
білім мен білік, оқу дағдыларының қалыптасу жүйесі, өзіндік шығармашылық,
ізденушілік әрекет тәжірбиесі жеке тұлғаның жан-жақты дамуының сапалық
мазмұны мен сипаты ретінде қарастырылады,
Дамыта оқытуда оқушының ақыл-ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Диплом жұмысы
ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ (Абылай хан)
Мамандығы 5В040700 - Сәндік өнер
Студент ___________________ Битұрсынова Әсия
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор ___________________ Ералин Қ.Е.
Қазақстан Республикасы
Түркістан-2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Бейнелеу өнері
кафедрасының
меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент м.а.
_________________Әуелбеков Е.
_________________2015 ж.
Диплом жұмысы
ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ (Абылай хан)
Мамандығы 5В040700 - Сәндік өнер
Студент ___________________ Битұрсынова Әсия
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор ___________________ Ералин Қ.Е.
Қазақстан Республикасы
Түркістан-2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1.1 Гобелен өнерінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 7
1.2 Гобелен шығармашылығындағы
композиция ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .27
1.3 Абылай хан композициясын орындау ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2. ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТОҚУ ... ... ... ... . 55
2.1 Ескерткіштер мұрасы композициясының
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .55
2.2 Ескерткіштер мұрасы гобелен композициясын тоқу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
2.2 Гобелен үйірмесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .79
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
2014 жылғы 12қарашадағы Нұрлы жол – болашаққа бастар жол атты Қазақстан
халқына жолдауында: Қазақстан 2050 бағдарламасындағы ұсынынған стратегиялық
бағыттарының бірі білім беруге арналған, онда сапалы мамандар даярлауға
баса назар аударылған. Оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы
даярлығында және олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауын баса
көрсеткен. Осындай жаңа талаптар негізіндегі дайындық ұстаздардың жоғары
шығармашылық шеберлігі мен адамдық ресурстарды тиімді пайдалануы
нәтижесінде ғана жүзеге асатындығы айқындалған [1].
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді
терең меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды даярлаудағы
әдістемелік білімділігі мен қабілеттілігі, біліктілігінің қазіргі
талаптарға сай болуы өте үлкен маңызды жұмыстарды атқаруды талап етеді және
мамандардың даярлығын білім стандарттарының мазмұнына ылайық жетілдіру
өзекті мәселе болып табылады. [2]
Көркемдік білім берудегі қазіргі заманғы тәжірибелерді саралау
барысы бағдарлы оқытудың басты бағытын анықтауға ықпал етеді, жоғары сынып
студенттерінің жеке қызығушылықтары мен танымдық қажеттіліктерін, өмірдің
өзекті тұстарын пайымдауына, келешекте олардың өнер түрлерінен жоғары оқу
орындарда білім алуға бағытталуына әсер ету.
Болашақ мұғалім тұлғасын дайындаудың сапалық жақтары
М.Ж.Қозыбаков[3], Қ.Е.Ералин[4], Қ.Ж.Әмірғазин[5] және т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде қарастырылған.
Көркемдік-эстетикалық тәрбие беруді барынша дамытуға,
cтуденттердің өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың мәселесіне назар
аударған ғалымдар Қ.К.Болатбаев[6], Б.И.Ижанов[7], Д.А.Кемешов[8],
Қ.Е.Ералин[9], еңбектерінде ұлттық өнер негізінде суретшілердің көркемдік
білім беру эстетикалық тәрбие беруге суретшіні даярлаудың теориясы мен
практикасы зерттеліп, маңызы ашылып көрсетілген.
Ғылыми педагогикалық еңбектерді талдау нәтижелері бүгінгі күнге
дейін көркемдік білім беру үдерісінде картина композициясын түстік
үйлесімділік тәсілдері арқылы орындау мәселесі бейнелеу өнерін оқыту
теориясы мен практикасында жеткілікті көрініс таппағандығын айқындайды.
Картина композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы орындау
мәселелеріне қатысты қарама-қайшылықтар кездесетіндігі көрінді. Олар,
картина композициясын түстік үйлесімділік тәсілдері арқылы құрастыру оқыту
тәжірибесінде кеңінен қолдану қажеттігі мен оның тәжірибеде қолданылмауы
арасындағы қайшылықтар болып табылады. Осы аталған қайшылықтарды шешу
бағыты зерттеу тақырыбын Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану -деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану өнертанымдық әдістемелік тұрғыдан негіздеу, оның
нұсқауларын жасау.
Зерттеу нысаны: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану үдерісі.
Зерттеу пәні: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын
тиімді пайдалану тәсілдері .
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, гобелен тоқуда ескерткіштер
мұрасы композициясын тиімді пайдалану тәсілдері анықталса, онда
композицияны колориттік үйлесімділікте орындау ұтымдылығы артады; ал бұл
болса, композицияны орындауды жаңа шығармашылық сапалық көрсеткіштерге
көтерілетін болады.
Зерттеу міндеттері:
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдерін айқындау;
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
әдістерін табу;
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
әдістемесін дайындау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану тәсілдері жүзеге асыру нәтижесінде
композиция құрылымы мазмұнды болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: жалпы адамзаттық
және ұлттық құндылықтарға қатысты тұжырымдар, көркем-эстетикалық талғам
қалыптастыруға, көркемдік білім мен дағдыларды игеруге жүйелі қатынасты
және оның жүйеге келтірілген мәдениеттану, өнертану, көркемдік-эстетикалық
педагогикалық, психологиялық тұжырымдамалары алынды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары, Конституциясы,
Ғылым мен білім министрлігінің тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары,
философтардың, психологтардың, педагогтардың тарихшылардың, этнографтардың,
өнертанушылардың еңбектері, өнер шеберлерінің этнодизайн бұйымдары,
суретшілер шығармалары, ұлттық мәдени мұралар, автордың жеке өзінің
педагогикалық тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ гобелен мұраларына, шет ел бейнелеу өнеріне,
көрмелер мен суретшілер шығармаларына, археологиялық, өнертану,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге, әдістемелік инновациялық
құралдарға теориялық сараптау жасау, педагогикалық тәжірибе нәтижесіне
математикалық, статистикалық талдаулар жасап, баға беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді
пайдалану тәсілдері айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәні: Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану тәсілдері көрсетілген картина жасалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы сәндік өнер мамандығы
студенттеріне білім беру жүйелерінде, мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру
мекемелерінде, қосымша көркемдік білім беретін оқу орындарында, жалпы білім
беретін мектептерде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдері білімділік, іскерлік мазмұнға негізделуі.
2. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдері үйрету оқу үдерісін мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік,
материалдық қамтамасыз етуге негізделуі.
3. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану
тәсілдерінің сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру.
Зерттеудің негізгі нәтижелері композиция пәні мен өндірістік тәжірибе
кезінде сынақтан өткізілді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік жұмыс А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ -түрік университетінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы, кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері, зерттеу
әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, теориялық және практикалық мәні,
қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалады. Гобелен тоқуда
ескерткіштер мұрасы композициясын тиімді пайдалану атты бірінші тарауда
гобелен өнерінің даму ерекшеліктері, Қазақстан және Орта Азиядағы
гобеленшілер шығармашылықтарындағы гобелен композициясын үйлесімділікте
орындау шарттары негізделді. Гобелен тоқуда ескерткіштер мұрасы
композициясын тиімді пайдалану жолдары атты екінші тарауда тәжірибелік
шығармашылық жұмысты ұйымдастыру жан-жақты мазмұндалды. Композициясының
түстік үйлесімділіктерін табудың әдіс тәсілдері, гобелен тоқу технологиясы
берілді.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты оқу әдістемелік материалдар
ұсынылды.
1. ГОБЕЛЕН ТОҚУДА ЕСКЕРТКІШТЕР МҰРАСЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
1.1 Гобелен өнерінің дамуы.
Бейнелеу өнерін оқыту үдерісінде әлі де болса шешімін таппай келе
жатқан проблемалардың бірі – композиция заңдылықтарын оқыту болып табылады.
Бұл мәселенің қарама-қайшылықтары композиция ұғымына кіретін ұғымдардың
жүйеге келтірілмеуі, терминдерінің тұрақсыздығы мен ретсіздігінің болуы,
олардың оқу материалы ретінде жинақталған жүйеге жүйесінің болмауы,
композиция негіздерін оқыту бағдарламасын жасау қажеттілігі және оның
болуымен сипатталады.
Ғылыми, өнертанымдық, педагогикалық және анықтамалық әдебиеттердегі
композицияға қатысты материалдарды сараптау бізге композицины оқытуға
байланысты материалдарды екі бағытқа бөліп қарау қажеттігін көрсетті.
бірінші мәселе - композицияның негізін құрайтын ұғымдарды, терминдер мен
түсініктерді анықтап, оларды жүйеге келтіру, ретсіздігін жою; екінші мәселе
– композицияны оқыту бағдарламасын жасап, оның құрамына кіретін
жаттығуларды анықтау болып табылады.
Композиция ұғымын кең көлемде анықтау үшін суретшілердің, өнертанушылардың,
суретші педагогтардың еңбектеріне талдау жасау қажеттігі туындайды. Бұл
еңбектердегі жазылған ой-пікірлер композиция ұғымының ауқымын анықтап,
оларды мазмұнына қарап жіктеме жасауға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар
композиция жасау үдерісінде атқарылатын шығармашылық қызмет сипатын
анықтауға жәрдемдесті.
Сурет өнерін оқытудың негізін салушы ғалым – педагог Н.Н.Ростовцев
сурет композициясына байланысты бағалы пікірлер айтса, суретші-пчихолог
табиғат сұлулығы мен өнердегі сұлулықты танудағы композицияның орнының
ерекше екендігін көрсеткен. Суретші – педагог дизайнер Б.П.Нешумов көлемді
заттардың формасын жобалаудағы негізгі тірек рөлін композиция атқаратынын
айтқан.
Педагог ғалым Е.В.Шороховтың Композиция атты еңбегінде композицияның
негізгі ұғымдарры ретінде натюрморт, портрет, пейзаж, композицияларынынң
түрлері атап өтіледі. Сонымен қатар онда тақырыптың шығарма композициясы,
графика, кескіндемеғ мүсін, сәндік гобелен композициясы атты композицияның
негізгі ұғымдары мен түсініктері беріледі. Станоктың композиция мен
монументтік шығарма композицмясына талдаулар жасап көрсетеді. Суреттгі
педагог М.Мусаевтың зерттеулерінде композициясын оқыту мәселелері ретінде
симметрия, ритм, тұтастық заңдылықтары алынады. Суретші педагог
Р.Мизанбаевтың еңбегінде тұтастық заңдылығы кескіндеме шығармаларының
композициясын құраудағы басты тірек ереже ретінде танылады. Суретші –
педагог ғалым Ж.Балкеновтың еңбегінде симметрия, ассиметрия, ритм,
динамикалық композиция, статикалық композиция ұғымдарының мәнін ашып,
оларды оқыту мәселелеріне ерекше мән береді. Мектеп оқушыларына осы
ұғымдарды меңгерту назар аударылады.
Суретші педагог М.Тәңірбергеновтың еңбектерінде графика композициясына
қатысты графикалық композиция, ксилография, линогравюра, офорт, эстамп,
эксливрись шығармаларының композициясы терминдеріне сипаттамалар беріледі.
А.Ералина еңбектерінде сәндік гобелен шеберлері шығармашылығына байланысты
атаулар мен терминдерге аннықтамалар беріледі.
Белгілі ғалым Г.Б.Беданың еңбектерінде кескіндеме композициясының
ерекшеліктері ашылып көрсетілсе, Д.Кемешовтың еңбектерінде қыш бұйымдарын
жасаумен оның технологиясына байланысты мәселелер ашылып көрсетеді.Белгілі
гобелен зерттеушісі, ою-өрнек шебері белгілі Ғ.Иляевтің өмірі мен
шығармашылығына арналған еңбекте өнертанушы Ғ.Мақажанова өсімдік тектес ою-
өрнектер композициясы, геометриялық өрнектер композициясы, аспан әлемі
денелеріне ұқсас ою-өрнектер композицияларына талдау жасап, композиция
туралы мәліметтердің шеңберін көбейте түседі.
Суретші педагог Қ.Тастемиров гуашь техникасы бойынша кескіндеме жазу
туралы еңбегінде гуашь шығармасының композициясы ұғымына талдау жасай
отырып, осы техника мен композицияның байланысын ашып көрсетеді. Суретші
В.Козловтың еңбектерінде текстиль бұйымдарының композициясы ұғымдарын
қарастырса, М.Өмірбекованың еңбектерінде қазақ ою-өрнектерінің
композициясын талдауға көңіл бөлген. Ұ.Әбдіғаппарованың еңбектерінде қазақ
ою-өрнектерінің композицияларының қолданысына талдаулар жасаған. Туркиялық
ғалым Ө.Займоглу гобелен өнерінің композициясын зерттеу нысаны ретінде
алған.
Мәдениеттанушы ғалым Ә.Тәжімұратовтың еңбегінде қазақтың гобелен, бау,
басқұр, тұскиіз, сырмақ бұйымдарының көркемдік ерекшелігінің бірі оның
дәстүрлі композицияға негізделетінін жазған.
Өнертанушылар Г.Сарықұлова, К.Ли еңбектерінде гобелен өнерінің
шығармаларының композициясын талдау барысында гобелен композициясының
ерекшелігі мен гобелен композициясымен айырмашылығына тоқталып олардың
мәнін ашып көрсеткен.
Педагог ғалым С.Аманжоловтың еңбектерінде жасөспірімдердің
шығармашылығының композициясының ерекшелігіне тоқталып, оларда композиция
ұғымын Гобеленптастырудағы бейнелеу қызметінің ерекшеліктерін ашып
көрсетеді.
С.Қасимановтың еңбегінде қазақ халқының гобеленіне ағаш өңдеу
бұйымдарының, металл өңдеу бұйымдарының, қыш өңдеу мен тері өңдеу
бұйымдарының дәстүрлі композициясы туралы айтылады.
Суретші педагог Қ.Ералиннің еңбектерінде композицияны бірнеше
бағыттарға бөліп былай жіктеме жасаған: графика композициясы, кескіндеме
композициясы, мүсін композициясы, гобелен бұйымдарының композициясы,
станоктық шығарма композициясы, монументтік шығарма композициясы,
тақырыптық шығарма композициясы, гобелен композициясы, гобелен
композициясы, гобелен композициясы, ши тоқу композициясы, тұскиіз
композициясы, сырмақ композициясы, кесте композициясы, құрақ композициясы,
зергерлік өнер композициясы, киім композициясы, көлік композициясы, жиһаз
композициясы, жарнама композициясы, ою-өрнек композициясы, ландшафт
композициясы, интерьер композициясы, сәулет композициясы атаулары мен
терминдерінің мәні ашылып көрсетіледі.
Ғылыми өнертанымдық әдебиеттерде композицияның түрлерін графика,
кескіндеме, мүсін, гобелен өнері, дизайн композицияларына бөліп
қарастырылады. Графика мен кескіндеме композициялары жазықтық бетіне
орындалуымен ерекшеленетін болса, мүсін мен гобелен өнерідің көлемді
бұйымдаррының композициясы кеңістіктк сипатымен, жан-жағынан көрінетін
көлемді болуымен сипатталады. Гобелен өнерідің гобелен, гобелен, ши,
гобелен, кесте, т.б. сол сияқты бұйымдардың жазықтық бетіндегі көріністер
бейнелерінің өзіндік композициялық заңдылықтарға сәйкес үйлесімі табылады.
Дизайн шығармаларының бірқаттары жазықтық бетінде орналасатын болса,
(жарнама дизайны, графикалық дизайн т.б.), бірқатар шығармалар жобасы,
(жиһаз, киім, сәулет, көлік т.б.) көлемді-кеңістікті болуымен сипатталады.
Мұнан шығаратын қортынды композицияның кейбірі жазықтық бетіне орналасса,
кейбірі көлемді кеңістікті, (үш өлшемді) болып жіктеледі. Сондықтан
композицияның екі типі орын алады. Бірі – көлемді композиция, екінші
жазықтықта – бейнелі композиция.
Композиция жасау барысында өнер шебері белгілі заңдылықтарға сүйенуі
тиіс. Бұларды композиция заңдылықтары деп атайды. Бұл заңдылықтар
сақталмаған жағдайда шығарма тартымсыз, қарадүрсін, қызғылықсыз болып шығуы
мүмкін. Бұл заңдылықтарды былай сипаттауға болады.
Тұтастық заңдылығы. Бұл заңдылық бойынша композициядағы бейнелер мен
формалар бір-бірімен байланыста болуы тиіс. Композициядағы әрбір бейненің
жоғалмайтындай, орны болады, оны алып тастаса композицияның мәні толық
ашылмай қалады.
Композициядағы әрбір нүкте, сызық, бейне белгілі-бір мәндік жүктемені
көтеріп тұруы тиіс. Композицияда сонымен қатар артық нүкте, сызық, бейне,
форма болмауы қажет. Егер олардың бірі арты болса, онда композиция негізгі
шығармашылық ойды ашуға кедергі келтіруі мүмкін.
Композиция элементтері. Композицияда негізгі ойды білдіретін негізгі
элемент (нүкте, сызық, бейне, форма) және қосалқы ойды білдіретін қосымша
элементтері болады. Композициядағы барлығы негізгі элемент немесе барлығы
бейнелер қосалқы элемент бола алмайды. бұлардың екеуі де композицияда болуы
тиіс.
Симметрия заңдылығы. Жазықтық бетіндегі бейне немесе кеңістіктегі
форма бөлшектері симметрия заңдылығына сәйкес орналастырылады. Картина
жазықтығын шартты түрде ортасынан ойша бөлгенде олардың екі жазығының да
көріністер салмағы тек шамалас болады. Бірақ бірінің саомағы артықтау, бірі
кемдеу болуы мүмкін. Көлемді композиция жайында да осыны айтуға болады. Бұл
заңдылықпен жұмыс жасауға үйрену үшін ең қолайлы мүмкіндік, геометриялық
формалардың көрінісін қағаз бетіне орналастыруға үйрену, симметрияға қарама-
қарсы құбылыс ассиметрия деп аталады. Ассиметрия құбылысын абстрактылық
картиналардан байқауға болады. Бұндай картиналарда бейнеленуші
көріністердің тепе-теңдігін сақтау қатаң талап етіле бермейді.
Негізгі композициялық элемент. Негізгі ойды білдіретін бейнені немесе
форманы айқындап көрсету. Негізгі ойды көбінесе негізгі бейне көрсетеді. Ол
композициялық негізгі элемент болып табылады. Бұл композициялық негізгі
элемент негізінен картина жазықтығының ортаңғы бөлігінде орналасады. Бұл
элементтің картна жазықтығының ортасына қатал түрде орналасуы шарт емес. Ол
басқа бейнелердің орналасуы сипатына қарай орталықтық оң немесе сол жағына,
төмен немесе жоғарғы бөлігіне орналасуы мүмкін. Біз оның бір шетін ғана
орталыққа жанасатындай орналастыруымыз да мүмкін.
Қосалқы ойды білдіретін элемент. Композицияның қандай түрі болмасын
негізгі композициялық элементінің болатыны сияқты, ол қосалқы элементсіз
болмайды. Суретші Ә.Қастеевтің Түрксиб картинасындағы негізгі элемент
келе жатқан поездің бейнесі болса, қосалқы элементтер ретінде аттылы
адамдар мен жаяу адамдар болып табылады. Егер осылардың біреуін ойша алып
тастасақ композицияның тұтастығы бұзылады. Ой түсініксіз болып қалуы
мүмкін. Сондықтан негізгі композициялық элемент пен қосалқы композициялық
элементтер бірінсіз бірі болмайды. Оларды белгілі бір байланысқа құрылатын
заңды нәрсе. Бұл заңдылық гобелен, гобелен, ши, гобелен, тұскиіз
бұйымдарының композициясында айқын көрініс табады. Мысалы гобеленнің
композициялық ортасында бірнеше шатыргүл өрнектері берілген болса, қосалқы
элементтері ретінде, гобеленнің жиектеме өрнектері мен шатыргүлдің
сыртындағы, жиектеме өрнектерінің ішінде орналасқан ою-өрнектер жиынтығы
қосалқы композициялық элементтерді құрайды.
Қозғалыс және қайталанбау заңдылығы. Жазықтық бетіндегі нүктелер,
сызықтар немесе бейнелер қозғалыстарында қайталаулар болмауы тиіс. Бұлардың
сол күйінде қайталануы, композицияның сапасын төмендетеді. Қызығушылық пен
тартымдылық азая түседі. Дақтар, сызықтар бағыттары бейнелер қозғалысы
түрленіп тұруы тиіс. Мысалы бірінші дақ пен екінші дақтық, бірінші сызық
пен екінші сызық бағыты, көлемі, ара қашықтығы, формасы мен түсі жағынан
бір-біріне ұқсамауы тиіс. Егер мұндай формадағы қайталану гобелен өнері
композициясында ғана болуы мүмкін. Графика, кескіндеме, мүсін, дизайн
шығармаларындағы мұндай қайталанулар шығарманың көркемдік сапасын түсіріп,
қызығушылық пен тартымдылықты төмендетеді. Қабылдау белсенділігін
бәсеңдеуіне алып келеді.
Кеңістік сипаты және картина форматын таңдау. Картина форматының
тігінен, көлденеңінен немес көлденеңінен созылыңқы болып алынуы бейнеленген
көрініс нысандарының кеңістіктегі орналасуы мен шығармашылық оймен
байланысты болады. Егер суретші қара ағаштың басындағы құстың ұясы мен ұшып
жүрген құстарды көрсеткісі келсе картина форматын тігінен орналастырады,
жерді бейнелеуге аз орын бөлініп, аспанды бейнелеуге көп орын беріледі. Ал
шығармада жер мен тауды көрсету қажет болса, аспанды бейнелеуге картина
жазықтығының тек жартысынан көбірек мөлшерде орын беріледі. Бұл әртүрлі
жағдайларға байланысты әртүрлі композициялық шешімін табады.
Горизонт сызығы. Реалистік тұрғыда жазылған картналарда міндетті түрде
горизонт сызығы беріледі. Горизонт сызығы әр уақытта суретшінің көз
деңгейімен сәйкес келеді. Горизонт сызығы екінші жағынан аспан мен жердің
шекарасын білдіреді. Суретшінің көз деңгейі мен аспан мен жердің
шекарасының деңгейлес келуі заңды құбылыс. Абстрактылық бағытта салынған
картинада горизонт сызығы болмауы да мүмкін. Реалистік тұрғыда салынған
картинада әсіресе табиғат көріністерін бейнелеуде біреулерінде аспанды
бейнелеуге, кейбіреулерінде жерді бейнелеуге көбірек беріліп отырады. Бірақ
екеуіне бірдей орын берілуге болмайды. Мұндай жағдай картинаның тұтастығын
бұзады. Картинаны қабылдау кезінде оны екіге бөліп алуға болатындай болып,
байланыс жоғалады. Сондықтан осылардың біріне басымдық беріледі.
Түстердің бірлігі ен тұтастығы. Картинадағы түстер жылы немес суық
түстердің бірлігіне құрылады. Бұл табиғат құбылыстарымен тығыз байланысты
анықталады. Мысалы таң алдындағы мезгілдегі көріністе көкшіл түстер суық
түстер басым болса, кешкі мезгілдегі түстер қызыл, қызыл қоңыр, сары, яғни
жылы түстер басым болады. Жылы түстердің арасындағы азғана суық түстер
қабылдау кезінде басым түстердің ықпалына қалады. Осы жағдайлар ескеріле
келе картина колориті (түстер үндестігі) жылы колорит болып жіктеледі.
Композиция жасау барысында шығармашылық тұлға бұл құбылыс ерекшелігін
ескеруі тиіс.
Перспектива құбылысы. Композиция перспектива құбылысымен байланысты.
Композиция жасау барысында суретші перспектива заңдылықтарына сәйкес әрекет
атқарады. Перспектива заңдылығы бойынша көрушіден алыстаған сайын заттар
мен құбылыстардың өлшемдері біртіндеп кішірейіп көрінеді, жақындаған сайын
үлкейіп көрінеді. Заттардың түстері көрушіден алыстаған сайын өзгеріп,
бұлынғыр бола түседі, түстердің қанықтығы азая бастайды. Алыстағы заттардың
түстері өзгеріп көгілдір бояулар басым болып көрінеді. Композиция жасау
барысында суретші осы құбылыстарды көрсетуі тиіс болады.
Жарық пен көлеңке құбылысы. Композиция құрастыру үшін қажетті білімнің
бірі жарық пен көлеңке құбылысы туралы білім жүйесі. Табиғатта жарық пен
көлеңке құбылысынсыз біз қандай зат пен құбылысты қабылдауымыз мүмкіндігі
қиын. Табиғаттағы жарық, көлеңкемен егіз, олар бірінсіз бірі болмайды.
Қандай затты қабылдау тек қана жарық зат бетіне түскеннен кейін ғана
мүмкіндік туады. Зат бетіне жарық түскен бойында оның көлеңкесі пайда
болады. Көлеңке деңгейлері, түсіп тұрған көлеңке, жартылай көлеңке, көлеңке
болып бірнеше деңгейге бөлінеді. Жарық деңгейлері жылтыр дақ, жарық,
жартылай жарық болып жинақталады. Сондықтан композиция құрылымын шығару
барысындағы ерекше мүмкіндік ретінде жарық пен көлеңке құбылысын айтуға
болады.
Орындау техникасы. Композиция құрастыру барысында орындау техникасын
таңдап алу маңызды шығармашылық әрекет. Орындау техникасын графика (офорт,
эстамп, литография, ксилография, т.б.), кескіндеме (акварель, гуашь,
темпера, майлы бояу т.б.), мүсін (гипс, шамот, мыс, қалайы, мельхиор,
күміс, алтын т.б.) болып анықталады. Гобелен өнеріде (тоқу, тігу, ою, ағаш
ою, металл өңдеу, қыш өңдеу, сүйек, жүн өңдеу, тері өңдеу) болып бөлінеді.
Композиция жасау барысында осы техниканың бірін дұрыс таңдап алу шығарманың
сапалы шығуының кепілі болып табылады.
Композиция жасау ұғымын анықтау бағытындағы зерттеулерді сараптау
нәтежиелері бізге композиция жасау туралы мынадай қорытындыға келуге
мүмкіндік береді.
1. Композиция жазықтық бетіне бейнелеу немесе кеңістікте көлемді форма
жасау мақсатындағы өмір шындығын бейнені, форманы құрастыру, орналастыру
арқылы жаңа туынды жасауға бағытталған іс-әрекет деп анықталады.
2. Композиция жасау жазықтық бетіне бейне немесе кеңістікте көлемді форма
құрастыру мақсатында өмір шындығын көркем образ жасауға бағытталған іс-
әрекет үдерісі.
3. Композиция жазықтық бетіне бейнеленетін композиция, көлемді
композиция болып екіге жіктеледі.
4. Композиция орындау техникасына байланысты, графикалық композиция,
кескіндемелік композиция, мүсіндік композиция, гобелен композициясы болып
төрт типке бөлінеді.
5. Композицияның негізгі ережелері мен заңдылықтары, атаулары ретінде
мыналар алынады: а) тұтастық заңы; в) симметрия, ритм, ассиметрия; г)
негізгі және қосалқы композициялық элементтер; д) композициялық орта; ж)
композициялық жиектеме; д) композицияның бір элементіне басымдық берілу;
е) композициядағы түстер құрылымы:
6. Композиция жасау үдерісі мынадай кезеңдерге бөліп орындалады: бірінші
кезең – жаңа шығарма туралы ойдың Гобеленптасуы; екінші – жаңа шығармаға
диагностика жасау, үшінші – жаңа шығарманы жобалау; төртінші – жаңа
шығарманы материалда орынды орындау.
7. Композиция жасауға үйрету бағдарламасы композицияның теориялық
негіздерімен таныстыру және композиция құрастыруға үйрету жаттығуларынан
жинақталады.
8. Композицияның ережелері мен негізгі түсініктерді композициялық ортта,
симметрия, ритм, ассиметрия, тұтастық, байланыс, композициядағы негізгі
және қосалқы элементтер, композициялық жиектеме, композициялық бұрыштама,
акцент, түстер композициясы, негізгі түстер мен қосалық түстер бірлігі,
түсініктері құрайды.
9. Композиция құрастыруға үйрету жаттығуларын қарапайым геометриялық
формаларды құрастыру қағаз бетіне орналастыру; геометриялық денелерден
натюрморт композициясын жасау, тұрмыстық заттар композициясын құрастыру,
табиғат көріністерінің композициясын жасау, тақырыптық композиция жасау,
ою-өрнектер композициясын құрастыру, гобелен композициясын құрастыру,
гобелен композициясын құрастыру, ши композициясын құрастыру, орамал тоқу
композициясын құрастыру болып анықталады.
10. Композиция құрастыруға арналған жаттығуларды жоспарлау мен ұйымдастыру
барысында оқытудың ғылымилақ, жүйелілік, бірізділік, көрнекілік,
лайықтылық, ұстанымдылық сақталады.
Біздің зерттеуімізде композиция жасау қабылеттерін жетілдіру
халықтың ұлттық гобеленін пайдалану негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан,
біз зерттеудің мақсатына, міндеттері мен болжамына сәйкес композиция жасау
қабылеттерін жетілдіру дегенімізді оқу-тәрбие процесінде халықтың ұлттық
гобеленінің педагогикалық мүмкіндіктерін жүзеге асыруды түсінеміз.
Сәндік-қолданбалы өнер қоғамдық формациядағы халықтың тұрмысын,
саяси хал-жағдайын, іс-әрекетін, мінез-құлқын тереңірек көркем түрде
білуге жол ашады. Міне, сондықтан сәндік- қолданбалы өнер адам баласын
халық өнеріне қатысты біліммен қаруландырады, адам жанын нәзік
сезімдерге бөлейді. Осы ойды басшылыққа ала отырып, біз өз зерттеуімізде
қазақ гобелен өнері туындыларын талдау арқылы, олардың оқушылардың
өнертанымын қалыптастырудағы мүмкіндіктерін қарастырғанды жөн көрдік.
Гобелендің ішінде гобелен өнері өнердің материалдық өндірістегі
халықтың тұрмысындағы өзіндік орны жөнінде көп айтылады. Қазақ
энциклопедиасында Сән және қоданбалы өнер- сән өнерінің бір саласы. Сән
және қосалқы өнер негізінен тұрмысқа, қажетті көркем және жиһаздық
заттарды өндіретін шығармашылық түрлерінің басын құрайды. Сән және
қолданбалы өнер туындылары материалы (металл, керамика, ағаш) жасау
әдісіне (көркем оймен, шекіме, әсем жазба, кесте, көркем құйма т.б.) орай
екі түрге жетіледі -деп мазмұндалған. Сәндік-қолданбалы өнер, әшекейлеу
адамдардың көркем іс-әрекетінің ерекше саласы, практикалық мақсат үшін
арналған өнімдері эстетикалық мақсат пішінді шешіммен органикалық
үйлесімділікке негізделген. Бұл ұғымдарды кең мағынада қарастырғанда
алаңдарды, саябақтарды, үйлерді сондай-ақ адамды әшекейлеуге арналған
заттарды көркемдеп жасау.Сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің мәнерлі
түріне жатқызуы қабылданған. Сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының көркем
мәнерлілігі олардың жоғары эмоциялары, сұңғаттылығы мен бояуында болып
табылады.
Қазақтың гобелен өнері арқылы оқушылардың композиция жасау
қабілеттерін жетілдіру мәселесі қазірге дейін арнайы зерттелген емес.
Қазіргі кезде мәдениет пен білім беру ісін құрудың жетекші үрдістерінің
бірі ретінде халықтың мәдени мұрасына ден қоя бастады. Соған байланысты әр
уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ
халқының тұрмысы мен мәдениеті туралы Чепелев В, Дудин С.М., т.б. біршама
пікірлер айтқан авторлар өз еңбектерінде қазақ гобелен шеберлері жасаған
бұйымдар туралы жалпылама мағлұматтар берумен ғана шектеледі.
Қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев қазақтың
сәндік-қолданбалы өнері мен оның өнертанымы туралы арнайы еңбек
жазбағанымен шығармаларында өздерінің өнертанымдық көзқарастарын
философиялық тұрғыда сөз еткен. XX ғасырда өнеркәсіптің қарқынды дамуы,
адамдардың жаппай қоғамдық еңбекке араласа бастауы, гобелен кәсіпшілігіне
сұраныстың азаюы бұл өнерге көзқарастың біршама салқындатқанымен,
ұлттық сана-сезімнің өрлеуіне байланысты көне мұраға құрметпен қарауға,
халқымызбен сан ғасырлар бірге жасап келе жатқан өнерді қайта жаңғыртуға
мүмкіндік туды. Жалпы қазақ халқының гобелені 60- жылдардың жартысынан
бастап Қазақстандық ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды.
Бұған 1957-1958 жылдарда шыққан Т.Қ.Бәсеновтың Прикладное искусства
Казахстана еңбегін атап өтуге болады.Бұл еңбек қазақ қол өнеріне
берілген алғашқы өнертанымдық баға болып табылады.Гобелен дәстүрін
қамқорлықпен сақтап, гобелен өнертанымының дамуына, КССРО Министрлер
Кеңесінің 1966, 1968, 1975, 1986 жылдары халықтың көркемөнер кәсібін
дамыту мәселесіне арналған қаулылары мен республикамызда 1975 жылдың 25
наурызында қабылданған Халықтың көркем өнерін одан әрі дамыту шаралары
оң өзгерістер алып келді. Аталған қаулыларда дәстүрлі гобеленді ғылыми
тұрғыда зерттеудің қажеттігін көрсетті. Қазақстанда ашылған мұражайлар
мен көрмелерді сондай-ақ гобелен түрлерін тарих, этнография тұрғысынан
сипаттайтын бірқатар еңбектерді жазуға бастау болды. Осы кезде
Х.Арғынбаевтың, Ә.Марғұланның, С.Қасимановтың, Ө.Жәнібековтың,
М.С.Мұқановтың гобелен туралы өнертанымдық еңбектерін жатқызуға болады.Бұл
еңбектерде халықтың гобелені өнертанымдық тұрғыдан жете зерттемесе де
ұлттың гобелен туындыларының жасалу ерекшеліктерін табиғат, болмыс,
діни мифологиялық наным сенімдермен ұштастыра көрсеткен еңбектер ретінде
тануға болады.
Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының гобелені (1987) еңбегінде қазақ халқы
гобеленінің маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері, мүйіз,
сүйек ұқсату шеберлігінің туып қалыптасуы мәслелерін жан-жақты
баяндаған.Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ (1977ж) еңбегінде ұлттық
гобеленіміздің киіз басу, гобелен тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнер түрлері және киіз үй, оның жасау – жихаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып гобеленге қатысты атауларға ден
қойылды. Оның ішінде гобелен бұйымдарын тұрмыста алатын орнымен, қазақ
халқының әдет-ғұрпымен және бұйымдардың жасалуындағы түр-түс
үйлесімдіктерімен байланыстыра сипаттама берілген. Академик Ә.Марғұлан
Қазақ халқының гобелені атты еңбегінде қазақ халқының гобеленінің
бірінеші түрлерін археологиялық, этнографиялық тұрғыдан зерделеп, өте
құнды мағлұматтар берілген. Сондай-ақ С.Қасимановтың Қазақ гобелені
еңбегінде қазақ ұлттық гобеленінің бірінеші түрлерінің өзіндік
ерекшеліктерін, оларға байланысты мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер жайлы
құнды мағлұматтар сипаттамалар берілген. Бұлардан басқа С.Мұқанов пен
Ө.Жәнібековтың еңбектерінде қазақ ұлттық гобеленінің өнегелі тұстарын
қазіргі кезеңде пайдалану арқылы халқымыздың өткен өміріне, тұрмыс-
салтына, наным танымына, талғамына, әсер ете отырып, ұлттық мәдениет
тудырған бүкіл таңдаулы дүниелерді сақтап пайдалану туралы бағалы пікірлер
айтылған. Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев т.б. еңбектерінде ертедегі
қазақ жерінде мекендеген тайпалардың археологиялық қазбалардан табылған
ежелгі мәдени ескерткіштердегі гобелен үлгілеріне тарихи өнертанымдық
тұрғыда сипаттама берілген.
Гобеленді өнертаным объектісі тұрғысында қарастырған гобелендегі ою-
өрнектің қолданылуы жөнінде С.Төленбаевтің еңбектері маңызды орын алады.
Философия ғылымы саласында Б.Байжігітов қазақ халқы өнерінің эстетикалық
табиғатының іргетасы табылатын діни, әлеуметтік, тарихи, алғы шарттар
фольклор, эпос, дәстүрлі сәулеттік және қол өнері, ою-өрнек, негізінде
қалыптастыруын философиялық тұрғыда зерттейді. Қазақ халқының гобелен
өнерііне кіретін бұйымдардың көркемдік ерекшеліктері туралы Ә.Марғұланның,
Ә.Тәжімұратовтың, С.Қасимановтың, Х.Арғынбаевтың, М.Мұхановтың,
С.Төленбаевтың, Ө.Жәнібековтың, Т.Бәсеновтың, Қ.Әмірғазиннің Қ.Ералиннің,
еңбектерінде сипаттамалар берілген, бірақ гобелен бұйымдарының көркемдік
ерекшеліктеріне өнертанымдық тұрғыдан талдау жасаудың бағыт бағдары айқын
аңғарыла бермейді. Олардағы гобелен өнерідарды талдау көбінесе
этнографиялық сипатта беріліп, жеке гобелен өнерідардың формалары мен
тұрмыстағы қолданылуына баса назар аударылады. Сонымен қатар көркем өнер
бұйымдары, сәндік, безендіру, интерьерге көрік беру, сыйлық ретінде ұсыну
үшін жасалатындығы көрсетіледі. Этнограф ғалым Ә.Марғұлан қазақ гобелені
бұйымдарын дайындаған материалдарына қарай жіктеу қажеттігін көрсеткен. Ол
гобелен бұйымдарын, ағаш, металл, жүн, тері, қыш өңдеу негізінде жасалған
бұйымдар, ою-өрнектер, киіз үй және оның жабдықтары, киім, құрал саймандар,
ыдыс аяқтар, киіз үй мебельдері деп бөліп қарастырады.
Ә.Тәжімұратов, С.Қасиманов, Х.Арғынбаев, М.Мұхановтар колөнер
бұйымдарының дамуы мен қалыптасуына ерекше мән беріп, олардың әлемдік
көркем мәдениеттен алатын орнына тоқталады. Гобелен түрлері, материалдары
мен жасау технологиясына анықтамалар беріп, атаулары мен ұғымдарын
түсіндіреді. Гобеленді халықтың көркем мұрасы ретінде бағалап, оның даму
кезеңдеріне сипаттама береді. Оның дамуына әсер еткен факторлар ашып
көрсетіледі. Олар гобелен өнерідардың көркемдік ерекшеліктерінің мәні
заттың көркемдік сипатының тұтыну қажеттілігімен сәйкестенуін атап
көрсетеді. Заттардың формалары мен түр түстері халықтың шаруашылығымен
тұрмыс салтымен, салт дәстүрімен байланысты қалыптасатындығын айқындайды.
Ә.Тәжімұратов Шебердің колы ортақ атты кітабында колөнердің
ағаштан, жүннен, металдан, қыштан және әр түрлі табиғи материалдардан
жасалған, тоқу, шөку, балқыту арқылы дайындалған бұйымдардың жасалуындағы
орындау технологиясына ерекше мен береді. Шебердің гобелен өнерін жасаудағы
шеберлік деңгейін гобелен өнерінің басты көркемдік ерекшелігі ретінде
таниды. С.Қасимановтың Гобелен деп аталатын еңбегінде колөнер
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындауда көркемдік дәстүрге колөнер
шеберлерінің гобелен өнерідар жасаудағы белгілі бір көркемдік дәстүрі
болатындығына мән береді. Гобелен өнерінің орындалу жасалу манеріне қарап,
қандай шебер, кандай дәстүрлі мектептің туындысы екенін айқындауға
болатындығын көрсетеді. Мұндай таным үлгісін бізге гобелен өнері
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындаудың салмақты бір көрсеткіші
ретінде тануымызға мүмкүндік береді.
М.Мұхановтың Қазақстанның көркем кәсіпорындары еңбегінде гобелен
өнерідардың қанша данамен жасалғандығына мән беру қажеттігін көрсетеді.
Сыйлық бұйымдардың, гобелендердің сериялық (көп данамен) шығарылуы мен
олардың сапасы арасындағы байланыс көрсеткіштеріне мән беріледі. Гобелен
өнерідардың сапасы олардың қанша данамен жасалғандығына тікелей байланысты
екендігін көрсетеді. Жеке шебердің жасаған киіз үйі мен кәсіпорынның
жасаған бұйымы арасындағы сапалық айырмашылықтың болуы, жеке гобелен тоқу
шебері мен гобелен тоқу станогінде тоқылған гобеленнің көркемдік
айырмашылығының болуы заңды құбылыс екендігі айқындалады. Мұнан шығатын
қорытынды, гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында
сол бұйымды кім жасағандығы және оны қанша данамен жасағандығы болып
табылады. Гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктері оны қандай шебер
жасағандығына байланысты. Гобелен зерттеуші А.Ералина гобелен шеберлерін үш
типке бөледі. Оларды: халыққа белгілі халық шебері, кәсіби білімі бар
кәсіби қолданбалы өнер шебері және гобеленмен айналысып жүрген гобелен
шебері деп атаған. Әрине бұлардың шеберлік дәрежелері, жасаған
бұйымдарының көркемдік сапалары бірдей бола бермейтіні белгілі, сондықтан
да бұлар жасаған бұйымдардың көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында
бұйымды қандай дәрежедегі шебер жасағандығына көңіл аударылуы тиіс.
Гобелен шебері және ою-өрнек жасаушы шебер С.Төленбаев қазақ ою-
өрнектерін үлкен төрт топқа бөледі. Олар:өсімдік тектес,аспан әлемі тектес,
геометриялық формалар тектес және жануарлар әлеміне ұқсас ою өрнектерге
жіктейді. Қандайда бір гобелен өнері болмасын оның беті ою өрнектермен
безендіріледі. Сондықтанда гобелен бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерінің
бір бағыты оның ою өрнектермен безендірілуі болып табылады.Гобелен
зерттеушісі Ә.Тәжімұратов Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде гобелен
шеберлерінің іс әрекетіне талдау жасай отырып, олардың кейбіреуі ағаш
өңдеу, кейбіреуі металл өңдеу, кейбіреуі қыш өңдеу болып гобелендің белгілі
бір саласын жетік меңгерсе, кейбіреуі осы салалардың бірқатарымен жұмыс
істеуге бейімделетіндігі туралы ой айтқан. Осыған сәйкес гобелен
бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін талдау барысында гобелен саласына
шебердің бейімделуі болып табылады. Сондықтан, гобелен бұйымын талдау
барысындағы маңызды бір көрсеткіш ретінде оны жасаған шебердің сол бұйым
кіретін салаға бейімделуі мен сол саладағы еңбек өтілі танылады.
Қазақ колөнерін зеттеуші көрнекті ғалымдарымыздың бірі. Ө.Жәнібеков
қазақ гобелені өзіндік ерекшелігі бар дәстүрлі өнер екендігін атап
көрсетеді. Сан ғасырлар бойы ұрақтан ұрпаққа жалғасып, бұйымдардың жасалуы,
формасы, ою өрнектері, түр-түстерінің белгілі бір дәуірден, келесі бір
дәуірге сабақтастығы жалғасып отырғандығын көрсетеді. Сондықтан гобелендегі
көркемдік дәстүр сабақтастығы, гобелендің жеке бұйымдарынан да көрініс
тауып отырады. Осыған сәйкес, гобелен өнерідардағы дәстүр сабақтастығын
гобелен бұйымдарындағы көрсеткіштердің бірі ретінде тануға болады. Бұларды
бұйымдардың формасының, ою-өрнектерінің, жасау, өндеу технологиясының
дәстүрлі сабақтастығы – деп атау орынды.
Қазақ гобелен өнері бұйымдарының көркемдік ерекшеліктерін тану
бағытындағы ғылыми, өнертану, мәдениеттану саласындағы еңбектерге жасалған
талдаулар гобелен өнері бұйымдарының көркемдік ерекшеліктеріне танымдық
талдаулар жасаудың мазмұнын анықтауға ықпал етті олар:
1. гобелен бұйымының әлемдік, ұлттық, аймақтық көлемдегі көркем
мәдениет үлгісі ретіндегі алатын орны; өнер бұйымының қазақ гобелен өнері
тарихында алатын орнына сипаттама; өнер бұйымының дәстүрлі гобелен өнері
туындысына жататындығы туралы мәлімет; өнер бұйымының халқымыздың
шаруашылығымен, тұрмыс салтымен, ұлттық дәстүрімен байланысы; өнер
бұйымының жасалуындағы көркемдік дәстүр белгілері; өнер бұйымының қандай
гобелендің дәстүрлі мектебіне жататындығы; өнер бұйымының жасалу тарихы;
2. өнер бұйымының қандай материалды өңдеу негізінде жасалғандығы;
өнер бұйымының формасын, фактурасын, түрі мен тусін жасаудағы дәстүр
сабақтастығы; өнер бұйымын безендірудегі дәстүр жалғастығы; өнер бұйымының
тұтыну қажеттігі мен форма жасау сабақтастығы; өнер бұйымының орындалу
шеберлігі, орындау әдістері, сапасы, өлшемдер қатынасы мен ішкі құрылымдық
байланыстары;
3. гобелен бұйымының формасының құрылымдық үйлесімділіктері; колөнер
бұйымының композициялық құрылымы; гобелен бұйымының фактурасы; гобелен
бұйымының түр мен түсінің дәстүрлі көрінісі; гобелен бұйымын жасаған
шебердің дәстүрлі шеберлік бағыты.
4. гобелен шеберінің дәстүрлі мектебі; гобелен шеберлерінің атаулары
мен түрлері; гобелен шеберінің шеберлік бағыты; гобелен бұйымын ою
өрнектермен безендіру дәстүрлері; гобелен бұйымдарының классификациясы;
5. гобелен жасайтын кәсіпорындар мен олардың жасаған бұйымдары; жеке
дара жасалған бұйым мен көп дана етіп жасалған бұйымдар.
Гобелен өнері материалы ретінде танылатын ақпараттың бірі жүн болып
табылады Гобелен тұтынуға төзімді, оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын,
шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең
қылмайтын, күйе түсуден де қорықпайтын аса бағалы мүліе. Оны алтын,
күмістен жасалған қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір
белгісі деп білген.
Осы орайда, қазақ халқының әсем, керемет өнерінің бірі-гобелен тоқу,
әр ұлттардікі секілді оның да өзіндік ерекшеліктері бар. Бұған әсер еткен
ең басты себеп-қазақ халқының тұрмыс-тіршілік қылпы мен кәсіп түрі гобелен
тоқу тұрмыс қажетіне байланысты халық гобеленінде ертеректен белгілі,
ел арасында кеңінен тараған өнер. Қазақтың гобелен тоқу өнерін біз басқа
өнердің түрлері (кесте лігу, ши тоқу, зергерлік т.б.) секілді көңіл-күй
мен сезім тереңдігін арттыратын, ұлттық мәдениетімізді дамытатын,
эстетикалық өнертанымдық тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға табиғи-рухани
жағдай жасайтын мәдени мұрамыз ретінде қарастырамыз. Гобелен жайсаң
төсеніш, ілсең сән.
“Шебердің қолы ортақ дейді дана халқымыз. Гобелен бетінде
бейнеленетін әрбір ою-өрнек нақыштарына қарасақ, онда үлкен философиялық
ой жатқанын көреміз, яғни өзіндік терең тарихи мағлұматтарды паш ететін
ерекшеліктері бар. Олар бұдан сан ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан
ата- бабаларымыздың салт-дәстүрлернің, сан ғасырлық мәдениетін, тұрмыс
тіршілігін бейнелейді. Эстетикалық өнертаным бұрын да қазір де өзіндік
ерекше тұрақты сипаттық белгісін, сұлулық әсемдік көркемдік сипатын
белгісін, сұлулық әсемдік сипатын гобелен тоқу өнерінен жоғалтқан жоқ.
Өнертанымның қалыптасуы халықтың ұлттық киімінің дамуымен байланысты.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді саралау қазақ қолданбалы өнеріне
сипаттама беріп, оның теориялық негіздерін айқындауға ықпал етті.
Қазақ қолданбалы өнері туралы жасалған ғылыми-өнертанымдық талдау қазақ
гобелен өнеріін мынадай түрде жіктеуге мүмкіндік туғызды:1) гобелен өнері
бұйымдарын жасайтын материалдарына байланысты гобелен өнері жүн, өңдеу
т.б.; 2) ою-өрнектерге байланысты: өсімдік тәрізді, жануарларға ұқсас,
аспан әлеміне және геометриялық формаларға ұқсас ою-өрнектер; гобелен өнері
шеберлерінің кәсібіне байланысты; 6) гобелен өнері шеберлерінің атаулары;
гобелен өнері шеберлерінің кәсібі; олардың жасайтын бұйымдары; гобелен
өнері шеберлерінің құрал – саймандары.
Ғылыми өнертану еңбектерін саралау қазақ гобелен өнері дегенімізді –жүн
өңдеуден, халықтық көркемдік дәстүрі негізінде жасалған,тұрмыста кең түрде
пайдаланатын өнері жүйесі деген тұжырым жасауға ықпал етті.
Қазақ халқының гобелен өнерін зерттеген өнертанушы ғалымдардың
Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, К.Ли, Б.Көпбосынова еңбектерінде қазақ
гобелен өнерідің өнертанымы, қазақ халқының гобелен өнеріінің тарихы, қазақ
халқының гобелен өнеріінің теориясы, қазақ халқының гобелен өнеріінің сыны
болып үшке бөлінеді. Қазақ халқының гобелен өнерінің тарихы Ә.Марғұлан,
Ө.Жәнібеков, Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Х.Арғынбаев, Т.Басенов,
Қ.Болатбаев, С.Түрікпенова еңбектерінде, қазақ халқының гобелен өнеріінің
теориясы С.Қасиманов, Д.Шоқпарұлы, С.Төленбаев, Қ.Әмірғазин еңбектерінде,
қазақ халқының гобелен өнеріінің сыны Қ.Ыбраева, Қ.Ералин, К.Ли,
Б.Көпбосынова еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ халқының гобелен өнерінің тарихы: қазақ жеріндегі ежелгі дүние
гобелен өнері, қазақ хандығы тұсындағы гобелен өнері, кеңес дәуіріндегі
сәндік қолданалы өнер, егемен қазақ елінің гобелен өнеріне жіктеледі.
Қазақ халқының гобелен өнеріінің теориясы: гобелен өнеріінің түрлеріне
байланысты білімдеріне, яғни гобелен бұйымдарын жасайтын материалдарына
байланысты Қазақ халықының гобелен өнеріінің сыны: гобелен өнері
шеберлерінің өмірі мен шығармашылығы, жаңа өнер туындылары, олардың
көркемдік ерекшеліктері, композициясы, түстер үндестігі, орындалу
технологиясы мен техникасы туралы өнертанымдық ойлар, сыни пікірлер,
берілген өнертанымдық бағалар туралы деректі материалдардан құралады.
Қазақ гобелен өнері өнертанымы дегеніміз - қазақ халқының гобелен
өнеріінің тарихын, қазақ халқының гобелен өнеріінің теориясын, қазақ
халқының гобелен өнеріінің сынынан құралған ой пікірлер, көркемдік
талдаулар, теориялық білімдер жүйесі болып табылады.
Қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың әдіснамалық негіздерін талдау, қазақ гобелен өнеріі арқылы
мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың теориясы мен қазақ гобелен
өнеріі арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың практикасына
бөлінетіндігін көрсетті.
Қазақ гобелен өнері арқылы мектеп оқушыларының өнертанымын
қалыптастырудың теориясы: қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының
өнертанымын қалыптастырудың бағыттарына, мүмкіндіктеріне, құрылымдық
бағдарламасына, оны оқыту курсына, кезеңдеріне, әдістер жүйесіне,
формаларына, нәтижелеріне, моделі мен көрсеткіштеріне байланысты
танылатындығы айқындалды. Қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп оқушыларының
өнертанымын қалыптастырудың практикасы қазақ гобелен өнеріі арқылы мектеп
оқушыларының өнертанымын қалыптастырудың бағдарламасынан, әдістемелік
құралдарынан, әдістемелік нұсқуларынан құралатындағы танылды. Сонымен қатар
гобелен өнеріі гобелен өнерідарынның көркемдік ерекшеліктерін талдау іс
әрекеттерін білдіреді.
1.2 Гобелен шығармашылығындағы композиция.
Гобелен өнері арқылы композиция жасау қабілеттерін жетілдірудің
педагогикалық шарттарын анықтауда қазақ гобеленінің мазмұнын анықтап
гобелен өнерінің ерекшеліктерін көрсетіп, оларды жіктеудің орны ерекше.
Гобелен – ежелден келе жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге
дамып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп
атаған. Гобелен шеберлері табиғаттың әсем көріністерін гобелен бұйымдарында
жиі қолданған. Гобелен дүние жүзінің әр халқында бар. Оқушылардың гобелен
арқылы композиция жасау қабылеттерін дамыту мен жетілдіру проблемасы
оқушылардың шығармашылық іс әрекетімен тығыз байланысты.
Бүгінгі білім беру кеңістігінде оқыту технологияларының көптеген
бағыттары, нұсқалары, болуына байланысты, ол технологияларды меңгеру өте
күрделі әрі ұзақ процесс болып табылады. Оқытушы оқыту технологиясының бір
бағытын ғана таңдай отырып, оны әр күйде дәл нұсқау бойынша не өз
тарапынан дамытып шығармашылықпен жүзеге асыруы мүмкін, бұл жағдайда
оқушылардың да қабылдау ерекшеліктері мен оқуға ынта-ықыластарын ескеруде
аса маңызды деп саналады.
Шығармашылық бүкіл адами болмысымыз бен қасиетіміздің негізі болып
табылады. Оқушының шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, саналы да
парасатты ұрпақ тәрбиесі әр халықтың аға өкілдерінің парызы. Шығармашылық
ұғымы әлемдік мәдениеттің әр дәуіріндегі ойшылдардың назарынан тыс
қалмаған. Бүгінгі сырын аша алмай жатқан,кешегі кереметтер сол терең ой
мен ұшқыр қиялдың жемісі шығармашылықтың туғызғаны.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық ұғымы мәні терең психологиялық құбылыс
ретінде қарастырылып келсе, қазіргі зерттеушілер кез-келген тұлғада
шығармашылық қасиеттің жасырын түрде кездесетінін жан-жақты зерттеп мәселе
ретінде көтеруде.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту тек оқу-тәрбие үрдісінде
ғана оқушының жүйелі түрде белсенді интеллектуалды ізденіске тартылуы
арқылы ғана іске асуы мүмкін. Оқушы осы кезде туындаған оқу проблемеларын
салмақтап, негізделген және жан-жақты тексерілген шешім қабылдайды, оны
әрекет арқылы жүзеге асырады. Оқушы біртіндеп жаңа ғылыми білімді игеруші
ретінде шығармашыл зерттеушілік тәсілдерін үйренеді. Оқытушы оқушы әрекетін
қатаң басқарса, жеке тұлғаны қалыптастыруда мақсатына жете алмайды, тек
тиянақты, ақылды орындаушыны ғана даярлайды. Оқушыларды үнемі шығармашылық
сипаттағы шараларға тартып, бірте-бірте күрделенетін тапсырмалар мен
шешуін таба алатын міндеттер жүктеу арқылы шығарамшылық іс-әрекеттерін
қалыптастыруға болады. Шешу жолын өздері тауып, ойлау әрекеті өз бетімен
болса ғана шығарамашылықтың дамуына түрткі болады. Шығармашылық іс-әрекет
барысында оқушы бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады, бастапқыда
жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі сәттерде
шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық емес орын алады. Бұлар
шығармашылық үрдістің қалыптасуына тән құбылыстар болып табылады. Оқушының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда, шығармашылық тапсырмалардың орны
ерекше, сұрақ-тапсырмалар оқушыі қызықтырар, ынталандырар сипатта болса,
соғұрлым оқушының шығармашылық іс-әрекеті, деңгейі артады. Бұл жағдайда,
алдымен оқытушынің оқытудың әр түрлі әдістерін ұтымды да шебер пайдалана
білуіне байланысты. Оқу процесінің тағдыры мұғалімнің әрекетіне тікелей
байланысты. Мұғалімнің кәсіби ізденісі мен шығармашылық еңбек етуіне
байланысты оқыту сапасы да жақсара түседі. Білім беру ісін жетілдіру,
оқытудың тиімділігін арттыру, педагогикалық жаңалықтарды енгізу арқылы ғана
жүзеге асатыны белгілі.
Әсіресе оқытудың жаңа технологияларын қолдану оқушының бойында тек
жалпы ғана емес, арнаулы қабілеттерді де қалыптастыра алатыны жан-жақты
айтылуда. Психологтардың пайымдауынша қабілетсіз ұстаз болғанмен,
қабілетсіз шәкірт болмайды. Бұл пікір орыстың данагөй қариясы, және
жазушысы Лев Толстой айтқан Оқушы бойындағы бұйығы жатқан мол
мүмкіндіктерді ашудың жеке тұлғаның жан-жақты дамуындағы маңызы орасан
зор.[6]
Шығармашылық іс-әрекетті қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздерінің жалпы ережелерін, оқытудың өзегін біртұтас педагогикалық
үрдістің бір бөлігі ретінде қарастырғанда, мұғалімнің дидактикалық
дайындығының компоненттеріне:
1) ақыл-ой әрекетін кезеңмен қалыптастыру теориясын білу;
2) шығармашылық үрдістің негіздерін білу жатады.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетті туралы айтқанда, алдымен қабілет
ұғымына мән бере кеткеніміз жөн. Философиялық сөздіктерде қабілет тұлғаның
белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке еркшеліктері ретінде
анықтама беріліп, оның тарихи іс-әрекеттер нәтижесінде қалыптасып, дамитыны
туралы айтылады. Психологияда қабілет- білім алуға қажетті
психологиялық ерекшеліктер және іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
нәтижелі орындауда көрінетін жеке адами қасиет ретінде қарастырылады.
Қабілет өмір сүру барысында дамиды, ол іс-әрекетте байқалып, сол әрекет
арқылы дамып отырады. Сондықтан оқушы бойындағы қабілеттерді аңғарып,
дамыту және оны түрлі оқу кезеңдеріне тиімді әдіс-тәсілдер арқылы
шығармашылық деңгейге дейін көтеру мәселелері жаңа оқу үрдістерінің басым
бағыттарының бірінен саналады.[84]
Шығармашылық іс-әрекет ойлау мен практикалық әрекеттер арқылы ғана
дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту бағытына ерекше мән
беріледі.Жалпы білім берудің мазмұны, дидактиканың негізгі нысанасы, ғылыми
білім мен білік, оқу дағдыларының қалыптасу жүйесі, өзіндік шығармашылық,
ізденушілік әрекет тәжірбиесі жеке тұлғаның жан-жақты дамуының сапалық
мазмұны мен сипаты ретінде қарастырылады,
Дамыта оқытуда оқушының ақыл-ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz