Жастар саясаты және әлеуметтік қорғау жүйесі
1 Нақты индустриалдық әлем
2 жастардың мүмкіндіктері мен күш.қуаты
3 Қазақстандағы жастар саясаты
4 Ауыл жастары
5 ЖАСТАР САЯСАТЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
6 АДАМ ЖӘНЕ ОТБАСЫ
7. НЕКЕ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҮНЫ
8. ОТБАСЫНЫҢ МАЗМҮНЫ
Жұмысқа орналасуға ықпал ететін субъектлерді бағалау
2 жастардың мүмкіндіктері мен күш.қуаты
3 Қазақстандағы жастар саясаты
4 Ауыл жастары
5 ЖАСТАР САЯСАТЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
6 АДАМ ЖӘНЕ ОТБАСЫ
7. НЕКЕ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҮНЫ
8. ОТБАСЫНЫҢ МАЗМҮНЫ
Жұмысқа орналасуға ықпал ететін субъектлерді бағалау
Қазақстандық қоғамдық түбегейлі қайта құрулар барлық әлеуметтік топтар, соның ішінде жастардың да басына түскен бір тұтас жүйенің құлдырауымен бірге жүреді. Бұл асу бір сәтте және барлық адамдар үшін бірдей болуы мүмкін емес. Қазақстандық модернизмнің айқын айғағы тек қана жас әрі қуатты "жаңа қазақтар" емес, сонымен бірге кедейлер мен қаңғыбастар, ал олардың ішінде қаншама жасөспірімдер, балалар мен жастар бар. Жастар жұмыссыздар қатарын толықтыруда, жастар арасындағы қылмыстың көрсеткіштері өсуде.
Қажетсіз мамандықтардың көбейе түсуі жұмыссыздықгың өсуіне, жастардың бәсекелестігінің төмендеуіне, қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп соқтыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы екі жыл ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы жұмыссыздықгың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жас жұмыссыздардың өсе түскендігін болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс орындарына қабылдаудың қысқара түсуі және орта арнаулы оқу орындарына қабылдаудың азайғандығы байқалады. Ендеше оку орнын бітірушілердің көпшілігі жұмыссыз қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылық өсе түсуде.
Бүтінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен, әрі біліктілігі төмен жұмыстарға қызыпдайды, соған қарамастан жоғары оку орындарының және басқа да білім мекемелеріндегі мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің талаптарына сай келмей отыр.
Мұндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе түседі және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез-келген жолдармен көтеруге ұмтылады.
Қажетсіз мамандықтардың көбейе түсуі жұмыссыздықгың өсуіне, жастардың бәсекелестігінің төмендеуіне, қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп соқтыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы екі жыл ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы жұмыссыздықгың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жас жұмыссыздардың өсе түскендігін болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс орындарына қабылдаудың қысқара түсуі және орта арнаулы оқу орындарына қабылдаудың азайғандығы байқалады. Ендеше оку орнын бітірушілердің көпшілігі жұмыссыз қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылық өсе түсуде.
Бүтінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен, әрі біліктілігі төмен жұмыстарға қызыпдайды, соған қарамастан жоғары оку орындарының және басқа да білім мекемелеріндегі мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің талаптарына сай келмей отыр.
Мұндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе түседі және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез-келген жолдармен көтеруге ұмтылады.
1. Абдирайымова Г. С. Социалъная работа с молодежью. Алматы, Қазақ университеті^ 2003.
2. Кдрабалаев Е. Жастар қүқышна - толық кепілдік. // Заман-Қазақстан, 2002, 22
ақпан.
3. "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" Жоба. //
Егемен Қазақстан, 2002, 14 мамыр.
4. Жаңа ғасыр - жастардың қолында. // Астана Ақшамы, 2002, 27 шілде.
5. Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрманн Р.К. Нрав-
ственный облик советской молодежи (опыт социологи-
ческого анализа). М.: Наука и техника, 1985. С. 72.
6. Розенталь Э. Это вечная тема. М.: Новости, 1990.
С. 49.
7 Султаиов К. Поступь молодых. Алма-Ата: Жалын,
1981. С. 33.
8. Розенталъ Э, Указ. соч. С. 173.
9. Чурбанов В. Непризнанные гении: Социологические
заметки о юношестве. М.: Молодая гвардия, 1977. С. 62.
10. Оі1е§а-у-Са85еі I. Вег Аийііапсі сіегта^зеп. 8ши§агё,
1930. 8. 140.
11. Смирнов Г.Л, Советский человек. Формирование
социологического типа личности. М., 1971. С. 295—296.
12. Афанасъева А.И. Исторический процесс и смена
поколений: Преемственность поколений как социоло-
гическая проблема. М., 1973. С. 28.
2. Кдрабалаев Е. Жастар қүқышна - толық кепілдік. // Заман-Қазақстан, 2002, 22
ақпан.
3. "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" Жоба. //
Егемен Қазақстан, 2002, 14 мамыр.
4. Жаңа ғасыр - жастардың қолында. // Астана Ақшамы, 2002, 27 шілде.
5. Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрманн Р.К. Нрав-
ственный облик советской молодежи (опыт социологи-
ческого анализа). М.: Наука и техника, 1985. С. 72.
6. Розенталь Э. Это вечная тема. М.: Новости, 1990.
С. 49.
7 Султаиов К. Поступь молодых. Алма-Ата: Жалын,
1981. С. 33.
8. Розенталъ Э, Указ. соч. С. 173.
9. Чурбанов В. Непризнанные гении: Социологические
заметки о юношестве. М.: Молодая гвардия, 1977. С. 62.
10. Оі1е§а-у-Са85еі I. Вег Аийііапсі сіегта^зеп. 8ши§агё,
1930. 8. 140.
11. Смирнов Г.Л, Советский человек. Формирование
социологического типа личности. М., 1971. С. 295—296.
12. Афанасъева А.И. Исторический процесс и смена
поколений: Преемственность поколений как социоло-
гическая проблема. М., 1973. С. 28.
Қазақстандық қоғамдық түбегейлі қайта құрулар барлық әлеуметтік топтар,
соның ішінде жастардың да басына түскен бір тұтас жүйенің құлдырауымен
бірге жүреді. Бұл асу бір сәтте және барлық адамдар үшін бірдей болуы
мүмкін емес. Қазақстандық модернизмнің айқын айғағы тек қана жас әрі қуатты
"жаңа қазақтар" емес, сонымен бірге кедейлер мен қаңғыбастар, ал олардың
ішінде қаншама жасөспірімдер, балалар мен жастар бар. Жастар жұмыссыздар
қатарын толықтыруда, жастар арасындағы қылмыстың көрсеткіштері өсуде.
Қажетсіз мамандықтардың көбейе түсуі жұмыссыздықгың өсуіне, жастардың
бәсекелестігінің төмендеуіне, қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп
соқтыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы екі жыл ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы
жұмыссыздықгың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа
орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек
ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жас жұмыссыздардың өсе
түскендігін болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс
орындарына қабылдаудың қысқара түсуі және орта арнаулы оқу орындарына
қабылдаудың азайғандығы байқалады. Ендеше оку орнын бітірушілердің
көпшілігі жұмыссыз қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылық өсе
түсуде.
Бүтінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен, әрі біліктілігі төмен
жұмыстарға қызыпдайды, соған қарамастан жоғары оку орындарының және басқа
да білім мекемелеріндегі мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің
талаптарына сай келмей отыр.
Мұндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе түседі
және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез-келген жолдармен көтеруге
ұмтылады.
Нақты индустриалдық әлем, нарыққа өту кезеңі тұрақсыздық пен әлеуметтік
және жеке жағдайдағы тұйықгалуға ұмтылдырады, білім алу, еңбек, жүйелі
құндылық плюрализмінде бұрын болмаған кең көлемдегі тавдауды тудырады.
Бүгінде жоғары оқу орнын бітіруші мамандық таңдау, жұмыс іздеу және
еңбектің сапалы нәтижелеріне тікелей жауапты болып отыр. Сонымен қатар,
бүгінгі таңдағы қазақстандық қоғамның тоқырау жағдайы модернизациялау
процесі мен әлеуметтік дамуды қиындатады.
Бостандық туралы, "қарғысты өткен кезеңнің" мұрасынан құтылу туралы
ұрандарды романтикалық қабылдаудан кейін осындай популистік кадамдардан соң
жастарға "жасыл көше" ашылғандай, ерекше мәселелер болмауы тиіс сияқты
көрінген еді. Арнаулы жастар саясатының орнына жастардың ғылымдағы,
мәдениеттегі, бос уақытындағы енді аяғынан тік тұрып келе жатқан
қазақстандық іскерлікке еркін шығармашылығына сүйену қажет делінеді.
Дегенмен бұл аңғал романтизм өкшелеп келген нақты шындықган көп алшақ
еді. ТМД мемлекеттеріндегідей Казақстанда да ерекше мәселелер бар.
Статистикаға қарасақ, бүгінгі жүмыссыздардың үш бөлігіне жуығы — жас
адамдар. Бес пайызы ғана шын мәнінде көркею үстінде, ал үштен екісі
кедейшілік тауқыметін тартуда немесе одан да қиын жағдайда. Көптеген жас
отбасылар үшін балалы болу қол жетпес арман секілді, туу көрсеткіші өте
төмен, соған қарамастан жастар арасындағы өлім деңгейі қарттармен
салзістырғанда екі есе жоғары.
Тағы бір өткір мәселе - жастардың мүмкіндіктері мен күш-қуаты бүл қоғамға
қажетсіз болып отыр. Олардың өмірде аяғынан тік түруы өте қиын.
Өтпелі кезең үраншылдықты тудырады. Бүгінде
қазақстан жастары, аға үрпақ сияк^гы түрақсыздык
пен жайсыздықты бастан өткізуде, түрлі айтыс-
тартыстың көзі болып отыр.
Жастар аға және орта үрпаққа қарағачнда уақыттағы түрлі жағдайлардағы
деректер, пікірлер және болған уақиғалардағы сәйкессіздіктерді қатты,
эмоция кабылдайды. Басқа жағынан алсақ, жастар үшін өткенмен қоштасу
жеңілдеу, олар болашақтан үміткер. Бүгінгі бейбітшілік пен түрақтылық,
жаугерлік пен айтыс-керіс қарым-қатынастары ертеңгі қазақстан қоғамының
болашағына жастардың қандай орын алатындығын көрсетеді.
Сонғы жылдардағы экономикалық, әлеуметтік хәне саяси қайта құрулар
азаматтық қоғам, нарыктық экономика демократтық қүқықтық мемлектті дамытуға
алғышарттар жасады.
Бірақ. өтпелі кезевдегі объективті қиындықтар, укіметтщ мемлекеттік
органдарының қызметіндегі т9рақсыздық,. реформаны жүзеге асырудағы
кателіктер жастар арсындағы сенімсіздік пен көңіл калуды туғызады. Егер
де мемлекет болашақкд бағыт үстаған болса, ол жастардың санасындағы
өзгерістерсіз жүзеге аспайды. Бүгінгі жастар қандай болса — болашақ та
сондай болмақ. Адам төзгісіз жағдайларда өмір сүріп жатқан және осыған
лайық менталитетке ие болған жастар болашақгы да осындай санамен құрады.
Сондықтан да мемлекет жастардың санасын қалыптастыруға, нақгы бағыттағы
саналы күш-жігер жүмсауы тиіс. Жастар — қоғамның ең басты стратегиялық
ресурсы. Тек қана құрылыс және өндірістік жобаларды қаржыландырып қана
қоймай, адамға да қаражат бөлу қажет.
Қазақстандағы жастар саясатының түп негізін қайта қарау қажет. Жастар
саясатының екі түрі бар: біріншісі, мүгедек балаларға, қиын жағдайға
үшыраған жасөспірімдерге, жұмыссыздарға әлеуметтік көмек көрсету және
екіншісі, жас адам белгілі бір жағдайларда өз мәселелерін өзі шеше алатын,
өзін-өзі қорғау бар. Әзірге біздің жастар саясаты негізінен бұған дейін
жасалған қателіктерді түзетумен шекетеліп келеді. Жастар саяси,
экономикалық, мәдеыи, құқықтық және күңделікті мәселелерін шеше алатындай
жастар саясатының концепциясын қайта қарау қажет.
Жастар саясатын өздерінің құрылымдары аралары тікелей қатысуы Жастардың
және қоғамдық ұйымның қарым-қатынасы "партнерлік қарым-қатынас
бағдарламасы" принципінде құрылуға тиіс; жастар өз бастамасы мен
мүмкіндіктерін ұсынады, ал қоғамдық ұйым нақгы жағдайға байланысты
құқықгық, саяси, ұйымадастыру-техникалық, қаражаттық және шараттық көмек
көрсетеді. Басым бағдарламалар жастардың кәсіби, шығармашылық, рухани өсуі
және жастардың халықтық әлеуметтік қорғалмаған топтарына көмегі болып
табылады.
Соңғы екі жыл ішінде ішкі көші-қон есебінен 158 мың адамға кеміп кеткен
ауыл-жастарының жағдайына ерекше көңіл бөлген жөн.
Мемлекеттік статистика деректеріне қарағанда, ауылдық жерлерде 21,1 мың
жұмыссыз жастар тіркелген, бүл барлық жұмыссыз жастардың 31,2 пайызы.
Бүгінде ауыл жастары тіршіліксіз аралда қалғандай күйде, елімізде болып
жатқан оқиғалардан хабарсыз, клубтар мен кітапханалар жабылған, жүмыссыздық
пен шарасыздық ауыл жастарын қоғамның "масылдарына" айналдырды. Ал, байқап
қарасақ, ауылдан қазақстанның мақганышы болып табылатын Қ. Сәтбаев, М.
Әуезов, Б. Момышұлы және басқалар сияқгы талантты, атақты адамдар шықгы
емес пе?!
Ауылдағы өркениеттің жалғыз ошағы — парталары қирап біткен мектептер, ал
әкімшілігінің басты мақсаты қысқа көмір табу.
Ауыл жастары да — мемлекетіміздің болашағы болып табылады. Біз олардың
ішінен тек білімді жастарды ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дарынды,
тәрбиелі жастарды көруіміз керек. Сондықтан да мемлекет тікелей ауылды
қолдауға тиіс. Біздің азаматтық міндетіміз ұрпаққа отанымыз біреу ғана
екендігін, оның аты Казақстан екендігін, ол кептеген ұрпақтардың тері мен
қаны арқылы құрылғандығын және оның болашағы қазіргі жастардың қолында
екендігін жеткізуіміз болып табылады, өйткені қазақ халқының ғасырлар бойғы
арманын:жүзеге асыру және XXI ғасырда алаңсыз өмір сүру солардың қолында.
Әлемнің барлық алдыңғы қатарлы елдерінде жастар және балалар ұйымдары
мемлекеттік көмекті пайдаланады, олардыңшаңызды .әлеуметтік жобалары
бюджеттен қаржатандырылады.
Сондықган да республикадағы жастар қозғалысының бұдан әрі дамуы
мемлекеттің қолдауынсыз аса қиын болмақ. ,
ЖАСТАР САЯСАТЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
Әрбір қоғамның, өрбір отбасьшың ертеңгі келбеті ондағы жастардың қалай
өсіп? ержетуіне байланысты. Сондықтан, бүл мәселеге мән беру тұрмыстық-
әлеуметтік көзқарас ғана емес, саяси салмағы бар үлкен міндеттердщ бірі деп
атасақ, артық айтқандық емес. Кеше де солай болган, келешекте де солай бола
береді Қазақ халқы да ежелден "ат тұяғын тай басар" жастарының жайына бей-
жай қараған жоқ. Сондықтан да ата-баба мирас еткен намыстылық, имандылық,
отанды сүю? ынтымақ пен бірлікті берік сақтау үрдісі әлсіреген жоқ, қайта
жаңғырьш, одан әрі жажасын тауып отырды. Ата буынның үмітін бала буын ақтай
білді Қысқасы, ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілді. Бүгінгі таңдағы жайлар
мүлдем жауапты. Егемен елдің ертеңгі тағдыры, ең алдымен қазақты, барша
Қазақстаңдықты тынымсыз ойландыруға тиіс.Оның басты өлшемі мынау:
жастарымыз қалай өсіп келеді екен деген сауал. Олардың жан-дүниесінде
қандай жасырулар бар? Не нәрсеге еліктейді, не нәрседен бой тартады? Ұлттық
болмыстарға деген жанашырлықтары қандай? Міне, осы тектес сандаған
сұрақтардың алдымызды кес-кестейтіні рас.
Жастардың мүмкіндігіне қарай, қоғамдағы больш жатқан оқиғаларды өзін
оқшау ұстамағаны жақсы. Өйткені, олар - елдің келепіегі. Ата жолын
жалғастыратын мұрагер. Бүгінгі аяқталмай жатқан істерді мөреге жеткізетін
солар. Сол үшін де жастарға белсенділік, сергектік пен, кәсібилік өте
керек. Және мұндай болу жастар табиғатына жарасатын мінез. "Егер біз лаулап
жаыбасақ..." деген тіркес бар. Сол тіркестің мағынасы әлі өз күшінде. Онда
жастарымыздың саяси өмірге араласып, қатысьш түруы міндетті емес пе?
Қолда бар дерекгерге қарап отырсақ, Қазақстан халқының басым бөлігі
жастар дей аламыз. Ендеше, олар саясатта да шешуші рөл атқара алады.
Себебі, жастар қоғамымыздың ең белсенді бөлігі. Барлық кезде осылай болған.
Комсомол сжяқты ұйым болмаса да жастар саясаттан тыс өмір сүре алмайды.
Азаматтық ұстанымын білдірмей тұра алмайды. Мәселен, Елбасы саясатын
қолдаған митингі "Отан", "Азаматтық" партиялармен бірге "Талапкер" жастар
қозғалысы да ұйымдастыруға белсене қатысты. Олар оң өзгерістерді қолдады,
өз жүректерінің талғамымен бәрін таразылаған. Отанымыздың вркендеп, ілгері
басуы жастар үшін де керек.
"Біз Елбасымен біргеміз!". Бұл тәубе ететін тәуелсіздігімізді алғаннан
кейінгі жылдарда ел жастары жиі қайталайтын жігерлі сөз. Жастар саясаты
саласындағы алғашқы құжаттардың бірі "Қазақ ССР-індегі мемлекеттік жастар
саясаты" Қазақ ССР заңы 1991 жылы бекітілген. Заң, жалпы, 5 тараудан, 25
баптан тұрады. Заңда көрсетілген басты бағыт Мемлекеттік жастар саясаты
республикасының мемлекеттік өкімет және басқару органдары арқылы
жастарды әлеуметтік жағынан дамыту мен олардың шығармашылық потенциалын
мейлінше толық іске асыру үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-праволық,
ұйымдық жағдайлар жасау. Ал, 1995 жьшы жаңа Азаматтық кодекс дүниеге келді.
Алғаш жаңа ұйым - Қазақстан жастарының конгресі қүрылды. Бұл өтпелі кезевде
қоғамдағы саяси процестерге үлкен ықпал ететін күшті механизм болар деген
үміт артып,
2001. жылы Ақтау қаласында Қазақстан жастарының I Конгресі өтті. Ал, жылы
Қазақстан жастарының II Конгресі Астанада жалғасын тапты.
Бүл салаға Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың назар аударуы - жастар саясатына
үлкен демеу бола алады. Мұны Елбасының конгресте сөйлеген сөзінен
байқауға болады:
"Біз өте шешуші, әрі жауапты кезеңде өмір сүріп отырмыз. Бүгінгі әлемде
экономикалық проблемалар, ұлтаралық соғыстар мен жанжалдар, халықаралық
терроризм деген қатерлер бар. Оған ғаламдық дертке айналған аштық,
жалаңаштық, кедейлікті қосыңцар. Бүкіләлемдік банк мәліметтеріне сүйенсек,
жер бетінде 1 млрд. 200 млн-ға жуық адам кемтарлықта, жоқшылықта өмір
сүреді екен. Міне, осындай теңсіздіктен, кедейліктен терроризм мен түрлі
жанжалдар туады. Дегенмен, осынау қауіп-қатерлерге қарамастан XXI ғасыр
жаңару, өсу, адамзаттық құндылықтардың салтанат құру ғасыры. Бұл сендердің
дәуірлерің! Прогресс қанша алға басқанымен қай кезде де адамзаттың негізгі
құндылықтары – мәдениет, ілім-білім, спорт, еңбек болып қалмақшы. Совдықтан
да біз ұлы тарихи миссияны орындаймыз. Жаңа мемлекет құрамыз. Ол ерікті,
демократиялық, дамыған, бейбітшілік сүйгіш елге айналу үшін сендер де ез
үлестерідді қосасыңдар!" (Жаңа ғасыр жастардың қолында. Астана Ақшамы,
2002, 27 иіілде). Әрине, осындай сөзден кейін басты назарды жастарға аудару
керек екеніне ешкім күмән келтірмесі анық. Қазіргі күігі Қазақстандағы
жастар саясаты саласындағы басты қүжатгар "Қазақстан Республикасының жастар
саясатының Тұжырымдамасы" бекітілді, Республикалық "Жастар" бағдарламасы
қабылданды, Жастар департаменті құрылды. Осы барлық шаруалардың басықасында
"Қазақстан болашағы үшін жастар қозғалысына мүше ұйымдар жүр. Олардың саны
1998 жылы онға жетпейтін, бүгінгі күні елуден абып отыр. Ал
республикамыздағы жастар ұйымдарының саны 150-ден асып жығынады.
Осы айтылып кеткен шаралардан кейін халқымыздың төрт миллионға жуық үлкен
әлеуметтік тобын құрайтын жастардың қоғамымыздағы алып отырған орны мен
олардың рөлін белгілейтін нормативтік құжаттың қабылдануы заңды құбылыс.
Бұл нормативтік құжат - бүгінгі күнге дейін көптеген жастар ұйымдары
талқьшаған ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі
дайындаған "ҚР Мемлекеттік жастар саясаты туралы" Заңның жобасы.
Бұл Заңнан не тосуға болады? Ашығын айту керек, бұл заң жастардың барлық
мәселесін шешіп тастай алмайды. "Мәселені шешпейтін болса, мұндай заңның
керегі не?"-деген сұрақ та туындауы мүмкін. Бұған беретін жауап:
жұмыссыздық, баспананың жоқтығы, жоғары білім алу жолдарының қиындауы,
қоғамда қылмыстың етек алуы, нашақорлық пен маскүнемдіктің қанат жаюы. Сол
себептен, бүл мәселелерді жастар үшін бөліп алып шешу мүмкін емес, қоғамның
ажырамас бөлігі ретінде қарау керек. Ал барлық мәселені ысырып қойып, тек
жастардың ғана мүддесіне назар аударайық деу үлкен қателік. Заң біздің
мемлекеттің өзінің жастарына деген бетбұрысын көрсетеді.
Тәуелсіздігіміздің онжылдығын абыроймен атап өттік. Енді әлеуметтік
салаға ден қою - күн тәртібінде тұрған басты мәселе. Өйткені жүргізіліп
жатқан реформалардың әрі қарай екпіндеуі осы реформаларды қолдайтын
әлеуметтік базаны кеңейтуге байланысты. Ал, реформаларды қолдайтындардың
санын қалай және кімдерді тартып көбейтуге болады? Әрине, жастарды. Заңның
тағы бір мәселеге назар аударуда қолбағысы, біздің қоғамда зейнеткерлердің,
мүгедектердің, өйелдердің өз құқықтарын қорғап, наразылық білдіруіне назар
аударылды. Бүгінгі күні жастарға "Екі қолың бар,екі аяғың сау. Сенің бізден
бірнөрсе күтуің қателік. Сен қалай да өз еліңнің патриоты болып, ештеңе
сұрама. Сенсіз де мәселелер бастан асып жатыр" деген сөздер жиі айтылады.
Бұл олардың өз елінен қашып, білімін және күш-жігерін басқа жерде сатуына
өкеліп соктырады. Оның үстіне жастар наразылық білдірмесе, мәселе жоқ деп
ойлау қате пікір. Жастардың наразылығы олардың маскүнемдік пен нашакорлықка
бет бұруына, жастардың арасында қылмыстық жолға түскендердің пайда болуына,
жас отбасылардың бала санын көбейтуден бас тартуына, реформаларға қарсы
күштердің айтқандарына ілесуіне. осы секілді көптеген теріс өрекеттерден
көрінеді.
Бүгінгі күнге дейін жүргізіліп келе жатқан саясаттьщ аландататын тағы бір
түсы: Қазақстан тәуелсіздігін алған кезде республика азаматыньщ орта жасы
24-25 жас болатын, ал бүгінгі күні 30-дан асып кетті. Бұл ел ағаларын да
аландататын жағдай. Өйткені мұндай қарқынмен енді 20-25 жылда
қазақстандықтардың орта жасы 55-тен асып кетеді. Сонда жұмысты кім істейді?
Кім бала туады? Кім қарулы күштерде қызмет етіп, Отанын қорғайды? Небәрі 4
тарауды құрайтын 18 бабы бар заң жобасының қоғам алдында тұрған мәселелерді
шепіуге үлкен үлес косатын кұжат екенін осыдан көруге болады.
Мінеи, жастар саясатын қолдайтын біраз құжаттарымыз бар? ал жастарымыздың
бүгінгі жайы қалай? Жастарымыз қалай өсіп келе жатыр?
Зерделеп қарасаңыз, бүгіндері жастарымыздың қамқарекеттерінде жаңа бір
үрдіс байқалады. Ол өздері өмір сүріп отырған коғамға, яки күнделікті
тұрмысына қанағаттанбағандықтан қайткен күнде де соны өзгертуге
тырысушылық. Осының жолында қандай әрекеттерге болсын олар әзір.
Қазақстандық қоғамдық түбегейлік қайта құрулар барлық өлеуметтік топтар,
соның ішінде жастардың да басына түскен бір тұтас жүйенің құлдырауымен
бірге жүреді. Бұл асу бір сәтте және барлық адамдар үшін бірдей болуы
мүмкін емес. Қазақстандық модернизмнің айқын айғағы тек қана жас әрі қуатты
"жаңа қазақтар" емес, сонымен бірге әлеуметтік жағдайы төмен адамдар, ал
олардың ішінде каншама жасөспірімдер, балалар мен жастар бар. Жастар
жұмыссыздар қатарын толықтыруда, жастар арасындағы қылмыстың көрсеткіштері
өсуде. Қазіргі таңда айтарлықтай сұранысқа ие болмай жатқан мамандықтың
көбейе түсуі жұмыссыздықтың өсуіне, жастардың бәсекелестігінің төмендеуіне,
қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп соктыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде
жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы жылдар ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы
жұмыссыздықтың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа
орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек
ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жұмыссыздардың өсе түскеңдігін
болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс орындарына
қабылдаудың қысқара түсуі жөне орта арнаулы оқу орындарына қабылдаудың
азайғандығы байқалады. Ендеше оқу орнын бітірушілердщ көішгілігі жұмыссыз
қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашьшық өсе
түсуде.
Бүгінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен әрі біліктілігі төмен
жұмыстарға қызықпайды, соған қарамастан жоғары оқу орындарыньщ басым
көпішлігінің мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің талаптарына сай келмей
отыр.
Мүндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе
түседі және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез келген жолдармен көтеруге
ұмтылады. ; \
Нақты индустриалдық әлем, нарықтық заман тұрақсыздық пен әлеуметтік жөне
жеке жағдайдағы тұйықталуға ұмтылдырады? білім алу, еңбек, жүйелі құндылық
плюрализмінде бұрын болмаған кең көлемдегі таңдауды тудырады. Бүгіңде
жоғары оқу орньш бітіруші мамандық тандау жұмыс іздеу және еңбектің сапалы
нәтижелеріне тікелей жауапты болып отыр. Сонымен қатар қазақстандық
қоғамның тоқырау жагдайы өлеуметтік дамуды қиындатады.
Статистикаға қарасақ, бүгінгі жұмыссыздардың үш бөлігіне жас адамдар. Бес
пайызы ғана оның мәнінде көркею үстіңце, ал үштен екісі кедейшілік
тауқыметін тартуда немесе одан да қиын жағдайда. Көптеген жас отбасылар
үшін балалы болу қол жетпес арман секілді, туу көрсеткіші өте төмен, соған
қарамастан жастар арасындағы өлім деңгейі қарттармен салыстырганда екі есе
жоғары.
Тағы бір өткір мәселе - жастардың мүмкЬндіктері мен күш-қуаты бұл қоғамға
қажетсіз болып отыр. Олардың өмірде ажынан тік тұруы өте қиын.
Өтпелі кезең ұраншылдықты тудырады. Бүгіңде Қазақстан жастары, аға ұрпақ
сияқты тұрақсыздық пен жайсыздықты бастан өткізуде, түрлі айтыс тартыстың
көзі болып отыр.
Жастар аға және орта ұрпаққа қарағанда уақыттағы түрлі жағдайлардағы
деректер, пікірлер және больш жатқан уақиғалардағы сөйкессіздіктерді терең
сезіммен, эмоциялы қабылдайды. Басқа жағынан алсақ, жастар үшін өткенмен
қоштасу жеңілдеу, олар болашақтан үміткер. Бүгінгі бейбітшілік пен
тұрақтылық, жаугерлік пен айтыс-керіс қарым-қатынастары ертенгі Қазақстан
қоғамының болашағында жастардың қандай орын алатындығын көрсетеді.
Сонуы жылдардағы экономикалық, өлеуметтік: және саяси қайта құрулар
азаматтық қоғам, нарықтық экономика демократтық құқықтық мемлекетті
дамытуға алғышарттар жасады. Бірақ, өгаелі кезеңдегі объективті қиындықтар,
үкіметтің мемлекеттік органдарының қызметіндегі тұрақсыздық, реформаны
жүзеге асырудағы қателіктер жастар арасында сенімсіздік пен көңіл қалуды
туғызады.
Егер де мемлекет болашаққа бағыт ұстаған болса, ол жастардың санасыңдағы
өзгерістерсіз жүзеге аспайды. Бүгінгі жастар қандай құңдылықтармен
тәрбиеленсе, болашақ та соңдай болмақ.Адам төзгісіз жағдайларда өмір сүріп
жатқан және осыған лайық менталитетке ие болған жастар болашақты да осындай
санамен құрады. Сондықтан да мемлекет жастардың санасын қалыптастыруға,
нақты бағыттағы саналы күш-жігер жұмсауы тиіс. Жастар - қоғамның ең басты
стратегиялық ресурсы. Тек қана құрылыс және өндірістік жобаларды
қаржыландырьш қана қоймай, адамның жан-жақты соның ішінде мәдени-рухани
әлеуметтік дамуына баса назар аудару қажет.
Қазақстандағы жастар саясатының түп негізін қайта қарау қажет. Жастар
саясатының екі түрі бар: біріншісі, мүгедек балаларға, қиын жағдайға
ұшыраған жасөспірімдерге, жұмыссыздарга әлеуметтік көмек керсету және
екіншісі, жас адам белгілі бір жағдайларда өз мәселесін өз шеше алатын,
өзін-өзі қорғау бар. Әзірге біздің жастар саясаты негізінен бұған дейін
жасалған қателіктерді түзетумен шектеліп келеді. Жастар саяси,
экономикалъіқ, мәдени, құкықтык, әлеуметтік және күнделікті мәселелерін
шеше алатындай жастар саясатынын концешщясын қайта қарау қажет.
Жастар саясатының жүзеге асырылуында жастар өздерінің қоғамдық
қүрылымдары арқвіі^тікелей атсалысуы кажет.
Жастардың және қоғамдых үйымның қарым-қатынасы "әрііггестік қарым-қатынас
бағдарламасы" ітрішшшінде қүрылуға тиіс: жастар өз бастамасы мен
мүмкіндшгерін үсъшады, ал қоғамдық үйым нақты жағдайға байланысты қүкыктык,
саяси, үйымдастыру-техникалық, қаражаттық жөне ақпараттык көмек көрсетеді.
Басым бағдарламалар жастардың кәсіби, шығармашытык, р\"хаші өсуі және
жастардың халықтық әлеуметтік қорғалмаған топтарына көмегі больш табылады.
Соңғы екі жыл ішінде ішкі көші-кон есебінен 158 мың адамға кеміп кеткен
ауыл жастарынан жағдайьша ерекше көңіл бөлген жөн.
Мемлекетгік статистика дерекгеріне карағанда, ауылдық жерлерде 21,1 мың
жүмыссыз жастар тіркелген. бүл бар.тшс жүмыссыз жастардың 31,2 пайызы.
Бүгінде ауыл жастары тірішліксіз аралла қалғандай күйде, елі^іізде больш
жатқан оқиғалардан хабарсыз. клхбтар мен кітапханалар жабылған, жүмыссыздық
пен шарасыздык аші жастарын қоғамның "масыддарьша" айналдырды. Ал, байқап
карасак. а\ъьтіан Қазақстанның мақтанышы болып табылатын Қ.Сәтбаев,
М.Ә\тезов, Б.Моімышүлы және басқалар сияқты талантты, атақты адамдар шыкты
емес пе?.
Елбасыньщ нүсқауы бойьшша аллагы үш жыл катарынан ауыл жылы болып
бекітілді. Енді, әсіресе, ауыл жастарына ерекше назар аударылар деген үміт
бар. Ауыл жастары да мемлекетіміздің болашағы больш табьгаады. Біз олардьщ
ішінен тек білімді жастарды ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дарынды,
тәрбиелі жастарды көруіміз керек. Сондықтан да мемлекет тікелей ауьшды
колда\та тіііс. Біздің азаматтық міндетіміз үрпаққа отаньвіыз біреу іана
екендігін, онъщ аты Қазақстан екендігін, ол көптеген үрпақтардың тері мен
каны аркььты қүрылгандығью және оның болашаіы қазіргі жастардъщ колында
екендігін жеткізуіміз больш табылады, өйткені қазақ халкының гасырлар бойғы
арманын жүзеге асыру және XXI ғасырда алаңсыз өмір сүру солардың қолында.
Әлемнің барлық алдыщы катарлы елдерінде жастар және балалар үйымдары
мемлекеттік көмекгі пайдаланады. олардың маңызды әлеуметтік жобалары
бюджеттен қаржыландырылады. Сондықтан да республжкадағы жастар қозғалысының
бүдан әрі дамуы мемлекеттің қолдауынсыз аса қиын болмақ.
Жастар жасык, та, жігерсіз де емес. Олар жетекші күшке де айнала алады.
Жалпы, қазақ халқының саналық, рухани-интеллектуалдық потенциалы зор екеыін
тарих дәлелдеп берді. Демек, қазақ жастарына
себебін көрмей, салдары арқылы ғана кейіс білдірудің, қүрғақ ақыл айтудың
қажеті жоқ. Жастарға мүмківдіх беру керек. Жастарды рухтаңдырудың, ел
ертеңін жасауға қатыстырудың жалғыз жолы - олардың қүбыланамасын осы бастан
комсомодцық-шенеуніктік жолмен емес, шьшайы заманға сай белгілеп қана
қоймай, қаржылық, әлеуметтік көмек арқылы жан-жақта мүмкінджтер тугызу.
Ол жастарды әлеуметтік қорғауға және бүгінгі күні жастар алдында түрған
бірқатар міндеттер мен мақсаттарды орыңдауға ықпал жасайды деп ойлаймъш.
ӘДЕБИЕТ
7. Абдирайымова Г. С. Социалъная работа с молодежью. Алматы, Қазақ
университеті^ 2003.
Кдрабалаев Е. Жастар қүқышна - толық кепілдік. Заман-Қазақстан, 2002, 22
ақпан.
"Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" Жоба.
Егемен Қазақстан, 2002, 14 мамыр.
4. Жаңа ғасыр - жастардың қолында. Астана Ақшамы, 2002, 27 шілде.
5.
6. Жас ұрпақтың дүниета-нымындағы өзгерістердің мәнін ой елегінен өткеріп,
зерделеу теориялық міндеттер тұрғысынан қалай зәру болса, өмірлік мақсат-
мүддеден де солай ма-ңызды. Қоғам дамуының жаңа арнаға түсуі, яки еліміздің
егемендік алуы — тәуелсіздігіміз қанша-ма құндылықтарға жол ашты. Қоғамның
күллі ба-ғыт-бағдары, ізгі мүраттары, қажеттіліктері мен себеп-салдарлары
түбегейлі өзгерді, мүның өзінің жастардың ой-санасына, өмірлік
үстанымдарына әсер-ықпалы болмай қалған жоқ.
Алдыңғы толқын — ағалардың кейінгі толқын — інілерге, ягаи ересек, егде
кісілердің өскелең үрпаққа деген көзкдрасы қалай? "Қорқамын кейінгі жас
бала-лардан" деген Абай атамыз сияқгы олар да күдікпен үрке кдрап жүрген
жоқ па? Бүгіңде шау тарткан сол "ересектеріміздің" өзі күні кеше қандай
еді? Үлы су-реткер Мүхтар Әуәзов өсиет еткендей, бесігімізді түзедік. Бірақ
балаларымыз қандай болмақ? Төрткіл дүниеден хабардар, көргені де, естіп
жатқаны да жетерлік. Барлығын алақанға салғандай өз көзімен көріп, соның
тірі куәсі — бүгінгі үрпақ қайда бармақ?
Осынау сүрақтардың қай-қайсысы да айрықша ден қоюды қажет етеді және
оларға түп-түгіл, ег-жей-тегжейі жауап беру, әрине, оңайға түспейді.
Біз ешкімді енжар қалдырмайтын қызық та таң-ғажайып уақытта өмір сүріп
отырмыз; қоғам өмі-рінде, адам санасында, жастар дүниетанымында жүріп
жатқан орасан зор өзгерістер оқымыстылар ортасында ғылыми талас үшін
таптырмайтын азыққа айналды. Дәл осы түста оқырман назарын мынаған аудара
кеткім келеді: XX ғасырдың алпы-сыншы жылдарындағы жастар мен адамзат
баласы естіп-білмеген неше алуан оқиғалармен басталған XXI ғ. — бүгінгі
таңдағы жастар арасында, жер мен көктей демей~ақ қояйын, бірақ елең
етерліктей айырмаіііылық еріксіз қайран қалдырады.
Олар, шынында да, қандай еді? Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші
жылдарындағы жастар "жарқын болашақ" — коммунизмді орнату идеясы-на алаңсыз
сеніп өсті, олардың санасында күллі тіршілігіне деген қатынасты айқындайтын
біртүтас күндылықтың негізі мықтап орныққан-ды. Дәлірек айтқанда, ол
заманда жас үрпақгың рухани әлемі еңбек үстііде қалыптасты. Үжымдық өмір
қауым-дастық қатынастың өзіне тән көрінісі, әрі сапалық белгісі, әрі
принципі ретінде тек біріккен қоғамдық пайдалы еңбек жағдайында жүзеге
асты.
Бір жағынан, жастардың алдыңғы қатарлы от-ряды, анағүрлым белсенді және
саналы бөлігі ком-
сомол маңына топтастырылды; екіншісі, әлеуметтік түрғыдан енжар, әлі үйым
ықпалына түсе қоймаған азын-шоғыр жасөспірім жеткіншектер ержетіп келе
жатты. Е.М. Бабосов пен М.Х. Титма атап көрсет-кеніндей, қоғамдық белсенді
топ өз қатарына тар-татын жекелеген жеткіншекке мынадай талаптар қоятын:
т^акгы тапсырмалар алып отырады (бір немесе бірйеше), қоғамдық-саяси
жүмысты және қоғамдық істі бәрінен де маңызды деп санауға тиісті. Ал әлгі
енжар, сүлесок жастардың түрақгы қоғам-дық тапсырмасы болмайтын және олар
үшін қоғам-дық-саяси өмірдің бары да, жоғы да бірдей еді [1].
Жастардың моральдық бет-бейнесі ең басты шарт еді, әлеуметтік деңгейдің
өлшеміндей бағаланатын, қоғамның бар сипатындай көрінетін. Сол жылдар-дағы
жастар өздерінің еңбегі неғүрлым жемісті бол-са, соғүрлым жақсы өмір
сүретіндіктерін жанымен үғынатын. Үжымдағы өзара көмек, сыйластық олар-дың
адамгершілік өресінің аса маңызды көрсеткіші түғын. Социалистік қоғамда жас
адамның түлға ретінде қалыптасуы — кісінің үжымдық форманың кең дамуын және
оның тікелей ыкдалы жағдайын-да қалыптасуы шамамен осылай еді, мүның өзі
оның кісілік келбетін көрсететін,
Басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше қасиеттерге ие
екені белгілі, Бүл не қасиеттер? Ең әуелі, олардың "рухының бей-мазалығы",
болмысқа сын көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы келмейтін
"өзімшілдігі", ақиқаттан, тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға үмтылуы,
саяқжүріп, қара басының қамын бәрінен биік қоюы. Яғни, көңіл деген — көк
дөнен, өз ерік-жігерінен қиялы үшқыр.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын, ол таптан, әлеуметтік топтан
тысқары өмір сүре ал-майды. Сондыктан да жастар мәселесі күллі қоғамға
қозғау салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблема-лардан да ауқымды һәм
күрделі. Жетпісінші жыл-дары Батыстың көптеген қоғамтанушылары жастар
арасында "өмірді түсіну түйсігін жоғалту" деп ата-латын дерттің тез таралуы
туралы кәдімгідей алаң-даушылықпен дабьш қаққан-ды. Сол жылдары аме-
рикандық журналдың бір санында осы тақырыпқа әр қырынан келген 200 сүхбат
негізінде АҚШ жас-тары мен студенттерінің Декларациясы жариялан-ды. Содан
үзіңді: "Біздің ең бір қиын проблемамыз — қоғамнан өз орнымызды табу, Бәрі
сендердің бола-шақ туралы мазасыздануларыңның жөні жоқ: білімдісіңдер,
таланттысыңдар деп иландырады. Бірақ қоғамның бізді шеттеткенінен емес, сол
қоғам-ды біз қабылдай алмаймыз ба деп қорқамыз..." [2].
Сексенінші жылдары Батыста жастардың әлеу-меттік қарсылылығы саябырси
бастады. Оны тек босқа шабылудан шаршау және 60~70~жылдардағы жеңілістерден
қөңілдері қарадай қалып, түңілуден немес еңсе басқан еріншектіктен ғана деп
қарау жөн емес, ол қоғамға тән қажеттіліктің жоқтығы-
нан, әйтсе де, бәрінен бұрын, күллі жүйедегі бұ-рынғы күндылықгың
алмасуынан. Ядролық соғыо тың жүйке тоздырарлық болашағы мен экология-лық
апат жер-жерде сарыуайымшыл көңіл күйдің етек алуына себеп болды.
"Менің зауытым!", "Менің бригадам!" — бүл Со-вет жастарының асқан
шабытпен айтатын сөздері еді. Жүмысшы табының, үжымшар шаруаларының сапында
жүргенін мақганыш ету, өзі қалаған кәсіпке деген сүйіспеншілік әрбір жас
адамның парызы бол-ды. "Біздің елімізде мемлекет пен қоғамды басқару
істеріне барша мамандық пен барлық жастағы еңбекшілер аса белсенділікпен
қатысады. Комсомол-дар мен жастар үлкен істер тындыруда... Біз бүдан былай
да барлық істе жасампаз жастарға бүрынғы-дан да бетер арка сүйейтін
боламыз, оларды лениндік халықгар достығы, советтік патриотизм, Отанымыз-
дың кез келген тапсырмасын орындайтын рухта тәр-биелей береміз" [3].
Қазақстан Компартиясы Орта-лық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А. Қонаевтың
осынау сөздерінде әрбір жас жігіт пен қыз өздеріне деген қамқорлық пен
қолдауды; сондай-ақ қоғам алдындағы және өздерінің бір-біріне деген жауап-
кешілікті; талап-тілекті анық сезінетін еді. Бүл асы-ра бағалау емес, ол
жылдардың ақиқаты.
Бүгінгі жастарға, олардың ата-аналарына қара-ғанда, әлдеқайда қиын.
Батыстағы замандастары-на көбірек еліктейді, кертартпа ақпарат ағынына
әуестігі басым, Батыстың әуейі саздарының, "ужас", "боевик"
кинофильмдерінің ықпалы зор — мүның бәрі идеологиялық қысым, оның
қүдіреттілігі сол — албырт та аңғал жастардың санасын улайды. Осы арада
мынадай сүрақ туады: көптеген жас Батысқа еліктейді, Батыс несімен
қүдіретті? Оған табына еліктейтіндей жігіттер мен қыздардың осал түсы неде?
Сайып келгенде, Батыста қайдағы бір рух-сыздыққа альтернатива ретінде
өмірлік мүдделері қара бастың қамынан аспайтын жүйеге қарсы на-разылық
ретінде, жастар қозғалысы мен жастар-дың контрмәдениеті пайда болды.
Социалистік жүйе өзінше ондай наразылық қозғалысын өткізе алмады. Кез
келген елдің заңы, оның ішінде со-циализмге де жат емес, өз бетінше бірдеме
жасай қоюы екіталай болатын, ондай шаралар адамдар-дың нақты істері арқылы
ғана жүзеге асатын, ал ол адамдар — үлкендер, жастарды былай қойған-да, сол
үлкендердің өзі аталмыш мәселеге өз түсінігі бойынша қарайтын [4]. Балалар,
жас жеткіншек әлеуметтік мүратты, ең әуелі, ата-ана-ларынан қабылдайды.
Қанға сіңген қасиет бар, әке көрген оқ жонып, шеше көрген тон пішетінін
ескерсек, қорғасындай балқып түрған жастың қалыптасу барысында қырық
қүбылатыны анық. Комсомол үйымдары мен тәрбиенің алтын орда-сы — мектеп жат
пиғылды жастар санасына сі-ңірмеу үшін әкімшілік жолмен және даңғазалау
үрандармен тоқтатуға әрекет жасап бақты. Өске-лең үрпақтың тегіне, үлттық
табиғатына, болмыс-бітіміне ден қоймады. Советттік "жаңа адам" тәрбиелеудің
комунистік идеологиясы үраншыл патриотизмге жол беріп алған еді.
"Үяда не көрсе, үшқанда соны іледі". Тәрбиелік мәні де, философиялық
салмағы да мол қазақ ма-қалынан ой тарқатар болсақ, бауырындағы бала-панына
жөн-жосық, өнеге көрсете алмаған ата-ана уысынан баланың қалай шығып
кеткенін байқа-май да қалады. Өмірді көруге, білуте қүштар жас басқа
бағытты, басқа қүндылықты тез қабылдай-
ды. Мүның өзі де үлкендер әлеміне қарсы жасаған жастардың наразылығы.
Қазір жас адамдар бір кездері ата-аналары пәлен-дей бой алдыра қоймаған
ақшаға әуес, тіпті мол ақша-ны жақсы көреді. Бүл арада, сірә, пәлендей
сөлекеттік те жоқ. Әйтсе де, бір жағынан, көптеген жан сол мол акщаньщ
көзін маңдай ақы, адал терден емес, "көзірлі" мамандыққа ие болу арқылы
табуға бейім, бүл алаң-датаай қоймайды. Тағы да еріксіз еліктеу мәселесі
алдымызды орағытады, өйткені Батыста әркімнің жеке табысы тікелей
әлеуметтік статусына парапар, қаршадайынан осыны көріп, біліп өскен бала
өмір өзегіне айналған шындықтан аттап кете алмайды. Бүгін Батыстың осы
психологиясы біздің жастары-мыздан байқалады, уақыт озған сайын бүл олардың
санасынан берік орын орын алып келеді. Маман-дықтаңцау өзінің бар қабілет-
мүмкіндігін, тіпті та-лап~талғамын жүзеге асыру принципі бойынша емес,
керісінше, қайда ақыны көп төлесе, сонда үмтыла-ды. Сондықтан да оған
таңқалуға болмайды, олар педагог, дәрігер, сондай-ақ әлеуметтік саладағы ма-
мандықтарға қарағанда шаштаразшы, даяшы, менеджерді әлдеқайда жоғары
бағалайды, тесік қал-тадан гөрі бақыр толы бүтін қалтаны артық көреді.
Қалай болғанда да, жастардың бір толқыны-нан екіншісінің өзгешелігі неде?
Өмір тәжірибе-лерінің артықшылығы қайсы? Ең басты өзгешелігі, сөз жоқ,
үрпақ психологиясына, қоғамның сая-си-әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жүйесіне, әрине, оның әр түрлі кезеңіндегі нақты даму артық-шылықтарына
тікелей байланысты.
X. Шельски XX ғ. жастарының тарихи үш толқы-нын даралап көрсетеді. Оның
ойынша, біріншісі — романтикалық. Бар болмысы идеалистік филосо-фияға
негізделген бүл үрпақта ең әуелден адамға тән ақыл-парасат, ізгілік және
түсіністік қасиеттер басым болды. Екіншісі — уайымшыл деген шартты атқа ие
болған үрпақ. Жастардың бүл толқыны әр түрлі саяси бірлестіктерде,
қозғалыстарда, партия-ларда өздерінің қүқықтарын қорғау үшін саналы түрде
бірігіп, алға қойған мүраттарын жүзеге. асы-руға үмтылды. Соңғы, үшінші
үрпақ — қоғамдық мүраттар мен қүндылықтарға деген сенімсіздікті бойына
сіңіріп өскен күдікшіл үрпақ [5].
Үрпақ жөнінде едәуір кең көлемді теория үсын-ған ғалым — Хосе Ортега-и-
Гассет. Оның ойынша, бүқара мен жеке адам арасында ымырашылдық бар; қандай
болса да биологиялық бастаудан айырылған мүдделестік бар. Ортега тарихи
үрпақ деп атақгы адамдардың атымен атайды, үрпақ жалғастығын 15 жылмен
есептейді. Үрпақтың дау-шарғысы дәстүрлі рухани қүндьшықгы жойып, өркениет
пен мәдениеже қатер төндіреді-мыс. Ортега-и-Гассет қоғамды мыр-залар мен
бағыныштылар, яқи мықгының айтқаньша көніп, айдағаньша жүретіндер деп бөлу
көзқарасын-да түрғанын ашық мәлімделді. Адамдар табиғаты жа-ғынан бірдей
емес деген байламға келеді [6].
Бір кездегі немесе осы заманғы жас толқын өмірдің ең шешуші позициясына
шықты деген сияқ-ты шамамен үрпақ аражігін білдіретін схемалық кезең-
кезеңге бөлу үрдісі бар.
Осы кезең-кезеңге бөлу үрдісіне сай, біріншісі — революционерлер үрпағы,
бүлардың өмірі 1905 ж. революциямен, азамат соғысымен, социалистік
қүрылыстың басталуымен тікелей байланысты. Екінші үрпақ — XIX ғ. 90-
жылдарында туғандарды қүрайды, олардың өмірі Қазан революциясына және
азамат соғысына кдтысу кезеңцерімен айқындалады, жастық шақгары ¥лы Отан
соғысының ауыр жылда-
рымен сабақгас. Иңдустрияландыру және үжымдас-тыру — әлеуметтік
белсенділіктің шыңы. Үшінші ұрпаққа шамамен 1910 жылдан 1929 жыдды қоса
есеп-тегенде туғандар — Совет өкіметі түсында өсіп, тәр-биеленген жандар
жатады, Үлы Отан соғысының қиын-қыстау жылдары, қираған халық шаруашылы-іын
қалпына келтіру кезеңі солардың екіншісіне тиді. Төртінші ұрпақ — 30-шы
және 40-шы жылдары ту-ғандар. Олар тың жерді игеру және алғаш ғарышқа үшу
жылдарында қалыптасты. Субъективизм, жеке басқа табынушылық, қоғамдағы
күрделі саяси және экономикалық өзгерістер - олар, міне, осындай өмір
кезендерін бастан кешірулеріне тура келді. Бесінші ұрпақ — 1950 ж. кейін
туғаңдар [7]. Бүл — жастарды шаруашылық және мәдени қүрылыс жоспарьш жузеге
асыру жолындағы күреске жүмылдыру жылдары. Бүгінгі жастар — алтыншы ұрпақ.
Түзы жеңілдеу, өйткені рухсыз, барлық қүндылықган жүрдай, тек тех-никалық
жетістіктерге ғана малданып отыр деп тек-ке жазгарады. Барға бөлену —
ойсыздыққа, парық-сыздыққа, білімсіздікке, көргенсіздікке жетелемейді.
Қайта алаңсыз ізденуге, білім іздеп, өнер қууға мүмкіңдік береді. Рас,
бұған дейінгі ұрпақтардағы өмірлік, әлеуметтік тәжірибе, ақыл-парасат бүлар-
да жоқ шығар, бірақ бүл жастардың ешкімге үқса-майтын саналығын, өз ой-
пікірімен жүріп-түратын-дығын, максимализмін жоққа шығаруға болмайды және
оны алдыңғы буынға қарсы қою жараспайды. Олардың қарым-қатынастарындағы
әлдекімдердің ізімен жүргісі келмейтін "өзімбілемдіктеріне" кү-дікпен қарау
да ойлануды қажет етеді.
А.И. Афанасьева былай деп атап көрсетеді: "Ми-расқа қалғанды әрқашан
жалғасын табу үшін не қалды деп ой елегінен сын көзбен өткізу, оның
қүндысын іріктеп алу, алғаныңды жаңаша іске асы-ру керек және т.б. Ендеше,
үрпақ сабақтастығы объективті байланыс бола түрып, сонымен бірге
үрпақтардың саналы түрдегі қызметі қосатын субъективті жағдай да болады"
[8].
Үрпақ алмасуына орай қоғамдық санадағы өзгеріс үлкендерді мазаламай
түрмайды. Қазіргіжастар, сөз жоқ, қоғамдық өмірде батыл да ашық, алайда
олар-да тәжірибе және сабыр жетпейді, өткеннің тә-жірибесі көп еңбектене
отырып үйренуді қажет етеді. Бүгінгі танда жастарда бүған дейінгі
тәжірибені то-лық меңгеру үшін уақыт бар, өткеннің сабақтарын үйрену осы
заманды дүрыс түсіну деген сөз. М. Мид үрпақтардың мәдени сабақтастығы
мәселесін зер-делей отырып, мынаған назар аудартады: мәде-ниеттің белгі үш
түрі ішінен, атап айтқанда, бейнелі мәдениет, ең бастысы, болашаққа бағдар
береді. Дәл осы мәдениетте үлкендер өз балаларынан үйренеді. Жас адамдар
қазір өз аталары мен әжелері, әкелері мен шешелері білмейтінді біледі.
Жастар үлкендердің айтқан ақылдарынан ғиб-рат алып.қана қоймайды, өздері
де өмірдегі бар проблемаларға жауап іздеуге тырысады. Сондық-тан өмірлік,
мәдени және білім деңгейі, саяси мәдениеті, әлеуметтік шындықты түсініп,
зерде-леуде жаңа үрпақты, оның кемшіліктеріне қара-мастаы, әрине, аға
буындардың жас кезіндегі дең-гейімен салыстыруға болмайды.
Жоғарыдағы сөз етілген жайларды талдай келе, біз сеніммен былай дейміз:
жас толқын ~ бүл бүгініміз, ал біздің балаларымыз - болашағымыз. Мына
біздер — жастар өз балаларымызға не бере алғандаймыз, олар қандай өмір
тәжірибесі мен мә-дени дәстүрді, үлттық салт-санамыз бен әдет-ғүрпымызды
мирас етпек?
Біз балалар мен жас жеткіншектердің интелек-туалдық өресі өздерінің жас
деңгейінен асып түсіп жатқанын жақтап отырмыз. Көптеген ата-аналар
"әлеуметтік бәсеке" жолында өз балаларын жекеменшік арнаулы мектептерге
орналастыруға үмтылуда. Әлбетте, балалар, жастар жан-жақгы, мол мағлүматты
болып жетіліп келеді, бүл арада адам-зат баласы білімпаз болып отыр, білім
беру жүйесі нығайып, кең қанат жайды, ақпарат көлемді үлғай-ды5 демек, бүл
факторлады назардан тыс қалдыр-мағанымыз мақүл. Солай бола түрғанымен,
тәрбие ісінде мына мәселеге мән берілмей барады: жақ-сылыққа сүйініп,
жамандыққа күйіне білу; қайғы-ны бөлісе білу; қайрымдылық, қарапайымдылық;
үлкенді сыйлап, кішіге ізетпен қарау; мейірбандық сияқты кісілік,
адамгершілік қасиеттерді баланың тал бойына егіп, санасына сіңіруге жоқпыз.
Соның нәтижесінде өмірде күтпеген тосын жағдайлар -парадокстар алдымыздан
орагытып өтеді. Балалар қаршадайынан шет тілдерінде бүлбүлша сайрайды,
бірақ ана тіліне шорқақ немесе білмегеннен бетімен жер басады. Ал тілін
білгендер ділге жоқ. Яғни адамгершілік "витамині" жетіспейді.
Жас ата-аналар, өздерінің пайымдауынша, ба-лаларының жанын жаралап алмау
үшін күнделікті тірліктен, өмірдің ащы жағдайларынан бойын аулақ үстауға
тырысады; сол "жанашырлықтары-нан" балаларынының ақсаусақ, "қызғылт кө-
зілдірікті" және менмен, қатыгез, немқүрайлы болып өсуіне жол ашады.
"Өз достарыңыздан қорықпаңыздар — ең арысы олар сізді сатып кетеді.
Жауларыңыздан қорықпа-ңыздар — ең қүрығанда олар сізді өлтіреді. Қорық-
саңыз — немқүрайлықтан қорқыңыз, өйткені олар-дың үнсіз келісімімен жер
бетіндегі барлық қүлақ естіп, көз көрмеген зүлымдықгар жасалып жатады"—
деген Р. Әберхардтың бір кездегі сөзінің жаны бар.
Бүтінгі таңда балалар кезді ашып-жүмғанша есейеді. Сондықтан да оларға
дер шағында нақ-ты өмір шындығы туралы ақиқат сабағын бер, дер шағында өз
тәжірибеңмен бөліс және олар-дың ойымен санасып, түйген пікіріне қүрметпен
қара. Жас мемлекетімізге білімді ғана емес, білікті де азамат ауадай
қажет.,
Өз өмірімнің өткенінен бас тартуға болмайды, он-сыз б^тінің, онсыз
ертеңің жоқ. Үрпақгар арасындағы түсінбестіктің көптеген себебі сол
жылдардың әлеу-меггік жағдайын терең білмеуден туындайды. Өмір тарркын және
оны осы заман ілімі мен тәжірибесінің деңгейікіе баявджанда, біз сол
дәуірге оның замандас-тары қандай көзбен кдрады деген психологияны жиі
назардан тыс қалдырамыз. Өкінішті-ақ!
Әдебиет
1. Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрманн Р.К. Нрав-
ственный облик советской молодежи (опыт социологи-
ческого анализа). М.: Наука и техника, 1985. С. 72.
2. Розенталь Э. Это вечная тема. М.: Новости, 1990.
С. 49.
3. Султаиов К. Поступь молодых. Алма-Ата: Жалын,
1981. С. 33.
4. Розенталъ Э, Указ. соч. С. 173.
5. Чурбанов В. Непризнанные гении: Социологические
заметки о юношестве. М.: Молодая гвардия, 1977. С. 62.
6. Оі1е§а-у-Са85еі I. Вег Аийііапсі сіегта^зеп. 8ши§агё,
1930. 8. 140.
7. Смирнов Г.Л, Советский человек. Формирование
социологического типа личности. М., 1971. С. 295—296.
8. Афанасъева А.И. Исторический процесс и смена
поколений: Преемственность поколений как социоло-
гическая проблема. М., 1973. С. 28.
9.
10. XVI бөлім. АДАМ ЖӘНЕ ОТБАСЫ 1. НЕКЕ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҮНЫ
* Отбасы — әлеуметтік институттардың белгілерін бой-ына сіңірген,
әлеуметтік жүйенің маңызды саласы.Ютба-сы —- қоғамдық қүрылымның шағын,
ерекше улгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қарым-қатынаста бо-латын
тұрақты тобы, қоғамның алғашқы үясы. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
қажет,
Олай болса неке және отбасы дегеніміз не?
Неке — әйел мен еркек .'арасындағы табиғи қажеттілік, олардың табиғи
шарты,. өзара құқықтары мек міндеттерін белгілейтін формасы.
Неке — отбасының заң жүзіндёй негізі, еркек пен әйелдің өзара
түсінісуініңг еріктілігінің негізінде қүрыла-тын одағы, адамның әлеуметтік
табйғи? сонымен қатар материалдық және рухани өмірінің қажеттілігУ Себебі
жыныстық қатынас биологиялық, сүюспеншілік қатыыас қана емес, сонымен қатар
адамгершілік, эстетикалық қатынас, Сондықтан некенің мазмүны мен ерекшелігі
жыныстбіқ қатынаспен ғана шектелмейді.
ЧНекенің негізі — суйіспеншілік. Неке әйел мен ер-
кектің тарихи өзгеріп отыратын қатынастарының әлеуметтік формасы,, Қоғам
олардың жыныстық өмірін тәртіптендіріп отырады, ата-аналық қүқық пен
міндетті орнатады
НекеТзіздің елімізде тіркеуден (ЗАГС) өтеді. Ертерек-те неке суын ішу
мешіт арқылы іске асырылған, Қазір әлемнің көптеген елдерінде шіркеуде
тіркеледі. Бул біздің өмірімізге де еніп келеді. ЗАГС арқылы некеге тұру
(тіркелу) қазіргі азаматтық заңдардан туындаған. Себебі ажьфасқан жағдаида
ол негізгі құжат болып санала-ды. Балаға материалдық кепілдеме алу? дүние-
мулікті бөлісу соның негізіңде, сот арқылы шешіледі.
Қалай болғанда даг некенің заң жүзінде немесе дін орындары арқылы
тіркелуі жүбайлардың отбасындағы белгілі міндеттерін қалыптастырады,
жауапкершілігін арттырады.
Некелік қүқықты енгізу, жүбайлар арасьшдағы бул қатынастың пайда болуы
табиғи заңдылық қана емес, ол прогрессивтік уақиға, адамгершілік,
эстетикалық құнды-лықтарды байытатын тарихи қүбылыс.
Неке — махаббаттың іс жүзіне асуы. Некеге дейінгі қатынас жастардың бірін-
бірі сүюіне, махаббатына бай-ланысты. Сүю -— сүйген адамның өмірімен өмір
сүру, басқаның бақытынан өзіңнің жеке басыңның бақытын табу, берік, шын
махаббаттың негізі.
2. ОТБАСЫНЫҢ МАЗМҮНЫ
ІОтбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен бірге пайда
болды. Отбасының дербестігі болғанмен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның
даму-ымен тікелей байланысты.
Отбасы — шағын әлеуметтік топ. Оның мушелері не-кемен, қаны бір
туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік, жауапкершілік
байланыспен өмір сүреді.
Отбасы — қоғамның бастапқы үясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
соның ішінде жастардың да басына түскен бір тұтас жүйенің құлдырауымен
бірге жүреді. Бұл асу бір сәтте және барлық адамдар үшін бірдей болуы
мүмкін емес. Қазақстандық модернизмнің айқын айғағы тек қана жас әрі қуатты
"жаңа қазақтар" емес, сонымен бірге кедейлер мен қаңғыбастар, ал олардың
ішінде қаншама жасөспірімдер, балалар мен жастар бар. Жастар жұмыссыздар
қатарын толықтыруда, жастар арасындағы қылмыстың көрсеткіштері өсуде.
Қажетсіз мамандықтардың көбейе түсуі жұмыссыздықгың өсуіне, жастардың
бәсекелестігінің төмендеуіне, қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп
соқтыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы екі жыл ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы
жұмыссыздықгың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа
орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек
ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жас жұмыссыздардың өсе
түскендігін болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс
орындарына қабылдаудың қысқара түсуі және орта арнаулы оқу орындарына
қабылдаудың азайғандығы байқалады. Ендеше оку орнын бітірушілердің
көпшілігі жұмыссыз қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылық өсе
түсуде.
Бүтінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен, әрі біліктілігі төмен
жұмыстарға қызыпдайды, соған қарамастан жоғары оку орындарының және басқа
да білім мекемелеріндегі мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің
талаптарына сай келмей отыр.
Мұндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе түседі
және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез-келген жолдармен көтеруге
ұмтылады.
Нақты индустриалдық әлем, нарыққа өту кезеңі тұрақсыздық пен әлеуметтік
және жеке жағдайдағы тұйықгалуға ұмтылдырады, білім алу, еңбек, жүйелі
құндылық плюрализмінде бұрын болмаған кең көлемдегі тавдауды тудырады.
Бүгінде жоғары оқу орнын бітіруші мамандық таңдау, жұмыс іздеу және
еңбектің сапалы нәтижелеріне тікелей жауапты болып отыр. Сонымен қатар,
бүгінгі таңдағы қазақстандық қоғамның тоқырау жағдайы модернизациялау
процесі мен әлеуметтік дамуды қиындатады.
Бостандық туралы, "қарғысты өткен кезеңнің" мұрасынан құтылу туралы
ұрандарды романтикалық қабылдаудан кейін осындай популистік кадамдардан соң
жастарға "жасыл көше" ашылғандай, ерекше мәселелер болмауы тиіс сияқты
көрінген еді. Арнаулы жастар саясатының орнына жастардың ғылымдағы,
мәдениеттегі, бос уақытындағы енді аяғынан тік тұрып келе жатқан
қазақстандық іскерлікке еркін шығармашылығына сүйену қажет делінеді.
Дегенмен бұл аңғал романтизм өкшелеп келген нақты шындықган көп алшақ
еді. ТМД мемлекеттеріндегідей Казақстанда да ерекше мәселелер бар.
Статистикаға қарасақ, бүгінгі жүмыссыздардың үш бөлігіне жуығы — жас
адамдар. Бес пайызы ғана шын мәнінде көркею үстінде, ал үштен екісі
кедейшілік тауқыметін тартуда немесе одан да қиын жағдайда. Көптеген жас
отбасылар үшін балалы болу қол жетпес арман секілді, туу көрсеткіші өте
төмен, соған қарамастан жастар арасындағы өлім деңгейі қарттармен
салзістырғанда екі есе жоғары.
Тағы бір өткір мәселе - жастардың мүмкіндіктері мен күш-қуаты бүл қоғамға
қажетсіз болып отыр. Олардың өмірде аяғынан тік түруы өте қиын.
Өтпелі кезең үраншылдықты тудырады. Бүгінде
қазақстан жастары, аға үрпақ сияк^гы түрақсыздык
пен жайсыздықты бастан өткізуде, түрлі айтыс-
тартыстың көзі болып отыр.
Жастар аға және орта үрпаққа қарағачнда уақыттағы түрлі жағдайлардағы
деректер, пікірлер және болған уақиғалардағы сәйкессіздіктерді қатты,
эмоция кабылдайды. Басқа жағынан алсақ, жастар үшін өткенмен қоштасу
жеңілдеу, олар болашақтан үміткер. Бүгінгі бейбітшілік пен түрақтылық,
жаугерлік пен айтыс-керіс қарым-қатынастары ертеңгі қазақстан қоғамының
болашағына жастардың қандай орын алатындығын көрсетеді.
Сонғы жылдардағы экономикалық, әлеуметтік хәне саяси қайта құрулар
азаматтық қоғам, нарыктық экономика демократтық қүқықтық мемлектті дамытуға
алғышарттар жасады.
Бірақ. өтпелі кезевдегі объективті қиындықтар, укіметтщ мемлекеттік
органдарының қызметіндегі т9рақсыздық,. реформаны жүзеге асырудағы
кателіктер жастар арсындағы сенімсіздік пен көңіл калуды туғызады. Егер
де мемлекет болашақкд бағыт үстаған болса, ол жастардың санасындағы
өзгерістерсіз жүзеге аспайды. Бүгінгі жастар қандай болса — болашақ та
сондай болмақ. Адам төзгісіз жағдайларда өмір сүріп жатқан және осыған
лайық менталитетке ие болған жастар болашақгы да осындай санамен құрады.
Сондықтан да мемлекет жастардың санасын қалыптастыруға, нақгы бағыттағы
саналы күш-жігер жүмсауы тиіс. Жастар — қоғамның ең басты стратегиялық
ресурсы. Тек қана құрылыс және өндірістік жобаларды қаржыландырып қана
қоймай, адамға да қаражат бөлу қажет.
Қазақстандағы жастар саясатының түп негізін қайта қарау қажет. Жастар
саясатының екі түрі бар: біріншісі, мүгедек балаларға, қиын жағдайға
үшыраған жасөспірімдерге, жұмыссыздарға әлеуметтік көмек көрсету және
екіншісі, жас адам белгілі бір жағдайларда өз мәселелерін өзі шеше алатын,
өзін-өзі қорғау бар. Әзірге біздің жастар саясаты негізінен бұған дейін
жасалған қателіктерді түзетумен шекетеліп келеді. Жастар саяси,
экономикалық, мәдеыи, құқықтық және күңделікті мәселелерін шеше алатындай
жастар саясатының концепциясын қайта қарау қажет.
Жастар саясатын өздерінің құрылымдары аралары тікелей қатысуы Жастардың
және қоғамдық ұйымның қарым-қатынасы "партнерлік қарым-қатынас
бағдарламасы" принципінде құрылуға тиіс; жастар өз бастамасы мен
мүмкіндіктерін ұсынады, ал қоғамдық ұйым нақгы жағдайға байланысты
құқықгық, саяси, ұйымадастыру-техникалық, қаражаттық және шараттық көмек
көрсетеді. Басым бағдарламалар жастардың кәсіби, шығармашылық, рухани өсуі
және жастардың халықтық әлеуметтік қорғалмаған топтарына көмегі болып
табылады.
Соңғы екі жыл ішінде ішкі көші-қон есебінен 158 мың адамға кеміп кеткен
ауыл-жастарының жағдайына ерекше көңіл бөлген жөн.
Мемлекеттік статистика деректеріне қарағанда, ауылдық жерлерде 21,1 мың
жұмыссыз жастар тіркелген, бүл барлық жұмыссыз жастардың 31,2 пайызы.
Бүгінде ауыл жастары тіршіліксіз аралда қалғандай күйде, елімізде болып
жатқан оқиғалардан хабарсыз, клубтар мен кітапханалар жабылған, жүмыссыздық
пен шарасыздық ауыл жастарын қоғамның "масылдарына" айналдырды. Ал, байқап
қарасақ, ауылдан қазақстанның мақганышы болып табылатын Қ. Сәтбаев, М.
Әуезов, Б. Момышұлы және басқалар сияқгы талантты, атақты адамдар шықгы
емес пе?!
Ауылдағы өркениеттің жалғыз ошағы — парталары қирап біткен мектептер, ал
әкімшілігінің басты мақсаты қысқа көмір табу.
Ауыл жастары да — мемлекетіміздің болашағы болып табылады. Біз олардың
ішінен тек білімді жастарды ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дарынды,
тәрбиелі жастарды көруіміз керек. Сондықтан да мемлекет тікелей ауылды
қолдауға тиіс. Біздің азаматтық міндетіміз ұрпаққа отанымыз біреу ғана
екендігін, оның аты Казақстан екендігін, ол кептеген ұрпақтардың тері мен
қаны арқылы құрылғандығын және оның болашағы қазіргі жастардың қолында
екендігін жеткізуіміз болып табылады, өйткені қазақ халқының ғасырлар бойғы
арманын:жүзеге асыру және XXI ғасырда алаңсыз өмір сүру солардың қолында.
Әлемнің барлық алдыңғы қатарлы елдерінде жастар және балалар ұйымдары
мемлекеттік көмекті пайдаланады, олардыңшаңызды .әлеуметтік жобалары
бюджеттен қаржатандырылады.
Сондықган да республикадағы жастар қозғалысының бұдан әрі дамуы
мемлекеттің қолдауынсыз аса қиын болмақ. ,
ЖАСТАР САЯСАТЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ
Әрбір қоғамның, өрбір отбасьшың ертеңгі келбеті ондағы жастардың қалай
өсіп? ержетуіне байланысты. Сондықтан, бүл мәселеге мән беру тұрмыстық-
әлеуметтік көзқарас ғана емес, саяси салмағы бар үлкен міндеттердщ бірі деп
атасақ, артық айтқандық емес. Кеше де солай болган, келешекте де солай бола
береді Қазақ халқы да ежелден "ат тұяғын тай басар" жастарының жайына бей-
жай қараған жоқ. Сондықтан да ата-баба мирас еткен намыстылық, имандылық,
отанды сүю? ынтымақ пен бірлікті берік сақтау үрдісі әлсіреген жоқ, қайта
жаңғырьш, одан әрі жажасын тауып отырды. Ата буынның үмітін бала буын ақтай
білді Қысқасы, ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілді. Бүгінгі таңдағы жайлар
мүлдем жауапты. Егемен елдің ертеңгі тағдыры, ең алдымен қазақты, барша
Қазақстаңдықты тынымсыз ойландыруға тиіс.Оның басты өлшемі мынау:
жастарымыз қалай өсіп келеді екен деген сауал. Олардың жан-дүниесінде
қандай жасырулар бар? Не нәрсеге еліктейді, не нәрседен бой тартады? Ұлттық
болмыстарға деген жанашырлықтары қандай? Міне, осы тектес сандаған
сұрақтардың алдымызды кес-кестейтіні рас.
Жастардың мүмкіндігіне қарай, қоғамдағы больш жатқан оқиғаларды өзін
оқшау ұстамағаны жақсы. Өйткені, олар - елдің келепіегі. Ата жолын
жалғастыратын мұрагер. Бүгінгі аяқталмай жатқан істерді мөреге жеткізетін
солар. Сол үшін де жастарға белсенділік, сергектік пен, кәсібилік өте
керек. Және мұндай болу жастар табиғатына жарасатын мінез. "Егер біз лаулап
жаыбасақ..." деген тіркес бар. Сол тіркестің мағынасы әлі өз күшінде. Онда
жастарымыздың саяси өмірге араласып, қатысьш түруы міндетті емес пе?
Қолда бар дерекгерге қарап отырсақ, Қазақстан халқының басым бөлігі
жастар дей аламыз. Ендеше, олар саясатта да шешуші рөл атқара алады.
Себебі, жастар қоғамымыздың ең белсенді бөлігі. Барлық кезде осылай болған.
Комсомол сжяқты ұйым болмаса да жастар саясаттан тыс өмір сүре алмайды.
Азаматтық ұстанымын білдірмей тұра алмайды. Мәселен, Елбасы саясатын
қолдаған митингі "Отан", "Азаматтық" партиялармен бірге "Талапкер" жастар
қозғалысы да ұйымдастыруға белсене қатысты. Олар оң өзгерістерді қолдады,
өз жүректерінің талғамымен бәрін таразылаған. Отанымыздың вркендеп, ілгері
басуы жастар үшін де керек.
"Біз Елбасымен біргеміз!". Бұл тәубе ететін тәуелсіздігімізді алғаннан
кейінгі жылдарда ел жастары жиі қайталайтын жігерлі сөз. Жастар саясаты
саласындағы алғашқы құжаттардың бірі "Қазақ ССР-індегі мемлекеттік жастар
саясаты" Қазақ ССР заңы 1991 жылы бекітілген. Заң, жалпы, 5 тараудан, 25
баптан тұрады. Заңда көрсетілген басты бағыт Мемлекеттік жастар саясаты
республикасының мемлекеттік өкімет және басқару органдары арқылы
жастарды әлеуметтік жағынан дамыту мен олардың шығармашылық потенциалын
мейлінше толық іске асыру үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-праволық,
ұйымдық жағдайлар жасау. Ал, 1995 жьшы жаңа Азаматтық кодекс дүниеге келді.
Алғаш жаңа ұйым - Қазақстан жастарының конгресі қүрылды. Бұл өтпелі кезевде
қоғамдағы саяси процестерге үлкен ықпал ететін күшті механизм болар деген
үміт артып,
2001. жылы Ақтау қаласында Қазақстан жастарының I Конгресі өтті. Ал, жылы
Қазақстан жастарының II Конгресі Астанада жалғасын тапты.
Бүл салаға Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың назар аударуы - жастар саясатына
үлкен демеу бола алады. Мұны Елбасының конгресте сөйлеген сөзінен
байқауға болады:
"Біз өте шешуші, әрі жауапты кезеңде өмір сүріп отырмыз. Бүгінгі әлемде
экономикалық проблемалар, ұлтаралық соғыстар мен жанжалдар, халықаралық
терроризм деген қатерлер бар. Оған ғаламдық дертке айналған аштық,
жалаңаштық, кедейлікті қосыңцар. Бүкіләлемдік банк мәліметтеріне сүйенсек,
жер бетінде 1 млрд. 200 млн-ға жуық адам кемтарлықта, жоқшылықта өмір
сүреді екен. Міне, осындай теңсіздіктен, кедейліктен терроризм мен түрлі
жанжалдар туады. Дегенмен, осынау қауіп-қатерлерге қарамастан XXI ғасыр
жаңару, өсу, адамзаттық құндылықтардың салтанат құру ғасыры. Бұл сендердің
дәуірлерің! Прогресс қанша алға басқанымен қай кезде де адамзаттың негізгі
құндылықтары – мәдениет, ілім-білім, спорт, еңбек болып қалмақшы. Совдықтан
да біз ұлы тарихи миссияны орындаймыз. Жаңа мемлекет құрамыз. Ол ерікті,
демократиялық, дамыған, бейбітшілік сүйгіш елге айналу үшін сендер де ез
үлестерідді қосасыңдар!" (Жаңа ғасыр жастардың қолында. Астана Ақшамы,
2002, 27 иіілде). Әрине, осындай сөзден кейін басты назарды жастарға аудару
керек екеніне ешкім күмән келтірмесі анық. Қазіргі күігі Қазақстандағы
жастар саясаты саласындағы басты қүжатгар "Қазақстан Республикасының жастар
саясатының Тұжырымдамасы" бекітілді, Республикалық "Жастар" бағдарламасы
қабылданды, Жастар департаменті құрылды. Осы барлық шаруалардың басықасында
"Қазақстан болашағы үшін жастар қозғалысына мүше ұйымдар жүр. Олардың саны
1998 жылы онға жетпейтін, бүгінгі күні елуден абып отыр. Ал
республикамыздағы жастар ұйымдарының саны 150-ден асып жығынады.
Осы айтылып кеткен шаралардан кейін халқымыздың төрт миллионға жуық үлкен
әлеуметтік тобын құрайтын жастардың қоғамымыздағы алып отырған орны мен
олардың рөлін белгілейтін нормативтік құжаттың қабылдануы заңды құбылыс.
Бұл нормативтік құжат - бүгінгі күнге дейін көптеген жастар ұйымдары
талқьшаған ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі
дайындаған "ҚР Мемлекеттік жастар саясаты туралы" Заңның жобасы.
Бұл Заңнан не тосуға болады? Ашығын айту керек, бұл заң жастардың барлық
мәселесін шешіп тастай алмайды. "Мәселені шешпейтін болса, мұндай заңның
керегі не?"-деген сұрақ та туындауы мүмкін. Бұған беретін жауап:
жұмыссыздық, баспананың жоқтығы, жоғары білім алу жолдарының қиындауы,
қоғамда қылмыстың етек алуы, нашақорлық пен маскүнемдіктің қанат жаюы. Сол
себептен, бүл мәселелерді жастар үшін бөліп алып шешу мүмкін емес, қоғамның
ажырамас бөлігі ретінде қарау керек. Ал барлық мәселені ысырып қойып, тек
жастардың ғана мүддесіне назар аударайық деу үлкен қателік. Заң біздің
мемлекеттің өзінің жастарына деген бетбұрысын көрсетеді.
Тәуелсіздігіміздің онжылдығын абыроймен атап өттік. Енді әлеуметтік
салаға ден қою - күн тәртібінде тұрған басты мәселе. Өйткені жүргізіліп
жатқан реформалардың әрі қарай екпіндеуі осы реформаларды қолдайтын
әлеуметтік базаны кеңейтуге байланысты. Ал, реформаларды қолдайтындардың
санын қалай және кімдерді тартып көбейтуге болады? Әрине, жастарды. Заңның
тағы бір мәселеге назар аударуда қолбағысы, біздің қоғамда зейнеткерлердің,
мүгедектердің, өйелдердің өз құқықтарын қорғап, наразылық білдіруіне назар
аударылды. Бүгінгі күні жастарға "Екі қолың бар,екі аяғың сау. Сенің бізден
бірнөрсе күтуің қателік. Сен қалай да өз еліңнің патриоты болып, ештеңе
сұрама. Сенсіз де мәселелер бастан асып жатыр" деген сөздер жиі айтылады.
Бұл олардың өз елінен қашып, білімін және күш-жігерін басқа жерде сатуына
өкеліп соктырады. Оның үстіне жастар наразылық білдірмесе, мәселе жоқ деп
ойлау қате пікір. Жастардың наразылығы олардың маскүнемдік пен нашакорлықка
бет бұруына, жастардың арасында қылмыстық жолға түскендердің пайда болуына,
жас отбасылардың бала санын көбейтуден бас тартуына, реформаларға қарсы
күштердің айтқандарына ілесуіне. осы секілді көптеген теріс өрекеттерден
көрінеді.
Бүгінгі күнге дейін жүргізіліп келе жатқан саясаттьщ аландататын тағы бір
түсы: Қазақстан тәуелсіздігін алған кезде республика азаматыньщ орта жасы
24-25 жас болатын, ал бүгінгі күні 30-дан асып кетті. Бұл ел ағаларын да
аландататын жағдай. Өйткені мұндай қарқынмен енді 20-25 жылда
қазақстандықтардың орта жасы 55-тен асып кетеді. Сонда жұмысты кім істейді?
Кім бала туады? Кім қарулы күштерде қызмет етіп, Отанын қорғайды? Небәрі 4
тарауды құрайтын 18 бабы бар заң жобасының қоғам алдында тұрған мәселелерді
шепіуге үлкен үлес косатын кұжат екенін осыдан көруге болады.
Мінеи, жастар саясатын қолдайтын біраз құжаттарымыз бар? ал жастарымыздың
бүгінгі жайы қалай? Жастарымыз қалай өсіп келе жатыр?
Зерделеп қарасаңыз, бүгіндері жастарымыздың қамқарекеттерінде жаңа бір
үрдіс байқалады. Ол өздері өмір сүріп отырған коғамға, яки күнделікті
тұрмысына қанағаттанбағандықтан қайткен күнде де соны өзгертуге
тырысушылық. Осының жолында қандай әрекеттерге болсын олар әзір.
Қазақстандық қоғамдық түбегейлік қайта құрулар барлық өлеуметтік топтар,
соның ішінде жастардың да басына түскен бір тұтас жүйенің құлдырауымен
бірге жүреді. Бұл асу бір сәтте және барлық адамдар үшін бірдей болуы
мүмкін емес. Қазақстандық модернизмнің айқын айғағы тек қана жас әрі қуатты
"жаңа қазақтар" емес, сонымен бірге әлеуметтік жағдайы төмен адамдар, ал
олардың ішінде каншама жасөспірімдер, балалар мен жастар бар. Жастар
жұмыссыздар қатарын толықтыруда, жастар арасындағы қылмыстың көрсеткіштері
өсуде. Қазіргі таңда айтарлықтай сұранысқа ие болмай жатқан мамандықтың
көбейе түсуі жұмыссыздықтың өсуіне, жастардың бәсекелестігінің төмендеуіне,
қоғамда өз орнын таба алмауына әкеліп соктыруда. Жұмыссыздар ішінде бүгінде
жастар тобының алар орны өте үлкен.
Соңғы жылдар ішіндегі экономикалық реформаларды талдау жастар арасындағы
жұмыссыздықтың өсе түскендігін көрсетті. Сонымен бірге жастарды жұмысқа
орналастыру да төмендеп кеткен. Ресми жағынан алғанда, жас еңбек
ресурстарының саны айтарлықтай жоғары, бұл жұмыссыздардың өсе түскеңдігін
болжауға мүмкіндік береді. Мұнымен бірге белгіленген жұмыс орындарына
қабылдаудың қысқара түсуі жөне орта арнаулы оқу орындарына қабылдаудың
азайғандығы байқалады. Ендеше оқу орнын бітірушілердщ көішгілігі жұмыссыз
қалады деген сөз.
Жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашьшық өсе
түсуде.
Бүгінде жасөспірімдер мен қыздар ақысы төмен әрі біліктілігі төмен
жұмыстарға қызықпайды, соған қарамастан жоғары оқу орындарыньщ басым
көпішлігінің мамандар даярлау сапасы еңбек рыногінің талаптарына сай келмей
отыр.
Мүндай жағдайда жастар арасында әлеуметтік қорғансыздық сезімі өсе
түседі және олар өздерінің өмірлік деңгейін кез келген жолдармен көтеруге
ұмтылады. ; \
Нақты индустриалдық әлем, нарықтық заман тұрақсыздық пен әлеуметтік жөне
жеке жағдайдағы тұйықталуға ұмтылдырады? білім алу, еңбек, жүйелі құндылық
плюрализмінде бұрын болмаған кең көлемдегі таңдауды тудырады. Бүгіңде
жоғары оқу орньш бітіруші мамандық тандау жұмыс іздеу және еңбектің сапалы
нәтижелеріне тікелей жауапты болып отыр. Сонымен қатар қазақстандық
қоғамның тоқырау жагдайы өлеуметтік дамуды қиындатады.
Статистикаға қарасақ, бүгінгі жұмыссыздардың үш бөлігіне жас адамдар. Бес
пайызы ғана оның мәнінде көркею үстіңце, ал үштен екісі кедейшілік
тауқыметін тартуда немесе одан да қиын жағдайда. Көптеген жас отбасылар
үшін балалы болу қол жетпес арман секілді, туу көрсеткіші өте төмен, соған
қарамастан жастар арасындағы өлім деңгейі қарттармен салыстырганда екі есе
жоғары.
Тағы бір өткір мәселе - жастардың мүмкЬндіктері мен күш-қуаты бұл қоғамға
қажетсіз болып отыр. Олардың өмірде ажынан тік тұруы өте қиын.
Өтпелі кезең ұраншылдықты тудырады. Бүгіңде Қазақстан жастары, аға ұрпақ
сияқты тұрақсыздық пен жайсыздықты бастан өткізуде, түрлі айтыс тартыстың
көзі болып отыр.
Жастар аға және орта ұрпаққа қарағанда уақыттағы түрлі жағдайлардағы
деректер, пікірлер және больш жатқан уақиғалардағы сөйкессіздіктерді терең
сезіммен, эмоциялы қабылдайды. Басқа жағынан алсақ, жастар үшін өткенмен
қоштасу жеңілдеу, олар болашақтан үміткер. Бүгінгі бейбітшілік пен
тұрақтылық, жаугерлік пен айтыс-керіс қарым-қатынастары ертенгі Қазақстан
қоғамының болашағында жастардың қандай орын алатындығын көрсетеді.
Сонуы жылдардағы экономикалық, өлеуметтік: және саяси қайта құрулар
азаматтық қоғам, нарықтық экономика демократтық құқықтық мемлекетті
дамытуға алғышарттар жасады. Бірақ, өгаелі кезеңдегі объективті қиындықтар,
үкіметтің мемлекеттік органдарының қызметіндегі тұрақсыздық, реформаны
жүзеге асырудағы қателіктер жастар арасында сенімсіздік пен көңіл қалуды
туғызады.
Егер де мемлекет болашаққа бағыт ұстаған болса, ол жастардың санасыңдағы
өзгерістерсіз жүзеге аспайды. Бүгінгі жастар қандай құңдылықтармен
тәрбиеленсе, болашақ та соңдай болмақ.Адам төзгісіз жағдайларда өмір сүріп
жатқан және осыған лайық менталитетке ие болған жастар болашақты да осындай
санамен құрады. Сондықтан да мемлекет жастардың санасын қалыптастыруға,
нақты бағыттағы саналы күш-жігер жұмсауы тиіс. Жастар - қоғамның ең басты
стратегиялық ресурсы. Тек қана құрылыс және өндірістік жобаларды
қаржыландырьш қана қоймай, адамның жан-жақты соның ішінде мәдени-рухани
әлеуметтік дамуына баса назар аудару қажет.
Қазақстандағы жастар саясатының түп негізін қайта қарау қажет. Жастар
саясатының екі түрі бар: біріншісі, мүгедек балаларға, қиын жағдайға
ұшыраған жасөспірімдерге, жұмыссыздарга әлеуметтік көмек керсету және
екіншісі, жас адам белгілі бір жағдайларда өз мәселесін өз шеше алатын,
өзін-өзі қорғау бар. Әзірге біздің жастар саясаты негізінен бұған дейін
жасалған қателіктерді түзетумен шектеліп келеді. Жастар саяси,
экономикалъіқ, мәдени, құкықтык, әлеуметтік және күнделікті мәселелерін
шеше алатындай жастар саясатынын концешщясын қайта қарау қажет.
Жастар саясатының жүзеге асырылуында жастар өздерінің қоғамдық
қүрылымдары арқвіі^тікелей атсалысуы кажет.
Жастардың және қоғамдых үйымның қарым-қатынасы "әрііггестік қарым-қатынас
бағдарламасы" ітрішшшінде қүрылуға тиіс: жастар өз бастамасы мен
мүмкіндшгерін үсъшады, ал қоғамдық үйым нақты жағдайға байланысты қүкыктык,
саяси, үйымдастыру-техникалық, қаражаттық жөне ақпараттык көмек көрсетеді.
Басым бағдарламалар жастардың кәсіби, шығармашытык, р\"хаші өсуі және
жастардың халықтық әлеуметтік қорғалмаған топтарына көмегі больш табылады.
Соңғы екі жыл ішінде ішкі көші-кон есебінен 158 мың адамға кеміп кеткен
ауыл жастарынан жағдайьша ерекше көңіл бөлген жөн.
Мемлекетгік статистика дерекгеріне карағанда, ауылдық жерлерде 21,1 мың
жүмыссыз жастар тіркелген. бүл бар.тшс жүмыссыз жастардың 31,2 пайызы.
Бүгінде ауыл жастары тірішліксіз аралла қалғандай күйде, елі^іізде больш
жатқан оқиғалардан хабарсыз. клхбтар мен кітапханалар жабылған, жүмыссыздық
пен шарасыздык аші жастарын қоғамның "масыддарьша" айналдырды. Ал, байқап
карасак. а\ъьтіан Қазақстанның мақтанышы болып табылатын Қ.Сәтбаев,
М.Ә\тезов, Б.Моімышүлы және басқалар сияқты талантты, атақты адамдар шыкты
емес пе?.
Елбасыньщ нүсқауы бойьшша аллагы үш жыл катарынан ауыл жылы болып
бекітілді. Енді, әсіресе, ауыл жастарына ерекше назар аударылар деген үміт
бар. Ауыл жастары да мемлекетіміздің болашағы больш табьгаады. Біз олардьщ
ішінен тек білімді жастарды ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дарынды,
тәрбиелі жастарды көруіміз керек. Сондықтан да мемлекет тікелей ауьшды
колда\та тіііс. Біздің азаматтық міндетіміз үрпаққа отаньвіыз біреу іана
екендігін, онъщ аты Қазақстан екендігін, ол көптеген үрпақтардың тері мен
каны аркььты қүрылгандығью және оның болашаіы қазіргі жастардъщ колында
екендігін жеткізуіміз больш табылады, өйткені қазақ халкының гасырлар бойғы
арманын жүзеге асыру және XXI ғасырда алаңсыз өмір сүру солардың қолында.
Әлемнің барлық алдыщы катарлы елдерінде жастар және балалар үйымдары
мемлекеттік көмекгі пайдаланады. олардың маңызды әлеуметтік жобалары
бюджеттен қаржыландырылады. Сондықтан да республжкадағы жастар қозғалысының
бүдан әрі дамуы мемлекеттің қолдауынсыз аса қиын болмақ.
Жастар жасык, та, жігерсіз де емес. Олар жетекші күшке де айнала алады.
Жалпы, қазақ халқының саналық, рухани-интеллектуалдық потенциалы зор екеыін
тарих дәлелдеп берді. Демек, қазақ жастарына
себебін көрмей, салдары арқылы ғана кейіс білдірудің, қүрғақ ақыл айтудың
қажеті жоқ. Жастарға мүмківдіх беру керек. Жастарды рухтаңдырудың, ел
ертеңін жасауға қатыстырудың жалғыз жолы - олардың қүбыланамасын осы бастан
комсомодцық-шенеуніктік жолмен емес, шьшайы заманға сай белгілеп қана
қоймай, қаржылық, әлеуметтік көмек арқылы жан-жақта мүмкінджтер тугызу.
Ол жастарды әлеуметтік қорғауға және бүгінгі күні жастар алдында түрған
бірқатар міндеттер мен мақсаттарды орыңдауға ықпал жасайды деп ойлаймъш.
ӘДЕБИЕТ
7. Абдирайымова Г. С. Социалъная работа с молодежью. Алматы, Қазақ
университеті^ 2003.
Кдрабалаев Е. Жастар қүқышна - толық кепілдік. Заман-Қазақстан, 2002, 22
ақпан.
"Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы" Жоба.
Егемен Қазақстан, 2002, 14 мамыр.
4. Жаңа ғасыр - жастардың қолында. Астана Ақшамы, 2002, 27 шілде.
5.
6. Жас ұрпақтың дүниета-нымындағы өзгерістердің мәнін ой елегінен өткеріп,
зерделеу теориялық міндеттер тұрғысынан қалай зәру болса, өмірлік мақсат-
мүддеден де солай ма-ңызды. Қоғам дамуының жаңа арнаға түсуі, яки еліміздің
егемендік алуы — тәуелсіздігіміз қанша-ма құндылықтарға жол ашты. Қоғамның
күллі ба-ғыт-бағдары, ізгі мүраттары, қажеттіліктері мен себеп-салдарлары
түбегейлі өзгерді, мүның өзінің жастардың ой-санасына, өмірлік
үстанымдарына әсер-ықпалы болмай қалған жоқ.
Алдыңғы толқын — ағалардың кейінгі толқын — інілерге, ягаи ересек, егде
кісілердің өскелең үрпаққа деген көзкдрасы қалай? "Қорқамын кейінгі жас
бала-лардан" деген Абай атамыз сияқгы олар да күдікпен үрке кдрап жүрген
жоқ па? Бүгіңде шау тарткан сол "ересектеріміздің" өзі күні кеше қандай
еді? Үлы су-реткер Мүхтар Әуәзов өсиет еткендей, бесігімізді түзедік. Бірақ
балаларымыз қандай болмақ? Төрткіл дүниеден хабардар, көргені де, естіп
жатқаны да жетерлік. Барлығын алақанға салғандай өз көзімен көріп, соның
тірі куәсі — бүгінгі үрпақ қайда бармақ?
Осынау сүрақтардың қай-қайсысы да айрықша ден қоюды қажет етеді және
оларға түп-түгіл, ег-жей-тегжейі жауап беру, әрине, оңайға түспейді.
Біз ешкімді енжар қалдырмайтын қызық та таң-ғажайып уақытта өмір сүріп
отырмыз; қоғам өмі-рінде, адам санасында, жастар дүниетанымында жүріп
жатқан орасан зор өзгерістер оқымыстылар ортасында ғылыми талас үшін
таптырмайтын азыққа айналды. Дәл осы түста оқырман назарын мынаған аудара
кеткім келеді: XX ғасырдың алпы-сыншы жылдарындағы жастар мен адамзат
баласы естіп-білмеген неше алуан оқиғалармен басталған XXI ғ. — бүгінгі
таңдағы жастар арасында, жер мен көктей демей~ақ қояйын, бірақ елең
етерліктей айырмаіііылық еріксіз қайран қалдырады.
Олар, шынында да, қандай еді? Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші
жылдарындағы жастар "жарқын болашақ" — коммунизмді орнату идеясы-на алаңсыз
сеніп өсті, олардың санасында күллі тіршілігіне деген қатынасты айқындайтын
біртүтас күндылықтың негізі мықтап орныққан-ды. Дәлірек айтқанда, ол
заманда жас үрпақгың рухани әлемі еңбек үстііде қалыптасты. Үжымдық өмір
қауым-дастық қатынастың өзіне тән көрінісі, әрі сапалық белгісі, әрі
принципі ретінде тек біріккен қоғамдық пайдалы еңбек жағдайында жүзеге
асты.
Бір жағынан, жастардың алдыңғы қатарлы от-ряды, анағүрлым белсенді және
саналы бөлігі ком-
сомол маңына топтастырылды; екіншісі, әлеуметтік түрғыдан енжар, әлі үйым
ықпалына түсе қоймаған азын-шоғыр жасөспірім жеткіншектер ержетіп келе
жатты. Е.М. Бабосов пен М.Х. Титма атап көрсет-кеніндей, қоғамдық белсенді
топ өз қатарына тар-татын жекелеген жеткіншекке мынадай талаптар қоятын:
т^акгы тапсырмалар алып отырады (бір немесе бірйеше), қоғамдық-саяси
жүмысты және қоғамдық істі бәрінен де маңызды деп санауға тиісті. Ал әлгі
енжар, сүлесок жастардың түрақгы қоғам-дық тапсырмасы болмайтын және олар
үшін қоғам-дық-саяси өмірдің бары да, жоғы да бірдей еді [1].
Жастардың моральдық бет-бейнесі ең басты шарт еді, әлеуметтік деңгейдің
өлшеміндей бағаланатын, қоғамның бар сипатындай көрінетін. Сол жылдар-дағы
жастар өздерінің еңбегі неғүрлым жемісті бол-са, соғүрлым жақсы өмір
сүретіндіктерін жанымен үғынатын. Үжымдағы өзара көмек, сыйластық олар-дың
адамгершілік өресінің аса маңызды көрсеткіші түғын. Социалистік қоғамда жас
адамның түлға ретінде қалыптасуы — кісінің үжымдық форманың кең дамуын және
оның тікелей ыкдалы жағдайын-да қалыптасуы шамамен осылай еді, мүның өзі
оның кісілік келбетін көрсететін,
Басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше қасиеттерге ие
екені белгілі, Бүл не қасиеттер? Ең әуелі, олардың "рухының бей-мазалығы",
болмысқа сын көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы келмейтін
"өзімшілдігі", ақиқаттан, тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға үмтылуы,
саяқжүріп, қара басының қамын бәрінен биік қоюы. Яғни, көңіл деген — көк
дөнен, өз ерік-жігерінен қиялы үшқыр.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын, ол таптан, әлеуметтік топтан
тысқары өмір сүре ал-майды. Сондыктан да жастар мәселесі күллі қоғамға
қозғау салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблема-лардан да ауқымды һәм
күрделі. Жетпісінші жыл-дары Батыстың көптеген қоғамтанушылары жастар
арасында "өмірді түсіну түйсігін жоғалту" деп ата-латын дерттің тез таралуы
туралы кәдімгідей алаң-даушылықпен дабьш қаққан-ды. Сол жылдары аме-
рикандық журналдың бір санында осы тақырыпқа әр қырынан келген 200 сүхбат
негізінде АҚШ жас-тары мен студенттерінің Декларациясы жариялан-ды. Содан
үзіңді: "Біздің ең бір қиын проблемамыз — қоғамнан өз орнымызды табу, Бәрі
сендердің бола-шақ туралы мазасыздануларыңның жөні жоқ: білімдісіңдер,
таланттысыңдар деп иландырады. Бірақ қоғамның бізді шеттеткенінен емес, сол
қоғам-ды біз қабылдай алмаймыз ба деп қорқамыз..." [2].
Сексенінші жылдары Батыста жастардың әлеу-меттік қарсылылығы саябырси
бастады. Оны тек босқа шабылудан шаршау және 60~70~жылдардағы жеңілістерден
қөңілдері қарадай қалып, түңілуден немес еңсе басқан еріншектіктен ғана деп
қарау жөн емес, ол қоғамға тән қажеттіліктің жоқтығы-
нан, әйтсе де, бәрінен бұрын, күллі жүйедегі бұ-рынғы күндылықгың
алмасуынан. Ядролық соғыо тың жүйке тоздырарлық болашағы мен экология-лық
апат жер-жерде сарыуайымшыл көңіл күйдің етек алуына себеп болды.
"Менің зауытым!", "Менің бригадам!" — бүл Со-вет жастарының асқан
шабытпен айтатын сөздері еді. Жүмысшы табының, үжымшар шаруаларының сапында
жүргенін мақганыш ету, өзі қалаған кәсіпке деген сүйіспеншілік әрбір жас
адамның парызы бол-ды. "Біздің елімізде мемлекет пен қоғамды басқару
істеріне барша мамандық пен барлық жастағы еңбекшілер аса белсенділікпен
қатысады. Комсомол-дар мен жастар үлкен істер тындыруда... Біз бүдан былай
да барлық істе жасампаз жастарға бүрынғы-дан да бетер арка сүйейтін
боламыз, оларды лениндік халықгар достығы, советтік патриотизм, Отанымыз-
дың кез келген тапсырмасын орындайтын рухта тәр-биелей береміз" [3].
Қазақстан Компартиясы Орта-лық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А. Қонаевтың
осынау сөздерінде әрбір жас жігіт пен қыз өздеріне деген қамқорлық пен
қолдауды; сондай-ақ қоғам алдындағы және өздерінің бір-біріне деген жауап-
кешілікті; талап-тілекті анық сезінетін еді. Бүл асы-ра бағалау емес, ол
жылдардың ақиқаты.
Бүгінгі жастарға, олардың ата-аналарына қара-ғанда, әлдеқайда қиын.
Батыстағы замандастары-на көбірек еліктейді, кертартпа ақпарат ағынына
әуестігі басым, Батыстың әуейі саздарының, "ужас", "боевик"
кинофильмдерінің ықпалы зор — мүның бәрі идеологиялық қысым, оның
қүдіреттілігі сол — албырт та аңғал жастардың санасын улайды. Осы арада
мынадай сүрақ туады: көптеген жас Батысқа еліктейді, Батыс несімен
қүдіретті? Оған табына еліктейтіндей жігіттер мен қыздардың осал түсы неде?
Сайып келгенде, Батыста қайдағы бір рух-сыздыққа альтернатива ретінде
өмірлік мүдделері қара бастың қамынан аспайтын жүйеге қарсы на-разылық
ретінде, жастар қозғалысы мен жастар-дың контрмәдениеті пайда болды.
Социалистік жүйе өзінше ондай наразылық қозғалысын өткізе алмады. Кез
келген елдің заңы, оның ішінде со-циализмге де жат емес, өз бетінше бірдеме
жасай қоюы екіталай болатын, ондай шаралар адамдар-дың нақты істері арқылы
ғана жүзеге асатын, ал ол адамдар — үлкендер, жастарды былай қойған-да, сол
үлкендердің өзі аталмыш мәселеге өз түсінігі бойынша қарайтын [4]. Балалар,
жас жеткіншек әлеуметтік мүратты, ең әуелі, ата-ана-ларынан қабылдайды.
Қанға сіңген қасиет бар, әке көрген оқ жонып, шеше көрген тон пішетінін
ескерсек, қорғасындай балқып түрған жастың қалыптасу барысында қырық
қүбылатыны анық. Комсомол үйымдары мен тәрбиенің алтын орда-сы — мектеп жат
пиғылды жастар санасына сі-ңірмеу үшін әкімшілік жолмен және даңғазалау
үрандармен тоқтатуға әрекет жасап бақты. Өске-лең үрпақтың тегіне, үлттық
табиғатына, болмыс-бітіміне ден қоймады. Советттік "жаңа адам" тәрбиелеудің
комунистік идеологиясы үраншыл патриотизмге жол беріп алған еді.
"Үяда не көрсе, үшқанда соны іледі". Тәрбиелік мәні де, философиялық
салмағы да мол қазақ ма-қалынан ой тарқатар болсақ, бауырындағы бала-панына
жөн-жосық, өнеге көрсете алмаған ата-ана уысынан баланың қалай шығып
кеткенін байқа-май да қалады. Өмірді көруге, білуте қүштар жас басқа
бағытты, басқа қүндылықты тез қабылдай-
ды. Мүның өзі де үлкендер әлеміне қарсы жасаған жастардың наразылығы.
Қазір жас адамдар бір кездері ата-аналары пәлен-дей бой алдыра қоймаған
ақшаға әуес, тіпті мол ақша-ны жақсы көреді. Бүл арада, сірә, пәлендей
сөлекеттік те жоқ. Әйтсе де, бір жағынан, көптеген жан сол мол акщаньщ
көзін маңдай ақы, адал терден емес, "көзірлі" мамандыққа ие болу арқылы
табуға бейім, бүл алаң-датаай қоймайды. Тағы да еріксіз еліктеу мәселесі
алдымызды орағытады, өйткені Батыста әркімнің жеке табысы тікелей
әлеуметтік статусына парапар, қаршадайынан осыны көріп, біліп өскен бала
өмір өзегіне айналған шындықтан аттап кете алмайды. Бүгін Батыстың осы
психологиясы біздің жастары-мыздан байқалады, уақыт озған сайын бүл олардың
санасынан берік орын орын алып келеді. Маман-дықтаңцау өзінің бар қабілет-
мүмкіндігін, тіпті та-лап~талғамын жүзеге асыру принципі бойынша емес,
керісінше, қайда ақыны көп төлесе, сонда үмтыла-ды. Сондықтан да оған
таңқалуға болмайды, олар педагог, дәрігер, сондай-ақ әлеуметтік саладағы ма-
мандықтарға қарағанда шаштаразшы, даяшы, менеджерді әлдеқайда жоғары
бағалайды, тесік қал-тадан гөрі бақыр толы бүтін қалтаны артық көреді.
Қалай болғанда да, жастардың бір толқыны-нан екіншісінің өзгешелігі неде?
Өмір тәжірибе-лерінің артықшылығы қайсы? Ең басты өзгешелігі, сөз жоқ,
үрпақ психологиясына, қоғамның сая-си-әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жүйесіне, әрине, оның әр түрлі кезеңіндегі нақты даму артық-шылықтарына
тікелей байланысты.
X. Шельски XX ғ. жастарының тарихи үш толқы-нын даралап көрсетеді. Оның
ойынша, біріншісі — романтикалық. Бар болмысы идеалистік филосо-фияға
негізделген бүл үрпақта ең әуелден адамға тән ақыл-парасат, ізгілік және
түсіністік қасиеттер басым болды. Екіншісі — уайымшыл деген шартты атқа ие
болған үрпақ. Жастардың бүл толқыны әр түрлі саяси бірлестіктерде,
қозғалыстарда, партия-ларда өздерінің қүқықтарын қорғау үшін саналы түрде
бірігіп, алға қойған мүраттарын жүзеге. асы-руға үмтылды. Соңғы, үшінші
үрпақ — қоғамдық мүраттар мен қүндылықтарға деген сенімсіздікті бойына
сіңіріп өскен күдікшіл үрпақ [5].
Үрпақ жөнінде едәуір кең көлемді теория үсын-ған ғалым — Хосе Ортега-и-
Гассет. Оның ойынша, бүқара мен жеке адам арасында ымырашылдық бар; қандай
болса да биологиялық бастаудан айырылған мүдделестік бар. Ортега тарихи
үрпақ деп атақгы адамдардың атымен атайды, үрпақ жалғастығын 15 жылмен
есептейді. Үрпақтың дау-шарғысы дәстүрлі рухани қүндьшықгы жойып, өркениет
пен мәдениеже қатер төндіреді-мыс. Ортега-и-Гассет қоғамды мыр-залар мен
бағыныштылар, яқи мықгының айтқаньша көніп, айдағаньша жүретіндер деп бөлу
көзқарасын-да түрғанын ашық мәлімделді. Адамдар табиғаты жа-ғынан бірдей
емес деген байламға келеді [6].
Бір кездегі немесе осы заманғы жас толқын өмірдің ең шешуші позициясына
шықты деген сияқ-ты шамамен үрпақ аражігін білдіретін схемалық кезең-
кезеңге бөлу үрдісі бар.
Осы кезең-кезеңге бөлу үрдісіне сай, біріншісі — революционерлер үрпағы,
бүлардың өмірі 1905 ж. революциямен, азамат соғысымен, социалистік
қүрылыстың басталуымен тікелей байланысты. Екінші үрпақ — XIX ғ. 90-
жылдарында туғандарды қүрайды, олардың өмірі Қазан революциясына және
азамат соғысына кдтысу кезеңцерімен айқындалады, жастық шақгары ¥лы Отан
соғысының ауыр жылда-
рымен сабақгас. Иңдустрияландыру және үжымдас-тыру — әлеуметтік
белсенділіктің шыңы. Үшінші ұрпаққа шамамен 1910 жылдан 1929 жыдды қоса
есеп-тегенде туғандар — Совет өкіметі түсында өсіп, тәр-биеленген жандар
жатады, Үлы Отан соғысының қиын-қыстау жылдары, қираған халық шаруашылы-іын
қалпына келтіру кезеңі солардың екіншісіне тиді. Төртінші ұрпақ — 30-шы
және 40-шы жылдары ту-ғандар. Олар тың жерді игеру және алғаш ғарышқа үшу
жылдарында қалыптасты. Субъективизм, жеке басқа табынушылық, қоғамдағы
күрделі саяси және экономикалық өзгерістер - олар, міне, осындай өмір
кезендерін бастан кешірулеріне тура келді. Бесінші ұрпақ — 1950 ж. кейін
туғаңдар [7]. Бүл — жастарды шаруашылық және мәдени қүрылыс жоспарьш жузеге
асыру жолындағы күреске жүмылдыру жылдары. Бүгінгі жастар — алтыншы ұрпақ.
Түзы жеңілдеу, өйткені рухсыз, барлық қүндылықган жүрдай, тек тех-никалық
жетістіктерге ғана малданып отыр деп тек-ке жазгарады. Барға бөлену —
ойсыздыққа, парық-сыздыққа, білімсіздікке, көргенсіздікке жетелемейді.
Қайта алаңсыз ізденуге, білім іздеп, өнер қууға мүмкіңдік береді. Рас,
бұған дейінгі ұрпақтардағы өмірлік, әлеуметтік тәжірибе, ақыл-парасат бүлар-
да жоқ шығар, бірақ бүл жастардың ешкімге үқса-майтын саналығын, өз ой-
пікірімен жүріп-түратын-дығын, максимализмін жоққа шығаруға болмайды және
оны алдыңғы буынға қарсы қою жараспайды. Олардың қарым-қатынастарындағы
әлдекімдердің ізімен жүргісі келмейтін "өзімбілемдіктеріне" кү-дікпен қарау
да ойлануды қажет етеді.
А.И. Афанасьева былай деп атап көрсетеді: "Ми-расқа қалғанды әрқашан
жалғасын табу үшін не қалды деп ой елегінен сын көзбен өткізу, оның
қүндысын іріктеп алу, алғаныңды жаңаша іске асы-ру керек және т.б. Ендеше,
үрпақ сабақтастығы объективті байланыс бола түрып, сонымен бірге
үрпақтардың саналы түрдегі қызметі қосатын субъективті жағдай да болады"
[8].
Үрпақ алмасуына орай қоғамдық санадағы өзгеріс үлкендерді мазаламай
түрмайды. Қазіргіжастар, сөз жоқ, қоғамдық өмірде батыл да ашық, алайда
олар-да тәжірибе және сабыр жетпейді, өткеннің тә-жірибесі көп еңбектене
отырып үйренуді қажет етеді. Бүгінгі танда жастарда бүған дейінгі
тәжірибені то-лық меңгеру үшін уақыт бар, өткеннің сабақтарын үйрену осы
заманды дүрыс түсіну деген сөз. М. Мид үрпақтардың мәдени сабақтастығы
мәселесін зер-делей отырып, мынаған назар аудартады: мәде-ниеттің белгі үш
түрі ішінен, атап айтқанда, бейнелі мәдениет, ең бастысы, болашаққа бағдар
береді. Дәл осы мәдениетте үлкендер өз балаларынан үйренеді. Жас адамдар
қазір өз аталары мен әжелері, әкелері мен шешелері білмейтінді біледі.
Жастар үлкендердің айтқан ақылдарынан ғиб-рат алып.қана қоймайды, өздері
де өмірдегі бар проблемаларға жауап іздеуге тырысады. Сондық-тан өмірлік,
мәдени және білім деңгейі, саяси мәдениеті, әлеуметтік шындықты түсініп,
зерде-леуде жаңа үрпақты, оның кемшіліктеріне қара-мастаы, әрине, аға
буындардың жас кезіндегі дең-гейімен салыстыруға болмайды.
Жоғарыдағы сөз етілген жайларды талдай келе, біз сеніммен былай дейміз:
жас толқын ~ бүл бүгініміз, ал біздің балаларымыз - болашағымыз. Мына
біздер — жастар өз балаларымызға не бере алғандаймыз, олар қандай өмір
тәжірибесі мен мә-дени дәстүрді, үлттық салт-санамыз бен әдет-ғүрпымызды
мирас етпек?
Біз балалар мен жас жеткіншектердің интелек-туалдық өресі өздерінің жас
деңгейінен асып түсіп жатқанын жақтап отырмыз. Көптеген ата-аналар
"әлеуметтік бәсеке" жолында өз балаларын жекеменшік арнаулы мектептерге
орналастыруға үмтылуда. Әлбетте, балалар, жастар жан-жақгы, мол мағлүматты
болып жетіліп келеді, бүл арада адам-зат баласы білімпаз болып отыр, білім
беру жүйесі нығайып, кең қанат жайды, ақпарат көлемді үлғай-ды5 демек, бүл
факторлады назардан тыс қалдыр-мағанымыз мақүл. Солай бола түрғанымен,
тәрбие ісінде мына мәселеге мән берілмей барады: жақ-сылыққа сүйініп,
жамандыққа күйіне білу; қайғы-ны бөлісе білу; қайрымдылық, қарапайымдылық;
үлкенді сыйлап, кішіге ізетпен қарау; мейірбандық сияқты кісілік,
адамгершілік қасиеттерді баланың тал бойына егіп, санасына сіңіруге жоқпыз.
Соның нәтижесінде өмірде күтпеген тосын жағдайлар -парадокстар алдымыздан
орагытып өтеді. Балалар қаршадайынан шет тілдерінде бүлбүлша сайрайды,
бірақ ана тіліне шорқақ немесе білмегеннен бетімен жер басады. Ал тілін
білгендер ділге жоқ. Яғни адамгершілік "витамині" жетіспейді.
Жас ата-аналар, өздерінің пайымдауынша, ба-лаларының жанын жаралап алмау
үшін күнделікті тірліктен, өмірдің ащы жағдайларынан бойын аулақ үстауға
тырысады; сол "жанашырлықтары-нан" балаларынының ақсаусақ, "қызғылт кө-
зілдірікті" және менмен, қатыгез, немқүрайлы болып өсуіне жол ашады.
"Өз достарыңыздан қорықпаңыздар — ең арысы олар сізді сатып кетеді.
Жауларыңыздан қорықпа-ңыздар — ең қүрығанда олар сізді өлтіреді. Қорық-
саңыз — немқүрайлықтан қорқыңыз, өйткені олар-дың үнсіз келісімімен жер
бетіндегі барлық қүлақ естіп, көз көрмеген зүлымдықгар жасалып жатады"—
деген Р. Әберхардтың бір кездегі сөзінің жаны бар.
Бүтінгі таңда балалар кезді ашып-жүмғанша есейеді. Сондықтан да оларға
дер шағында нақ-ты өмір шындығы туралы ақиқат сабағын бер, дер шағында өз
тәжірибеңмен бөліс және олар-дың ойымен санасып, түйген пікіріне қүрметпен
қара. Жас мемлекетімізге білімді ғана емес, білікті де азамат ауадай
қажет.,
Өз өмірімнің өткенінен бас тартуға болмайды, он-сыз б^тінің, онсыз
ертеңің жоқ. Үрпақгар арасындағы түсінбестіктің көптеген себебі сол
жылдардың әлеу-меггік жағдайын терең білмеуден туындайды. Өмір тарркын және
оны осы заман ілімі мен тәжірибесінің деңгейікіе баявджанда, біз сол
дәуірге оның замандас-тары қандай көзбен кдрады деген психологияны жиі
назардан тыс қалдырамыз. Өкінішті-ақ!
Әдебиет
1. Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрманн Р.К. Нрав-
ственный облик советской молодежи (опыт социологи-
ческого анализа). М.: Наука и техника, 1985. С. 72.
2. Розенталь Э. Это вечная тема. М.: Новости, 1990.
С. 49.
3. Султаиов К. Поступь молодых. Алма-Ата: Жалын,
1981. С. 33.
4. Розенталъ Э, Указ. соч. С. 173.
5. Чурбанов В. Непризнанные гении: Социологические
заметки о юношестве. М.: Молодая гвардия, 1977. С. 62.
6. Оі1е§а-у-Са85еі I. Вег Аийііапсі сіегта^зеп. 8ши§агё,
1930. 8. 140.
7. Смирнов Г.Л, Советский человек. Формирование
социологического типа личности. М., 1971. С. 295—296.
8. Афанасъева А.И. Исторический процесс и смена
поколений: Преемственность поколений как социоло-
гическая проблема. М., 1973. С. 28.
9.
10. XVI бөлім. АДАМ ЖӘНЕ ОТБАСЫ 1. НЕКЕ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҮНЫ
* Отбасы — әлеуметтік институттардың белгілерін бой-ына сіңірген,
әлеуметтік жүйенің маңызды саласы.Ютба-сы —- қоғамдық қүрылымның шағын,
ерекше улгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қарым-қатынаста бо-латын
тұрақты тобы, қоғамның алғашқы үясы. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы
қажет,
Олай болса неке және отбасы дегеніміз не?
Неке — әйел мен еркек .'арасындағы табиғи қажеттілік, олардың табиғи
шарты,. өзара құқықтары мек міндеттерін белгілейтін формасы.
Неке — отбасының заң жүзіндёй негізі, еркек пен әйелдің өзара
түсінісуініңг еріктілігінің негізінде қүрыла-тын одағы, адамның әлеуметтік
табйғи? сонымен қатар материалдық және рухани өмірінің қажеттілігУ Себебі
жыныстық қатынас биологиялық, сүюспеншілік қатыыас қана емес, сонымен қатар
адамгершілік, эстетикалық қатынас, Сондықтан некенің мазмүны мен ерекшелігі
жыныстбіқ қатынаспен ғана шектелмейді.
ЧНекенің негізі — суйіспеншілік. Неке әйел мен ер-
кектің тарихи өзгеріп отыратын қатынастарының әлеуметтік формасы,, Қоғам
олардың жыныстық өмірін тәртіптендіріп отырады, ата-аналық қүқық пен
міндетті орнатады
НекеТзіздің елімізде тіркеуден (ЗАГС) өтеді. Ертерек-те неке суын ішу
мешіт арқылы іске асырылған, Қазір әлемнің көптеген елдерінде шіркеуде
тіркеледі. Бул біздің өмірімізге де еніп келеді. ЗАГС арқылы некеге тұру
(тіркелу) қазіргі азаматтық заңдардан туындаған. Себебі ажьфасқан жағдаида
ол негізгі құжат болып санала-ды. Балаға материалдық кепілдеме алу? дүние-
мулікті бөлісу соның негізіңде, сот арқылы шешіледі.
Қалай болғанда даг некенің заң жүзінде немесе дін орындары арқылы
тіркелуі жүбайлардың отбасындағы белгілі міндеттерін қалыптастырады,
жауапкершілігін арттырады.
Некелік қүқықты енгізу, жүбайлар арасьшдағы бул қатынастың пайда болуы
табиғи заңдылық қана емес, ол прогрессивтік уақиға, адамгершілік,
эстетикалық құнды-лықтарды байытатын тарихи қүбылыс.
Неке — махаббаттың іс жүзіне асуы. Некеге дейінгі қатынас жастардың бірін-
бірі сүюіне, махаббатына бай-ланысты. Сүю -— сүйген адамның өмірімен өмір
сүру, басқаның бақытынан өзіңнің жеке басыңның бақытын табу, берік, шын
махаббаттың негізі.
2. ОТБАСЫНЫҢ МАЗМҮНЫ
ІОтбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен бірге пайда
болды. Отбасының дербестігі болғанмен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның
даму-ымен тікелей байланысты.
Отбасы — шағын әлеуметтік топ. Оның мушелері не-кемен, қаны бір
туыстығымен, түрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік, жауапкершілік
байланыспен өмір сүреді.
Отбасы — қоғамның бастапқы үясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz