Салықтардың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қамтудағы ролі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және эволюциясы
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттілігі
1.3 Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
2 САЛЫҚТАР ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ
ТІК БЮДЖЕТТІҢ ТАБЫС БӨЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ КӨЗІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салық төлемдері және есептен шығару тәртібі
2.2 Мемлекеттік бюджетке салықтардың түсуін талдау
2.3 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салық түсімінің ролі
3 БЮДЖЕТКЕ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІН ЖҰМЫЛДЫРУДАҒЫ ШЕТ ЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ОБЪЕКТИВТІ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Салықтар генезисі және эволюциясы
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттілігі
1.3 Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
2 САЛЫҚТАР ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТ
ТІК БЮДЖЕТТІҢ ТАБЫС БӨЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ КӨЗІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салық төлемдері және есептен шығару тәртібі
2.2 Мемлекеттік бюджетке салықтардың түсуін талдау
2.3 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салық түсімінің ролі
3 БЮДЖЕТКЕ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІН ЖҰМЫЛДЫРУДАҒЫ ШЕТ ЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық, әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-салықтың экономикалық мазмұнын оқу, елдегі салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне әсер етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар көзделген:
1. Салық генезисін және салық эволюциясын үйрену;
2. Салықтың экономикалық маңызын ашу;
3. Қазақстан Республикасының негізгі салықтарын оқу, сондай-ақ оларды есептен шығару және төлеу тәртібі;
4. Мемлекеттік бюджетке салықтық төлем түсімдерін талдау;
5. Ел бюджетін қалыптастырудағы салықтық түсімдер ролін сипаттау;
6. Шетел салық салу сұрақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және пайда
болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және есептен шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау, ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық, әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-салықтың экономикалық мазмұнын оқу, елдегі салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне әсер етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар көзделген:
1. Салық генезисін және салық эволюциясын үйрену;
2. Салықтың экономикалық маңызын ашу;
3. Қазақстан Республикасының негізгі салықтарын оқу, сондай-ақ оларды есептен шығару және төлеу тәртібі;
4. Мемлекеттік бюджетке салықтық төлем түсімдерін талдау;
5. Ел бюджетін қалыптастырудағы салықтық түсімдер ролін сипаттау;
6. Шетел салық салу сұрақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және пайда
болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және есептен шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау, ел экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР «Конститутциясы»: Конститутция республикалық референ
думда 30 тамыз 1995 жылы бекітілген, өзгерістер 7 қараша 1998 ж. енгізілген. Алматы: 2002-40 бет.
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлігі),
Алматы: Юрист, 2002ж 329 бет.
3. ҚР «Салықтар және басқада міндетті төлемдердің бюджетке түсуі» жөніндег3 кодексі (Салық кодекс), №209, 12 желтоқсан 2003ж.
Алматы: 2004-238бет.
4. ҚР Қаржы министрлігінің Статистикалық жинағы, 2000-2004 жылдар аралықтарына.
5. Антология экономической классики. Том-2. Том-1. Предисловие И.А. Столярова-М.: МП “ЭКОНОВ”, 1991-475с.
6. Антология экономической классики Том-2. Том-2. Предисловие И.А. Столярова - М.: МП “ЭКОНОВ”, 1942-486с.
7. Бабич А. М., Павлова Л.Н Государственные и муниципальные финансы. - М.:ЮНИТИ, 1999-68с.
8. Бернар И., Калли Ж.К. Толковый экономический и финансовый словарь. Пер. с фр. – М.:МО, 1994-784с.
9. Вавилов Ю.Я. Государственный долг – М.: изд. “Перспектива”, 2000-101с.
10. Ван Хорн дж. К. Основы управления финансами: Пер. с англ./Гл. ред. Серии Я.В. Соколов - М.: Финансы и статистика, 1996-569с.
11. Дернберг Р.Л. Международное налогообложение – М.: ЮНИТИ, 1997-201с.
12. Казахстан: 1991-2001 годы. Информационно-аналитический сборник. Под. Ред. А.А. Смаилова - Алматы: Агентство РК по статистике, 2001-432с.
13. Кажикаримов Б.К., Омирбаев С.М. Теория финансов – Караганда: КарГУ, 1991- 80с.
14. Кейнс Дж. М. Избранные налоговые отношения – М.:ИНО, 1999-70с.
15. Кашин В.А. Международные налоговые соглашения. – М.: ИНО,1999-70с.
16. Кашин В.А. Налоги и их роль в регулировании внешнеэкономических связей. – М.: Юнити, 1999-183с.
17. Макконелл Кэмпбелл Р., Брюстенлли Л.: Экономикс: Принципы проблемы и политика в 2-х томах: Пер. с англ. М.: Республика, 1992-670с.
18. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А.: “Қаржы - қаражат”, 1995-140с.
19. Налоги/Под. Ред. Д.Г. Черника, - 4-е изд. перераб. и доп. – М.:Финансы и статистика, 1998-544с.
20. Налоги в развитых странах/ под. ред. И. Русаковой – М.: ЮНИТИ, 1991-231с.
21. Налоги и налогообложение./ под. Ред. И. Русаковой. – М.:ЮНИТИ, 2001-463с.
22. Омирбаев С.М. Налоги и налогообложение. – Караганда: КарГУ,1999-141с.
23.Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане – Алматы::”LEM” – 2002-160с.
24. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под. Ред. А.А.Смаилова – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003-583с.
25. Серикбаева К. Совершенствование системы налогообложения земель. //Қаржы-қаражат, № 4 – 2003г. стр. 77-83
26. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы: Норма – К, 2002-392с.
27. Худяков А.И., Наурызбаев Н.К. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы: ТОО “Баспа”, 1998-160с.
28. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение – М.: ИИФРА – М, 1998-429с.
29. Юкпанова Ж. Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства.//Қаржы – қаражат, № 6 – 2003г. стр.: 58-67
1. ҚР «Конститутциясы»: Конститутция республикалық референ
думда 30 тамыз 1995 жылы бекітілген, өзгерістер 7 қараша 1998 ж. енгізілген. Алматы: 2002-40 бет.
2. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлігі),
Алматы: Юрист, 2002ж 329 бет.
3. ҚР «Салықтар және басқада міндетті төлемдердің бюджетке түсуі» жөніндег3 кодексі (Салық кодекс), №209, 12 желтоқсан 2003ж.
Алматы: 2004-238бет.
4. ҚР Қаржы министрлігінің Статистикалық жинағы, 2000-2004 жылдар аралықтарына.
5. Антология экономической классики. Том-2. Том-1. Предисловие И.А. Столярова-М.: МП “ЭКОНОВ”, 1991-475с.
6. Антология экономической классики Том-2. Том-2. Предисловие И.А. Столярова - М.: МП “ЭКОНОВ”, 1942-486с.
7. Бабич А. М., Павлова Л.Н Государственные и муниципальные финансы. - М.:ЮНИТИ, 1999-68с.
8. Бернар И., Калли Ж.К. Толковый экономический и финансовый словарь. Пер. с фр. – М.:МО, 1994-784с.
9. Вавилов Ю.Я. Государственный долг – М.: изд. “Перспектива”, 2000-101с.
10. Ван Хорн дж. К. Основы управления финансами: Пер. с англ./Гл. ред. Серии Я.В. Соколов - М.: Финансы и статистика, 1996-569с.
11. Дернберг Р.Л. Международное налогообложение – М.: ЮНИТИ, 1997-201с.
12. Казахстан: 1991-2001 годы. Информационно-аналитический сборник. Под. Ред. А.А. Смаилова - Алматы: Агентство РК по статистике, 2001-432с.
13. Кажикаримов Б.К., Омирбаев С.М. Теория финансов – Караганда: КарГУ, 1991- 80с.
14. Кейнс Дж. М. Избранные налоговые отношения – М.:ИНО, 1999-70с.
15. Кашин В.А. Международные налоговые соглашения. – М.: ИНО,1999-70с.
16. Кашин В.А. Налоги и их роль в регулировании внешнеэкономических связей. – М.: Юнити, 1999-183с.
17. Макконелл Кэмпбелл Р., Брюстенлли Л.: Экономикс: Принципы проблемы и политика в 2-х томах: Пер. с англ. М.: Республика, 1992-670с.
18. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А.: “Қаржы - қаражат”, 1995-140с.
19. Налоги/Под. Ред. Д.Г. Черника, - 4-е изд. перераб. и доп. – М.:Финансы и статистика, 1998-544с.
20. Налоги в развитых странах/ под. ред. И. Русаковой – М.: ЮНИТИ, 1991-231с.
21. Налоги и налогообложение./ под. Ред. И. Русаковой. – М.:ЮНИТИ, 2001-463с.
22. Омирбаев С.М. Налоги и налогообложение. – Караганда: КарГУ,1999-141с.
23.Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане – Алматы::”LEM” – 2002-160с.
24. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник/ Под. Ред. А.А.Смаилова – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003-583с.
25. Серикбаева К. Совершенствование системы налогообложения земель. //Қаржы-қаражат, № 4 – 2003г. стр. 77-83
26. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения – Алматы: Норма – К, 2002-392с.
27. Худяков А.И., Наурызбаев Н.К. Налоги: понятие, элементы, установление, виды – Алматы: ТОО “Баспа”, 1998-160с.
28. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение – М.: ИИФРА – М, 1998-429с.
29. Юкпанова Ж. Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства.//Қаржы – қаражат, № 6 – 2003г. стр.: 58-67
Салықтардың мемлекеттік бюджеттің кіріс бӨлігін қамтудағы ролі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қаржы банк менеджмент кафедрасы
Қорғауға жіберіледі:
Қаржы банк менеджмент
кафедрасының меңгерушісі
_________
___ ___________ 20__ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Салықтардың мемлекеттік бюджеттің кіріс бӨлігін қамтудағы ролі
Студент:
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы:
экономикалық факультеті Қаржы банк менеджмент кафедрасы
Қаржы және Несие мамандығы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі_______
“___” ________20___ж.
Студентің дипломдық жоба (жұмыс) бойынша тапсырмасы
(тегі, аты, әкесінің оты)
1. Жоба (жұмыс) тақырыбы:
институт ,бұйрығы бойынша тағайындалған ____ ___200__ж. № ___
2. Аяқталған жобаны (жұмысы) студенттің тапсыру мерзімі
___________________________________ ____________________________
3. Жобаға (жұмысқа) бастапқы деректер:
Қазақтан Республикасыныңи салық кодексі, Қазақстан Республикасы
ның нормативтік-құқықтық актілері, экономистердің ғылыми еңбек
тері,қазақстандық және шетел әдебиеттері, орысша-қазақша сөздіктер, кезеңді
басылымдар, статистикалық ақпараттар.
4. Есеп-түсініктемелік жазбахат мазмұны:
(қарастыруға арналған сұрақтар тізімі)
Бірінші тарауда, салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттіліктері, олардың
жіктелінуі.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кіріс
бөлігінің құрылымы мен оларды есептеу, талдау жолдары.
Үшінші тарауда, бюджетке салық төлемдерін шоғырландырудың, жұмылдырудың шет
ел тәжірбиесі
5. Кестелік материалдар тізімі (міндетті сызбаларды нақты көрсетумен)
6. Жоба бойынша кеңесші (жұмыс бөліміндеріне жататын нұсқаумен)
Бөлім Кеңесші Қолы, мерзімі
Тапсырманы Тапсырманы
ұсынған қабылдаған
I+II+III тарау
7. Тапсырманы берген күні ___________________________________ ___
Жетекшісі __________________ (қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған ___________________
(қолы)
Тізбелі жоспар
Диплом жобасының Жобасының (жұмысының) Ұсыныстар
№ (жұмысының) кезеңдер атауы кезеңдерің толықтыру
рқ мерзімі
Диплом жазушы студент____________________
Жобаның жетекшісі_________________________
Мазмұны
Кіріспе
1. Салықтардың экономикалық маңызы жӘне оның
объективті қажеттілігі
1. Салықтар генезисі және эволюциясы
2. Салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттілігі
3. Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
2. СалықТАР Қазақстан Республикасының мемлекет
тік бюджеттің ТАБЫС бӨлігінің негізгі кӨзі ретінде
1. Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салық төлемдері және есептен шығару тәртібі
2.2 Мемлекеттік бюджетке салықтардың түсуін талдау
2.3 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салық түсімінің ролі
3. Бюджетке салық тӨлемдерін жұмылдырудағы ШЕТ ел тӘжірибесі
Қорытынды
Қолданылған Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен
тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды
бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені
қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге
бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру
жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым
бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық,
әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді
белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады
немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен
және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-салықтың экономикалық мазмұнын оқу, елдегі
салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне әсер
етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар
көзделген:
1. Салық генезисін және салық эволюциясын үйрену;
1. Салықтың экономикалық маңызын ашу;
2. Қазақстан Республикасының негізгі салықтарын оқу, сондай-ақ оларды
есептен шығару және төлеу тәртібі;
3. Мемлекеттік бюджетке салықтық төлем түсімдерін талдау;
4. Ел бюджетін қалыптастырудағы салықтық түсімдер ролін сипаттау;
5. Шетел салық салу сұрақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және пайда
болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып
ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және есептен
шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау, ел
экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және
жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді
басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық
материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
1 СалықтАРДЫҢ экономикалық маҢызы, мӘні жӘне оның объективті
қажетілігі
1. Салықтар генезисі және эволюциясы
Салықтың экономикалық құбылыс ретінде туындауы және қызмет етуі
мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Әр мемлекет өзінің меншік қаржылық
базасына ие болған жағдайда ғана өмір сүре алады, қысқаша айтқанда өз
қызметтерін сатып-өткізу процессінде туындайтын шығындарды жабу және өз
құралдарын қамтамасыз ету үшін ақшасы болғанда іс жүзіне асырады. Сонымен
қоса, ақша материалдық өндіріс сферасында өнім болып табылады оған, басқару
қызметіне ие мемлекет қызметтері жатпайды. Басқаша айтқанда барлық
мемлекеттік қызметі ретінде және жеке қарастырылатын нақты мемлекеттік
қызметкердің еңбегі қоғамдық-игі сипатқы ие белгілі кұн ретінде ақша
шығатын сол өнімді шығармайды. Бұл мемлекеттік күшімен басқа жердей іздеу
керек болады. Мемлекеттен ақша табу “мемлекеттің қаржы қорын кұру” және
“мемлекеттің қызмет етуін қамтамасыз етуге қажет ақшалай құралдарын
жұмылдыру” деп атауға қабылданған оның қаржылық қызметі элементтік мазмұнын
құрайды.
Мемлекет ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдермен табады. Бір
жағдайларда ол мемлекетке өз меншігінен (иеленушіден) ерікті ақша беру
тәсілін пайдаланады. Мұндай тәсілдің классикалық мысалы, мемлекеттік
қарыздар (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттен ақша табу
еріксіз түрде алым алу жолымен жүзеге асады, ол жерде классикалық мысал
реттінде салық шығады.
Салықтар (ертеде оларды “алым” деп атаған) әскери өніммен бірге ең
көне мемлекетпен өзіне ақша табу тәсілі болып табылады.
Бастапқыда мемлекеттік ұйымның салық салу нысанының ең көне түрі
құрбандыққа шалуды айтуға болады. Ол тек қана ерікті салық болған жоқ.
Құрбандыққа шалу заңмен бекітілген және осылайша еріксіз түрде күшпен
алынған жинақ немесе төлем бола бастады. Сондай-ақ алымның пайыздық
ставкасы ашық болған. Моисейдің бес кітабында және әр ағаштың өнімі, жер
өнімінен ондығы құдайға жатады. Сонымен, алғашқы салық ставкасы алынған
табыстың 10% құрады.
Салықсалудың өзіндік жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан.
Мұнда салықтар бұрыннан зекет ретінде алынған (жер рентасы-мал шаруашылығы
аудандарындағы малдардың 20-шы бөлігі), ұжым (егіннің 10-шы бөлігі),
өйткені малшылар феодалға жататын жерге көшіп жүргендіктен. Сонымен қоса
олар қырмен көшіп жүрген сұлтандар мен хандарды әскер жеткізіп беру, оларды
әскери қару-жарақпен, тамақпен қамтамасыз етуге, өзінін феодалына соғым,
сыбаға беруге міндетті болды. Ал соғыс уақытында ірі кіріс көзі болып
малдан басқа әскери олжа (ясыр) табылды.
XVII ғасырда Тәуке хан кодифицирленген қарапайым құқық (“адата”)
нормасын құрады, тарихта Тәуке заңдары деген атпен танымал.
Басқада ұрпақ арасында, қазақтың феодалдық қоғамының әртүрлі әлеуметтік
табысын таныстырушы мүліктің қатынасын тәртіпке келтіретін, “Тәуке
заңдарының” бірін “кұн” орнатты жеті есе көлемде қайтыс болған сұлтан
немесе қожаның туыстарына төлеу, ал құн өніміне кінәлігі иттік өнімі сияқты
айыппұл салынады; сұлтанға немесе қожаға жәбір көрсеткені үшін жә
бірленушіден “айып” 9 бас мал айыппұл алынады, ал төбелес үшін “27 бас”.
Айыппұл төлеген жағдайда феодал жәбірленушіден немесе оның туысынан
малдарын ”барымта” алуға құқығы болды.
1841жылғы Жәңгір ханның жарғысы бойынша зекетті, ақшалай нысанда
күміспен, ал салым ақшамен алынады. Бұл қазақ салымының дамуында жаңа
кезеңде тудырды-жоғары дәрежелі тауарлы өндіріске қол жеткізу.
Жоғарыда атап өткен алымдардан басқа 1-ші орданың қазақ халқы көптеген өзге
еш жерде тіркелмеген салықтық төлемдер әкелді. Сонымен қатар, ол қазақ
жеріне мал жаюға акциз, ішкі жерлердегі ордадан алшақ тұрып жатқаны үшін
“киіз үйге алым” төлеуге, тұрғын халықтан жұмыскерлер жалдағаны үшін
“билеттік алым” деп аталатын төлемдерді енгізуге міндетті болды. Сол
кездердегі Ерте заманғы өмірде салық салуға қарсылық болды. Афинада мысалы,
тәуелсіз азаматтық айырмашылығы ол салық төлеуге міндетті болмады. Басқа іс-
ерікті салық төледі. Тек ірі шығындар болғанда, халықтық жиналыс немесе
үкімет кірістен пайыз шығарып тастауды орнатты.
Кәзіргі заманның көптеген мемлекеттері Көне заманның қайнар көзінен шығады.
Алғашында барлық мемлекеттер Рим қаласынан және сол жерге жақын елдерден
тұрды. Бейбітшілік кезде салықтар болған жоқ, қаланы басқарудағы шығын өте
аз мөлшерде болды, өйткені сайланған магистраттар өз міндеттерін орындап
отырды арасында өз меншік қаражаттарын салып отырды. Шығыстың басты
статьясын қоғамдық жерлер құрылымы құрады. Бірақ әскери заманда Римнің
бұйымдары өз жетістіктерімен байланысты салық салды. Салық сомасын анықтау
5 жыл сайын сайланған үкіммен жүргізіліп отырды. Көріп отырғандай сол кезде
кіріс туралы декларацияның негізі құрыла бастады. Кейінірек, Риммен жаулап
алынған жаңа қала-колониялардың салық жүйесіне өзгертулер енгізілді.
Колонияда кінәлі және коммуналды (жергілікті) салықтар болды. Римнің
маңайында тұратын Римдік тұрғындар жергілікті сондай-ақ мемлекеттік
салықтар төледі.
Рим провинциясында кірістің негізгі көзі жер салығы болып табылады.
Орташа оның ставкасы жер участігінің кіріс бөлігін құрады. Дегенмен, салық
салудың ерекше нысандары қойылды, мысалы жүзімдікті қоса алғандағы жеміс
ағаштарының мөлшеріне салық. Салық меншіктің басқада түрлеріне салынады:
жылжымайтын мүлік, тірі инвентарь, бағалы заттар әр тұрғын бәріне ортақ
алым төледі.
Рим империясында тікелей салықтан басқа, қосымша салықтар да болды.
Осылайша, тікелей және қосымша бөлу ертеден белгілі, былай бөлудің
критериясы болып тұтынушыларға салық салудың теориялық мүмкіндігі табылды.
Берілген критеридің болжауынша, тікелей салықты төлеуші болып мүлікке ие,
кіріс табатын және тағы басқа тобына, қосымша салықты төлеуші болып,
тауарды тұтынушы саналады, оған салық бағаға қосымша құн салу жалпымен
салынады. Бұл тек теориялық көзқарас, тәжірибеде ол басқаша болуы мүмкін.
Тікелей салықтар нақты жағдайларда сондай-ақ бағаның өсу механизмі арқылы
аударылуы мүмкін. Қосымша салықтар тұтынушыға барлық кезде толық көлемде
аударылмайды, өйткені нарық тауарды жоғары бағада қабылдайды.
Көне Римде қосымша салықтың маңыздысы болып айналымның салық ставкасы
әдетте 1%; құңдарымен саудаланудағы ерекше салық ставкасы 4%; құлдарды
босатудан салық ставкасы олардың нарықтық бағасымен 5%. Бұл салық тек Рим
тұрғындарына салынды. Салық мақсаты сипатқа ие болды. Алынған қаражаттар
кәсіпкер жауынгерлерді зейнетақымен қамтамасыз етуге бағытталды.
Көне Римнің көптеген салт-дәстүрлері Византияға да ауысты. VII ғасыр ерте
Византиялық дәуірде қосымша тікелей салықтың 21 түрі болды. Солардың
ішінде: жер салығы, әскерді дамытуға салық, жылқы сатып алуға салық әскери
күнәдан арылу үшін рекруттерге салық, тауарларды сатуға баж салығы (10-
12%), мемлекеттік актілерді шығаруға баж салығы және тағы басқа.
Византияда кен тәжірибеленген салықтар: флот құрылымына, әскери
контингенттерді асырау және тағы басқа.
Бұдан кейінірек Ресейде қаржылық жүйелер қалыптаса бастады. Қазынаның
негізгі көзі болып дань табылды. Бұл алғашқыда тұрақсыз болды, ал кейінірек
тікелей салық бола бастады.Дань екі тәсілмен алынды: жеткізіп салумен, олар
Киевке әкелінгенде, және адамдармен шивун немесе князьдің қол
астындағылардың оның артынан өздері барғанда.
Қосымша салық салу сот бажы және сауда бажы нысанымен жүзеге асты “Сақау”
бажы тау арқылы тауар өткізгені үшін, ал “Тасымал” бажы өзен арқылы, “қонақ
жай”-нарық орнатуға құқылы болған үшін алынды. “Барлық”және”өлшем” бажы
тауарды өлшеумен байланысты орнатылды.
Ерте кездегі қазіргі заман мемлекет жаңа тарихта XVI-XVII ғасыр Еуропада
пайда болды. Бұл мемлекетте әрі салық теориясы болған жоқ. Яғни ірі тұрақты
салық болған жоқ, сондықтан парламенттер басқарушыға кездейсоқ салықтар
енгізуге және жаза қолдануға рұқсат берді. Салық төлеушілер болып 3-ші
дәрәжәге жататын, яғни жергілікті тұрғындар беделді ортадан шықпаған қала
адамдары табылды. Салықтың құқық тұрақты түрде елдін қиыншылықтарында және
уақытты бөлу айналысының ортасында тұрды.
Тек XVII-XVIII ғасыр соңыңда Еуропалық елдерде қосымша және тікелей
салықтан тұратын рационалдық салықтық жүйені және сымбатты шешулі аппаратты
шығарған, әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Салықтарда ерекше ролді
акциздер алды. Әдетте ол шығатын және келетін тауарлардан алынды. Кейде
салық тек елге әкелінген,яғни одан тауар босайтын, экспортқа шығатын
салықтар тауарларға салынды. Акциз көлемі әдетте 5% тен 25% дейін ауытқыды,
қандайда бір салық салудың ғылыми мөлшері болған жоқ. Салықтар тұтыну
құрамы емес ірі кірістерді берді, бірақ олар сауданың дамуына аз үлесін
қосқан жоқ.
Тікелей салықтан негізгі кіріс көзі табыс салығынан және подушныйдан келді.
Бірақ буржуазия және шаруалар мемлекетке тікелей салық ретінде барлық
кірістің 10-15% түрінде берді.
Салық салу теориясының жоқ болуы, тәжірибелік шаралардың болмауы ауыр
салдарға әкелді. Тек XVIII ғасыр соңыңда Еуропада белсенді түрде салық
салудың тәжирбиесі және теория мәселелері туындай бастады. Оның негізін
қалаушы деп шатланд экономисі және философы Адам Смитті айтуға болады.
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны
Салықтар-мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардан алынатын міндетті
төлемдер. Тарихи олар қоғамды антогеностикалық класстарға және мемлекеттің
пайда болуынан туындады, бұл “азаматтардың салымдары” бұқаралық үкіметті
қамтамасыз ету үшін.
Салық салу дамудың ұзақ жолын өтті, құл иеленушілік, одан кейін феодалдық
мемлекет өз қазынасын толтыру үшін пайдаланды. Құлиеленушілік кезінде олар
әртүрлі табиғи алым-салықтар ретінде және тәуелсіз халықтың еңбегіне
толықтыру ретінде өтеу: құлдарды эксплуатациялауға, сондай-ақ бағынушы
халықтар түрінде алынды. Тауар ақша қатынасының дамуына қарай салық ақшалай
түрге ауысты. Алғашқы ақшалай салық II ғасыр біздің эрамызда танымал Рим
империясындағы бар
халықтан алынған трибут адам басына салық болды. Жай-жайлап ақшалай салық
мынадай мемлекеттік салықтардан алып тастайды: даминдер және регамдар,
капитализмде мемлекеттің қаржылық ресурсын бастаушысы болып және мемлекет
кірісінің 9110-8110 қамтамасыз етеді.
Мемлекет тек аз ғана меншікке ие және олардан кірістер әдетте бюджеттік
кірістің 5-8% құрайды.
Барлық көптеген өндірістік қатынастар, өндірісті қолға алғандағы, бөлу,
айырбас және тұтыну, бөлістік қатынас қарқыны анықтайды, олардан салық
бөлініп шығады. Қоғамдық жинақ және ұлттық кірісті бөлу кезеңінде, әсіресе
соңғысын қайта бөлгенде, қаржылық қатынас құрылады және функцияланады,
сонымен қатар (салықтық қатынастар) қоғам мүшелері мен мемлекет арасындағы
салықтық қатынастар.
Салықтар жаңа құнды бөлу процесіне қатысып, өндірістік қатынастың
спецификалық нысаны, жалпы өндіріс процесінің бөлігі ретінде шығады.
Салықтың өндірістік қатынасының спецификалық нысаны олардың қоғамдық
мазмұнын қалыптастырады.
Салықтар, өндірістік қатынастың шектелген ортасын бейнелей отырып, бөлу
қатынасының тек бөлігі болып табылады. Ұлттық кірісті қайта бөлу процесіне
қатыса отырып материалдық өндірістік салықтық қатынасы өндірістік күшті
айырбасының талабымен өзгереді, толығымен олар өндірістік екінші сипатқа
ие. Ұлттық кірісті бөлуде салықтар мемлекеттен ақшалай нысанда жаңа құнға
ие болуды қамтамасыз етеді.
Ұлттық кірістің бұл бөлігі, елдің барлық тұрғындарынан күштеп
мобилизацияланған, орталықтанған мемлекеттің қаржы қорына айналады, яғни
оның өмір сүруінің негізіне. Мәжбүрлеу процесіне эквивалентті айырбассыз
құнның біржақтылығына (салық төлеушіден мемлекетке) ие, яғни сатып алу-
сатуға болмайды. Салық сомалары мемлекеттің меншігі болып және
еңбеккерлермен туындаған, жаңа құн есебінен қалыптасады.
Салықтар қоғамдық мазмұннан басқа материалдық негізге ие. Олар-мемлекеттен
саяси мәжбірлеу көмегімен алыстатылған және қосылған қоғам мүшелерінің
ақшалай кірістерінің бөлігі. Бұл экономикалық өмірде көрінетін құбылыс
салықтық материалды мазмұны ретінде шығады. Салық кірістерінің өсуі ұлттық
кірістің қоғамдастыруын білдіреді. Сондықтан екі сипатқа ие: өндірістік
қатынас спецификаның нысаны ретінде шығады (олардың қоғамдық мазмұны) және
ақшалай нысандағы құн бөлігі болып табылады (материалдық мазмұн).
Салық көзі болып-ұлттық кіріс болып табылады. Абстрактылы экономикалық
категорияларды қажетті өнім құнын қосқанда табылатын, материалдық өндіріс
сферасында жалданған жұмыскерлер еңбегімен жасалған ұлттық кіріс, шынайы
өмірде көрсетілген спецификалық нысанға ие: қажет өнім құны-жұмыс күші құны
нысаныңда немесе енбекақы, және толықтыру құны өнімі-пайыз, рента, пайда
нысанда шығады. Бұл алғашқы ұлттық өнімді бөлу салық маңызды орынға ие
екінші бөлімде толықтырылады. Салықтар жаңа құн бөлігі ретінде мемлекеттен
мәжбүрлеп жұмылдырады.
Ақшалай нысандағы ұлттық кіріс құнның бөлу процесінде, қаржылық қатынас
жинақтылығын толтырады: салықтық қатынас оны бөліп-бөліп көрсету. Сондықтан
салықтар ерекше экономикалық категория ретінде ғана емес сонымен бірге
қаржылық категория ретінде шығады.
Өзінің табиғи өмірінде салықтың қаржылық категориясы объективті сипатқа
ие, шынайы қаржылық қатынасты бейнелейді. Бұл категория барлық қаржылық
қатынасқа қатысты толық зандылықтарды бейнелейді, өйткені салықтар басқада
қаржы категорияларымен тығыз байланыста-мемлекеттік кірістер, мемлекеттік
несиелермен. Сонымен қоса салықтар қаржылық категориялар өзімен өзгеше
көріністерге ие қозғалыстың меншік нысаныңдағы шектер, яғни өзінің
функциялары, барлық жинақ қаржылық категорияларды бейнелейді.
Салық функциялары әлеуметтік-экономикалық мазмұны, ішкі мазмұнды
әшкерелейді, яғни берілген қаржы категориясына қоғамдық тағайындайды.
Қазіргі заманғы салықта салықтар келесі функцияларды орындайды:
Фискалды (бюджет) функция-барлық мемлекетке негізгі сипатта. Фискалды
функция арқылы салықтың негізгі қоғамдық белгісін жасайды-мемлекеттің қаржы
ресурсының қалыптасуы, бюджеттен тыс қорлар және бюджеттік жүйені
топтастыратын және меншік функциясын жүзеге асыру үшін қажетті (әскери-
қорғаныс, әлеуметтік табиғи қорғаушылық, басқарушылық және тағы басқа).
Басқа салық функциясы экономикалық категория ретінде салықтық түсім
мөлшерін бейнелейтін мүмкіндік пайда болады және қаржы ресурстарындағы
мемлекет мұқтаждарын салыстырады. Қорытынды функция көмегімен әрбір салық
каналына тиімділік бағаланады, салық саясатына және салық жүйесіне
өзгерістер енгізу шығарылады. Қаржы-салық қатынасының қорытынды функциясы
бөлу функциясы жағдайымен көрінеді. Салықтың қорытынды функциясын іске
асыру, салық тәртібінің толықтылығымен және тереңдігімен байланысты. Оның
мәні-салық төлеуші өз уақытында және толық көлемде салық заңдылығымен
орнатылатын төлемі.
Бөлу функциясы-салық жинай отырып, мемлекет сонымен бірге экономикаға
әртүрлі ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жузеге асырады, тұрғындар
арасындағы топтарды қайта бөліп, жағдайы төмендерді қолдайды және тағы
басқа. Мысал ретінде прогрессивті ставкадағы табыс салығын айтуға болады.
Салықтың негізгі функциясының бірі болып- өндіріс дамуының ықпал етуін
реттеу табылады. Бұл функцияның мәні жинақтау және тұтыну арасындағы
пропорцияны қамтамасыз етумен бекітіледі, яғни ағымдағы кіріс бөлігін алу
арқылы тұрғындардың мұқтаждықтарын шектеп және оларды өндірістің дамуына
бұрады.
Салықты реттеуде ынталандырушы және ұстанушы функциялары пайда болды.
Ынталандырушы функция-бұл экономикалық өсу стимулын, техника
лық жаңартуды, есеп беру-қарастыру және ғылыми-жұмыстарды жүргізу,
жергілікті халықтың өсуін құрайды.
Шектеу функциясы мемлекетке сондай немесе басқа өндірістер тиімді
еместігін бекітеді. Салық саясаты арқылы ол олардың дамуын шектеуді
қамтамасыз ете алады.
Мемлекет, жоғарыда көрсетілген салық функцияларын пайдалана отырып, салық
жүйесін анықтайды және олардың қалыптасу механизмін жетілдіреді.
Салық және олардың функцияларын шынайы базистік қатынасты бейнелейді, яғни
салық қатынастар қозғалысының объективті зандылықтары. Бұл қатынастар салық
механизмін құрайтын әр түрлі құрамдар арсеналы арқылы салық саясаты
мемлекетпен пайдаланылады (салық ставкасы, салық салу тәсілдері,
жеңілдіктері және тағы басқа).
Салық механизмі өзімен бірге салық салуды басқару тәсілдері және ұтымдық-
құқықтық нормасын көрсетеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан
береді және оны реттейді. Салық механизмі салық концепциясымен анықталады.
Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмін манипуляциялау арқылы,
мемлекет белгілі бір шектерде нарық шаруашылығы жағдайында экономикалық
өсуде ынталандыра алады немесе оны ұстап тұрады.
Салықты реттеу жеке тұтынуды, капиталдың жинақталуын, өндіріс құрылымын
елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық жиынның экономикалық
әсері жан-жақты болып табылады.
Бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз ету бөлігінің тиімді кепілі болып
бәрінен бұрын салық жүйесінің қарапайымдылығы табылады.
Мемлекеттік барлық салық жүйелері талпынуға міндетті салық салу қағидалары:
Салық қиыншылығын бөлу тең болуға қажетті, яғни әрбір қоғам
мүшесі мемлекет кірістеріне өз “үлесін” салуға міндетті. Берілген
принціпті жүзеге асыру әртүрлі үкіметтің қиын есебі болып табылады,
немесе салық қиыншылықтарын (дұрыс бөлуге жету арқылы) тұрғындардың
әртүрлі топтарын дұрыс бөлуге жету арқылы өте қиын. Салық қиыншылығы
экономика өзгерісіне ықпал ету тәсілімен жалтарма болуы мүмкін, яғни
өмір деңгейіне, пайдалылық деңгейіне және тағы басқаларға қарай
келесідей көрсетуге болады:
1) Салықтар әртүрлі тұлғалармен қабылданған экономикалық шешімдерге
ықпал етуге міндетті, яғни мұндай ықпал ету минималды болуы қажет.
2) Әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін салық саясатын
пайдалануда шаруашылық субъектілерін өзіне тартатын жою және
әртүрлі жеңілдік минимумына мәлімет болжамдайтын салық салу
әділдігін және теңдік қағидасын қадағалау керек.
3) Салық құрылымы экономиканың өсуіне және орнықтыру мақсатында салық
саясатын пайдалануға мүмкіндік тудыруы қажет.
4) Салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті, өздігімен талдауды
жібермейтін қарапайым және анық болуы тиіс.
5) Заңмен бақыланатын салықты басқаруда әкімшілік шығыстар төмен болуы
қажет.
Көрсетілген салықтарды салу классикалық қолдануда А.Смит өзі таби
ғатты зерттеу және халықтың бай болу себебін кітабында қалыптастырған. Бұл
қағидалар ескірмеген және біздің заманымызға дейін және кейде мемлекет
өзінің салық жүйесін құрғанда есепке алады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келесідей жасауға болады: салықтың
экономикалық мәні-олар мемлекетпен өзінің функцияларымен тапсырмаларын
жүзеге асыру үшін шоғырланатын жеке және заңды тұлғалардың ұлттық табысынан
нақты бір үлес алу арқылы экономикалық қатынастарды білдіреді.
1.3 Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
Нарыққа көшу, салық салу қағидаларын ойлап шығару, салық алу
тәсілдерін таңдау және салықтың қалыптасуымен байланысты көптеген
сұрақтарды шешу көптеген салық түрлерінің дамуына себеп болды.
Әр түрлі салық түрлерінің болуы, жинақ және төлемдер, төлеушілер
категориясына олардың ғылыми тобын және ортақ салық жүйесін шығарумен
ескеріледі.
Салық жүйесі-мемлекеттен салынатын, алым және баж, олардың құрылу
қағидалары және тәсілдері, салық жинақтылығы, сондай-ақ салық бақылауының
ұйымы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзіне салық жинақтылығын алым және
баж салығын, құқықтық нормаларды салық қатынастарын реттейтін, салық
оргнынының қызметтерін қосады.
Салық жүйесіндегі көрсетілетін негізгі талаптарға мыналар жатады:
1. Салық құрамы дұрыс анықталған болуы қажет. Ол үшін салық
заңдылығында елде алынатын салықтың толық тізімі болуы қажет.
2. Жүйе мынаған сәйкес келуі керек, яғни салық салудан жалтару салық
салынушыға тиімді болмауы керек.
3. Салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе салық төлемдерінің
дұрыстығына бақылауды жүзеге асыру үшін қажет .
4. Салық жүйесі салық салушыдан өндіріске қаражат салуды ниет ету
қажет.
5. Салық салу біржақтылығы, белгілі бір заңмен бекітілген салық
мерзімінде салықтар сол объектіге бір рет қана салынуы тиіс.
6. Салық салу ортасына жатпайтын заң актілеріндегі салық сұрақтарының
жағдайларына салық заңымен бекітілген сөзсіз приоритет нормасы.
Салықтың көптілігі, олардың көптеген белгілері және құрылуы салықтың
қажет класификациясын құрайды. Класификация негізінен әртүрлі жағдайы
мүмкін, соның ішінде:
1. әкімшілік белгі;
б) өндіріп алу нысаны;
в) салық көздері;
с) салық салу денгейі;
д) салықты пайдалануды бағыттау.
Әкімшілік белгімен, яғни салық енгізудегі өкілетті орган немесе заң
органдарымен сәйкесінше өкілеттілікпен, нақты орнатылған салық
ставкасы, тәртібі және өндіріп алу мерзімі. Салықтар, екі топқа
бөлінеді: орталық (федералды) және жергілікті. Берілген қағиданы
пайдалану салықтық тәжірбиеде біріншіден, мемлекеттік орналасу
екіншіден, салық салатын қағидаларымен, үшіншіден қоғамның
демократиялық қайта пайда болуымен анықталады.
Кеңес салық жүйесінде қазіргі кезде берілген принцип өзінің сатып-
өткізуін тапқан жоқ, ол салық кодексінде өзіне 9 түрлі салықты, 12
түрлі жинақтарды (алым-салық), ресурстік сипаттағы әртүрлі төлемдердің
9 түрін, мемлекеттік баж және кеден төлемдерінің 4 түрлі қосатын
барлық салық түрлерінің тізімі келтіріледі. Оларға жататындар:
корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосымша құнға салық,
акциздер, салықтар және недро өндірушілерге арнайы төлемдер,
әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына салық, мүлікке салық.
Салық салу нысанына қарай тікелей және жанама салықтар бөлінеді.
Тікелей салықтар-бұл мемлекеттен салық төлеушінің мүлкінен немесе кірісінен
алынатын салық. Тікелей салықта субъект және салық салушы-бір тұлға. Мұндай
салықтарға мысалы, жеке және заңды тұлғалар мүлкіне салық жатады.
Жанама салықтар тікелей салық төлеушінің кірісімен байланысты емес. Олар
тауар бағасына қосымша ақы немесе қызмет тарифінің өсуімен бекітіледі
(мысалы, акциздер және қосымша құнға салық).
Тікелей салықтар өзімен бірге жеке және нақты болып бөлінеді. Мұндай бөлу
салық салу объектісі құнының дәрежесімен жүзеге асады. Нақты салықтар
мүліктің жеке түрлерімен төленеді, олар ішкі белгілермен құрылған. Нақты
салықтар өз мәнінде төлеушілердін жеке қасиеттерін есепке алуға жарамайды
(жер салығы, бағалы қағаздарға салық).
Жекеменшік салығы заңды және жеке тұлғалардың тікелей кірісінен алынады.
Олар салынушы объектіден шыға отырыпоның жеке жағдайын және нақты төлеуші
кірісін есептейді. Жеке салық құрылуы салық төлеушінін төлемқабілеттілігі
есебінен негізделген.
Жанама салықтар өз сипатымен сондай-ақ біржақты емес. Олардың құрамында
акциздік, вексельдік, фискалдық монополия және кеден баж бейнеленеді. Жеке
акциздер жеке түрлерге немесе тауар тобымен құрылады. Жан-жақты акциз
түрлері болып қосымша құнға салық (ҚР), сатудан салық (АҚШ) табылады.
Жанама салықтар қарапайым алыммен айрықшаланылады: оларды пайдалану
өндіріс, төмендеуі жағдайында фискалды тиімділікті береді.
Салық көздерімен келесі салықтарды айырады:
а) салықтар, өнім құнына қосылатын (ҚҚС, майлау материалдарын сатып-
өткізуден салық және тағы басқа);
б) өнімнін өз құнына қосылатын салықтар (көлік құралдарына салы, жер
салығы және тағы басқа) ;
в) салық төлеуші кірісінен төленетін салықтар (табыс салығы, занды тұлға
мүлкіне салық және тағы басқа).
Салық салу денгейіне қарай үш топты бейнеленеді:
1) прогрессивті салық салу шындығы кіріс мөлшерімен өскенде немесе
басқа төлеуші объектіге. Бұл топ салықтарына мысалы, жеке тұлғалардан
табыс салығы, көлік құралдары иелеріне салық жатады;
2) регрессивті, салық салу қиындығы кіріс бөлігінен төмендегенде немесе
салық салудын басқа объектілеріне;
3) пропорционалды, салық салу қиындығы объект мөлшеріне және кіріс өсім
пропорционалды өзгергенде.
Жиналған төлемді пайдалануға бағытталумен байланысты салықтар жал
пы және арнайы болып бөлінеді. Біріншісі, мемлекеттін әр түрлі қажеттілікте
рін қаржыландыру үшін пайдаланылуы мүмкін. Екіншісі, мақсатты белгілеугі ие
және оларды алудан түскен қаржылық құрал нақты бір шараларды қаржыландыруға
қолданылады. Көбінесе салықтар жалпы болып табылады. Мақсатты салықтар жәй
кезде әлеуметтік бюджеттен тыс қордын кіріс көзі ретінде құрылады. Кейбір
елдерде бюджеттен тыс қордын пайда болуынын көзі болып келетін арнайы
салықтар қызмет етеді, мақсатты түрдегі пайдаланылатын құралдар. Мысалы,
салықтар-жол қорынын қалыптасу көзі: көлік құралдары иесінен
салық,автомобиль жолын пайдаланғаны үшін кәсіпорындардан және азаматтардан
мақсатты алым, және басқалары-міндетті болып табылады. Кенестік салық
тәжірибесінде мысал ретінде арнайы салық.
Қазақстан Республикасының жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан Республикасы
Салық кодексіне сәйкес 2001 жыл 12 маусымынан бастап (ҚРСК 80 бабы)
салықтың тоғыз түрі төленеді. Әрбір салыққа қысқаша сипаттама беріп өтейік.
Корпоротивті табыс салығының үлес салмағы 55-60% шегінде ауытқитын салықтың
негізі болып табылады. Берілген салықты жарамды қаржылық нәтижеге кіріске
ие заңды тұлғалар төлейді. Корпоративтік табыс салығының ерекшелігі және
қызмет ету механизмі көрсетілген. (Кесте 1)
Кесте 1. Корпоративтік табыс салығы.
Корпоративтік табыс салығы
Берілген салық түрі негізіне жататын қажетті түсініктің бірі болып
Қазақстан Республикасы территориясында яғни заңды тұлғаның өмір сүріп
жатқан жеріне салықтың жауапкершілікті бейнелейтін резидент табылады.
Сонымен бірге резиденттер салықтың юрисдикциясы (территория сәйкесінше
салық заңдары ықпал ететін) шетел кіріс көздері қоса барлық көздердің
барлық кірістерінен салық ұсталады.
Жеке тұлға түріндегі жек табыс салығының ерекшелігі (Кесте 2)
ұсынылған. Өткен салық заңдылығында жалпы қабылданған салық тәжірбиесінен
шыға отырып жанама салықты құрастыру тәсілі қолға алынды. Бұл шет ел
терминалогиясы негізінде жоғарыда айтылып өткен корпоративті сондай-ақ
көрсетіліп жатқан жеке табыс салығына қызмет етті.
Кесте 2. Жеке табыс салығы.
Жеке тұлға резиденттер- бұл тұрақты Қазақстан Республика болатын,
өмірге қызығушылық орталығы республика аймағында орналасқан. Егер жеке
тұлға Қазақстан Республикасы 12 айлық мерзімде 183 күннен төмен емес
Қазақстан Республикасы жүрсе, онда ол салық мерзімінде тұрақты келіп
тұратын болып саналады. Осыған байланысты келесі шарттар орындалуы тиіс.
а) Қазақстан Республикасы азаматтығына немесе Қазақстан Республиксында өмір
сүруіне рұқсат;
б) Қазақстан Республикасының отбасы немесе жақын туыстары өмір сүрсе;
в) Отбасы мүшелерінін өзгеде негіздеріндегі немесе меншік құқығына жататын
жылжымайтын мүлік.
Республикадағы жағымды инвестициялық климат мақсатында жер қой
қойнауын өңдеушілерге тұрақты салық салу жетілдіріледі. Экономикадағы жер
қойнауын өңдеушілерге салық және арнайы төлемдер енгізу қажеттілігі
Қазақстан жер қойнауының әр түрлілігімен шартқа сай және осыған байланысты
пайдалы қазбалар, мұнай, табиғи газ, көмір, жер асты суы және тағы басқа
шығарып тастау. Жер қойнауын өңдеушілерге салық салу (Кесте 3) көрсетілген.
Кесте 3. Жер қойнауына салықсалу кестесі
Айта кету керек, Қазақстан Республика Үкіметінің роялти түрінде белгіленген
жер қойнауын пайдалануды шығарып тастау республика бюджетінің кіріс үлесін
құрайды. Роялти ретінде лецензиондық келісім шарт негізінде жатқан жер
қойнауын пайдалану үшін мемлекет тарапынан төлемдер айтылады. Роялти көлемі
ставкамен және есептесу базасы, салық объектісінен шыға отырып анықталады.
Роялти ставкасы пайданы сулар және жалпы таралғандардан шыға отырып,
пайдалық қазбаның барлық түрлері жобасы экономикасынан шыға отырып
келісімшартпен белгіленеді.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген салықты
сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудын бастапқы мақсаты
мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және медициналық көмек
көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар жұмылдырумен
қорытындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салықты енгізу
сондай-ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттін кіріс бөлігін қалыптастыру
үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтын өмір сүру кезеңіне есеп беру және
базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және көптеген өзгерістер
енгізілді. Сонымен бірге 2004 жыл 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Салық комитеті 317 бабынан жаңа редакциясына сәйкес,
әлеуметтік салық жеке табыс салығын есепке алу шкаласымен (жеке
жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке алынады. Ескертуіміз
керек, Қазақстанда 2 түрлі салық салу бар: әлеуметтік салық еңбегіне төлем
есепке алу және жұмыскерлер еңбекақысынан табыс салығын ұстап қалу.
Кәсіпкерлер және занды тұлғалар үшін қазіргі жағдайдағы салық салу
объектісі кестеде келтірілген. (Кесте 4)
Кесте 4. Әлеуметтік салықпен салық салу объектісі.
Жер салығына төлем енгізу мақсатымен рационалды пайдалануды құру, жер
негізі және күзет, жер құнарлығын жоғарылату, сондай-ақ жер қондырмаларымен
шараларды қаржыландыру арнайы қорын қалыптастыру, жергілікті пункті
қалыптастыруды дамытуды қамтамасыз ету және әртүрлі сападағы жерлерге ие
болуға әлеуметтік-экономикалық шарттарды теңестіру болып табылады. Жер
салығын төлеушілер болып салу объектісі жер учаскесіне ие жеке және занды
тұлғалар табылады. Айта кететін жай, салық бір жыл есебімен жер ауданына
жыл сайын тіркелген төлем түрінде бекітіледі.
Әр түрлі шаруашылық субъектілер үшін проблемалы салық болып жеке тұлғаларды
қоса алғанда мүлікке салық табылады, өйткені кәсіпорындармен де және
азаматтармен төленеді. Салық салу объектісі болып жылжымайтын мүлік
табылады. Ал жалпы қабылданған әлемдік тәжірибеде әділдік және қарапайым,
нейтралды сияқты жылжымайтын мүлікке салықты қалыптастыру қағидасы болады.
Жалпы мүлікке салық мемелекеттік бюджетке түсімдерінің қайнар көзі
болып табылады. Сондықтан жергілікті салық салу мен салық ставкасы белгілі
бір қағиданы ұстана отырып мүлүктің құны мен сипатына байланысты болады.
Салық төлеушінің міндеті оның төлемімен байланысты, яғни базаның оңтайлы
талдануы және мүліктін дұрыс бағалануы болып табылады.
Көлік құралдарына салықты жеке тұлғалар салынатын объектісіне меншік
құқығы болғанда төлейді, ал заңды тұлғалар және оның құрылымдық
бөлімдерінің меншік құқығы бар объектілерінің шаруашылықты жүргізілуіне
қарай төлейді. Бұл салықтың объектісікөлік құралдары болып табылады.
Акциздер жанама салықтың бір түрі болғандықтан, белгіленген бағаға немесе
мақсатқа қосылу түрінде бекітіледі және де ол пайдамен немесе салық төлеу
шінің мүлігімен байланысты болмайды.Тауар құнына қосылатын:
акциздер–акциздік деп аталады. Бұларға республика территориясында
өндірілетін және басқа да мемлекеттерден әкелінетін спирттік құрамы бар
және темекі өнімдеріне, бензин, жанар май, құнды металдардан жасалған
бұйымдар, электр жарығына және басқаларына. Сатып алушы акциздік тауарды
алса, онда акцизді төлеуші болып табылады,яғни сатушы мұнда акцизге
төленген соманы бюджетке төлеуге міндетті. Сонымен акциздің тауарларды
өндіретін, импорттайтын жеке және заңды тұлғалар акциздік қызмет түрін
жүзеге асырады.
Қосымша құн салығы- бұл табыс табатындардан алатын және тауардың
(қызмет және жұмыс) құнына қосылатын жанама салық түрі. ҚҚС бюджетке
төленетін төлем шығарылған тауар немесе қызметке есептелген салық сомасы
мен сатып алынған тауар және көрсетілген қызмет төленген салық сомасының
айырмасын көрсетеді. ҚҚС төлейтін тұлғалар ҚР-ның ҚҚС бойынша есепке
тіркелгендері болып табылады, яғни бұған мемлекеттік мекемелер және ҚР
территориясында тауар тасымалдайтын тұлғалар кірмейді. Салыну объектілері
болып : тауар (қызмет, жұмыс) өндірущілер және импорттық тауарлар.
Жалпы ҚҚС сипаттамасы оның әмбебаптылығын
да, яғни ол тауар мен қызметтердің барлық түрлерін қамтиды. Мұндай салық
түрінің негізгі бағыты қайта өндіру дағдарысын жою және нарықтан әлсіз
өндірушілерді ығыстыру болып табылады. Сондықтан ол өндірісті тежеу
саясатының элементі ролін атқарады.
2. Салық ҚАзақстан Республикасының мемлекет
тік бюджетінің негізгі табыс кӨздерінің бӨлігі ретінде
2.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салықты төлеу және жүргізу тәртібі
Шаруашылықтың нарықтық негізгі жалпы өндірісті реттеудің экономикалық
әдістерін қолдануды талап етеді. Бюджетке түсетін түсүмдер жүйесі қазір
түбірімен өзгертілді–ол салықтың төлем базасынан құрыла бастады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджет арасындағы қатынасы құқықтық
негізге көшті және ол заңмен реттеледі.
Жұмыстың бірінші бөлімінде республикада төленетін салықтардың негізгі
түрлері сипатталған. Оларды төлеу және аудару тәртібін қарастырайық.
Мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің қалыптасуында корпоративтік табыс
салығы үлкен роль атқарады, ол жалпы салық түсімдерінің көлемі жағынан өте
үлкен бөлігін алады. Салықтың түсім жиынтық жылдық табыс пен Қазақстан
Республикасының салық кодексіндегі көрсетілген түзетулер арасындағы
айырмамен анықталады.
Қазақстан Республикасының салық кодексінің 80 бабына сәйкес заңды
тұлғалардың жиынтық жылдық табысы туралы мәліметтер республика бойынша және
одан да басқа мемлекеттер шегінде салықтық кезен кезінде алынуы тиіс.
Жиынтық жылдық табысқа салық төлеушінің барлық табыс түрлері кіреді,
сонымен қатар :
1. Тауарды (қызмет, жұмыс) өткізуден түскен түсім ;
2. Ғимаратты, үймеретті, құрылысты, сонымен қатар амортизацияға жат пайтын
активтерді өз құнан артық сомада өткізгеннен түскен пайда ;
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсім ;
4. Күдікті міндеттемелерден түсім ;
5. Мүлікті жалға бергенен түскен пайда ;
6. Бұрын шегерілген өтемақысын алу ;
7. Қайтарымсыз алынған мүлік, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет ;
8. Дивиденттер, сыйақы және тағы басқа.
Жиынтық жылдық табысты алу алғандағы салық төлеушінің шығындары салық
салынатын табысты шегергенен кейін анықталынады, оған Қазақстан
Республикасының салық кодексі бойынша шегерімдерге жатпайтын шығындар
кірмейді.
Шегерімдерге келесілер жатады:
1. Жұмыс іссапарындағы және өкіл шығындары бойынша өтем ақы сомасы;
2. Сыйақы бойынша шегерімдер;
3. Төленген күдікті міндеттемелер шегерімі;
4. Күдікті талаптар шегерімі;
5. Резервтік қор аударымының шегерімдері;
6. Ғылыми зерттеу, жобалық, іздестірушілік және тәжірибелі – конструктор
лық жұмыстар шығыны шегерімдері;
7. Әлеуметтік төлемдер шығыны және тағы басқа.
Қазқстан Республикасының кодексінің 122 бабына сәйкес заңды тұлғалар
Салық салынатын табысқа түзетулер енгізеді. Мысалы, салық төлеушінің салық
салынатын табысынан 2 пайыз шегінде келесі шығындар алынып тасталуына
болады: біріншіден,салық төлеушінің нақтылық жағдайында әлеуметтік сала
объектісін қамтамасыз ету шығындарын, екіншіден, коммерциалық емес
ұйымдарға қайтарымсыз берілген мүліктер, үшіншіден, Қазақстан
Республикасының заңдылықтарына сәйкес жеке тұлғаларға мекен – жайлық
әлеуметтік көмек беру болып табылады.
Корпоративтік табыс салығын салықтық кезенде төлеу салық салынатын
табыстан, яғни түзетулерді қосқанда,шығындар соммасын алып тастау жолымен
алынады, яғни
Корпоративтік = Салықтық түзету + шығын +
Салық
Табыс салығы түсім лер – дар
ставкасы
Корпоативтік табыс салығының ставкалары ҚР салық кодексі негізіндегі
ақпараттармен құрылған. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Кесте 5. Корпоративтік табыс салығының ставкалары.
Салық төлеушінің салықтық жүктемелеріне әсер ететін Ставка көлемі
көрсеткіштер
Заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығының 30 %
ставкасы
Жерді пайдаланатын заңды тұлғалардың салық ставкасы 10 %
Төлем көздерінің салық ставкасы 15 %
Резидент емес заңды тұлғалардың тұрақты мекемеде қызмет 15 %
жасайтының салықтық ставкасы
Салық төлеушілер салықтық кезен кезінде корпоративтік табыс салығын нақты
салықтық міндеттеме бойынша аванстық төлем арқылы төлейді.
Заңды тұғалар салықты жергілікті орны бойынша салықтық кезең кезінде айдын
20-сына дейін аванстық төлем түрінде төлеп отырады.
Салық төлеуші корпоративтік табыс салығын төлемін салық кезені
аяқталғанан кейін 10 күн ішінде кешіктірмей төлеуі тиіс, яғни декларация
тасырудың соңғы мерзімі болып табылады. Декларация тапсырудың соңғы мерзімі
келесі салық жылының 31 наурызы болып табылады.
Жеке табыс салығын төлейтіндер де тіркелген салық органдарына келесі
салық жылының 31 наурызына дейін (төлем тиіс) декларацияны тапсыруы тиіс.
Жеке тбыс салығын төлегенде салық салынбайтын табыс түрлері
қалыптастырылған:
1. Мекен – жайлық әлеуметтік көмек, жәрдем ақы мен өтемақы, яғни еңбек
ақыны қоспағанда;
2. Балаларға және асыраушы жандарға алынған алимент;
3. Еңбек міндетіне брысында жұмысшының денсаулығына зиан келген уақытта
төленетін өтем ақы;
4. Мемлекеттік бағалы қағаздардан және агенттік облигациялардың
операцияларынан түскен түсім.
Салық төлеушілердің мынадай табыс көздеріне төлемдер төленеді:
1. жұмыскердің табысы;
2. бір төлемдік пайда;
3. жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлегенде;
4. стипендиялар;
5. дивиденд, сыйақы, ұтыс түріндегі пайдалар;
6. келісім бойынша сақтандыру жинағаның табысы.
Жеке табыс салығын салық агенттері табысты төлеу уақытынан кешіктірмей
жинап алады. Бұл салық бойынша төленген табыспен есептеу салық агенттері
арқылы әр тоқсан бойынша, айдың 15-не дейін, яғни келесі есептік тоқсанда
көрсетіліп отырады. Қызметкердің табысы – жұмыс беруші төлейтін табыстан
салықтын шегерім сомасын алғандағы пайда болып табылады. Қызметкердің
табысына кез келген табыс түрі жатады, яғни жұмыс берушінің берген, ақшалай
немесе натуралды нысандағы төлемі, сонымен қатар жұмыс берушінің
материалдық, әлеуметтік көмегі немесе басқа да материалдық пайдасы болып
табылады. Жұмыскердің табысын анықтағанды, салынатын салым көздерінен,
салықтын жыл бойы әр ай сайынғы шегерімдерге жататындары мыналар:
1. Қазақстан Республикасының заңдылықтары бекіткен айлық есептік көрсеткіш
соммасының көлемі;
2. Жұмыскер отбасындағы әрбір мүшеге, асыраудағы жанның қай айдан бастап
пайда болғанын есептеу арқылы кететін айлық көрсеткіш көлемінің
соммасы.
Көрсетілген шегерімдер отбасының бір мүшесіне ғана, яғни салық
төлеушінің пайдасына қолданылады. Жұмыскер табысының жеке табыс салығы
жұмыскер табысының қолданылу жолымен есептеледі оны (Кесте 6) көруге
болады.
Салық ай сайынғы қорытынды тәртіп бойынша мемлекеттік органдар бекіткен
жағдайда аударылып немесе ұсталып отырады. Салық төлеушінің пайдасына
салынтайтын көздерге мыналар жатады: мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық
салынатын табысы, адвокатпен жеке меншік нотариустардың табысы.
Салық салынтайтын табыс көздері үшін салықты салық төлеуші өз еркемен,
салық салынбайтын көздер үшін салық шегерімі сомасы ставкасын қолдана
отырып төлеуге болады. Бұл салықтың пайда түрін 10 жұмыс күні көлеміндегі
жеке табыс салығы декларациясын тапсыру кезінде төлейді.
Кесте 6. 2000 жылға жеке табыс салығының ставкалары.
Салынатын табыс Ставка
15 еселік жылдық есептік Салынатын табыс сомасының 5 %
көрсеткішке дейін ( ЖЕК)
15 – 40 еселік жылдық 15 еселік ЖЕК + 8 сомасынан асатын
есептік көрсеткіш салық сомасы
40 – 200 еселік ЖЕК 40 еселік ЖЕК + 13 % сомасынан асатын
салық сомасы
200 – 600 еселік ЖЕК 200 еселік ЖЕК + 15 % сомасынан асатын
салық сомасы
600 – еселік ЖЕК және одан 600 еселік ЖЕК + 20 % сомасынан асатын
жоғары салық сомасы
Егер жұмыскер енбекақысы (12 еселік) бір жыл бойынша 12 еселік минималды
көлемді көрсететін болса, онда оның салық салынатын ставкасы “ 0 “ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қаржы банк менеджмент кафедрасы
Қорғауға жіберіледі:
Қаржы банк менеджмент
кафедрасының меңгерушісі
_________
___ ___________ 20__ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Салықтардың мемлекеттік бюджеттің кіріс бӨлігін қамтудағы ролі
Студент:
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы:
экономикалық факультеті Қаржы банк менеджмент кафедрасы
Қаржы және Несие мамандығы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі_______
“___” ________20___ж.
Студентің дипломдық жоба (жұмыс) бойынша тапсырмасы
(тегі, аты, әкесінің оты)
1. Жоба (жұмыс) тақырыбы:
институт ,бұйрығы бойынша тағайындалған ____ ___200__ж. № ___
2. Аяқталған жобаны (жұмысы) студенттің тапсыру мерзімі
___________________________________ ____________________________
3. Жобаға (жұмысқа) бастапқы деректер:
Қазақтан Республикасыныңи салық кодексі, Қазақстан Республикасы
ның нормативтік-құқықтық актілері, экономистердің ғылыми еңбек
тері,қазақстандық және шетел әдебиеттері, орысша-қазақша сөздіктер, кезеңді
басылымдар, статистикалық ақпараттар.
4. Есеп-түсініктемелік жазбахат мазмұны:
(қарастыруға арналған сұрақтар тізімі)
Бірінші тарауда, салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттіліктері, олардың
жіктелінуі.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кіріс
бөлігінің құрылымы мен оларды есептеу, талдау жолдары.
Үшінші тарауда, бюджетке салық төлемдерін шоғырландырудың, жұмылдырудың шет
ел тәжірбиесі
5. Кестелік материалдар тізімі (міндетті сызбаларды нақты көрсетумен)
6. Жоба бойынша кеңесші (жұмыс бөліміндеріне жататын нұсқаумен)
Бөлім Кеңесші Қолы, мерзімі
Тапсырманы Тапсырманы
ұсынған қабылдаған
I+II+III тарау
7. Тапсырманы берген күні ___________________________________ ___
Жетекшісі __________________ (қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған ___________________
(қолы)
Тізбелі жоспар
Диплом жобасының Жобасының (жұмысының) Ұсыныстар
№ (жұмысының) кезеңдер атауы кезеңдерің толықтыру
рқ мерзімі
Диплом жазушы студент____________________
Жобаның жетекшісі_________________________
Мазмұны
Кіріспе
1. Салықтардың экономикалық маңызы жӘне оның
объективті қажеттілігі
1. Салықтар генезисі және эволюциясы
2. Салықтың экономикалық мазмұны мен қажеттілігі
3. Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
2. СалықТАР Қазақстан Республикасының мемлекет
тік бюджеттің ТАБЫС бӨлігінің негізгі кӨзі ретінде
1. Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салық төлемдері және есептен шығару тәртібі
2.2 Мемлекеттік бюджетке салықтардың түсуін талдау
2.3 Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салық түсімінің ролі
3. Бюджетке салық тӨлемдерін жұмылдырудағы ШЕТ ел тӘжірибесі
Қорытынды
Қолданылған Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Салықтар, әлеуметтік және экономикалық әскери қорғаныс, құқытық
қорғаушылықтарды, негізгі ғылымды және тағы басқаларын дамытудағы
қызметтерді орындауға қажетті мемлекеттің ақшалы (бюджеттік және бюджеттен
тыс кірістер) кірістерін қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастарды
бейнелейді. Олар жан-жақты дамыған шарықтық түріндегі экономикалық жүйені
қалыптастыратын негізгі қаржы қасиетін бейнелеуші және сонымен бірге
бастапқы категория болып табылады. Нақты нарықтық экономиканы қалыптастыру
жағдайында салықтық нысан жалпы қаржылық өзіндік байланыс жүйесіне басым
бола бастайды.
Салықтар ұлттық кірісті қайта бөлуде негізгі құрал болып табылады және
мемлекеттік бюджет бөлігін қалыптастыруда қаржы ресурсының басым бөлігін
жұмылдыруды қамтамасыз етеді. Салықтық түсім түрлері, олардың әрқайсысына
назар аудару механизмі зандылық тәртіпте және сәйкесінше мемлекеттік
басқару органдарымен бекітіліп анықталады. Салықтар фискалды, экономикалық,
әлеуметтік мағынаға ие. Мемлекет көмегімен елдегі экономикалық процестерді
белсенді реттей алады: қоғамдық өндірістің дамуына мүмкіндік тудырады
немесе оның өсу қарқынын ұстап тұрады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі- Қазақстанда
бюджеттік кірістің негізгі бөлігі (80%-ға дейін) салықтық түсім есебінен
және елдің әлеуметтік-экономикалық даму көлемінен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-салықтың экономикалық мазмұнын оқу, елдегі
салық салу механизімі және оның мемлекет бюджетінің кіріс бөлігіне әсер
етуін талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей тапсырмалар
көзделген:
1. Салық генезисін және салық эволюциясын үйрену;
1. Салықтың экономикалық маңызын ашу;
2. Қазақстан Республикасының негізгі салықтарын оқу, сондай-ақ оларды
есептен шығару және төлеу тәртібі;
3. Мемлекеттік бюджетке салықтық төлем түсімдерін талдау;
4. Ел бюджетін қалыптастырудағы салықтық түсімдер ролін сипаттау;
5. Шетел салық салу сұрақтарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтың дамуын және пайда
болуы олардың тарихы қарастырылады, сондай-ақ экономикалық мазмұны ашылып
ұсынылады.
Ал, екінші тарауда Қазақстан Республикасының төлемдері және есептен
шығару тәртібі зерттеледі, бюджеттегі олардың түсімдерін талдау, ел
экономикасындағы салықтың ролі анықталады.
Үшінші тарауда дамыған жетекші елдердің салық салудағы шетелдік
тәжірибесі қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары, нормативтік және заң актілері, отандық және
жетекші шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, монографиялары, мерзімді
басылым мақалалары, кезеңді басылымдардағы ақпараттар, статистикалық
материалдар болып табылады.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқаудың талаптарына сай орындалған.
1 СалықтАРДЫҢ экономикалық маҢызы, мӘні жӘне оның объективті
қажетілігі
1. Салықтар генезисі және эволюциясы
Салықтың экономикалық құбылыс ретінде туындауы және қызмет етуі
мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Әр мемлекет өзінің меншік қаржылық
базасына ие болған жағдайда ғана өмір сүре алады, қысқаша айтқанда өз
қызметтерін сатып-өткізу процессінде туындайтын шығындарды жабу және өз
құралдарын қамтамасыз ету үшін ақшасы болғанда іс жүзіне асырады. Сонымен
қоса, ақша материалдық өндіріс сферасында өнім болып табылады оған, басқару
қызметіне ие мемлекет қызметтері жатпайды. Басқаша айтқанда барлық
мемлекеттік қызметі ретінде және жеке қарастырылатын нақты мемлекеттік
қызметкердің еңбегі қоғамдық-игі сипатқы ие белгілі кұн ретінде ақша
шығатын сол өнімді шығармайды. Бұл мемлекеттік күшімен басқа жердей іздеу
керек болады. Мемлекеттен ақша табу “мемлекеттің қаржы қорын кұру” және
“мемлекеттің қызмет етуін қамтамасыз етуге қажет ақшалай құралдарын
жұмылдыру” деп атауға қабылданған оның қаржылық қызметі элементтік мазмұнын
құрайды.
Мемлекет ақшалай қаражаттарды әр түрлі тәсілдермен табады. Бір
жағдайларда ол мемлекетке өз меншігінен (иеленушіден) ерікті ақша беру
тәсілін пайдаланады. Мұндай тәсілдің классикалық мысалы, мемлекеттік
қарыздар (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда мемлекеттен ақша табу
еріксіз түрде алым алу жолымен жүзеге асады, ол жерде классикалық мысал
реттінде салық шығады.
Салықтар (ертеде оларды “алым” деп атаған) әскери өніммен бірге ең
көне мемлекетпен өзіне ақша табу тәсілі болып табылады.
Бастапқыда мемлекеттік ұйымның салық салу нысанының ең көне түрі
құрбандыққа шалуды айтуға болады. Ол тек қана ерікті салық болған жоқ.
Құрбандыққа шалу заңмен бекітілген және осылайша еріксіз түрде күшпен
алынған жинақ немесе төлем бола бастады. Сондай-ақ алымның пайыздық
ставкасы ашық болған. Моисейдің бес кітабында және әр ағаштың өнімі, жер
өнімінен ондығы құдайға жатады. Сонымен, алғашқы салық ставкасы алынған
табыстың 10% құрады.
Салықсалудың өзіндік жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан.
Мұнда салықтар бұрыннан зекет ретінде алынған (жер рентасы-мал шаруашылығы
аудандарындағы малдардың 20-шы бөлігі), ұжым (егіннің 10-шы бөлігі),
өйткені малшылар феодалға жататын жерге көшіп жүргендіктен. Сонымен қоса
олар қырмен көшіп жүрген сұлтандар мен хандарды әскер жеткізіп беру, оларды
әскери қару-жарақпен, тамақпен қамтамасыз етуге, өзінін феодалына соғым,
сыбаға беруге міндетті болды. Ал соғыс уақытында ірі кіріс көзі болып
малдан басқа әскери олжа (ясыр) табылды.
XVII ғасырда Тәуке хан кодифицирленген қарапайым құқық (“адата”)
нормасын құрады, тарихта Тәуке заңдары деген атпен танымал.
Басқада ұрпақ арасында, қазақтың феодалдық қоғамының әртүрлі әлеуметтік
табысын таныстырушы мүліктің қатынасын тәртіпке келтіретін, “Тәуке
заңдарының” бірін “кұн” орнатты жеті есе көлемде қайтыс болған сұлтан
немесе қожаның туыстарына төлеу, ал құн өніміне кінәлігі иттік өнімі сияқты
айыппұл салынады; сұлтанға немесе қожаға жәбір көрсеткені үшін жә
бірленушіден “айып” 9 бас мал айыппұл алынады, ал төбелес үшін “27 бас”.
Айыппұл төлеген жағдайда феодал жәбірленушіден немесе оның туысынан
малдарын ”барымта” алуға құқығы болды.
1841жылғы Жәңгір ханның жарғысы бойынша зекетті, ақшалай нысанда
күміспен, ал салым ақшамен алынады. Бұл қазақ салымының дамуында жаңа
кезеңде тудырды-жоғары дәрежелі тауарлы өндіріске қол жеткізу.
Жоғарыда атап өткен алымдардан басқа 1-ші орданың қазақ халқы көптеген өзге
еш жерде тіркелмеген салықтық төлемдер әкелді. Сонымен қатар, ол қазақ
жеріне мал жаюға акциз, ішкі жерлердегі ордадан алшақ тұрып жатқаны үшін
“киіз үйге алым” төлеуге, тұрғын халықтан жұмыскерлер жалдағаны үшін
“билеттік алым” деп аталатын төлемдерді енгізуге міндетті болды. Сол
кездердегі Ерте заманғы өмірде салық салуға қарсылық болды. Афинада мысалы,
тәуелсіз азаматтық айырмашылығы ол салық төлеуге міндетті болмады. Басқа іс-
ерікті салық төледі. Тек ірі шығындар болғанда, халықтық жиналыс немесе
үкімет кірістен пайыз шығарып тастауды орнатты.
Кәзіргі заманның көптеген мемлекеттері Көне заманның қайнар көзінен шығады.
Алғашында барлық мемлекеттер Рим қаласынан және сол жерге жақын елдерден
тұрды. Бейбітшілік кезде салықтар болған жоқ, қаланы басқарудағы шығын өте
аз мөлшерде болды, өйткені сайланған магистраттар өз міндеттерін орындап
отырды арасында өз меншік қаражаттарын салып отырды. Шығыстың басты
статьясын қоғамдық жерлер құрылымы құрады. Бірақ әскери заманда Римнің
бұйымдары өз жетістіктерімен байланысты салық салды. Салық сомасын анықтау
5 жыл сайын сайланған үкіммен жүргізіліп отырды. Көріп отырғандай сол кезде
кіріс туралы декларацияның негізі құрыла бастады. Кейінірек, Риммен жаулап
алынған жаңа қала-колониялардың салық жүйесіне өзгертулер енгізілді.
Колонияда кінәлі және коммуналды (жергілікті) салықтар болды. Римнің
маңайында тұратын Римдік тұрғындар жергілікті сондай-ақ мемлекеттік
салықтар төледі.
Рим провинциясында кірістің негізгі көзі жер салығы болып табылады.
Орташа оның ставкасы жер участігінің кіріс бөлігін құрады. Дегенмен, салық
салудың ерекше нысандары қойылды, мысалы жүзімдікті қоса алғандағы жеміс
ағаштарының мөлшеріне салық. Салық меншіктің басқада түрлеріне салынады:
жылжымайтын мүлік, тірі инвентарь, бағалы заттар әр тұрғын бәріне ортақ
алым төледі.
Рим империясында тікелей салықтан басқа, қосымша салықтар да болды.
Осылайша, тікелей және қосымша бөлу ертеден белгілі, былай бөлудің
критериясы болып тұтынушыларға салық салудың теориялық мүмкіндігі табылды.
Берілген критеридің болжауынша, тікелей салықты төлеуші болып мүлікке ие,
кіріс табатын және тағы басқа тобына, қосымша салықты төлеуші болып,
тауарды тұтынушы саналады, оған салық бағаға қосымша құн салу жалпымен
салынады. Бұл тек теориялық көзқарас, тәжірибеде ол басқаша болуы мүмкін.
Тікелей салықтар нақты жағдайларда сондай-ақ бағаның өсу механизмі арқылы
аударылуы мүмкін. Қосымша салықтар тұтынушыға барлық кезде толық көлемде
аударылмайды, өйткені нарық тауарды жоғары бағада қабылдайды.
Көне Римде қосымша салықтың маңыздысы болып айналымның салық ставкасы
әдетте 1%; құңдарымен саудаланудағы ерекше салық ставкасы 4%; құлдарды
босатудан салық ставкасы олардың нарықтық бағасымен 5%. Бұл салық тек Рим
тұрғындарына салынды. Салық мақсаты сипатқа ие болды. Алынған қаражаттар
кәсіпкер жауынгерлерді зейнетақымен қамтамасыз етуге бағытталды.
Көне Римнің көптеген салт-дәстүрлері Византияға да ауысты. VII ғасыр ерте
Византиялық дәуірде қосымша тікелей салықтың 21 түрі болды. Солардың
ішінде: жер салығы, әскерді дамытуға салық, жылқы сатып алуға салық әскери
күнәдан арылу үшін рекруттерге салық, тауарларды сатуға баж салығы (10-
12%), мемлекеттік актілерді шығаруға баж салығы және тағы басқа.
Византияда кен тәжірибеленген салықтар: флот құрылымына, әскери
контингенттерді асырау және тағы басқа.
Бұдан кейінірек Ресейде қаржылық жүйелер қалыптаса бастады. Қазынаның
негізгі көзі болып дань табылды. Бұл алғашқыда тұрақсыз болды, ал кейінірек
тікелей салық бола бастады.Дань екі тәсілмен алынды: жеткізіп салумен, олар
Киевке әкелінгенде, және адамдармен шивун немесе князьдің қол
астындағылардың оның артынан өздері барғанда.
Қосымша салық салу сот бажы және сауда бажы нысанымен жүзеге асты “Сақау”
бажы тау арқылы тауар өткізгені үшін, ал “Тасымал” бажы өзен арқылы, “қонақ
жай”-нарық орнатуға құқылы болған үшін алынды. “Барлық”және”өлшем” бажы
тауарды өлшеумен байланысты орнатылды.
Ерте кездегі қазіргі заман мемлекет жаңа тарихта XVI-XVII ғасыр Еуропада
пайда болды. Бұл мемлекетте әрі салық теориясы болған жоқ. Яғни ірі тұрақты
салық болған жоқ, сондықтан парламенттер басқарушыға кездейсоқ салықтар
енгізуге және жаза қолдануға рұқсат берді. Салық төлеушілер болып 3-ші
дәрәжәге жататын, яғни жергілікті тұрғындар беделді ортадан шықпаған қала
адамдары табылды. Салықтың құқық тұрақты түрде елдін қиыншылықтарында және
уақытты бөлу айналысының ортасында тұрды.
Тек XVII-XVIII ғасыр соңыңда Еуропалық елдерде қосымша және тікелей
салықтан тұратын рационалдық салықтық жүйені және сымбатты шешулі аппаратты
шығарған, әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Салықтарда ерекше ролді
акциздер алды. Әдетте ол шығатын және келетін тауарлардан алынды. Кейде
салық тек елге әкелінген,яғни одан тауар босайтын, экспортқа шығатын
салықтар тауарларға салынды. Акциз көлемі әдетте 5% тен 25% дейін ауытқыды,
қандайда бір салық салудың ғылыми мөлшері болған жоқ. Салықтар тұтыну
құрамы емес ірі кірістерді берді, бірақ олар сауданың дамуына аз үлесін
қосқан жоқ.
Тікелей салықтан негізгі кіріс көзі табыс салығынан және подушныйдан келді.
Бірақ буржуазия және шаруалар мемлекетке тікелей салық ретінде барлық
кірістің 10-15% түрінде берді.
Салық салу теориясының жоқ болуы, тәжірибелік шаралардың болмауы ауыр
салдарға әкелді. Тек XVIII ғасыр соңыңда Еуропада белсенді түрде салық
салудың тәжирбиесі және теория мәселелері туындай бастады. Оның негізін
қалаушы деп шатланд экономисі және философы Адам Смитті айтуға болады.
1.2 Салықтың экономикалық мазмұны
Салықтар-мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардан алынатын міндетті
төлемдер. Тарихи олар қоғамды антогеностикалық класстарға және мемлекеттің
пайда болуынан туындады, бұл “азаматтардың салымдары” бұқаралық үкіметті
қамтамасыз ету үшін.
Салық салу дамудың ұзақ жолын өтті, құл иеленушілік, одан кейін феодалдық
мемлекет өз қазынасын толтыру үшін пайдаланды. Құлиеленушілік кезінде олар
әртүрлі табиғи алым-салықтар ретінде және тәуелсіз халықтың еңбегіне
толықтыру ретінде өтеу: құлдарды эксплуатациялауға, сондай-ақ бағынушы
халықтар түрінде алынды. Тауар ақша қатынасының дамуына қарай салық ақшалай
түрге ауысты. Алғашқы ақшалай салық II ғасыр біздің эрамызда танымал Рим
империясындағы бар
халықтан алынған трибут адам басына салық болды. Жай-жайлап ақшалай салық
мынадай мемлекеттік салықтардан алып тастайды: даминдер және регамдар,
капитализмде мемлекеттің қаржылық ресурсын бастаушысы болып және мемлекет
кірісінің 9110-8110 қамтамасыз етеді.
Мемлекет тек аз ғана меншікке ие және олардан кірістер әдетте бюджеттік
кірістің 5-8% құрайды.
Барлық көптеген өндірістік қатынастар, өндірісті қолға алғандағы, бөлу,
айырбас және тұтыну, бөлістік қатынас қарқыны анықтайды, олардан салық
бөлініп шығады. Қоғамдық жинақ және ұлттық кірісті бөлу кезеңінде, әсіресе
соңғысын қайта бөлгенде, қаржылық қатынас құрылады және функцияланады,
сонымен қатар (салықтық қатынастар) қоғам мүшелері мен мемлекет арасындағы
салықтық қатынастар.
Салықтар жаңа құнды бөлу процесіне қатысып, өндірістік қатынастың
спецификалық нысаны, жалпы өндіріс процесінің бөлігі ретінде шығады.
Салықтың өндірістік қатынасының спецификалық нысаны олардың қоғамдық
мазмұнын қалыптастырады.
Салықтар, өндірістік қатынастың шектелген ортасын бейнелей отырып, бөлу
қатынасының тек бөлігі болып табылады. Ұлттық кірісті қайта бөлу процесіне
қатыса отырып материалдық өндірістік салықтық қатынасы өндірістік күшті
айырбасының талабымен өзгереді, толығымен олар өндірістік екінші сипатқа
ие. Ұлттық кірісті бөлуде салықтар мемлекеттен ақшалай нысанда жаңа құнға
ие болуды қамтамасыз етеді.
Ұлттық кірістің бұл бөлігі, елдің барлық тұрғындарынан күштеп
мобилизацияланған, орталықтанған мемлекеттің қаржы қорына айналады, яғни
оның өмір сүруінің негізіне. Мәжбүрлеу процесіне эквивалентті айырбассыз
құнның біржақтылығына (салық төлеушіден мемлекетке) ие, яғни сатып алу-
сатуға болмайды. Салық сомалары мемлекеттің меншігі болып және
еңбеккерлермен туындаған, жаңа құн есебінен қалыптасады.
Салықтар қоғамдық мазмұннан басқа материалдық негізге ие. Олар-мемлекеттен
саяси мәжбірлеу көмегімен алыстатылған және қосылған қоғам мүшелерінің
ақшалай кірістерінің бөлігі. Бұл экономикалық өмірде көрінетін құбылыс
салықтық материалды мазмұны ретінде шығады. Салық кірістерінің өсуі ұлттық
кірістің қоғамдастыруын білдіреді. Сондықтан екі сипатқа ие: өндірістік
қатынас спецификаның нысаны ретінде шығады (олардың қоғамдық мазмұны) және
ақшалай нысандағы құн бөлігі болып табылады (материалдық мазмұн).
Салық көзі болып-ұлттық кіріс болып табылады. Абстрактылы экономикалық
категорияларды қажетті өнім құнын қосқанда табылатын, материалдық өндіріс
сферасында жалданған жұмыскерлер еңбегімен жасалған ұлттық кіріс, шынайы
өмірде көрсетілген спецификалық нысанға ие: қажет өнім құны-жұмыс күші құны
нысаныңда немесе енбекақы, және толықтыру құны өнімі-пайыз, рента, пайда
нысанда шығады. Бұл алғашқы ұлттық өнімді бөлу салық маңызды орынға ие
екінші бөлімде толықтырылады. Салықтар жаңа құн бөлігі ретінде мемлекеттен
мәжбүрлеп жұмылдырады.
Ақшалай нысандағы ұлттық кіріс құнның бөлу процесінде, қаржылық қатынас
жинақтылығын толтырады: салықтық қатынас оны бөліп-бөліп көрсету. Сондықтан
салықтар ерекше экономикалық категория ретінде ғана емес сонымен бірге
қаржылық категория ретінде шығады.
Өзінің табиғи өмірінде салықтың қаржылық категориясы объективті сипатқа
ие, шынайы қаржылық қатынасты бейнелейді. Бұл категория барлық қаржылық
қатынасқа қатысты толық зандылықтарды бейнелейді, өйткені салықтар басқада
қаржы категорияларымен тығыз байланыста-мемлекеттік кірістер, мемлекеттік
несиелермен. Сонымен қоса салықтар қаржылық категориялар өзімен өзгеше
көріністерге ие қозғалыстың меншік нысаныңдағы шектер, яғни өзінің
функциялары, барлық жинақ қаржылық категорияларды бейнелейді.
Салық функциялары әлеуметтік-экономикалық мазмұны, ішкі мазмұнды
әшкерелейді, яғни берілген қаржы категориясына қоғамдық тағайындайды.
Қазіргі заманғы салықта салықтар келесі функцияларды орындайды:
Фискалды (бюджет) функция-барлық мемлекетке негізгі сипатта. Фискалды
функция арқылы салықтың негізгі қоғамдық белгісін жасайды-мемлекеттің қаржы
ресурсының қалыптасуы, бюджеттен тыс қорлар және бюджеттік жүйені
топтастыратын және меншік функциясын жүзеге асыру үшін қажетті (әскери-
қорғаныс, әлеуметтік табиғи қорғаушылық, басқарушылық және тағы басқа).
Басқа салық функциясы экономикалық категория ретінде салықтық түсім
мөлшерін бейнелейтін мүмкіндік пайда болады және қаржы ресурстарындағы
мемлекет мұқтаждарын салыстырады. Қорытынды функция көмегімен әрбір салық
каналына тиімділік бағаланады, салық саясатына және салық жүйесіне
өзгерістер енгізу шығарылады. Қаржы-салық қатынасының қорытынды функциясы
бөлу функциясы жағдайымен көрінеді. Салықтың қорытынды функциясын іске
асыру, салық тәртібінің толықтылығымен және тереңдігімен байланысты. Оның
мәні-салық төлеуші өз уақытында және толық көлемде салық заңдылығымен
орнатылатын төлемі.
Бөлу функциясы-салық жинай отырып, мемлекет сонымен бірге экономикаға
әртүрлі ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жузеге асырады, тұрғындар
арасындағы топтарды қайта бөліп, жағдайы төмендерді қолдайды және тағы
басқа. Мысал ретінде прогрессивті ставкадағы табыс салығын айтуға болады.
Салықтың негізгі функциясының бірі болып- өндіріс дамуының ықпал етуін
реттеу табылады. Бұл функцияның мәні жинақтау және тұтыну арасындағы
пропорцияны қамтамасыз етумен бекітіледі, яғни ағымдағы кіріс бөлігін алу
арқылы тұрғындардың мұқтаждықтарын шектеп және оларды өндірістің дамуына
бұрады.
Салықты реттеуде ынталандырушы және ұстанушы функциялары пайда болды.
Ынталандырушы функция-бұл экономикалық өсу стимулын, техника
лық жаңартуды, есеп беру-қарастыру және ғылыми-жұмыстарды жүргізу,
жергілікті халықтың өсуін құрайды.
Шектеу функциясы мемлекетке сондай немесе басқа өндірістер тиімді
еместігін бекітеді. Салық саясаты арқылы ол олардың дамуын шектеуді
қамтамасыз ете алады.
Мемлекет, жоғарыда көрсетілген салық функцияларын пайдалана отырып, салық
жүйесін анықтайды және олардың қалыптасу механизмін жетілдіреді.
Салық және олардың функцияларын шынайы базистік қатынасты бейнелейді, яғни
салық қатынастар қозғалысының объективті зандылықтары. Бұл қатынастар салық
механизмін құрайтын әр түрлі құрамдар арсеналы арқылы салық саясаты
мемлекетпен пайдаланылады (салық ставкасы, салық салу тәсілдері,
жеңілдіктері және тағы басқа).
Салық механизмі өзімен бірге салық салуды басқару тәсілдері және ұтымдық-
құқықтық нормасын көрсетеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан
береді және оны реттейді. Салық механизмі салық концепциясымен анықталады.
Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмін манипуляциялау арқылы,
мемлекет белгілі бір шектерде нарық шаруашылығы жағдайында экономикалық
өсуде ынталандыра алады немесе оны ұстап тұрады.
Салықты реттеу жеке тұтынуды, капиталдың жинақталуын, өндіріс құрылымын
елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық жиынның экономикалық
әсері жан-жақты болып табылады.
Бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз ету бөлігінің тиімді кепілі болып
бәрінен бұрын салық жүйесінің қарапайымдылығы табылады.
Мемлекеттік барлық салық жүйелері талпынуға міндетті салық салу қағидалары:
Салық қиыншылығын бөлу тең болуға қажетті, яғни әрбір қоғам
мүшесі мемлекет кірістеріне өз “үлесін” салуға міндетті. Берілген
принціпті жүзеге асыру әртүрлі үкіметтің қиын есебі болып табылады,
немесе салық қиыншылықтарын (дұрыс бөлуге жету арқылы) тұрғындардың
әртүрлі топтарын дұрыс бөлуге жету арқылы өте қиын. Салық қиыншылығы
экономика өзгерісіне ықпал ету тәсілімен жалтарма болуы мүмкін, яғни
өмір деңгейіне, пайдалылық деңгейіне және тағы басқаларға қарай
келесідей көрсетуге болады:
1) Салықтар әртүрлі тұлғалармен қабылданған экономикалық шешімдерге
ықпал етуге міндетті, яғни мұндай ықпал ету минималды болуы қажет.
2) Әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін салық саясатын
пайдалануда шаруашылық субъектілерін өзіне тартатын жою және
әртүрлі жеңілдік минимумына мәлімет болжамдайтын салық салу
әділдігін және теңдік қағидасын қадағалау керек.
3) Салық құрылымы экономиканың өсуіне және орнықтыру мақсатында салық
саясатын пайдалануға мүмкіндік тудыруы қажет.
4) Салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті, өздігімен талдауды
жібермейтін қарапайым және анық болуы тиіс.
5) Заңмен бақыланатын салықты басқаруда әкімшілік шығыстар төмен болуы
қажет.
Көрсетілген салықтарды салу классикалық қолдануда А.Смит өзі таби
ғатты зерттеу және халықтың бай болу себебін кітабында қалыптастырған. Бұл
қағидалар ескірмеген және біздің заманымызға дейін және кейде мемлекет
өзінің салық жүйесін құрғанда есепке алады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта отырып келесідей жасауға болады: салықтың
экономикалық мәні-олар мемлекетпен өзінің функцияларымен тапсырмаларын
жүзеге асыру үшін шоғырланатын жеке және заңды тұлғалардың ұлттық табысынан
нақты бір үлес алу арқылы экономикалық қатынастарды білдіреді.
1.3 Салықтардың жіктелінуі және олардың сипаттамасы
Нарыққа көшу, салық салу қағидаларын ойлап шығару, салық алу
тәсілдерін таңдау және салықтың қалыптасуымен байланысты көптеген
сұрақтарды шешу көптеген салық түрлерінің дамуына себеп болды.
Әр түрлі салық түрлерінің болуы, жинақ және төлемдер, төлеушілер
категориясына олардың ғылыми тобын және ортақ салық жүйесін шығарумен
ескеріледі.
Салық жүйесі-мемлекеттен салынатын, алым және баж, олардың құрылу
қағидалары және тәсілдері, салық жинақтылығы, сондай-ақ салық бақылауының
ұйымы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзіне салық жинақтылығын алым және
баж салығын, құқықтық нормаларды салық қатынастарын реттейтін, салық
оргнынының қызметтерін қосады.
Салық жүйесіндегі көрсетілетін негізгі талаптарға мыналар жатады:
1. Салық құрамы дұрыс анықталған болуы қажет. Ол үшін салық
заңдылығында елде алынатын салықтың толық тізімі болуы қажет.
2. Жүйе мынаған сәйкес келуі керек, яғни салық салудан жалтару салық
салынушыға тиімді болмауы керек.
3. Салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе салық төлемдерінің
дұрыстығына бақылауды жүзеге асыру үшін қажет .
4. Салық жүйесі салық салушыдан өндіріске қаражат салуды ниет ету
қажет.
5. Салық салу біржақтылығы, белгілі бір заңмен бекітілген салық
мерзімінде салықтар сол объектіге бір рет қана салынуы тиіс.
6. Салық салу ортасына жатпайтын заң актілеріндегі салық сұрақтарының
жағдайларына салық заңымен бекітілген сөзсіз приоритет нормасы.
Салықтың көптілігі, олардың көптеген белгілері және құрылуы салықтың
қажет класификациясын құрайды. Класификация негізінен әртүрлі жағдайы
мүмкін, соның ішінде:
1. әкімшілік белгі;
б) өндіріп алу нысаны;
в) салық көздері;
с) салық салу денгейі;
д) салықты пайдалануды бағыттау.
Әкімшілік белгімен, яғни салық енгізудегі өкілетті орган немесе заң
органдарымен сәйкесінше өкілеттілікпен, нақты орнатылған салық
ставкасы, тәртібі және өндіріп алу мерзімі. Салықтар, екі топқа
бөлінеді: орталық (федералды) және жергілікті. Берілген қағиданы
пайдалану салықтық тәжірбиеде біріншіден, мемлекеттік орналасу
екіншіден, салық салатын қағидаларымен, үшіншіден қоғамның
демократиялық қайта пайда болуымен анықталады.
Кеңес салық жүйесінде қазіргі кезде берілген принцип өзінің сатып-
өткізуін тапқан жоқ, ол салық кодексінде өзіне 9 түрлі салықты, 12
түрлі жинақтарды (алым-салық), ресурстік сипаттағы әртүрлі төлемдердің
9 түрін, мемлекеттік баж және кеден төлемдерінің 4 түрлі қосатын
барлық салық түрлерінің тізімі келтіріледі. Оларға жататындар:
корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосымша құнға салық,
акциздер, салықтар және недро өндірушілерге арнайы төлемдер,
әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдарына салық, мүлікке салық.
Салық салу нысанына қарай тікелей және жанама салықтар бөлінеді.
Тікелей салықтар-бұл мемлекеттен салық төлеушінің мүлкінен немесе кірісінен
алынатын салық. Тікелей салықта субъект және салық салушы-бір тұлға. Мұндай
салықтарға мысалы, жеке және заңды тұлғалар мүлкіне салық жатады.
Жанама салықтар тікелей салық төлеушінің кірісімен байланысты емес. Олар
тауар бағасына қосымша ақы немесе қызмет тарифінің өсуімен бекітіледі
(мысалы, акциздер және қосымша құнға салық).
Тікелей салықтар өзімен бірге жеке және нақты болып бөлінеді. Мұндай бөлу
салық салу объектісі құнының дәрежесімен жүзеге асады. Нақты салықтар
мүліктің жеке түрлерімен төленеді, олар ішкі белгілермен құрылған. Нақты
салықтар өз мәнінде төлеушілердін жеке қасиеттерін есепке алуға жарамайды
(жер салығы, бағалы қағаздарға салық).
Жекеменшік салығы заңды және жеке тұлғалардың тікелей кірісінен алынады.
Олар салынушы объектіден шыға отырыпоның жеке жағдайын және нақты төлеуші
кірісін есептейді. Жеке салық құрылуы салық төлеушінін төлемқабілеттілігі
есебінен негізделген.
Жанама салықтар өз сипатымен сондай-ақ біржақты емес. Олардың құрамында
акциздік, вексельдік, фискалдық монополия және кеден баж бейнеленеді. Жеке
акциздер жеке түрлерге немесе тауар тобымен құрылады. Жан-жақты акциз
түрлері болып қосымша құнға салық (ҚР), сатудан салық (АҚШ) табылады.
Жанама салықтар қарапайым алыммен айрықшаланылады: оларды пайдалану
өндіріс, төмендеуі жағдайында фискалды тиімділікті береді.
Салық көздерімен келесі салықтарды айырады:
а) салықтар, өнім құнына қосылатын (ҚҚС, майлау материалдарын сатып-
өткізуден салық және тағы басқа);
б) өнімнін өз құнына қосылатын салықтар (көлік құралдарына салы, жер
салығы және тағы басқа) ;
в) салық төлеуші кірісінен төленетін салықтар (табыс салығы, занды тұлға
мүлкіне салық және тағы басқа).
Салық салу денгейіне қарай үш топты бейнеленеді:
1) прогрессивті салық салу шындығы кіріс мөлшерімен өскенде немесе
басқа төлеуші объектіге. Бұл топ салықтарына мысалы, жеке тұлғалардан
табыс салығы, көлік құралдары иелеріне салық жатады;
2) регрессивті, салық салу қиындығы кіріс бөлігінен төмендегенде немесе
салық салудын басқа объектілеріне;
3) пропорционалды, салық салу қиындығы объект мөлшеріне және кіріс өсім
пропорционалды өзгергенде.
Жиналған төлемді пайдалануға бағытталумен байланысты салықтар жал
пы және арнайы болып бөлінеді. Біріншісі, мемлекеттін әр түрлі қажеттілікте
рін қаржыландыру үшін пайдаланылуы мүмкін. Екіншісі, мақсатты белгілеугі ие
және оларды алудан түскен қаржылық құрал нақты бір шараларды қаржыландыруға
қолданылады. Көбінесе салықтар жалпы болып табылады. Мақсатты салықтар жәй
кезде әлеуметтік бюджеттен тыс қордын кіріс көзі ретінде құрылады. Кейбір
елдерде бюджеттен тыс қордын пайда болуынын көзі болып келетін арнайы
салықтар қызмет етеді, мақсатты түрдегі пайдаланылатын құралдар. Мысалы,
салықтар-жол қорынын қалыптасу көзі: көлік құралдары иесінен
салық,автомобиль жолын пайдаланғаны үшін кәсіпорындардан және азаматтардан
мақсатты алым, және басқалары-міндетті болып табылады. Кенестік салық
тәжірибесінде мысал ретінде арнайы салық.
Қазақстан Республикасының жоғарыда көрсетілгендей Қазақстан Республикасы
Салық кодексіне сәйкес 2001 жыл 12 маусымынан бастап (ҚРСК 80 бабы)
салықтың тоғыз түрі төленеді. Әрбір салыққа қысқаша сипаттама беріп өтейік.
Корпоротивті табыс салығының үлес салмағы 55-60% шегінде ауытқитын салықтың
негізі болып табылады. Берілген салықты жарамды қаржылық нәтижеге кіріске
ие заңды тұлғалар төлейді. Корпоративтік табыс салығының ерекшелігі және
қызмет ету механизмі көрсетілген. (Кесте 1)
Кесте 1. Корпоративтік табыс салығы.
Корпоративтік табыс салығы
Берілген салық түрі негізіне жататын қажетті түсініктің бірі болып
Қазақстан Республикасы территориясында яғни заңды тұлғаның өмір сүріп
жатқан жеріне салықтың жауапкершілікті бейнелейтін резидент табылады.
Сонымен бірге резиденттер салықтың юрисдикциясы (территория сәйкесінше
салық заңдары ықпал ететін) шетел кіріс көздері қоса барлық көздердің
барлық кірістерінен салық ұсталады.
Жеке тұлға түріндегі жек табыс салығының ерекшелігі (Кесте 2)
ұсынылған. Өткен салық заңдылығында жалпы қабылданған салық тәжірбиесінен
шыға отырып жанама салықты құрастыру тәсілі қолға алынды. Бұл шет ел
терминалогиясы негізінде жоғарыда айтылып өткен корпоративті сондай-ақ
көрсетіліп жатқан жеке табыс салығына қызмет етті.
Кесте 2. Жеке табыс салығы.
Жеке тұлға резиденттер- бұл тұрақты Қазақстан Республика болатын,
өмірге қызығушылық орталығы республика аймағында орналасқан. Егер жеке
тұлға Қазақстан Республикасы 12 айлық мерзімде 183 күннен төмен емес
Қазақстан Республикасы жүрсе, онда ол салық мерзімінде тұрақты келіп
тұратын болып саналады. Осыған байланысты келесі шарттар орындалуы тиіс.
а) Қазақстан Республикасы азаматтығына немесе Қазақстан Республиксында өмір
сүруіне рұқсат;
б) Қазақстан Республикасының отбасы немесе жақын туыстары өмір сүрсе;
в) Отбасы мүшелерінін өзгеде негіздеріндегі немесе меншік құқығына жататын
жылжымайтын мүлік.
Республикадағы жағымды инвестициялық климат мақсатында жер қой
қойнауын өңдеушілерге тұрақты салық салу жетілдіріледі. Экономикадағы жер
қойнауын өңдеушілерге салық және арнайы төлемдер енгізу қажеттілігі
Қазақстан жер қойнауының әр түрлілігімен шартқа сай және осыған байланысты
пайдалы қазбалар, мұнай, табиғи газ, көмір, жер асты суы және тағы басқа
шығарып тастау. Жер қойнауын өңдеушілерге салық салу (Кесте 3) көрсетілген.
Кесте 3. Жер қойнауына салықсалу кестесі
Айта кету керек, Қазақстан Республика Үкіметінің роялти түрінде белгіленген
жер қойнауын пайдалануды шығарып тастау республика бюджетінің кіріс үлесін
құрайды. Роялти ретінде лецензиондық келісім шарт негізінде жатқан жер
қойнауын пайдалану үшін мемлекет тарапынан төлемдер айтылады. Роялти көлемі
ставкамен және есептесу базасы, салық объектісінен шыға отырып анықталады.
Роялти ставкасы пайданы сулар және жалпы таралғандардан шыға отырып,
пайдалық қазбаның барлық түрлері жобасы экономикасынан шыға отырып
келісімшартпен белгіленеді.
Әлеуметтік салық Қазақстан салық жүйесіне бертінде енгізілген салықты
сауықтыру болып табылады. Берілген салық түрін алудын бастапқы мақсаты
мемлекеттік зейнетақы, әлеуметтік қамтамасыз ету және медициналық көмек
көрсетуге азаматтар құқығын өткізу үшін қаражаттар жұмылдырумен
қорытындыланады. 1999 жыл қаңтарынан бастап әлеуметтік салықты енгізу
сондай-ақ әлеуметтік бағдарламаларға бюджеттін кіріс бөлігін қалыптастыру
үшін қажет болды. Әлеуметтік салықтын өмір сүру кезеңіне есеп беру және
базаға алынатын мөлшер ставкасына толықтырылады және көптеген өзгерістер
енгізілді. Сонымен бірге 2004 жыл 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Салық комитеті 317 бабынан жаңа редакциясына сәйкес,
әлеуметтік салық жеке табыс салығын есепке алу шкаласымен (жеке
жұмыскерлерге) әлеуметтік салық жұмыскерлерге есепке алынады. Ескертуіміз
керек, Қазақстанда 2 түрлі салық салу бар: әлеуметтік салық еңбегіне төлем
есепке алу және жұмыскерлер еңбекақысынан табыс салығын ұстап қалу.
Кәсіпкерлер және занды тұлғалар үшін қазіргі жағдайдағы салық салу
объектісі кестеде келтірілген. (Кесте 4)
Кесте 4. Әлеуметтік салықпен салық салу объектісі.
Жер салығына төлем енгізу мақсатымен рационалды пайдалануды құру, жер
негізі және күзет, жер құнарлығын жоғарылату, сондай-ақ жер қондырмаларымен
шараларды қаржыландыру арнайы қорын қалыптастыру, жергілікті пункті
қалыптастыруды дамытуды қамтамасыз ету және әртүрлі сападағы жерлерге ие
болуға әлеуметтік-экономикалық шарттарды теңестіру болып табылады. Жер
салығын төлеушілер болып салу объектісі жер учаскесіне ие жеке және занды
тұлғалар табылады. Айта кететін жай, салық бір жыл есебімен жер ауданына
жыл сайын тіркелген төлем түрінде бекітіледі.
Әр түрлі шаруашылық субъектілер үшін проблемалы салық болып жеке тұлғаларды
қоса алғанда мүлікке салық табылады, өйткені кәсіпорындармен де және
азаматтармен төленеді. Салық салу объектісі болып жылжымайтын мүлік
табылады. Ал жалпы қабылданған әлемдік тәжірибеде әділдік және қарапайым,
нейтралды сияқты жылжымайтын мүлікке салықты қалыптастыру қағидасы болады.
Жалпы мүлікке салық мемелекеттік бюджетке түсімдерінің қайнар көзі
болып табылады. Сондықтан жергілікті салық салу мен салық ставкасы белгілі
бір қағиданы ұстана отырып мүлүктің құны мен сипатына байланысты болады.
Салық төлеушінің міндеті оның төлемімен байланысты, яғни базаның оңтайлы
талдануы және мүліктін дұрыс бағалануы болып табылады.
Көлік құралдарына салықты жеке тұлғалар салынатын объектісіне меншік
құқығы болғанда төлейді, ал заңды тұлғалар және оның құрылымдық
бөлімдерінің меншік құқығы бар объектілерінің шаруашылықты жүргізілуіне
қарай төлейді. Бұл салықтың объектісікөлік құралдары болып табылады.
Акциздер жанама салықтың бір түрі болғандықтан, белгіленген бағаға немесе
мақсатқа қосылу түрінде бекітіледі және де ол пайдамен немесе салық төлеу
шінің мүлігімен байланысты болмайды.Тауар құнына қосылатын:
акциздер–акциздік деп аталады. Бұларға республика территориясында
өндірілетін және басқа да мемлекеттерден әкелінетін спирттік құрамы бар
және темекі өнімдеріне, бензин, жанар май, құнды металдардан жасалған
бұйымдар, электр жарығына және басқаларына. Сатып алушы акциздік тауарды
алса, онда акцизді төлеуші болып табылады,яғни сатушы мұнда акцизге
төленген соманы бюджетке төлеуге міндетті. Сонымен акциздің тауарларды
өндіретін, импорттайтын жеке және заңды тұлғалар акциздік қызмет түрін
жүзеге асырады.
Қосымша құн салығы- бұл табыс табатындардан алатын және тауардың
(қызмет және жұмыс) құнына қосылатын жанама салық түрі. ҚҚС бюджетке
төленетін төлем шығарылған тауар немесе қызметке есептелген салық сомасы
мен сатып алынған тауар және көрсетілген қызмет төленген салық сомасының
айырмасын көрсетеді. ҚҚС төлейтін тұлғалар ҚР-ның ҚҚС бойынша есепке
тіркелгендері болып табылады, яғни бұған мемлекеттік мекемелер және ҚР
территориясында тауар тасымалдайтын тұлғалар кірмейді. Салыну объектілері
болып : тауар (қызмет, жұмыс) өндірущілер және импорттық тауарлар.
Жалпы ҚҚС сипаттамасы оның әмбебаптылығын
да, яғни ол тауар мен қызметтердің барлық түрлерін қамтиды. Мұндай салық
түрінің негізгі бағыты қайта өндіру дағдарысын жою және нарықтан әлсіз
өндірушілерді ығыстыру болып табылады. Сондықтан ол өндірісті тежеу
саясатының элементі ролін атқарады.
2. Салық ҚАзақстан Республикасының мемлекет
тік бюджетінің негізгі табыс кӨздерінің бӨлігі ретінде
2.1 Қазақстан Республикасы бюджетінің табыс бөлігін қалыптасты
ратын салықты төлеу және жүргізу тәртібі
Шаруашылықтың нарықтық негізгі жалпы өндірісті реттеудің экономикалық
әдістерін қолдануды талап етеді. Бюджетке түсетін түсүмдер жүйесі қазір
түбірімен өзгертілді–ол салықтың төлем базасынан құрыла бастады, яғни заңды
және жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджет арасындағы қатынасы құқықтық
негізге көшті және ол заңмен реттеледі.
Жұмыстың бірінші бөлімінде республикада төленетін салықтардың негізгі
түрлері сипатталған. Оларды төлеу және аудару тәртібін қарастырайық.
Мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің қалыптасуында корпоративтік табыс
салығы үлкен роль атқарады, ол жалпы салық түсімдерінің көлемі жағынан өте
үлкен бөлігін алады. Салықтың түсім жиынтық жылдық табыс пен Қазақстан
Республикасының салық кодексіндегі көрсетілген түзетулер арасындағы
айырмамен анықталады.
Қазақстан Республикасының салық кодексінің 80 бабына сәйкес заңды
тұлғалардың жиынтық жылдық табысы туралы мәліметтер республика бойынша және
одан да басқа мемлекеттер шегінде салықтық кезен кезінде алынуы тиіс.
Жиынтық жылдық табысқа салық төлеушінің барлық табыс түрлері кіреді,
сонымен қатар :
1. Тауарды (қызмет, жұмыс) өткізуден түскен түсім ;
2. Ғимаратты, үймеретті, құрылысты, сонымен қатар амортизацияға жат пайтын
активтерді өз құнан артық сомада өткізгеннен түскен пайда ;
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсім ;
4. Күдікті міндеттемелерден түсім ;
5. Мүлікті жалға бергенен түскен пайда ;
6. Бұрын шегерілген өтемақысын алу ;
7. Қайтарымсыз алынған мүлік, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет ;
8. Дивиденттер, сыйақы және тағы басқа.
Жиынтық жылдық табысты алу алғандағы салық төлеушінің шығындары салық
салынатын табысты шегергенен кейін анықталынады, оған Қазақстан
Республикасының салық кодексі бойынша шегерімдерге жатпайтын шығындар
кірмейді.
Шегерімдерге келесілер жатады:
1. Жұмыс іссапарындағы және өкіл шығындары бойынша өтем ақы сомасы;
2. Сыйақы бойынша шегерімдер;
3. Төленген күдікті міндеттемелер шегерімі;
4. Күдікті талаптар шегерімі;
5. Резервтік қор аударымының шегерімдері;
6. Ғылыми зерттеу, жобалық, іздестірушілік және тәжірибелі – конструктор
лық жұмыстар шығыны шегерімдері;
7. Әлеуметтік төлемдер шығыны және тағы басқа.
Қазқстан Республикасының кодексінің 122 бабына сәйкес заңды тұлғалар
Салық салынатын табысқа түзетулер енгізеді. Мысалы, салық төлеушінің салық
салынатын табысынан 2 пайыз шегінде келесі шығындар алынып тасталуына
болады: біріншіден,салық төлеушінің нақтылық жағдайында әлеуметтік сала
объектісін қамтамасыз ету шығындарын, екіншіден, коммерциалық емес
ұйымдарға қайтарымсыз берілген мүліктер, үшіншіден, Қазақстан
Республикасының заңдылықтарына сәйкес жеке тұлғаларға мекен – жайлық
әлеуметтік көмек беру болып табылады.
Корпоративтік табыс салығын салықтық кезенде төлеу салық салынатын
табыстан, яғни түзетулерді қосқанда,шығындар соммасын алып тастау жолымен
алынады, яғни
Корпоративтік = Салықтық түзету + шығын +
Салық
Табыс салығы түсім лер – дар
ставкасы
Корпоативтік табыс салығының ставкалары ҚР салық кодексі негізіндегі
ақпараттармен құрылған. Оны төмендегі кестеден байқауға болады.
Кесте 5. Корпоративтік табыс салығының ставкалары.
Салық төлеушінің салықтық жүктемелеріне әсер ететін Ставка көлемі
көрсеткіштер
Заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығының 30 %
ставкасы
Жерді пайдаланатын заңды тұлғалардың салық ставкасы 10 %
Төлем көздерінің салық ставкасы 15 %
Резидент емес заңды тұлғалардың тұрақты мекемеде қызмет 15 %
жасайтының салықтық ставкасы
Салық төлеушілер салықтық кезен кезінде корпоративтік табыс салығын нақты
салықтық міндеттеме бойынша аванстық төлем арқылы төлейді.
Заңды тұғалар салықты жергілікті орны бойынша салықтық кезең кезінде айдын
20-сына дейін аванстық төлем түрінде төлеп отырады.
Салық төлеуші корпоративтік табыс салығын төлемін салық кезені
аяқталғанан кейін 10 күн ішінде кешіктірмей төлеуі тиіс, яғни декларация
тасырудың соңғы мерзімі болып табылады. Декларация тапсырудың соңғы мерзімі
келесі салық жылының 31 наурызы болып табылады.
Жеке табыс салығын төлейтіндер де тіркелген салық органдарына келесі
салық жылының 31 наурызына дейін (төлем тиіс) декларацияны тапсыруы тиіс.
Жеке тбыс салығын төлегенде салық салынбайтын табыс түрлері
қалыптастырылған:
1. Мекен – жайлық әлеуметтік көмек, жәрдем ақы мен өтемақы, яғни еңбек
ақыны қоспағанда;
2. Балаларға және асыраушы жандарға алынған алимент;
3. Еңбек міндетіне брысында жұмысшының денсаулығына зиан келген уақытта
төленетін өтем ақы;
4. Мемлекеттік бағалы қағаздардан және агенттік облигациялардың
операцияларынан түскен түсім.
Салық төлеушілердің мынадай табыс көздеріне төлемдер төленеді:
1. жұмыскердің табысы;
2. бір төлемдік пайда;
3. жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлегенде;
4. стипендиялар;
5. дивиденд, сыйақы, ұтыс түріндегі пайдалар;
6. келісім бойынша сақтандыру жинағаның табысы.
Жеке табыс салығын салық агенттері табысты төлеу уақытынан кешіктірмей
жинап алады. Бұл салық бойынша төленген табыспен есептеу салық агенттері
арқылы әр тоқсан бойынша, айдың 15-не дейін, яғни келесі есептік тоқсанда
көрсетіліп отырады. Қызметкердің табысы – жұмыс беруші төлейтін табыстан
салықтын шегерім сомасын алғандағы пайда болып табылады. Қызметкердің
табысына кез келген табыс түрі жатады, яғни жұмыс берушінің берген, ақшалай
немесе натуралды нысандағы төлемі, сонымен қатар жұмыс берушінің
материалдық, әлеуметтік көмегі немесе басқа да материалдық пайдасы болып
табылады. Жұмыскердің табысын анықтағанды, салынатын салым көздерінен,
салықтын жыл бойы әр ай сайынғы шегерімдерге жататындары мыналар:
1. Қазақстан Республикасының заңдылықтары бекіткен айлық есептік көрсеткіш
соммасының көлемі;
2. Жұмыскер отбасындағы әрбір мүшеге, асыраудағы жанның қай айдан бастап
пайда болғанын есептеу арқылы кететін айлық көрсеткіш көлемінің
соммасы.
Көрсетілген шегерімдер отбасының бір мүшесіне ғана, яғни салық
төлеушінің пайдасына қолданылады. Жұмыскер табысының жеке табыс салығы
жұмыскер табысының қолданылу жолымен есептеледі оны (Кесте 6) көруге
болады.
Салық ай сайынғы қорытынды тәртіп бойынша мемлекеттік органдар бекіткен
жағдайда аударылып немесе ұсталып отырады. Салық төлеушінің пайдасына
салынтайтын көздерге мыналар жатады: мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық
салынатын табысы, адвокатпен жеке меншік нотариустардың табысы.
Салық салынтайтын табыс көздері үшін салықты салық төлеуші өз еркемен,
салық салынбайтын көздер үшін салық шегерімі сомасы ставкасын қолдана
отырып төлеуге болады. Бұл салықтың пайда түрін 10 жұмыс күні көлеміндегі
жеке табыс салығы декларациясын тапсыру кезінде төлейді.
Кесте 6. 2000 жылға жеке табыс салығының ставкалары.
Салынатын табыс Ставка
15 еселік жылдық есептік Салынатын табыс сомасының 5 %
көрсеткішке дейін ( ЖЕК)
15 – 40 еселік жылдық 15 еселік ЖЕК + 8 сомасынан асатын
есептік көрсеткіш салық сомасы
40 – 200 еселік ЖЕК 40 еселік ЖЕК + 13 % сомасынан асатын
салық сомасы
200 – 600 еселік ЖЕК 200 еселік ЖЕК + 15 % сомасынан асатын
салық сомасы
600 – еселік ЖЕК және одан 600 еселік ЖЕК + 20 % сомасынан асатын
жоғары салық сомасы
Егер жұмыскер енбекақысы (12 еселік) бір жыл бойынша 12 еселік минималды
көлемді көрсететін болса, онда оның салық салынатын ставкасы “ 0 “ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz