Мақта саласындағы агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіру) және типтік шаруашылық моделінің экономикалық негіздері

Мақта саласындағы агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіру) және типтік шаруашылық моделінің экономикалық негіздері

Мазмұны

Кіріспе 3

1. Мақта саласы және агроқұрылымдардың қазіргі жағдайын талдау4

1. 1. Қазақстанның оңтүстігінде мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың қалыптасуы4

1. 2. «Мырзакент» корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа (фермер) қожалықтарының параметрды зерттеу9

2. Агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіруді) ұйымдастырудың -экономикалық негіздері. 11

2. 1. Оңтайландырудың (ірілендірудің) ғылыми - теориялық негіздеріне шолу11

2. 2. Суармалы жердегі агроқұрылымдарды ірілендірудің қағидаттары мен тәжірибесі. 13

2. 3. Ірі агроқұрылымдардың артықшылықтары: «Кетебай» ӨК және «Хает» қауымдастығының жетістіктері15

3. Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік моделі параметрлерінің жобасы24

3. 1. Оңтайландырылған агроқұрылымдардың параметрлері мен егістік құрылым жобасы24

3. 2. Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрлымдарда мал шаруашылығын дамыту жобасы30

Қорытынды 33

Пайдаланылған әдебиеттер37

Кіріспе

Елімізде ауылшаруашылық саласын реформалау мен оны нарықтық қатынастарға ендіру «Қазақстан-2030» стратегиясына және бірқатар заңнамалар негізінде Үкімет бекіткен стратегиялық бағдарламаға сәйкес жүзеге асырылып келеді. [1]

Қазіргі кезде көпукладты агроқұрылымдарға жеке меншіктегі еркін кәсіпкерлік негізінде өндірісті ұйымдастыру үшін бірқатар заңнамалық және нормативтік базалар жасалған. Бірақ қалыптасқан агроқұрылымдар бәсекеге қабілетті және Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда ұйымына толыққанды мүше болуы мен еліміздің дамуының жаңа кезеңінде әлем рыногындағы жаһандану құбылыстарына сәйкес ұйымдастыру- экономикалық тұрғыдан бірқатар қайта құруларды жүзеге асыруды қажет етеді. Осыған байланысты Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» айдарымен жарияланған Қазақстан халқына арналған Жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңіндегі ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды отыз бағыты айқындалған. Осы бағыттардың төртіншісінде: «ҚазАгроның» негізгі міндеті - ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейін көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздің су және басқа табиғи ресурстарының пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар ескірген аграрлық технологиялардың қолдануына, аграрлық ғылымның кенжелеп дамуына тосқауыл қою, сондай-ақ ұсақ шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу екендігін атап айтқан. [2] Президент атап өткен проблемалардың мақта саласында тікелей қатысы бар.

Аумақта экономикалық реформаларды жүзеге асыруда кейбір объективті және субъективті себептерге байланысты мақта шаруашылығы-мен айналысатын өңірдің табиғи -климаттық жағдайы суармалы жердің ерекшеліктеріне мамандандырылуы, тағы басқалар ескерілмеген. Осындай себептердің нәтижесінде мақта кешенінде шаруашылықты ұйымдастырудың біртұтас экономикалық механизмін қалыптастыру баяу жүзеге асырылуда.

Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл -мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып жатыр, жалпы ауылшаруашылық өнімі құрылымындағы құны бойынша оның үлес салмағы 40% тең. Ілгергі колхоз, совхоздарға тиісті жер және мүлік жекешелендіруден соң бөлінген пай үлестері өлшемлерінің негізінде құрылған шаруа (фермер) қожалықтары ұсақ тауарлы болып қалыптасты.

Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі болуы, негізгі құралдардың және қаржының, жалпы өнімнің одан алынатын табыс мөлшерінің аздығы қазіргі замандағы бәсекелестікті арттырудың негізгі болып тұрған инновациялық жаңалықтарды, техникалық жетістіктерді, жоғары өнімділікпен жұмыс атқаратын техниканы агроөндіріске кең түрде ендіру әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып отыр. Сондай-ақ ұсақ тауарлы шаруа (фермер) қожалықтары қаржы тапшылығынан жаңа техниканы сатып алуға немесе лизингке алуға, озық технологияны қолдану мүмкіндіктерінеде ие емес. Ұсақ агроқұрылымдарға қымбат бағалы техниканы сатып алу мен оны пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Себебі техниканы жылдық нормативтік жүктемемен қамтамасыз ету, тиімді пайдалану проблемалары туындайды. Бірқатар агротехникалық операциялар ескі қарапайым әдістермен көбінесе тозығы жеткен техника күшімен немесе қол еңбегімен орындалады. Осыған орай олар дер кезінде, толық көлемде және сапалы орындалмайды. Артық өндірістік шығындар жұмсалады, еңбек өнімділігі және өндірістің соңғы нәтижелері төмен көрсеткіштермен аяқталады.

Ұсақ тауар өндірушілер өзін-өзі қаржыландыру арқылы ұдайы дамыған өндірісті ұйымдастыруға және бәсекеге қабілетті болуға дәрменсіз болып қалыптасады.

Осындай өндірістік -экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің жолы: шаруа (фермер) қожалықтарын өз еріктерімен біріктіру арқылы ірілендіру, яғни орта және ірі параметрлі шаруашылық бірліктеріне айналдыра отырып жаңа техниканы, технологияны қолданудың өндірістік -экономикалық әлеуетін нығайту проблемаларын қарастыру.

Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты- суармалы жерге мамандандырылған мақта шаруашылығындағы ұсақ агроқұрылымдарды біріктіру арқылы оңтайландырудың (ірілендірудің) экономикалық негіздері мен мақта саласындағы типтік шаруашылықтар моделінің жобасын ұсыну.

1. Мақта саласы және агроқұрылымдардың қазіргі жағдайын талдау

1. 1. Қазақстанның Оңтүстігіндегі мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың қалыптасуы.

Қазақстан Республикасының экономикасын диверсификациялаудың яғни әртараптандырудың маңызды саласы - агроөнеркәсіптік кешенді жаңа инновациялық технологиялар негізінде дамыту. Түрлі кластерлер ұйымдастыру арқылы ауылшаруашылық өнімдерін терең өңдей отырып бәсекеге қабілетті, сапалы да, арзан бағалы дайын азық-түлік, мата, киім-кешек тауарлар өндірісін жүйелі мамандандырудың және қалыптастырудың қажеттілігі артып барады.

Біз қарастырып отырған мәселе - жеңіл өнеркәсіп өндірісінің және сол саланың шикізат базасын құрайтын мақта кешенінің проблемалары мен оларды шешудің жолдары.

Республикалық статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жеңіл өнеркәсіп саласы тұрақты тоқырау жағдайынан шыға алған жоқ. Өнеркәсіп өнімнің жалпы көлеміндегі сала өнімнің үлесі 1-2% құрайды, персонал саны азайған, негізгі қызметтен алынған пайдалылық теріс мәнге ие, мата өндіріс-інің қуатын пайдаланудың деңгейі 22, 6% құрайды. 2000-2005 жылдары жеңіл және тігін өнеркәсіптерінде өндіріс көлемі 37, 8 млрд -тан 30, 7 млрд. теңгеге дейін төмендеген. [12]

Бүгінде жеңіл және тігін өнеркәсібі салалары ішкі рынок сұранысының 7-8% ғана қаматамасыз етеді. Мұның басым бөлігі мемлекеттік бұйыртпа есебінен қорғаныс, ішкі істер тағы басқа құқық қорғау органдарының арнайы үлгідегі киімдері құрайды. Еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мақта- мата тауарларымен рыноктың ең кемінде 30% қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар мамандардың әртүрлі болжамдары бойынша мемлекетімізде азық-түліктен басқа тауарлар тобы рыногының бір жылдық сыйымдылығы 1, 5-3, 0 млрд АҚШ долларына тең. Бұл көрсеткіштің жылдан-жылға жоғарылау тенденциясы байқалады. Осы көрсеткіштің жартысы киім -кешек рыногын құрайды.

Ағымдағы уақытта кәсіпкерлердің шеттен алып келінетін жеңіл өнеркәсіп тауарларына жұмсайтын қаржысының мөлшері 1 млрд АҚШ долларынан артық. Жоғарыда келтірілген сандар елімізде мата, киім-кешекке сұраныстың, рынок сыйымдылығының едәуір екендігінің айқындайды. Осы рынокты игеру үшін мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру қажет.

Тарихтан белгілі болғанындай, ХVІІІ ғасырда Ресей мемлекеті өнеркәсібінің дамуы манафактурадан - жіп иіру және мата тоқудан басталған. Тарихшы Л. Миловтың жазулары бойынша «Ресейдің капиталистік қорын жинаудың болашағын қалау жеңіл өнеркәсіптен басталған, бұл сала капиталдың бастапқы қорын жинауға айрықша кезеңге мұқтаж болмастан жедел түрде ішкі рынокты иеленген». [5]

Қытай, Туркия, сондай-ақ Пәкістанда соңғы он жылдағы экономиканың табысты өрлеуіне және халықтың экономикалық реформаларға әлеуметтік тұрғыдан тез икемделуіне жеңіл өнеркәсіптің даму әлеуеті негіз болған, әсіресе өңірлерде жаңа жұмыс орындарын ашудың маңызды рөлі бар.

Қазақстанның Оңтүстік өңірінде осы проблемаларды шешу мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысының мақта өндірісіне мамандандырылған агроқұрылымдардың өндірістік-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасалды. Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар аймақтағы қазіргі қалыптасқан жағдайды сараптауға мүмкіндік береді. [13]

Оңтүстік Қазақстан облысындағы жалпы шаруа (фермер) қожалықтары, соның ішінде мақта шаруашылығындағылар саны туралы мәліметтер.

1 қаңтар 2005 жыл

кесте - 1

Негіз: ОҚО статистика басқармасының мәліметтері негізінде автор құрастырған.

Облыстық статистика басқармасының шаруа (фермер) қожалықтар-ының қызметі туралы мәліметтерінде, облыс бойынша 2005 жыл қаңтар айының 1 жұлдызына 67, 1 мың шаруа (фермер) қожалығы тіркелген, оның 60, 1 (мыңды), яғни 89, 6% белсенді шаруашылықтар қатарына жатады. [13]

Шаруа (фермер) қожалықтарының басым бөлігі Мақтаарал (барлық шаруашылықтың 33, 0%), Сарыағаш (11, 4%) аудандарында және Түркістан қаласында (10, 6%) тіркелген.

2005 жылдың 1 қаңтарында белсенді шаруа (фермер) қожалықтарында 159, 8 мың адам жұмыс істеді, оның 49, 7% Мақтаарал, 9, 3% Шардара аудандарының шаруашылықтарына тиесілі. Облыс бойынша орта есеппен бір шаруа (фермер) қожалығында үш адам жұмыс істейді.

Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар мақта шаруашылығында қалыптасқан қазіргі өндірістік жағдайды сипаттайды.

Агроқұрылымдар санаты бойынша егістік көлемі, жалпы өнім және өнім шығымы туралы мәліметтер.

кесте -2

Негізі: ҚР статистика агентінің және ОҚО басқармасының Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы, ауыл (село) дамуының мониторингінің негізінде автор құрастырған.

Жоғарыдағы 2- кестеде келтірілгендей, мақта шаруашылығымен айналысатын ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының егістік жер көлемінің кемею тенденциясы байқалады.

2001 жылы 19, 6 мың га болса, 2006 жылы 16, 6га -ға азайған, сөйтіп тиісінше 84, 7% құраған. Яғни, ірі кәсіпорындардан шаруа (фермер) қожалықтарының бөлініп шығу үрдісі аяқталмаған. Ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарында тұрақты шаруашылық экономикалық жағдайы қалыптаспаған. Сондықтан олардың экономикалық- қаржылық жағдайы айнымалы, жалпы өнімнің төмендеуі орын алған.

Жоғарыдағы үдеріске керісінше шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы 127, 0 мың гектардан 182, 0 мыңға дейін артқан яғни 143, 3% га. Бірақ егістік көлемі ұсақталып қалыптасуда, 1 гектардан алынған өнім тұрлаулы және өсу тенденциясы байқалмайды, жылдар бойынша ауытқулар бар 2000 жылы орташа көрсеткіш гектарынан 24, 1ц болса, 2003 жылы 20, 9 центнерді құраған.

Жұртшылық шаруашылығында мақта алқабының егістік көлемі қысқарған, 2001 жылы 27, 8 мың га болса, 2005 жылы 2, 1 мың га -ны құраған, яғни 10 еседен астам қысқарған. Мұның себебі үй іргесіне басқа дақылдар (көкөніс, жеміс-жидек) егілген және шаруа (фермер) қожалықтарының құрамына қосылып біріккен.

Оңтүстік Қазақстан облысының мақта өсіретін агроқұрылымдардың егістік жерлерінің орташа көлемі туралы мәліметтер.

кесте -3

Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі негізінде автор құрастырған.

Жоғарыдағы 3- кестеде келтірілген мәліметтер бойынша мақта өсіретін агроқұрылымдар егістік көлемі бойынша ұсақ тауарлы шаруашылықтар болып қалыптасқан. 2001-2005 жылдары барлық санаттағы агроқұрылым-дардың жалпы мақта алқабы 183, 9 мыңнан 201, 2 мың га-ға артқан яғни 109, 4 %, ал орташа мақта алқабы 7, 8 га-дан 5, 1 га-ға дейін азайған, яғни 34, 6%. Соның ішінде ауылшаруашылық кәсіпорындардағы мақта алқабының жалпы көлемі 19, 6 мың га -дан 16, 6 мың ға қысқарған, яғни 15, 3%, сонымен қатар орташа егістік көлемі 108, 2 га -дан 81, 0 га-ға, яғни 25, 1%. Осы кезеңде шаруа (фермер) қожалықтарының саны 23343 -тен 37923- ке дейін артқан, яғни 167%, мұндай үдеріс негізінен шаруа (фермер) қожалықтарының ірі кәсіпорындардан дербес жер және мүлік үлестерімен бөлініп шығуынан қалыптасқан.

Шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы 139, 1 мың га-дан 182, 0 мың га-ға артқан, яғни 130, 8%, орташа егістік көлемі 6, 0 га-дан 4, 8 га -ға кемейген немесе 21, 7%, жұртшылық шаруашылығындағы жалпы мақта алқабы 2001 жылғы 25, 2 га-дан 2005 жылы 2, 1 га -ға яғни 12 есеге қысқарған, үй іргесінде мақта өсіретін қожалықтар саны 60600 ден 6260-қа яғни 10 есеге жуық, орташа егістік көлемі 81% қысқарған.

Жұртшылық шаруашылығындағы мақта алқабының қысқаруы негізінен басқа дақылдар (жүгері, көкөніс, т. б) егу және шаруа (фермер) қожалықтарының бірігуінің нәтижесінде қалыптасқан.

Оңтүстік Қазақстан облысының мақта саласына мамандандырылған аудандарының суармалы жерлерінде мақта монодақыл болып қалыптасқан. Мақтаарал ауданында басқа дақылдардың құрылымдық үлес салмағы 2004-2006 жылдары 11, 8-14, 4 % аралығында, Шардарада 14, 0-15, 6%, Түркістанда 18, 0-19, 2 % құрады. Мұндай жағдайға мақта өндірісінің жалпы өнімі және оның құны сәйкес келеді.

Жоғарыда келтірілген агроқұрылымдардың кейбір параметрлері бойынша көрсеткіштері олардың шаруашылық- өндірістік деңгейін толық сипаттай алмайды. Өндірістің шоғырлану деңгейі агроқұрылымдарды жалпылама сипаттайтын көрсеткіш болып табылады. Бұл көрсеткіш ресурстарды пайдалану нәтижелерін, өндірістік құрылымдар мен ұйымдастырудың тиімділік деңгейін көрсетеді.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мақта саласындағы бір агро-құрылымның орташа жалпы өнімі төмендегі № 4 кестеде келтірілген.

Агроқұрылымдар санына шаққанда жалпы өнімнің көлемі мен пайдалылық деңгейі.

кесте -4

Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі негізінде автор құрастырған. [12]

Облыс бойынша орташа 1 агроқұрылымға жалпы өнімнің көлемі және пайдалық деңгейінің төмендеу тенденциясы байқалады.

Бұл көрсеткіш 2001-2005 жылдары 838, 9 мыңнан 441, 8 мыңға дейін, яғни екі есе аралығында ауытқыған. Ең төменгі көрсеткіштер 2001, 2005 жылдары байқалған яғни тиісінше 534, 8 млн, 441, 8 млн. тенге болған. 2004 жылы 2001 жылмен салыстырғанда пайдалық деңгейі 2, 2 есеге төмендеген.

Агроқұрылымдар жер көлемінің ұсақтылығы, жалпы өнім шығымының төмендегі агротехнология бойынша орындалуға тиісті агротехникалық шараларды үздіксіз, дер кезінде орындалуын қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан өндірістің тиімділігі төмен, бәсекеге қабілетсіз болып қалыптасқан.

Мақта өсірудің экономикасынан белгілі болғандай, ірілендірілген шаруашылықтардың ұсақ агроқұрылымдардан артықшылығы сол, барлық өндіріс факторларын -жерді, капиталды және еңбекті пайдалануда озық және тиімді экономикалық, басқа да тәсілдерді қолдануға кең мүмкіндік береді.

Мақта саласының соңғы жылдардағы тиімділігі негізінен рынокта қалыптасқан шитті мақтаның орташа конъюктуралық сату бағасына тікелей байланысты: 2001 жылы- 43750 тенге/тонна, 2002-50400, 2003 -72600, 2005 жылы- 43300 және 2006 - 48000 тенге/тонна.

Осы көрсеткішке байланысты шитті мақтаның пайдалылық деңгейі 2003 жылы 40, 5% тең болған болса, 2004 жылы 5, 4% төмендеген.

1. 2. «Мырзакент» корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа (фермер) қожалықтарының параметрлерін зерттеу.

Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданында орналасқан «Мырзакент корпорациясы» ЖШС - мен 345 шаруа (фермер) қожалықтары арасында фъючерстік келісім-шарт жасалып мүліктік кепілдікке ауылшаруашылық жер пайдалану құқығы қойылған. Жалпы егістік көлемі 1980, 8га, шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқаптарына статистикалық топтау әдісімен зерттеулер мен сараптаулар жүргізгенімізде төмендегідей нәтижелер алдық. [14]

Шаруа (фермер) қожалықтары мақта алқаптарының орташа өлшемдері және үлесі туралы мәліметтер.

кесте-5

Негіздеу: Статистикалық топтастыруды автор орындаған.

Жоғарыдағы 5- кестеде келтірілгендей, зерттелген 345 шаруа (фермер) қожалықтарының 3 гектарға дейін мақта егістігі бар шаруа (фермер) қожалықтарының саны 87 немесе олардың үлесі төрттен бірін құрайды, 5 га дейін -182 немесе 53, 1 % (өсіммен жинақ қорытынды), 7 га дейін 263 немесе -76, 4%, 10га дейін 316 немесе 91, 9%. Жалпы шаруа (фермер) қожалықтарының жер көлемі 1980, 8 га, орташа мақта алқабының мөлшері 5, 74 га құрайды.

Төменде шаруа(фермер) қожалықтарының мақта алқабы және орташа мөлшері бойынша топтаудың нәтижесін келтірілген. 0-3 га-ға дейін мақта алқабы бар шаруа (фермер) қожалықтарының жалпы егістік алқабы 186, 2 немесе үлесі -9, 4%, орташа мөлшері -2, 14 га құрайды.

0-5 га дейін -614, 5 га, үлесі -31, 0 %, орташа мөлшері - 3, 37 га;

0-7 га дейін -1125, 8 га, үлесі 56, 8 %, орташа мөлшері - 4, 28га;

0-10 га дейін дейін -1570, 2 га, үлесі -79, 3%, орташа мөлшері -4, 97га;

Мақта алқабы жер көлемінің ұсақтығы (2, 14; 3, 37; 4, 28; 4, 97га) оның контурының шектеулі болуы, негізгі құралдар мен қаржының, жалпы өнімнің одан түсетін табыс мөлшерінің аздығы қазіргі заманғы бәсекелестік қабілетінің негізі болып тұрған инновациялық, техникалық жетістіктерді, жоғары өнімділікпен жұмыс істейтін техниканы агроөндіріске жүйелі, кең түрде ендіру әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып фъючерстік келісім- шарт міндеттемелерін орындай алмаған.

2. Агроқұрылымдарды оңтайландыруды (ірілендіруді) ұйымдастырудың экономикалық негіздері.

2. 1. Оңтайландырудың (ірілендірудің) ғылыми -теориялық негіздеріне шолу.

Мақта өсіретін агроқұрылымдардың шаруашылықты интенсивті жолмен және тиімді ұйымдастырудың маңызды шарты- өндірістік факторлардың шоғырлануы, ресурстарды тиімді пайдалану.

Капиталды шоғырландырудың мен өндірісті ірілендіру үдерісі, объективті экономикалық сипатқа ие болып, өндірістік күштерді дамыту және ғылыми-техникалық өркендеудің, шаруашылықтың тиімділігін арттырудың заңдылықтарына негізделеді.

Өндірісті ірілендіру (оңтайландыру) арқылы оның тиімділігін арттыру агроқұрылымдарға төмендегідей артықшылықтар береді:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс