Қазақ әдет – ғұрып құқығындағы келісім-шарт институты
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ.ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
1.1 Келісім . шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы
1.2 Келісім . шарт қатынастарының құқықтық бастаулары
1.3 Келісім . шарттың объектілері және субъектілері
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ.ШАРТТАРДЫ ТҮРЛЕРГЕ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
2.1 Отбасы қатынастарынан туындайтын келісім . шарттар (қалың мал, құйрық бауыр)
2.2 Туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім.шарттар (тамырлық, жұртшылық, қызыл көтеру)
2.3 Міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім.шарттар (сауын, аманат, ат майы)
2.4 Мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім.шарттар (енші, ата мұрасы)
2.5 Азаматтық айналымнан туындайтын келісім.шарттар (сатып алу.сату, айырбас, қарыз)
3 КЕЛІСІМ . ШАРТ НОРМАЛАРЫН ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ОНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
3.1 Келісім.шарт нормаларын орындауды қамтамасыз ету тетіктері және әдістері
3.2 Келісім.шарт нормаларын бұзғаны үшін жауапкершіліктің нысандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ.ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
1.1 Келісім . шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы
1.2 Келісім . шарт қатынастарының құқықтық бастаулары
1.3 Келісім . шарттың объектілері және субъектілері
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ.ШАРТТАРДЫ ТҮРЛЕРГЕ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЫСАНДАРЫ
2.1 Отбасы қатынастарынан туындайтын келісім . шарттар (қалың мал, құйрық бауыр)
2.2 Туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім.шарттар (тамырлық, жұртшылық, қызыл көтеру)
2.3 Міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім.шарттар (сауын, аманат, ат майы)
2.4 Мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім.шарттар (енші, ата мұрасы)
2.5 Азаматтық айналымнан туындайтын келісім.шарттар (сатып алу.сату, айырбас, қарыз)
3 КЕЛІСІМ . ШАРТ НОРМАЛАРЫН ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ОНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
3.1 Келісім.шарт нормаларын орындауды қамтамасыз ету тетіктері және әдістері
3.2 Келісім.шарт нормаларын бұзғаны үшін жауапкершіліктің нысандары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық жүйенің дамуы өзіндік ерекшеліктерге негізделе отыра, өрбіген болатын. Қазақ әдет құқығы қазіргі кезеңдегі құқық теориясында қалыптасқан ұғым-түсініктерде нормалар жүйесінен кейде, асып та жататын кездері болған. Былайша айтқанда, қазақ әдет құқығы өзінің аясы, көлемі бойынша ауқымды қатынастардан, элементтерден тұрды. Қазақ әдет құқығы жүйесіндегі нормалар мен институттарды зерттеу ісінде біз мәселенің осы қырына көңіл бөліп отыруымыз қажет. Дәстүрлі қазақ құқығында келісім-шарт қатынастары аясы кең, көлемді мәселелерді қамтитын, масштабтық құбылыс болып табылады. Келісім –шарт қатынастары, өзінің дамуы мен қалыптасуы жағынан ерекшеленеді. Оның басты ерекшеліктерінің қатарына, дәстүрлі қазақ құқығындағы келісім-шарт қатынастарының қазіргі азаматтық құқық саласында қалыптасқан ұғым-түсініктерге негізделмейтіндігінде. Келісім – шарт қатынастарының қазіргі негізде қалыптасқан сатып-алу, сату, айырбас, жалға беру т.б. барлығы қазақ даласына Ресей империясының келуімен қарқынды дами бастады.
Қазіргі кезеңдегі азаматтық құқық теориясында келісім-шарт қатынастары көп жағдайда азаматтық айналысқа негізделген мәселелерге бағытталған болып табылады. Ал қазақ әдет құқығында бұл мәселе өзгеше. Енді біз сөз кезегін қазақтың құқықтық ой тарихында және түсінігінде келісім-шарт қатынастарының негізделу бастаулары қандай болды, соған тоқталып өтейік.
Евразияның Батыс Сібір және Орталық Азия бөлімінде ХІ – ХІІ ғасырларда тайпалармен тайпалық бірлестіктердің интеграциялану нәтижесінде қазақ халқы қалыптасып, 15 ғасырда Қазақ Хандығының құрылуымен аяқталды. Сол жайлаулы кеңістікте руханилық пен әдептілік қағидалары негізінде түрік этносының тілдік мәдениеті қалыптасып өз бекінісін тапты, олардың ішінде қазақтың әдет ғұрып құқығы ерекше орын алды. Ұзақ даму жолынан өткен қазақ әдет ғұрып құқығы көптеген факторлардың әсерімен қалыптасты, олардың ішінде руханият пен әдептілік қағидалары ерекше орын алды. Қазақ қоғамының көшпелі өмір салты кең даланы игеруге септігін тигізді. Бұның өзі аса төзімділкті және қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық өмірінің қалыптасуының негізі болған жоғары руханилық қағидасын талап етті. Осылардың негізінде құралған көшпенділік өмір әрбір мүшесінен әділеттілікті, қонақжайлылықты, еріктілік пен жасы үлкенді сыйлау, сондай ақ бейбіт сүйгіштік пен бір біріне қол ұшын беруге талпыну сияқты қасиеттерді қалыптастырды. Мұның бәрі басқа құқықтық жүйелерден ерекшелене түскен қазақ әдет ғұрып құқығында көрініс тапты. Қазақ халқымен өмірлік тұрмыс жағдайларының әсерімен өңделген әдет ғұрып құқығы халықтың жалпы құқықтық көзқарастарын қамтып, көптеген ғасырлар бойы оны бірауыздан сақтау арқылы жүзеге асырылды.
Қазіргі кезеңдегі азаматтық құқық теориясында келісім-шарт қатынастары көп жағдайда азаматтық айналысқа негізделген мәселелерге бағытталған болып табылады. Ал қазақ әдет құқығында бұл мәселе өзгеше. Енді біз сөз кезегін қазақтың құқықтық ой тарихында және түсінігінде келісім-шарт қатынастарының негізделу бастаулары қандай болды, соған тоқталып өтейік.
Евразияның Батыс Сібір және Орталық Азия бөлімінде ХІ – ХІІ ғасырларда тайпалармен тайпалық бірлестіктердің интеграциялану нәтижесінде қазақ халқы қалыптасып, 15 ғасырда Қазақ Хандығының құрылуымен аяқталды. Сол жайлаулы кеңістікте руханилық пен әдептілік қағидалары негізінде түрік этносының тілдік мәдениеті қалыптасып өз бекінісін тапты, олардың ішінде қазақтың әдет ғұрып құқығы ерекше орын алды. Ұзақ даму жолынан өткен қазақ әдет ғұрып құқығы көптеген факторлардың әсерімен қалыптасты, олардың ішінде руханият пен әдептілік қағидалары ерекше орын алды. Қазақ қоғамының көшпелі өмір салты кең даланы игеруге септігін тигізді. Бұның өзі аса төзімділкті және қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық өмірінің қалыптасуының негізі болған жоғары руханилық қағидасын талап етті. Осылардың негізінде құралған көшпенділік өмір әрбір мүшесінен әділеттілікті, қонақжайлылықты, еріктілік пен жасы үлкенді сыйлау, сондай ақ бейбіт сүйгіштік пен бір біріне қол ұшын беруге талпыну сияқты қасиеттерді қалыптастырды. Мұның бәрі басқа құқықтық жүйелерден ерекшелене түскен қазақ әдет ғұрып құқығында көрініс тапты. Қазақ халқымен өмірлік тұрмыс жағдайларының әсерімен өңделген әдет ғұрып құқығы халықтың жалпы құқықтық көзқарастарын қамтып, көптеген ғасырлар бойы оны бірауыздан сақтау арқылы жүзеге асырылды.
1 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясатының басты мақсаты. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Юрист, 2008. – 32 б.
2 Ауешова Б.Т. Институт обязательства в обычном праве казахов и его значение в современности. Заң ғыл. канд. дисс.: 12.00.01. – Алматы, 2006. - 149 б.
3 Карандашева А.А. История договорного права ХҮ-ХХ вв. Дисс.на соиск. канд. юрид. наук.: 12.00.01. – Алматы, 2004. – с. 146.
4 Турсынкулова Д.А. Қазақ әдет құқығы бойынша өзара көмек (Асар) институты. Заң ғыл. канд. автореф.: 12.00.01. – Алматы, 2007. - 23 б.
5 Зиманов С.З. Древний мир права казахов и его истоки / Древний мир права казахов атты кітабында. Алматы. - 2001 ж.
6 Абай. Нақыл сөздер.- Алмата-Ата, 1983.-160 бет.
7 Әбіл Е. История Государства и права Республики Казахстан. – Астана 2000ж. – 100 бет.
8 Усеров Н.У. Исследование правового памятника Жеті Жарғы: з.ғ.к.-на аавторефератынан. - Алма-Ата: АН КазССР, 1977.- 24 бет.
9 Өзбек ұлы С. Хан Тауке и правовой памятник Жеті жарғы. – Алматы, 19987-88 бет.
10 Материалы по казахскому обычному праву / Сост.: Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. – Алматы: Жалын, 1998. – 464 с.
11 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVІІІ и первой половины XІX веков. – Алма-Ата 1960. – 296 б.
12 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алматы -1995 г. – 301 б.
13 Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы, 1994. – 280 с.
14 Аммиан Марцеллин. История. - Кн.31. - Киев,1908. Т.3.
15 Сиуңну. Хан кітабы. - Алматы: "Санат", 1998.
16 Қазақ совет энциклопедиясы / Жал. ред. Қ. Қаратаев. - Алматы, 1972.- 4 т. - 954 б.
17 Қуандықов Б.Ж. Әйтеке бидің билік – шешімдері. – Алматы: Өркениет, 2003. - 145 б.
18 Байболұлы Қ. Төле би. – Алматы: НБ-пресс, 1991.
19 Үш пайғамбар. – Алматы: Дәуір, 1992. – 184 б.
20 Гродеков В. Киргизы и кара киргизы Сыр-дарьинской обл. Алматы, 1888 - 380 б.
21 Зиманов С.З., Өсеров Н. "Жеті жарғы" жайлы, //Проблемы казахского обычного права. Алматы, 1989. – С.286.
22 Омарханов Қ. Дәстүрлі құқықтағы билер соты. 2 кітап, Алматы. – 2008. – 320 б.
23 Дәдебаев Ж. Әдет заңы және қазіргі заман немесе билер сотынан бүгінгі сотқа дейін // Заң газеті. – 1999. – 29 желтоқсан.
24 Абиль Е. История государства и права Казахстана: курс лекций. / 3-е изд. перераб. и доп. Караганда: ТОО Учебная книга, 2005. – 256 с.
25 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси - құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. – 176 б.
26 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 2004. – 312 с.
27 Мыңбатырова Н.Қ. Төле бидің мал-мүлік дауларын шешудегі биліктері // Заң және заман. - №1. – 2003. – 101-106 бб.
28 Артыкбаев Ж.О. Казахское общество: традиции и инновации. - Астана: Парасат әлемі, 2003. – 290 с.
29 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХYІІ – начале ХХ века. - Алма-Ата: Наука, 1971. - 633 с.
30 Өсерұлы Н. Ант беру мен қарғану // Заң газеті. – 1997. - 9 шілде.
31 Садри Максуди Арсал. Қазақтардың Тәуке ханнан қалған заңдары // Ана тілі. – 1992. – 21 мамыр.
32 Қоңыратбаев Ә. Шешендік сөздер дәстүрі // Жұлдыз. - №5. – 1984. – 102-103 бб.
33 История государства и права Казахской ССР. (под ред. С.С.Сартаева) Алма – ата: Мектеп, 1982. - Ч. 1. – 182 с.
34 Бихай С. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Алматы, 2001. – 552 б.
35 Қазақтың көне тарихы / Дайындаған М. Қани. Алматы: Жалын, 1993. - 400 б.
36 Қазақстан тарихы. / Көне заманнан бүгінге дейін 5 томдық. Алматы: Атамұра, 1998. – Т. 2. – 640 б.
37 Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлерімен әдет-ғұрыптары: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б.
38 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ-начале ХХ века. (Политико-экономический анализ). Алма-ата: Наука, АН КазССР, 1971. – C. 633
39 Артықбаев Ж.О. Жеті Жарғы - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні) Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2003. – 150 б.
40 Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. – Алматы. 1998. – 208 б.
41 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – Т. 1. - 720 б.
42 Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община (вопросы образования, эволюции и разложения). Изд. Академии Наук КазССР. Алма-ата – 1964. – С. 207.
43 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
44 Жоламан Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Баспа, 1998. – 256 б.
45 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы “Қазақ энциклопедиясының” Бас редакциясы, 2005. – 728 б. – 7 Т.
46 Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлерімен әдет-ғұрыптары: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: на тілі, 1994. – 80 б.
47 Омари Ж. Қаз дауысты Қазыбек би. – Астана: Фолиант, 2000. – 320 б.
48 Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. Изд. 3-е, доп. – Алматы: Дайк-пресс, 2000. – 604 с.
49 Толыбеков С.Е. Вопросы экономики и организаций кочевого скотоводческого хозяйства казахов в конце ХІХ - начале ХХ вв. //Труды Института экономики АН КазССР. 1957. - Т. 2. - с. 13.
50 Шахматов В.Ф. К вопросу о причинах относительной застойности патриархально-феодальных отношений у кочевников //Вестник АН КазССР. – Алматы, 1959. - N 5. - с. 39.
51 Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы сот билігінің кейбір мәселелері. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары / Құраст. З. Кенжалиев және т.б. - Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 166-175 бб.
52 Зиманов С.З. К оценке казахского права в истории мысли // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 15-24.
53 Зиманов С.З. Древний мир права казахов и его истоки // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 40 - 53.
54 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. – 370 с.
55 Нұрлыбай К.А. Бөкей ордасындағы сот / Право и государство. - 2000. - № 3. - 11 -13 бб.
56 Алимжан К. Суд биев как институт обычного права / Право и государства. – 1998. - №3. – С. 59-62
57 Қазақ ұлттық энциклопедиясы. Алматы, 1999. Т. 2. – 325 б.
58 Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы: Қаз.сов.энцик.бас баспасы, 1972. – Т. 1. - 216 б.
59 Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1994. – 62 б.
60 Қазақ ССР қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. - Т. 1. – 1984.
61 Қайырғалиева Қ. Қазақ ойлау мәдениетіндегі билер сөзінің орны // Ана тілі. - 2000. - 18 қыркүйек.
62 Жеңісұлы С. Ердің құны екі ауыз сөз // Заң. - 2001. - 3 қазан.
63 Жеті Жарғы: Бұрынғы қазақтардың ел билеу заңы // Айқап. – 1993. – 6 қараша.
64 Қазақ мақалдары мен мәтелдері. Алматы. – 1957. - 164 б.
65 Вяткин М. Очерки по истории Казахской ССР. – М.: 1971. –Т.1. – С. 117
66 Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті Жарғы. – Алматы: Санат, 1994. – 24 б.
67 Байболұлы Қ. Төле би. Алматы. - 1991. – 182 б.
68 Козлов Н.А. Обычное право киргизов 1882 // Вестник верховного Суда. – 1993. - №2. – С. 59.
69 Арын М.Г. Хан атулы қазығы, қара бұқараның азығы / Қазақ халқының би етуі жайында. Алматы: Саламат. – 1996. - №12. – 71 б.
70 Әбуталипов Н. Ордабасы Қожаберген. - Алматы, 1996. – 107 б.
71 Крахалев А. Древний суд биев. Дала уалаяты // Юридическая газета. – 1995. - №5. – 15 май.
72 Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. – Алматы. - 1995. - 10 б.
73 Проблемы Казахского обычного права. - Алматы. - 1989. – С. 29.
74 Өзбекұлы С. Абай және адам құқығы. - Алматы. - 1995. - 127 б.
75 Құдайбердіұлы Ш. Би һәм билік туралы ол Негимовтың Шешендік өнер – Алматы, 1997. – 193 - 194 бб.
76 Красовский Н. Область сибирьских киргизов. Материалы для географий и статистики России. – СПб.: 1989. – Ч. 3. – С.18-68.
77 Нұрлин А. Билер соты // Заң журналы. – 2002. №6. – 6 сәуір.
78 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 2. Т. – 632 б.
79 Шешендік сөздер / Құраст. Адамбаев Б. – Алматы: Отау, 1992. – 189 б.
80 Әйтеке би. – Алматы: Жеті жарғы. – 1998. - 87-бет.
81 Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия (2 кітап) / Құраст. Н. Дулатбеков., Ж. Артықбаев., З. Тайшыбаев. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 144 б.
82 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық, 2 басылым. - Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 1 Т. - 616 б.
83 Ақтайлақ би: Өлеңдер мен толғаулар, шешендік және билік сөздер / Құраст. Қорабай С.; М.О. Әуезов атын. әдебиет және өнер институты. – Астана: Елорда, 2003. – 205 б.
84 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVІІІ - первой половине XІX вв. -Алматы, 1981. - 209 с.
85 Самоквасова Д. Я., Путинцев М. Сборник обычного права сибирских инородцев // Центральный государственный исторический архив Ленинграда (ЦГИАЛ), Ф.1: Сибирский комитет; оп. 54, д. 28. - С. 19-58.
86 Вяткин М.П. К истории распада казахского союза // Очерки по истории Каз ССР. – Алматы, 1941. - С. 5 - 301.
87 Гейнс А.К. Сборник литературных трудов - СПб., 1898 –Т. 2 - 242 с.
88 Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет: теориялық мәселелері, тарихи тағылымы: Заң. ғыл. д-ры …дис. - Алматы, 1997. - 192 б.
89 Зиманов С.З. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане. - Алматы, 1970. - С. 1- 165.
90 Сэ Матан. Тарихнама. Ғұн тарауы. - Пекин, 1997. – 731 – 752 бб.
91 Мын Чыби. Дала мәдениеті және адамзат тарихы. - Пекин, 1999.-416 б
92 Бартольд В. В. Туркестанские друзья и почитатели // Очерки истории Семиречья. – Верный, 1898. - С. 502.
93 Самоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Обычаи киргизов. - Варшава: Изд-во Д.Я. Самоквасова, 1876. - С. 232 – 254.
94 Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имеющие, а отчасти и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу закона // Записки Оренбургского отделения ИРГО. - Казань, 1871. - Вып. 2. - С. 136.
95 Броневский Г.Б. Записки генерал-майора Броневского о Киргиз - Кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. - СПб., 1830. - С. 193 - 285.
96 Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз – казахов Большой орды и кара киргизов // Живая старина. - СПб., 1894. - Вып. 3 - 4. - С. 410.
97 Юшков С.В. История государства и права СССР. - М., 1947. 451 с.
98 Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии // Сборник государственных знаний. - СПб., 1874. - Т.1. – 240 с.
99 Струве В.В. Хрестоматия к стародавней истории. - Киев, 1910. - Т.11. - С. 27.
100 Өсерұлы Н. Шариат. - Алматы, 1996. - 17- 52 бб.
101 Левшин А.И. Описание киргиз - казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей. - СПб., 1832. - Т. 1- 3. – 656 с.
102 Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане: 1905 – 1917 гг. // Истарический архив Каз ССР. – Ф.4; оп. 1, д. 2794. – 148 с.
103 Гродеков Н.И. Киргизы и кара киргизы Сыр-Даринской области // Юридический быт. - Ташкент, 1889. – 245 с.
2 Ауешова Б.Т. Институт обязательства в обычном праве казахов и его значение в современности. Заң ғыл. канд. дисс.: 12.00.01. – Алматы, 2006. - 149 б.
3 Карандашева А.А. История договорного права ХҮ-ХХ вв. Дисс.на соиск. канд. юрид. наук.: 12.00.01. – Алматы, 2004. – с. 146.
4 Турсынкулова Д.А. Қазақ әдет құқығы бойынша өзара көмек (Асар) институты. Заң ғыл. канд. автореф.: 12.00.01. – Алматы, 2007. - 23 б.
5 Зиманов С.З. Древний мир права казахов и его истоки / Древний мир права казахов атты кітабында. Алматы. - 2001 ж.
6 Абай. Нақыл сөздер.- Алмата-Ата, 1983.-160 бет.
7 Әбіл Е. История Государства и права Республики Казахстан. – Астана 2000ж. – 100 бет.
8 Усеров Н.У. Исследование правового памятника Жеті Жарғы: з.ғ.к.-на аавторефератынан. - Алма-Ата: АН КазССР, 1977.- 24 бет.
9 Өзбек ұлы С. Хан Тауке и правовой памятник Жеті жарғы. – Алматы, 19987-88 бет.
10 Материалы по казахскому обычному праву / Сост.: Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. – Алматы: Жалын, 1998. – 464 с.
11 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVІІІ и первой половины XІX веков. – Алма-Ата 1960. – 296 б.
12 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алматы -1995 г. – 301 б.
13 Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы, 1994. – 280 с.
14 Аммиан Марцеллин. История. - Кн.31. - Киев,1908. Т.3.
15 Сиуңну. Хан кітабы. - Алматы: "Санат", 1998.
16 Қазақ совет энциклопедиясы / Жал. ред. Қ. Қаратаев. - Алматы, 1972.- 4 т. - 954 б.
17 Қуандықов Б.Ж. Әйтеке бидің билік – шешімдері. – Алматы: Өркениет, 2003. - 145 б.
18 Байболұлы Қ. Төле би. – Алматы: НБ-пресс, 1991.
19 Үш пайғамбар. – Алматы: Дәуір, 1992. – 184 б.
20 Гродеков В. Киргизы и кара киргизы Сыр-дарьинской обл. Алматы, 1888 - 380 б.
21 Зиманов С.З., Өсеров Н. "Жеті жарғы" жайлы, //Проблемы казахского обычного права. Алматы, 1989. – С.286.
22 Омарханов Қ. Дәстүрлі құқықтағы билер соты. 2 кітап, Алматы. – 2008. – 320 б.
23 Дәдебаев Ж. Әдет заңы және қазіргі заман немесе билер сотынан бүгінгі сотқа дейін // Заң газеті. – 1999. – 29 желтоқсан.
24 Абиль Е. История государства и права Казахстана: курс лекций. / 3-е изд. перераб. и доп. Караганда: ТОО Учебная книга, 2005. – 256 с.
25 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси - құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. – 176 б.
26 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 2004. – 312 с.
27 Мыңбатырова Н.Қ. Төле бидің мал-мүлік дауларын шешудегі биліктері // Заң және заман. - №1. – 2003. – 101-106 бб.
28 Артыкбаев Ж.О. Казахское общество: традиции и инновации. - Астана: Парасат әлемі, 2003. – 290 с.
29 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХYІІ – начале ХХ века. - Алма-Ата: Наука, 1971. - 633 с.
30 Өсерұлы Н. Ант беру мен қарғану // Заң газеті. – 1997. - 9 шілде.
31 Садри Максуди Арсал. Қазақтардың Тәуке ханнан қалған заңдары // Ана тілі. – 1992. – 21 мамыр.
32 Қоңыратбаев Ә. Шешендік сөздер дәстүрі // Жұлдыз. - №5. – 1984. – 102-103 бб.
33 История государства и права Казахской ССР. (под ред. С.С.Сартаева) Алма – ата: Мектеп, 1982. - Ч. 1. – 182 с.
34 Бихай С. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Алматы, 2001. – 552 б.
35 Қазақтың көне тарихы / Дайындаған М. Қани. Алматы: Жалын, 1993. - 400 б.
36 Қазақстан тарихы. / Көне заманнан бүгінге дейін 5 томдық. Алматы: Атамұра, 1998. – Т. 2. – 640 б.
37 Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлерімен әдет-ғұрыптары: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б.
38 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ-начале ХХ века. (Политико-экономический анализ). Алма-ата: Наука, АН КазССР, 1971. – C. 633
39 Артықбаев Ж.О. Жеті Жарғы - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні) Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2003. – 150 б.
40 Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. – Алматы. 1998. – 208 б.
41 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – Т. 1. - 720 б.
42 Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община (вопросы образования, эволюции и разложения). Изд. Академии Наук КазССР. Алма-ата – 1964. – С. 207.
43 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
44 Жоламан Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Баспа, 1998. – 256 б.
45 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы “Қазақ энциклопедиясының” Бас редакциясы, 2005. – 728 б. – 7 Т.
46 Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлерімен әдет-ғұрыптары: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: на тілі, 1994. – 80 б.
47 Омари Ж. Қаз дауысты Қазыбек би. – Астана: Фолиант, 2000. – 320 б.
48 Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. Изд. 3-е, доп. – Алматы: Дайк-пресс, 2000. – 604 с.
49 Толыбеков С.Е. Вопросы экономики и организаций кочевого скотоводческого хозяйства казахов в конце ХІХ - начале ХХ вв. //Труды Института экономики АН КазССР. 1957. - Т. 2. - с. 13.
50 Шахматов В.Ф. К вопросу о причинах относительной застойности патриархально-феодальных отношений у кочевников //Вестник АН КазССР. – Алматы, 1959. - N 5. - с. 39.
51 Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы сот билігінің кейбір мәселелері. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары / Құраст. З. Кенжалиев және т.б. - Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 166-175 бб.
52 Зиманов С.З. К оценке казахского права в истории мысли // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 15-24.
53 Зиманов С.З. Древний мир права казахов и его истоки // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 40 - 53.
54 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсакских орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. – 370 с.
55 Нұрлыбай К.А. Бөкей ордасындағы сот / Право и государство. - 2000. - № 3. - 11 -13 бб.
56 Алимжан К. Суд биев как институт обычного права / Право и государства. – 1998. - №3. – С. 59-62
57 Қазақ ұлттық энциклопедиясы. Алматы, 1999. Т. 2. – 325 б.
58 Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы: Қаз.сов.энцик.бас баспасы, 1972. – Т. 1. - 216 б.
59 Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1994. – 62 б.
60 Қазақ ССР қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. - Т. 1. – 1984.
61 Қайырғалиева Қ. Қазақ ойлау мәдениетіндегі билер сөзінің орны // Ана тілі. - 2000. - 18 қыркүйек.
62 Жеңісұлы С. Ердің құны екі ауыз сөз // Заң. - 2001. - 3 қазан.
63 Жеті Жарғы: Бұрынғы қазақтардың ел билеу заңы // Айқап. – 1993. – 6 қараша.
64 Қазақ мақалдары мен мәтелдері. Алматы. – 1957. - 164 б.
65 Вяткин М. Очерки по истории Казахской ССР. – М.: 1971. –Т.1. – С. 117
66 Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті Жарғы. – Алматы: Санат, 1994. – 24 б.
67 Байболұлы Қ. Төле би. Алматы. - 1991. – 182 б.
68 Козлов Н.А. Обычное право киргизов 1882 // Вестник верховного Суда. – 1993. - №2. – С. 59.
69 Арын М.Г. Хан атулы қазығы, қара бұқараның азығы / Қазақ халқының би етуі жайында. Алматы: Саламат. – 1996. - №12. – 71 б.
70 Әбуталипов Н. Ордабасы Қожаберген. - Алматы, 1996. – 107 б.
71 Крахалев А. Древний суд биев. Дала уалаяты // Юридическая газета. – 1995. - №5. – 15 май.
72 Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. – Алматы. - 1995. - 10 б.
73 Проблемы Казахского обычного права. - Алматы. - 1989. – С. 29.
74 Өзбекұлы С. Абай және адам құқығы. - Алматы. - 1995. - 127 б.
75 Құдайбердіұлы Ш. Би һәм билік туралы ол Негимовтың Шешендік өнер – Алматы, 1997. – 193 - 194 бб.
76 Красовский Н. Область сибирьских киргизов. Материалы для географий и статистики России. – СПб.: 1989. – Ч. 3. – С.18-68.
77 Нұрлин А. Билер соты // Заң журналы. – 2002. №6. – 6 сәуір.
78 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 2. Т. – 632 б.
79 Шешендік сөздер / Құраст. Адамбаев Б. – Алматы: Отау, 1992. – 189 б.
80 Әйтеке би. – Алматы: Жеті жарғы. – 1998. - 87-бет.
81 Мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия (2 кітап) / Құраст. Н. Дулатбеков., Ж. Артықбаев., З. Тайшыбаев. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 144 б.
82 Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық, 2 басылым. - Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 1 Т. - 616 б.
83 Ақтайлақ би: Өлеңдер мен толғаулар, шешендік және билік сөздер / Құраст. Қорабай С.; М.О. Әуезов атын. әдебиет және өнер институты. – Астана: Елорда, 2003. – 205 б.
84 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVІІІ - первой половине XІX вв. -Алматы, 1981. - 209 с.
85 Самоквасова Д. Я., Путинцев М. Сборник обычного права сибирских инородцев // Центральный государственный исторический архив Ленинграда (ЦГИАЛ), Ф.1: Сибирский комитет; оп. 54, д. 28. - С. 19-58.
86 Вяткин М.П. К истории распада казахского союза // Очерки по истории Каз ССР. – Алматы, 1941. - С. 5 - 301.
87 Гейнс А.К. Сборник литературных трудов - СПб., 1898 –Т. 2 - 242 с.
88 Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет: теориялық мәселелері, тарихи тағылымы: Заң. ғыл. д-ры …дис. - Алматы, 1997. - 192 б.
89 Зиманов С.З. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане. - Алматы, 1970. - С. 1- 165.
90 Сэ Матан. Тарихнама. Ғұн тарауы. - Пекин, 1997. – 731 – 752 бб.
91 Мын Чыби. Дала мәдениеті және адамзат тарихы. - Пекин, 1999.-416 б
92 Бартольд В. В. Туркестанские друзья и почитатели // Очерки истории Семиречья. – Верный, 1898. - С. 502.
93 Самоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Обычаи киргизов. - Варшава: Изд-во Д.Я. Самоквасова, 1876. - С. 232 – 254.
94 Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имеющие, а отчасти и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу закона // Записки Оренбургского отделения ИРГО. - Казань, 1871. - Вып. 2. - С. 136.
95 Броневский Г.Б. Записки генерал-майора Броневского о Киргиз - Кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. - СПб., 1830. - С. 193 - 285.
96 Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз – казахов Большой орды и кара киргизов // Живая старина. - СПб., 1894. - Вып. 3 - 4. - С. 410.
97 Юшков С.В. История государства и права СССР. - М., 1947. 451 с.
98 Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии // Сборник государственных знаний. - СПб., 1874. - Т.1. – 240 с.
99 Струве В.В. Хрестоматия к стародавней истории. - Киев, 1910. - Т.11. - С. 27.
100 Өсерұлы Н. Шариат. - Алматы, 1996. - 17- 52 бб.
101 Левшин А.И. Описание киргиз - казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей. - СПб., 1832. - Т. 1- 3. – 656 с.
102 Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане: 1905 – 1917 гг. // Истарический архив Каз ССР. – Ф.4; оп. 1, д. 2794. – 148 с.
103 Гродеков Н.И. Киргизы и кара киргизы Сыр-Даринской области // Юридический быт. - Ташкент, 1889. – 245 с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 115 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 115 бет
Таңдаулыға:
БЕРДІБАЕВА ӘЛИЯ ҚАРТБАЙҚЫЗЫ
Қазақ әдет – ғұрып құқығындағы келісім-шарт институты
Алматы 2008
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ-ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН 9
РОЛІ
1.1 Келісім – шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы 9
1.2 Келісім – шарт қатынастарының құқықтық бастаулары 22
1.3 Келісім – шарттың объектілері және субъектілері 26
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ–ШАРТТАРДЫ ТҮРЛЕРГЕ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НЫСАНДАРЫ 34
2.1 Отбасы қатынастарынан туындайтын келісім – шарттар (қалың мал,
құйрық бауыр) 34
2.2 Туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар (тамырлық,
жұртшылық, қызыл көтеру) 39
2.3 Міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар (сауын,
аманат, ат майы) 51
2.4 Мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім-шарттар (енші, ата
мұрасы) 56
2.5 Азаматтық айналымнан туындайтын келісім-шарттар (сатып алу-сату,
айырбас, қарыз) 60
3 КЕЛІСІМ – ШАРТ НОРМАЛАРЫН ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ОНЫ
БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
67
3.1 Келісім-шарт нормаларын орындауды қамтамасыз ету тетіктері және
әдістері 67
3.2 Келісім-шарт нормаларын бұзғаны үшін жауапкершіліктің нысандары
96
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 116
ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ-ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
1.1 Келісім – шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық жүйенің дамуы өзіндік ерекшеліктерге
негізделе отыра, өрбіген болатын. Қазақ әдет құқығы қазіргі кезеңдегі құқық
теориясында қалыптасқан ұғым-түсініктерде нормалар жүйесінен кейде, асып та
жататын кездері болған. Былайша айтқанда, қазақ әдет құқығы өзінің аясы,
көлемі бойынша ауқымды қатынастардан, элементтерден тұрды. Қазақ әдет
құқығы жүйесіндегі нормалар мен институттарды зерттеу ісінде біз мәселенің
осы қырына көңіл бөліп отыруымыз қажет. Дәстүрлі қазақ құқығында келісім-
шарт қатынастары аясы кең, көлемді мәселелерді қамтитын, масштабтық құбылыс
болып табылады. Келісім –шарт қатынастары, өзінің дамуы мен қалыптасуы
жағынан ерекшеленеді. Оның басты ерекшеліктерінің қатарына, дәстүрлі қазақ
құқығындағы келісім-шарт қатынастарының қазіргі азаматтық құқық саласында
қалыптасқан ұғым-түсініктерге негізделмейтіндігінде. Келісім – шарт
қатынастарының қазіргі негізде қалыптасқан сатып-алу, сату, айырбас, жалға
беру т.б. барлығы қазақ даласына Ресей империясының келуімен қарқынды дами
бастады.
Қазіргі кезеңдегі азаматтық құқық теориясында келісім-шарт қатынастары
көп жағдайда азаматтық айналысқа негізделген мәселелерге бағытталған болып
табылады. Ал қазақ әдет құқығында бұл мәселе өзгеше. Енді біз сөз кезегін
қазақтың құқықтық ой тарихында және түсінігінде келісім-шарт қатынастарының
негізделу бастаулары қандай болды, соған тоқталып өтейік.
Евразияның Батыс Сібір және Орталық Азия бөлімінде ХІ – ХІІ ғасырларда
тайпалармен тайпалық бірлестіктердің интеграциялану нәтижесінде қазақ
халқы қалыптасып, 15 ғасырда Қазақ Хандығының құрылуымен аяқталды. Сол
жайлаулы кеңістікте руханилық пен әдептілік қағидалары негізінде түрік
этносының тілдік мәдениеті қалыптасып өз бекінісін тапты, олардың ішінде
қазақтың әдет ғұрып құқығы ерекше орын алды. Ұзақ даму жолынан өткен қазақ
әдет ғұрып құқығы көптеген факторлардың әсерімен қалыптасты, олардың ішінде
руханият пен әдептілік қағидалары ерекше орын алды. Қазақ қоғамының көшпелі
өмір салты кең даланы игеруге септігін тигізді. Бұның өзі аса төзімділкті
және қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық өмірінің
қалыптасуының негізі болған жоғары руханилық қағидасын талап етті.
Осылардың негізінде құралған көшпенділік өмір әрбір мүшесінен
әділеттілікті, қонақжайлылықты, еріктілік пен жасы үлкенді сыйлау, сондай
ақ бейбіт сүйгіштік пен бір біріне қол ұшын беруге талпыну сияқты
қасиеттерді қалыптастырды. Мұның бәрі басқа құқықтық жүйелерден ерекшелене
түскен қазақ әдет ғұрып құқығында көрініс тапты. Қазақ халқымен өмірлік
тұрмыс жағдайларының әсерімен өңделген әдет ғұрып құқығы халықтың жалпы
құқықтық көзқарастарын қамтып, көптеген ғасырлар бойы оны бірауыздан сақтау
арқылы жүзеге асырылды. Қазақтардың әдет ғұрып құқығында дәстүрлі сипатпен
қатар өмір ағымына қарай өзгеру қабілеттіліктері де көрініс табады. Бұл
орайда академик С.З. Зиманов былай деп жазады: “қазақ құқығының
Қазақстанның кең байтақ даласында болып өткен барлық өзгерістер мен
революцияларға қарамастан алғашқы кейпінде өмір сүргіштігі оның негізінде,
оның құқықтық жүйесінде адамның ерікті, шынайы бостандығының яғни адам мен
адамзаттың ұдайы талпынысына үндес рухани идеалдар және қағидалар
жатырғандығымен түсіндіріледі. Бұл қазақ құқығының узурпаторлар
қанжалдарымен олардың режимдерінен бекем болуының ең бірінші себептерінің
бірі” [5, 38 б.]
Осындай пікірлерді атай келе, қазақ қоғамы өмірінің реттеушісі болған
қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ғасырлар бойы өмірдің талай ағымына төзіп
келуін мынадай себептермен сипаттауға болады:
- руханият пен әдептілік қағидаларын дәріптейтін тайпалық және
қауымдық өркениеттің құқықтық әдет-ғұрпын ұзақ уақыт бойы
қолданылды;
- адамның рухани болымысы мен әділдік және бостандыққа талпынды;
- халықтың өзіне анағұрлым жақын шаруашылық – тұрмыстық көзқарасын
қалыптастыруға әсер ететін көшпенді өмір сүру ерекшеліктері бар.
Өндіріс пен товар айырбастаудың тұрмыстық және шаруашылық мұқтаждықты
қанағаттандыру қажеттілігімен анықталатын шынайы –патриархалдық сипаты
қазақтың әдет – ғұрып құқығының шарттық нормаларының қалыптасуына септігін
тигізді. Ешбір қоғам, оның экономикалық даму деңгейіне қарамастан товар
айырбастау, материалдық өнімді иемдену аясындағы қатынастарсыз және оларды
реттеу әдістерінсіз өмір сүре алмайды. Қауым мүшелері арасында жасалып
жатқан келісімдер оның тұрмысының әртүрлі тараптарына қатысты болып, жоғары
руханият қағидасына негізделді. Билердің міндеттемені бұзуға байланысты
даулар бойынша шығарған шешімдері әдет – ғұрып құқықтық нормалар негізінде
жасалып, аса даналықпен, әділеттілікпен ерекшеленді.
Сонымен қатар, қалыпты қазақ қоғамындағы шaрттық қатынастарды реттеген
әдет – ғұрып құқықтық нормалар ғажап еді, себебі олар бір жағынан өзінің
ішкі байланысы бойынша біртекті болса, екінші жағынан, басқа нормалармен
сыртқы байланыста болып, қоғамдық қатынастардың басқа да аяларында
қолданылуы әбден мүмкін еді (мыс. Қылмыстық не отбасылық). Осыған орай
қазақ қоғамында шарттық қатынастарды реттеген құқықтық нормалардың
ерекшеліктерін – олардың әмбебаптылығын бөліп қараған жөн болар.
Қазақ хандары әлсін - әлсін әдет – ғұрып құқығын кодификациялауға
тырысып отырды. Мәселен, қоғамдық санада шынайыланған әдет ғұрып құқығы
нормалары қазақ қоғамындағы шарттық қатынастарды реттеген құқықтық
нормалардың болғандығына жарық түсірген Қасым ханның қасқа жолы және Жеті
жарғы сияқты жазбаша әдет ғұрып құқығында өз көрінісін тапты.
XVІ ғасырда пайда болған Қасым ханның қасқа жолы біздің уақытқа дейін
толық көлемде сақталмаған, дегенмен бұл тарихи құжаттың сақталып қалған
үзінділері өткен жүз жылдықтың қазақ ағартушылары мен орыс зерттеушілеріне
белгілі бір көлемде оны қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Бұл құжаттар
ғалымдардың оның мазмұнын анықтап, қазақ қоғамындағы шарттық қатынастарды
реттеуге байланысты белгілі бір мәліметтерді алуға мүмкіндік берді. Еркін
Әбіл Қасым ханның қасқа жолы бес бөлімнен тұрды және құқықтық дәстүр
салттарының қолданылу біртектілігіне қарай кодификацияланған деп көрсетеді.
Олардың бірі, сатып алу-сату, айырбас, қарыз, сыйлау шарттары сияқты
шарттардың жекелеген түрлерін жасау мен орындауға байланысты нормаларды
шолып өтетін міндеттемелік қатынастарды реттеуге бағытталған бөлім болып
табылады. Бұл міндеттемелік қатынастардың ерекшелігі сол, патриархалдық-
шынайы қатынастар жағдайында қатынастар жекелеген әлеуметтік қоғам ішінде
пайда болатындықтан, қауымаралық не олардың ішіндегі қатынастар реттеліп
отырды [7, с. 100.].
XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың басындағы әдет ғұрып құқығының
кодификациялануының мысалы ретінде Тәуке ханмен жасалған "Жеті жарғы" деп
аталған әдет ғұрып құқықтық жинақты атап көрсетуге болады. Ол өткен
жүзжылдықтардағы қазақтың әдет – ғұрып құқығының негізгі ресми жинақтарының
бірі болып табылады.
Бұл жөнінде Н. Усеров Тауке хан үш жүзді біріктіруге, қазақ қоғамындағы
мемлекеттік бастаманы күшейтуге тырысты, сондықтан да болар, бұл жинақта
айырбас қатынастарын реттейтін нормалар жоқ. Бұл жинақта Тауке хан қазақ
қоғамының дамуының ерте кезеңіндегі құқықтық салт дәстүрді кодификациялап
ғана қоймай, көшпелі қоғамның жаңа жағдайларын да көздегендігін көрсетеді
[8, с. 17.].
С. Өзбекұлы өз еңбектерінде Тәуке хан қазақ халқының көрнекті
мемлекеттік қайраткері болды деп көрсетеді. Қазақ даласына жоңғар
қалмақтарының қысым көрсету алдында қазақ қауымының бірігуінің тарихи мәнін
ұғынған ол, біртұтас жинақ жасауға талпынды. Оның мақсаты бір ресми құжатта
әдет – ғұрып құқықтық нормаларын біріктіру болды, әрине басым күш қылмыстық
құқық нормаларына салынды. "Жеті жарғы" жеті бөлімнен тұрды, ол жесір мен
жетімнің жеке құқықтары мен туыстары мен қауымның оларға қатысты
міндеттемелерін реттеуге арналған міндеттемелік мүліктік қатынастарды
бекітті деп көрсетеді. Бұл ескі ескерткішті зерттеген зерттеушілер оның үш
бөлімнен тұратындығын атайды: 1- қазақтардың ескі әдет ғұрып құқығы (Қасым
ханның қасқа жолы); 2- Есім хан заңы, және 3- Тәуке хан тұсында
қабылданған заңдар. С. Өзбекұлы: Жеті жарғыны4 әрбір тармағы қазақтың
тәжірибелік қоғамдық өмірінің көрінісі ретінде және ұлтты қорғау үшін,
көшпенді өмірдегі қоғамдық қатынастарды реттеу үшін пайда болды, - деп
жазады [9, 17-30 бб.].
Жеті жарғының мәні сол, Тауке хан барымта, қауымнан қудалау,қандық кек
алу сияқты дәстүрді шектеу, әдет ғұрып құқығы нормаларын реформалауға
тырысты. Бұл жинақ шарттық қатынастарды Қасым хан заңына қарағанда аз
қамтиды, себебі ол негізінен мемлекеттік билікті күшейту мақсатында
құрылды. Мысалы Қасым хан жинағында айырбас қатынастары туралы, олардың
қатысушылары кім болатындығы туралы жеткілікті айтылған.
Қазақ қоғамында шарттардың болғандығы туралы анағұрлым ауқымды
мәліметтер Ш. Уалиханов, Н. Гордекова, А.И. Левшин сияқты қазақ және орыс
ғалымдарының еңбектерінде көрініс табады. Олар қазақ қауымында жасалып
отырған шарттар жүйесінің нақты әрі реттелген күйде, оның мән мағынасы,
түрлері мен нысандары туралы, сондай ақ бұл қатынастардың объектісі мүлік
болғандықтан бұл қатынастар тек мүліктік сипатта көрінетіндігін
куәландырады. 1886 ж.Семей статистикалық комитетімен жинақталған қазақтың
әдет ғұрып құқығының материалдары Рим және Ресей империясындағыда мүлік
жылжитын және жылжымайтын болып бөлінген жоқ. Көшпенділік өмірдің негізгі
құндылығын мал құрады. Сондықтан да мал және басқа да мүлік деп бөлінді.
Қырғызша мал - байлық, ал қалғандары жылжитын және жылжымайтын мүлік. Бұл
құжаттарда қырғыздардың мүліктік қатынастары тауып алу, мұраға қалу, сыйлау
шарттары құқықтық фактілер мен мәмілелерге негізделетіндігі көрсетіледі.
Осылардың ішінде анағұрлым жиі кездесетіндері: 1)мұраға алу жолымен, яғни
ата мұрасы; 2) өз-табысы, яғни игілікке ие болу; 3) бұрышты мал, яғни
азаматтық мәмілелер (сауда саттық, құда түсу, жалдау) [10, 464 б.]. Бұдан
қазақтың әдет ғұрып құқығында мүліктік құқықтықтарға ие болу негізі ретінде
келісім шарт қаралғандығы анық екeндігін көреміз. Және олар еркіндік
қағидасы негізінде жасалып, ол шынайы және тиісті негізде бұлжытпай
орындалатын.
Бұдан басқа, шарттар қалыңмал мен құда түсуге байланысты отбасы –
жанұялық қатынастарда қолданылды. Жетісу облыстық баспаханасында жарық
көрген қырғыздың әдет ғұрып құқығы жинағында: “Неке бұл, әйелді некелік
бірге тұру үшін алу мақсатында жасалатын шарт” деп тікелей айтылған
[10, 393 б]. Некенің негізгі нысаны ретінде қалыңмал төлеумен
болатын неке болса, келісім шарттың негізгі шарттарының бірі, қалыңмалдың,
той шығындарының және төсек орын көлемі туралы болатын.
Некеге тұру келісім шарттың негізінде жүзеге асырылғандығын Өскемен
халық соттары мен Семей уездерінің 1896 ж. Ережесінде: “Қырғыздарда құдалар
бір бірімен киіт деп аталатын сыйлықтармен алмасуы тиіс, олардың құндылығы
болашақ ерлі - зайыптылардың ата аналарының жағдайына және қалыңмал
көлеміне байланысты. Киіт алу оны алғанды қалыңмал төлеуге міндеттейді” -
деп тікелей жазылған. Бұл некеге тұрған кезде міндеттемелік шарттың
қолданылғандығын куаландырады [10, 208 б.].
Ал 1884 ж. Қабылданған Ереже некеге тұру шарттарын анықтады. Ол Неке
шарты құдалар бірге құйрық бауыр жеген кезде жасалды деп есептеледі,
дегенді білдірді [10, 78 б.]. Сонымен қатар, нақ осы Ереже неке
қатынастарын реттеген әдет ғұрыптық нормаларға елеулі өзгеріс енгізді. Бұл
ең алдымен әменгерлік институтының мәнін жойды. Енді бұдан былай жесір әйел
күйеуінің бауыры не бір туысына шығу шықпауды өзі шешетін болды.
Қазақстанның Ресейге қосылғанға дейін қазақ қоғамындағы шарттар қауым
мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған тұрмыстық сипатта
көрінді және олардың түрлері де шектеулі болды. Ал Ресейге қосылғаннан
кейін товар айырбас аясы кеңейгеннен, құқықтың жаңа қайнар көздері пайда
бола бастағаннан кейін шарттық қатынастарды реттеу қарқыны құқықтық
шарттардың жаңа түрлері пайда болу түрінде арта түсті. Азықты алу және
айырбастауға байланысты қатынастардың реттеушісі ретінде сатып алу - сату
шарты қалыптасты. Егер бұрын бұл шарт түрі қазақ қауымының тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталса, ендігі ретте оның, негізгі
мақсаты пайда табуды көздеген коммерциялық сипатқа ие болды. Шарттың пәнін
мал құрады. XІX ғасырдың аяғында жасалған қырғыздардың әдет ғұрып құқығы
жинағынан шартық қатынастарды реттеген салт дәстүрлер сатып алу сату
шартын жасау нысанын ғана емес, Шарттың пәні, құны, шарт тараптарының
құқықтары мен міндеттері сондай-ақ шарт талаптарын бұзған жағдайда
жауапкершілік те көзделгендігін көруге болады. Мәселен, Сатушы сатып
алушыға сатылып жатырған заттың өзіне белгілі кемшіліктерін айтуға тиіс
немесе оны мұқият қарап алуды ұсынады сол арқылы мәміле жасалғаннан кейін
өзінен алатындығын ескерте отырып түсіндіреді. Сатушы бұл талаптарды
сақтамаған жағдайда сатып алушы заттың кемшіліктерін байқаған жағдайда
мәмілені бұзуды талап ете алады, делінген [10, 415 б.].
Қазақтың әдет ғұрып құқығында қарыз, жалдау және сақтау шарттарының
қолданылғандығы да анық. Бұл жөнінде С.З. Зиманов – өз еңбегінде былай деп
жазады: қарыз қатынастарының дамуы салымдардың тарауымен тығыз байланысты
болды. Ақшалай алымдарды төлеу немесе өзге де қажеттіліктері үшін
қатардағы қазақтар байлардан сый ақысын төлеуді келісе отырып ақша алатын.
Жылдық сыйақы көлемі ссуда көлемінен асып түсетін. Саудагерлер көп жағдайда
мұқтаж қазақтарға қарызға нан беретін, есесіне ол сол қарызын өтеу үшін
белгілі бір уақытта оның шаруашылығында жұмыс істеуге міндеттенетін. Мұндай
байланыс қарыз берушіге ауылшаруашылығы жұмыстары кезеңінде жұмыс күшін
пайдалану үшін тиімді болдың [11, 54 б.]
Қарыз шартының қолданылғаны жөнінде Культелеев Т.М. да растайды. Ол: XІX
ғасырдың екінші жартысында жарық көрген әдет ғұрып құқығы жинақтарынан біз
Қазақстанда товар-ақша қатынастарының дамуымен байланысты нормаларды
байқаймыз. Шарттардың жаңа түрлерін реттейтін нормалар пайда болды. Соның
ішінде осы ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ссуда шарты ерекше даму
алды [12, 301 б.].
Қазақ әдет ғұрып құқығында сол сақтау шартын білдірген аманат деген
ұғым пайда болды. Бұл жөнінде 1824 ж. Омбы уақытша комитетімен дайындалған
қырғыз заңдар жинағында аманат шартының мазмұны анықталған: Егерде бір
адамға сақтауға бір нәрсе беріліп, ал ол болса оны тығып не жасыратын
болса, ол үшін сол ел ішінде сыйлы адамның бірі ант су ішіп, ал басқа бір
туысы антын қабылдайды, ал егер ант кері шақырылса кінәлі сақтауға
берілгеннің бәрін өтеп беруге тиісті болады. Ал егерде ол үшін берілген ант
ақталып, артынан оның шынымен затты жасырып қалғандығы анықталса ол ұрлыққа
теңеліп ол үшін қосымша 9 түйір мал түрінде айыппұл төлейді, деп анықталады
[10, 74-75 бб. ] Міне, осы тұжырымдар мен жинақтар нормаларынан қазақ
қоғамында келісім шарттар кеңінен қолданылғандығын көреміз.
Мазмұнын өзара құқықтар мен міндеттер құраған міндеттемелік қатынастар
шарттардың пайда болуының негізін құрады. Шарттардың көпшілігі ауызша
нысанда жасалатын. Тек экономикалық қатынастардың дамып, халық арасында
товар айырбастаудың кеңейуімен шарттар бірте-бірте жазбаша нысанға көше
бастады. Шарттарды жасап орындау рухани қағидаларға тараптардың
әдептілігіне негізделіп тіптен күмән тудырмайтын. Шарттар ауызша түрде
жасалатын болғандықтан, олардың жүзеге асатындығының кепілі ретінде куә
қатысатын. Шарттың ауызша нысаны әдет ғұрып құқығында береке деп аталатын
[13, c. 280.]
Қазақ қоғамында шарттардың орындалуын қамтамасыз еткен нормалар да
болды. Олар шарттың талаптарын орындамағандығы үшін шараларды қамтиды.
Енді біз келісім-шарт қатынастарының дәстүрлі қазақ қоғамында қалыптасу
және дамуына тоқталып өтейік. Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықта
бірнеше мемлекеттер өмір сүрген болатын. Сол мемлекеттердің саяси-құқықтық
қатынастарында келісім – шарт элементтерінің, оның дамуының үрдістерін
кездестірміз. Қазақ жеріндегі ең ежелгі мемлекеттердің бірі, ғұн
мемлекетінде келісім-шарт қатынастары, сауда-саттық мәселесі кеңнен дамыған
болатын. Сонымен қатар, бұл мемлекетте халықаралық деңгейдегі келісім-шарт
қатынастары да өрбіп жатты. Оның мысалына ғұн мемлекетіндегі бейбітшілік
пен іліктілік келісімін жатқызуға болады. Сондықтан да, ғұн мемлекетіндегі
кейбір тарихи оқиғаларға тоқталып өткенді жөн санап отырмыз:
Мөде Тәңірқұт солтүстік шекарада соғыс жүргізіп: ғұндармен туыс - ханьюй
тайпасының, көше-қыпшақтардың (Алтайдың теріскей жағын мекендейтін
динлиндік тайпа), олардың шығыс көршілері, Саянның жоғарғы Енисейден
Аңғараға дейінгі теріскей жоталарында тұратын динлиндердің, Батыс Моңғолия
аумағын, Қырғызнор көлінің төңірегін жайлаған қырғыздардың және цайли деген
беймәлім халықтың иеліктерін бағындырады. Арт жағы-тылын қамтамасыз еткен
Мөде Қытайға назар аударады. 202 жылы Қытайдағы азамат соғысы Хань
әулетінің негізін салушы, қытай тарихында Гаоцзу лауазымымен белгілі болған
Лю Банның жеңісімен аяқталады. Бірақ ел әлі қирап бүлінуден арыла алмай
жатқан, тап сол кездері солтүстіктен ғұндар тасқыны қаптайды. Олар Маи
бекінісін қамауға кіріседі, ақырында оның коменданты, князь Хань Синь
амалсыздан беріледі. Қытай дәстүрі бойынша, жауға берілу опасыздықпен
бірдей, жеңімпаздың бодандығына өту деп саналатын. Ешбір жағдай- себеп
берілгенге арашашы бола алмайтын, өйткені ол өзін-өзі өлтіре алатын еді-
деп күні бұрын болжанып қойылатын, ал ол мұны жасай алмаса - парызын
өтемегені. Сондықтан князь Хань Синь үшін шегінетін жол қалмады, сосын ол
жаңа қожасына адал қызмет етуге кіріседі [14, 50-
51 бб.]. Ғұндар оңтүстікке қарай сәтімен жылжып, Гуэчжу қыратынан асып, 200
жылдың қысында терістік Шаньсидің астанасы-Цзиньян қаласына келіп жетеді.
Гаоцзу оларға қарсы әскерді өзі бастап шығады, бірақ қатты суық болып,
сарбаздарының үштен бірінің қолдарын үсітіп алады.
Мөде көшпелілердің дағдылы әдісін қолданады: шегінген сыңай танытып,
қытайдың таңдаулы әскер бөлімдерін императорды бас қылып, Пинчек қаласына
жақын жердегі Байдын қыстағының маңында қоршап алады. Бір қызығы, Мөденің
аттарының түсіне қарай - қара, ақ, сұр, жирен түсті - төрт әскери бөлімі
бар еді. Жет тәулік бойы қытай әскері қоршау ішінде нәр татпай, үйқы көрмей
ғұндардың тынымсыз шабуылына төтеп берумен болады. Ақырында қытай тыңшысы
Мөденің әйеліне жол тауып барып, оның тілін тауып пара береді. Ол күйеуіне
"кемеңгер кісі" Гаоцзумен бітімге келуге кеңес бере бастайды, ғұндар қытай
жерін алғанымен, бәрібір оны мекендеп қала алмайтынын айтады. Осындай
тоқтамға келген және ең бастысы кезінде қосымша күш жібермекші болып уәде
беріп, бірақ жібермеген Хань Синьді екі жүзді деп күдіктенген Мөде, бүдан
әрі соғысты тоқтатуға мәжбүр болады да, Гаоцзу әскерінің өтіп кетуіне жол
ашуға бұйрық береді. Қытай әскері ғүндарға кезеулі садақтарын тартқан күйі,
ашылған жолмен жүріп өтеді де, өздерінің негізгі қолына барып қосылады, ал
Мөде кейін қайтады. Бұл - ғүндардың аса ірі жорықтарының бірі, ал егер
картаға қарасақ, ғүндардың Қытай жеріне онша ұзап кірмегеніне қайран
қаламыз. Бүкіл соғыс науқаны Шаньсиде ғана қанат жайған: Маи мен Пинчэн
қалалары шекрардан 90 және 40 шақырым, ал Цзиньян (қазіргі Тайюань) 250
шақырым жерде. Күллі соғыс әрекеті , Пинчэн түбіндегі Байдын қыстағына
шоғырланады, сонда Сыма Цянь қытай әскерінің санын 320 мың сарбаз деп
шамалайды, (бұл рас, өйткені бұған әскери дәйекшілер де қосылған, олардың
шығыс әскері қатарындағы саны жалпы құрамының жартысынан бастап, бестен
төртіне дейін болған), ал тарихшы ғұндар санын 400 мың салт атты деп
болжайды, бүл әрине асыра айтылған. Осынау 400 мың адам тау ішіндегі көлемі
30x40 м2 қазан шүңқырға орналасуы керек-ті, яғни егер ғүндардың ерулі
аттары болмаған деп есептегеннің өзінде, әрбір салт аттыға 30 м2 келеді
екен, ал олардың ортасында қытай отряды тұрып төтеп берген десек, бұдан да
аз болады. Мұның ақылға қонбайтыны анық. Бірақ осы коэффициентті алып,
Мөденің қолын 20-40 мың салт атты деп болжасақ, оның неліктен бітімге
келуге ұмтылғаны бірден белгілі болады: өйткені 600 шақырым жерге созылып
жатқан орасан зор қытай әскері тіпті алғыр отрядын жоғалтқанның өзінде одан
әлдеқайда қуатты еді. Гаоцзу мен Мөде "бейбітшілік пен іліктілік" келісім-
шартын жасасады (тізе бүгудің дипломатиялық түрі).
"Бейбітшілік пен іліктілік" шартының мәнісі - қытай патшасының сарайы
өзінің ханшайымын шетел билеушісіне бергенде, оған жыл сайын келісім-шартта
көрсетілген мөлшерде тарту-таралғы жіберіп тұруға міндеттенген болатын. Бұл
бүркемеленген алым-салық еді. Мөде ханшайым мен тарту-таралғыны алғанымен,
Хань Синь мен басқа да өзіне қашып келген бүлікшілерді бүрынғыша қолдай
береді. Соғыс \с жүзінде жалғаса түседі. Хань Синь мен оның жақтастары
Қытайдың солтүстік облыстарын тақырлап талапайға салады. 197 жылы Хань Синь
жағына Чжао мен Дай еншіліктерінің бастығы Чэнь Си өтеді. Ол ғұндармен
одақтасу жөнінде келісімге келеді. Бірақ көп үзамай император әйел Люй Хоу
Чэнь Сиді азғырып астанаға алдырады, мүнда келісімен оның басы шабылады
[15, 24 б.]. Қытай әскері Фань Куайдың қолбасшылығымен екі жыл бойы
соғысып, бүлікті басады, бірақ шетелге басып кіруге жүрегі дауаламайды,
өйткені Янь (Хэбэй облысы) князьдығында жаңа бүліншілік туады.
Көтерілісшілер көсемі Ли Гуан ғүндар жағына шығады, сөйтіп жортуылдар енді
Қытайдың шығыс облыстарына жайылады. Қытай соғыстарында әскербасылардың
опасыздығы жиі қайталанатын құбылысқа айналады. Сәтсіздіктен
сәтсіздіккеұрынған Гаоцзу 195 жылы дүние салады. Мұрагер тым жас болған
соң, оның міндетін анасы , императордың әйелі Люй Хоу атқарады.Оның тұсында
өзара үрыс күшейе түседі. 192 жылы Мөде император әйеліне некелі жолмен
тұрмыс құруға ұсыныс жасайды. Оның үғымында Қытай империясы зайыбының қалың
малы ретінде берілуі керек болатын, сөйтіп, ол бүкіл Қытайды қолына
қаратпақшы еді. Император әйелі ызаланып, елшілерді дарға асып, соғысты
қайта бастамақшы болады. Бірақ айналасындағылар оның "жабайы немеге"
ашуланбауын сүрайды да, Мөдеге қалыңдықтың кәрілігі себепті ұсынысының
қабылданбайтыны айтылып, сыпайы жауап жолданады. Қытай министрліктерінің
қауіптенгеніне қарама- қарсы, Ғүндардың Тәңірқүты жауапқа қанағаттанады да,
бүлік пен бұлғақтан әлсіреп, азып-тозған Қытайға өзінің қаһарлы әскерін
қаптатып жібермейді. Өткен соғыста ғүндардан көрген сұмдықтан олар әлі
естерін жия алмаған еді. Өз өлеңдерінде:
"Пыхин-ченнің түбінде қасіреттен қамалдық, Жеті күн бойы дәм татпай,
садақты тарта алмадық", - деп мұңдарын айтатын. Содан кейін арада сегіз жыл
өтеді, жас империяның күш-қайраты сыртқы жауға тойтарыс беруге жетпейтін,
бірақ Мөде осыны біле тұра соғысты бастамайды. Мұның себебі, оның
тыныштыққа құмарлығы емес-ті. Батыс шекарада юэчжилермен жүріп жатқан соғыс
басылар көрінбейді. Дунхулар мен саян-алтай тайпаларын оп-оңай жеңген
Мөдеге батыс көшпелілермен жүргізген күресі мүлде қиындап кетеді. Тап сол
арада Азияның тағдыры шешіліп жатқан еді, юэчжилер мен ғүндар арасындағы
жекпе-жек кейінгі 2 мың жылды Ұлы Далада кімнің басым болатынын анықтап
беруші еді, оның этногенез үшін де орасан маңызы бар -тұғын.
Мөде күшін шашыратпас үшін Қытайды жайына қалдырады. Оның бұл ісі Хань
әулетінің күшеюіне мүмкіндік жасайды. Император қызметін атқарушы әйел
шекара бойындағы әскербасыларды жазалайды, олардың көбі күресте қаза табады
да , ішіндегі батылдары терістік- батыс Кореяға қашып кетеді. Шығыс бетте
бейбітшіліктің болуына ғүндардың айрықша маңыз бергенін мынадай бір
фактіден білеміз: 177 жылы шекарадағы ғұн князьдарының бірі Қытайға басып
кіреді. Император Вэнь-ди жау бетін қайтару үшін атты әскер мен әскери
арбаларды (85 мың) жинап, жорыққа шығады, бірақ ғүндар соғысқа кіріспей,
шегініп кетеді. Вэнь-ди соғысты құба түзге шығармақшы болады, бірақ
шекарадағы әскербасы Син Гюйдің көтерілісі оны бұл бетінен қайтаруға мәжбүр
етеді. Сол кезде кешірім сүрап, ғүндардың елшілігі келеді, олар кінәлі
князьдың шекарадан алынып, Батысқа жөнелтілгенін хабарлайды. Ол жақта ол
юэчжилерді жеңіп, өз кінәсін жуады. Ғүндардың күш-қайратын ескеріп, қытай
сарайы кешірімді қабыл алады, біраз уақыт өткеннен кейін, олармен бейбіт
қарым-қатынасты қалпына келтіреді. Келісім-шарт бойынша, ғұн мемлекеті
қытай империясымен бірдей-тең екендігі мойындалады және алдияр тақсырлар
бір-бірін бауырым деп атайтын болады. Бұл ғұндардың бұрын болып көрмеген
табысы еді. Сол уақытқа дейін бірде-бір көшпелі князь қытай императорымен
иық теңестіруді армандап та көрмеген болатын. Ғүн тәңірқұтының хатынан біз
177 ж. күллі елден жинаған ғүн әскерінің юэчжилерді талқандағанын білеміз.
Жеңіс нәтижесі көз тойдырып, көңілді тоғайтатындай еді; ғұндар қазіргі
Шығыс Түркістан, Үйсін жерлеріндегі барша князьдықтарды , кяндердің жер-
суын басып қалған еді.
Мұндай бейбітшілік пен іліктілік келісіміне тағы да бір мысал
келтірейік. Мөденің үлы 174 жылы Ғүн тағына отырды. Содан сегіз жыл
өткеннен кейін, яғни 166 жылы Қытай шекарасында бой көрсете бастады. Б.з.д.
166 жылы ғүн қағаны өзіне қарасты 140 мың атты әскерімен Чауна мен
Шяугуанға басып кірді. Бейди (солтүстік өңір) уәлиін өлтіреді. Көптеген
адамдарды тұтқындап, мал-мүлкін тонап, сиырларын айдап әкетті. Ғұндар одан
да ілгерілеп, Пыңяңға жетті. "Хундардың өктемдігі күннен - күнге үдеп,
асқына берді. Хундар жылма-жыл дерлік қытай жеріне басып кіріп тұрды.
Халықты өлтіріп немесе тұтқындап алып кетіп жатты. Юнжуң мен Ляудуң
өлкелері көбірек зиянға үшырады. Тай аймағынан тұтқынға түскендердің саны
10 мың адамнан асып кетті. Қытайлар бүған өте ренжіп, қатты қиналды. Елші
аттандырып, хат жіберді".
Енді, 162 жылы (б.ж.с.д.) қытай патшасының Мөденің үлына жазған хатына
келейік. Жоғарыда айтып өткеніміздей, 166 жылы ғұн қағаны өз әскерін
бастап, қытайға жорық жасап, әскери қыр көрсету мақсатымен ғана ішкерілей
еніп, ешбір соғыссыз кері қайтып еді. Алайда, аса үрейлі дүрбелең туғызу
арқылы, күш-қуаты мол "жүмыс күшін" олжалап кетуінің өзі қытай сарайын
қатты дүрліктіріп еді.
Алайда, ғұн қағаны еліне қайтып кеткеннен кейін, яғни б.з.д. 166-165
жылдардан кейін де, Қытайды тонап-талау тоқтай қоймады. Мүнан білеріміз -
Мөденің ұлы әкесі сияқты үлкен-үлкен ғұн ханзадалары мен рубасыларын толық
тізгіндеп бақылай алмағандығы еді. Қытай императоры да хатында:
"Кейбіреулерінің қарамағындағы халқын көбейту және жерін кеңейту" ниеттері
бар екенін жазады. Кейбір дерек көздеріне сәйкес, ғұн қағаны да жаңа бір
бейбіт заманның басталуына бейім болғандығы мәлім.
Елшілер б.з.д. 164 жылдан кейін ерсілі-қарсылы барып қайтады. Хаттар
алмасады. Қытай патшасының хатын төменде оқисыздар. Бұл хаттан көрініп
тұрғандай, ғұндар мен қытайлар осы хаттан бүрын да, араларындағы даулы
мәселелердің біразын шешіп, әлдебір келісім-шарт жасасқан тәрізді.
Хаттың мазмұны
І. "Хун мен Қытай шекарасын" белгілеу мәселесі хаттың ең басты мазмұны
болатын. Қытай патшасы былай дейді:
"Қытай қорғанының солтүстігіндегі садақты тайпалар", хун халқы
немесе хун ұлты еді;
"Қытай қорғанының оңтүстігіндегі,- күллі біртектес бас киім киген,
жібек белбеу байланған, атыздарда диқаншылық кәсіп қылып, жібек маталар
тоқитындар" қытай халқы болып табылады. Хундардың беталды талан-таражы мен
жортуылдары да тоқтатылады.
II. Қытай патшасының хатында Мөденің айбыны әлі де асқақтап тұрғаны
білініп тұр еді. Өйткені, ол б.з.д. 162 жылы жазған хатында Мөденің содан
14 жыл бұрын, яғни 176 жылы жазған хатынан кейбір сөздер мен үзінділер
келтіре жазады. Қытай патшасының хатының ішінде кездесетін Мөденің сөздерін
былайша тізбелеуге болады:
Қару-жарағымызды шешіп, орнына жайғастырайық.
Әскерлерімізді тынықтыралық.
Аттарымызды тыңайтып өріске жіберейік.
Барлық адам молшылықта, бақытты, ынтымақты өмір сүрсін.
Қарттар тыным алсын, кішкентайлар үлкейсін.
Әркім өз ісіне ие болсын.
III. "Қытай патшасының тілектері де" хаттың соңғы жағында
берілген. Ең дұрысы соларды хаттың өзінен оқып көру. Хаттан бұрын елшілер
келді. Қытай патшасы арнайы хат беріп, бір елші жііберді. Хун қағаны Таң Ху
дәрежелі бір елшісін жіберіп, Қытай патшасының хатына жауап берді, әрі
алғысын айтты. Осыдан кейін бейбіт келіссөзді қайтадан бастады. Екі жылдан
соң б.з.д. 162 жылы қытай патшасы хун қағанына тағы бір елшісін жіберіп,
төмендегі хатын жолдады:
“Қытай патшасынан Хун қаеанына хат” “Қытай патшасы, мәртебелі Хун
қағанына ізгі сәлем жолдайды! Елшілеріңіз Таң Ху , Чү Чү , Дяу Чунан мен
ішкі сарай уәзірі Хан Ляу бізге екі ат әкеліп берді, біз ол тартуларды аса
құрметпен қабылдап алдық.
Менен бұрынғы патшаларымыз үлы қорғанның солтүстік жағын Сіздердің
қүзырларыңызға, ал қорған ішіндегі қытай мансаптыларының бас киімін киген
және беліне жібек орамал орағандар біздің құзырымызда қалсын деп келіскен
екен. Мүны мен де құптаймын. Сөйтіп, біздің құзырымызда қалған адамдар егін
егіп, мата тоқиды, аң аулап, тіршілігіне қажетті тамағын тауып, киімін
әзірлейді.
Ата-аналар балаларынан ажырамауы, боздақтардың жар төсегінен алыстамауы,
қара халық пен хан тұқымының арасы бұзылмай, алаңсыз тату-тәтті өмір сүруі
керек!”
Менің естуімше, кейбір арам ойлы бұзықтар жүгенсізденіп, талан-таражбен
шүғылданып, заң-тәртіп алдындағы жауапкершіліктерін тәрк етіп, арамыздағы
уағдаластықтарымызды бүлдіргісі келетін көрінеді. Он мыңдаған адамдардың
өмірін өксітіп, тағдырдың тәлкегіне тастау арқылы екі қағанның арасын
ажыратқысы келеді. Өткенге салауат болсын!
Сіз хатыңызда, “достық пен бейбітшілік орнамақшы. Екі қаған да тату
қарым-қатынасқа мүдделі. Ендеше қару-жарағымызды жинап қоялық,
әскерлерімізді дем алдырайық, аттарымыз да тынықсын, сөйтіп, халқымыз
үрпақтан-үрпаққа молшылық пен бақытты өмірін жалғастырсын. Ынтымақтаса
отырып, тағы да жаңа бір мамыражай дәуірдің есігін ашайық” деп жазыпсыз.
Мен де бүған өте сүйсіндім, ізгі жандар қашан да күн сайын дерлік өзін
жаңартып отырады. Осылайша әр нәрсе жаңадан, тап-таза күйінде басталып кете
береді.
Сөйтіп, осылайша, қариялар тынығып рақаттанады, жас өсіп, жарлы байиды,
әркім өзінше, өз тағдырын өзі шешіп, тәңірі берген ғұмыр жасын жасайды.
Мен де, Хун қағаны сіз де, екеуміз тізе қосып, осы жолдан таймалық!
Тәңірінің бұйрығын орындайық! Халқымызға деген сүйіспеншілігімізді ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыра берейік! Осы бір қасиетті мұратты барлық адамдар
мәңгілікке қастерлеп өтсін! Аспан астында өмір сүріп жатқан адамдардың бәрі
де оны сүйсіқ әрі оның игілігін көрсін!
Қытай мен хундар көршілес әрі терезесі тең мемлекеттер болып табылады.
Хундар солтүстікте отыр. Биылғы қыс қақап ерте түсті. Сол себептен де
атқамінерлеріме Хун қағаны үшін күріш, арпа, алтындаған кездемелер,
иірілген және иірілмегені аралас жібектер, басқа да заттардан жылдық бажы
ретінде бергізуді бұйырдым. (Бұл кәдімгі ғұндарға төлеуге міндетті жылдық
салық болатын).
Көз алдымызда, жер бетінде тамаша бір қызу тіршілік , жалпыға ортақ
тәртіп пен реттілік орнайтын сияқты. Он мыңдаған адамдар бәқытты өмір
сүруге тиісті. Егер, бір сәт артқа, өткенге назар салар болсақ, әлемдегі
барлық аласапыран оқиғалардың бәрі дерлік, болымсыз бір себептен, ой- өрісі
тар мемлекеттік атқамінерлердің үлық-аусар қате шешімдерінің кесірінен бүрқ
ете түскеніне көзіміз жетеді. Солай болса да, ондайлар, біздің арамыздағы
бауырластық достығымызды бұза алмақ емес!
Менің естуімше, білуімше, Көк аспан адамдардың тек бір бөлімінің ғана
төбесін бүркеп түрмайды. Сол сияқты Жер де бір бөлім адамдарды ғана
асырамайды. Мен де, Хун қағаны Сіз де бүрынғының бәрін ұмытайық! Екеуміз де
ізгілік, адамгершілік қағидасын ұстаналық! Баяғыда келе жатқан өкпе-
сықпалардың бәрін де ұмытайық , мәңгіге өшпенділік отын өшірейік! Сөйтіп,
екі мемлекеттің халқы бір атаның балаларындай тату болсын! Міне, осылайша,
халқымыз еркін өсіп-өніп, судағы балық пен тасбақадай, көкте қалықтаған құс
пен қанатты жәндіктердей көбейіп-құжынасын! Қой үстіне бозторғай
жұмыртқалағандай шалқып-тасып, алаңсыз ғұмыр кешсін! Олардың болашағы тек
Тәңірінің жазуы бойынша "Туылған өлмей қалмас" дейтін қағидаға сай
болмақшы!
Міне, осылайша екеуміз де бүрыннан қалған кикілжіңнің бәрін де тәрк
етеміз. Ол үшін, маған келіп паналаған хундар мен бізде жүрген хундардың
бәрін кері қайтарамын. (Ғүндар Қытайға қашып паналаған ғүндарға қатты
өшігуші еді, соның аяғынан талай шатақтар шығаратын болған.) Хун қағаны ,
Сіз енді Жан Ни және оның серіктері жөнінде, маған кінә артпай-ақ қойыңыз.
(Бұлар бір кезде ғүндарға қашып келіп, ұстап әкетіп өлтірген қытайлықтар
еді).
Бізден бұрын өткен қытай патшалары жасалған келісім - шарттардың өте
айқын әрі бұлжымастай берік болғанын, берген уәделерінен еш қайтып
көрмегендерін білеміз .
Ей, Хун қағаны! Егер сіздің тілегіңіз әлемге тыныштық пен достықтың
өркен жаюы болса, арамызда достық орнай қалған күнде, ол достықты алдымен
Қытай бұзбаған болар еді. Хун қағаны мұны дұрыстап ұғыңыз!".
Қытай патшасының жарлыcы
Қытай патшасының Ғұн қағанына жазған хаты осы жерге келгенде аяқталады.
Қытай патшасы ғұн қағанына осы хатты жібергеннен кейін, шартты Қытай
жерінде орындай бастағанын көрсету үшін мынадай әмір-пәрмендер беріп,
жарлық шығарды:
“Хундардың ұлы қағаны” маған жазған хатында тыныштық пен достық қарым-
қатынастың орнай бастайтындығын мәлімдеген болатын. (Бірақ ғұн қағаны жазды
деген хатты құжаттардан кездестіре алмадық). Өз бетімен жүрген адамдардың
өзіне қарасты халықты көбейту әрі іргесін кеңейтуге ұғынуына болмайды.
Бұдан былай хундар Қытай қорғанының ішіне кірмейтін болады. Ал, қытайлар да
қорғанның сыртына аттап баспайтын болады. Кімде-кім бұл уағдаластықты
бұзса, өлім жазасына кесіледі. Мұнан былай қанша уақытқа созылса да, әр екі
жаққа бірдей заңды күшіне ие достық татулық сақталады, ол достық еш уақытта
бұзылмайды . Мен де осылай болғанды жөн деп қараймын.
Бұл бүкіл мемлекет аумағына жарияланып, жеткізіледі. Әркім оны айқын
білуге тиісті.Осы жылдан бастап “бейбітшілік пен достық орнайды!”
Жоғарыда көрсетілген Қытай патшасының жарлығы Ғұн мен Қытай арасындағы
бейбітшілік пен іліктілік келісімін құқықтық жағынан қамтамасыз ету үшін
шығарылған болатын.
Сонымен қатар, қазақ даласындағы Қарахан мемлекетінде де, келісім-
шарттың үлгісі болып табылатын Ихта институты дамыған болатын. Мұндай
келісім-шарттың көп нысандарын өткен тарихтан табуға болады. Біз қазақ
даласындағы келісім-шарт қатынастарының дамуын жоғарыдағы ойымызды қорыта
келе, мынандай кезеңдерге бөліп көрсетеміз:
Бірінші кезең, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықтағы келісім-шарт
қатынастарының қалыптасуы мен дамуы. Бұл кезең шамамен біздің дәуірімзге
дейін ІІІ ғасырлар мен біздің дәуіріміздің ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды,
яғни қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралыққа дейін созылады;
Екінші кезең, қазақ хандығы құрылғаннан, яғни ХҮ ғасырлардан бастап
ХҮІІІ ғасырдың бастапқы ширегін қамтиды. Бұл кезеңді дәстүрлі қазақ
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының даму кезеңі деп атасақ та болады.
Бұл аралықта дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт өзінің классикалық
даму деңгейіне жетті;
Үшінші кезең, Қазақстан мен Ресей империясы тұсындағы келісім-шарт
қатынастарының өрбуі болып табылады. бұл кезең аралығында, дәстүрлі қазақ
қоғамында европалық мемлекеттер тәжірибесінде қалыптасқан келісім-
шарттардың негізгі нысандары келе бастады.
Қазақ қоғамында шарттық қатынастарды реттеген әдет ғұрып құқығы
нормаларын талдай келе келесідей қорытындылар туындайды:
- әдет ғұрыптық шарттық құқық белгілі бір қисынға, ішкі байланыс пен
басқа нормалармен өзара байланысқа бағынатын нормалар жиынтығын
құрады;
- шарттық қатынастарды реттеген әдет ғұрып құқығы нормалары
өздерінің мазмұны бойынша әртүрлі қатынастарда қолданылғандынылуы
олардың әмбебаптығын көрсетеді;
- қазақ қоғамында қолданылған шарттартүрлері кө болмасада олар қазақ
қауымы тұрмысын толықтай дерлік реттеп отырды;
- қазақ қауымында қолданылған шарттар ауызша келісім түрде
қолданылды. Бұл тараптардың бірбіріне берген сөзінің өзі заң
болғандығын көрсетті, өйткені әдет ңұрып бойынша адамның ар намысы
мен беделі жоғары құндылық ретінде қаралды. Ауызша куәліктң өзі
шарттың сақталатындығын кепіл болды.
Осыдан келіп, қазақ қоғамының шарттық құқығының мазмұны жағынан бір
ғажайып, демократиялық екендігін көруге болады.Бұл қазақтың әдет ғұрып
құқығының құқықтық жүйесімен анықталды.Ол қазақ этносы өмірі ерекшелігін,
шаруашылық жүргізу, товар алмастыру барысын сипаттайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарын түрлерге саралау
мәселесі өте өзекті мәселенің бірі болып табылады. Жоғарыда біз сипаттап
көрсеткен қазақ әдет құқығы жүйесіндегі келісім-шарттың негізгі түрлері
көбінесе дәстүрлі қазақ қоғамында ерекше түрде қолданылды. Сонымен қатар,
олардың барлығы көбінесе Ресей қол астына өткен кезеңде жүзеге асып жатқан
келісім-шарттар болып табылады. Дәстүрлі қазақ қоғамында, яғни қазақ
қоғамының өзі тудырған келісім-шарттар да өмір сүрді. Сондықтан да, біз
келісім-шарт қатынастарын жүйелеп, түрлерге жіктеген кезде осы жағын мұқият
ескеруіміз қажет. Біз қазақ әдет құқығындағы келісім-шарттарды дәстүрлі
қазақ қоғамында қолданылған, сол қоғам тудырған келісім-шарттарға және
Ресей қол астына өтуімен Еуропалық заңнамаға негізделген шарттарға бөлеміз.
Дәстүрлі қазақ қоғамының туындысы болып табылатын келісім-шарттардың
қатарына мыналар жатады:
1. Аманат шарты;
2. Сауын шарты;
3. Мұрагерлік шарты;
4. Тамырлық шарты;
5. Ат-майы шарты;
6. Енші;
7. Олжа;
8. Сүйінші
Ресей қол астына өткеннен кейін қазақ қоғамында:
1. Сатып алу-сату;
2. Кепіл;
3. Айырбас;
4. Қарыз беру шарты;
5. Сақтау т.б. қолданылды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарын жіктеген кезде біз
қазақ қоғамында оның қалыптасуы мен дамуын негізге ала отыра, өзіміздің
ғылыми жұмысымызда төмендегідей топтастыруды жөн көріп отырмыз:
Біріншіден, отбасы қатынастарынан туындайтын келісім – шарттар (қалың
мал, құйрық бауыр);
Екіншіден, туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар
(тамырлық, жылу, асар, жұртшылық);
Үшіншіден, міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар
(сауын, аманат, ат майы);
Төртіншіден, мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім –шарттар (енші,
ата мұрасы);
Бесіншіден, азаматтық айналымнан туындайтын келісім-шарттар (сатып алу-
сату, айырбас, қарыз).
Қорытындылай келетін болсақ, дәстүрлі қазақ қоғамында қолданылған
шарттарды әр түрлі негіздер бойынша жүйелеп көрсетуге болады. Қазақ әдет
құқығы жүйесіндегі келісім-шартарды түрлерге жіктеуде қоғамның дамуын, оның
кезеңдерін еске алу қажет.
1.2 Келісім – шарт қатынастарының құқықтық бастаулары
Дәстүрлі қазақ қоғамында келісім-шарт қатынастары ежелгі дәуірлерден
бері қалыптасып, дамып келе жатқан құбылыстың бірі. Сондықтан да, келісім –
шарт қатынастарының бастаулары да ежелгі дәуірлерге барып тіреледі.
Тарихтан белгілі, Қазақстан аумағы, тоғыз жолдың торабы, жібек жолы өтетін
негізгі күре тамыр болып табылды. Ал сауда-саттықтың қарқынды дамуы
тиісінше келісім-шарт қатынастарының да кең етек жаятын белгілі. Қазақ
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының бастаулары ғұн, түркі дәуірлерінде
қалыптасып, кейінгі қазақ дәуірінде орнығып үлгерген болатын. Дәстүрлі қаза
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының қалыптасуы кезеңінен мынандай екі
үлкен уақыт аралығына ажыратып, қарастыруға болады:
Бірінші кезең, протоқазақ қоғамындағы, яғни дәстүрлі қазақ қоғамына
дейінгі келісім-шарт институтының қалыптасу мен дамуы. Көз жүгіртіп
қарайтын болсақ, ғұн, үйсін дәуірінен бастап, қазақ қоғамындағы ордалы
мемлекеттер, Алтын Орда, ноғай ордасы т.б. дейін сан түрлі мән-маңызға ие
болып, толысып дамып отырды.
Екінші кезең, дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының
дамуы. Бұл кезеңнің ерекшелігі келісім-шарт қатынастары, оның нормалары мен
институттар тұрақты орнығып, айқындалып үлгерген кезең.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының құқықтық
бастаулары хандық дәуірдегі үлкенді-кішілі жарғылардан бастап, дамып өрбіп
отырған. Қазақ даласында бірнеше құқықтық реформалар жүзеге асырылды.
Олардың алғашқылардың бірі, Қасым ханның қасқа жолы деген атпен белгілі,
құқықтық жүйелеу.
Қасым хан тұсындағы заң нормаларының негізі мынадан тұрады:
1 Мүлік заңы Жер дауы. Мал- мүлік.
2 Қылмыс заңы ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу.
3 Әскери заң аламан міндеті, қосын жасау, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат.
4 Елшілік жоралары майталмандық шешендік, халықаралық қатынастағы
сыпайылық, әдептілік.
5 Жұртшылық заңы шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бекеуіл, тұтқауылдардың міндеті [16, 295 б.]. Ал, Есім хан
кезеңде бұл заңдар белгілі толықтырулар өтіп, жаңғырады. Қасым хан заңдары
бізге толық күйінде жете қоймаған. Соған қарамастан қазақ әдет құқығы
жүйесіндегі келісім-шарт қатынастарының бірден-бір бастауы да бола білген.
Ал, Есім ханның заңы туралы Б.Ж. Қуандықов өзінің ойын білдіре келе, оның
құрылымы туралы мынандай ой айтады: Есім хан бұрыннан келе жатқан жол-
жоралғыларды бір ретке келтіріп, заман ыңғайына қарай оның бойына жаңа нәр
береді. Сондықтан да ол халық жадында “ескі жол” ретінде бекиді. Осы
уақытқа дейінгі бізге жеткен аңыздарды, деректерді саралай келе бұл ескі
жолмен сол кезеңге дейінгі қазақ еліндегі заңдарға мынадай толықтырулар мен
түзетулер енгізілген деп пайымдаймыз.
І Елдің тәртібіне қатысты жоралғылар хан пәрменіне, батыр, абыз ісі,
би мәртебесі.
1 Құн тарту жоралғылары өнер құны, сүйек құны және құн ісін
жайғастыру.
2 Жесір ісіне қатысты жоралғылар әмеңгерлік және жесір дауын шешу
жолы.
3 Жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ әдет – ғұрып құқығындағы келісім-шарт институты
Алматы 2008
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ-ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН 9
РОЛІ
1.1 Келісім – шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы 9
1.2 Келісім – шарт қатынастарының құқықтық бастаулары 22
1.3 Келісім – шарттың объектілері және субъектілері 26
2 ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ–ШАРТТАРДЫ ТҮРЛЕРГЕ ЖІКТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НЫСАНДАРЫ 34
2.1 Отбасы қатынастарынан туындайтын келісім – шарттар (қалың мал,
құйрық бауыр) 34
2.2 Туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар (тамырлық,
жұртшылық, қызыл көтеру) 39
2.3 Міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар (сауын,
аманат, ат майы) 51
2.4 Мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім-шарттар (енші, ата
мұрасы) 56
2.5 Азаматтық айналымнан туындайтын келісім-шарттар (сатып алу-сату,
айырбас, қарыз) 60
3 КЕЛІСІМ – ШАРТ НОРМАЛАРЫН ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ОНЫ
БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
67
3.1 Келісім-шарт нормаларын орындауды қамтамасыз ету тетіктері және
әдістері 67
3.2 Келісім-шарт нормаларын бұзғаны үшін жауапкершіліктің нысандары
96
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 116
ҚАЗАҚ ӘДЕТ ҚҰҚЫҒЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КЕЛІСІМ-ШАРТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН РОЛІ
1.1 Келісім – шарт институты: табиғаты, генезисі және дамуы
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық жүйенің дамуы өзіндік ерекшеліктерге
негізделе отыра, өрбіген болатын. Қазақ әдет құқығы қазіргі кезеңдегі құқық
теориясында қалыптасқан ұғым-түсініктерде нормалар жүйесінен кейде, асып та
жататын кездері болған. Былайша айтқанда, қазақ әдет құқығы өзінің аясы,
көлемі бойынша ауқымды қатынастардан, элементтерден тұрды. Қазақ әдет
құқығы жүйесіндегі нормалар мен институттарды зерттеу ісінде біз мәселенің
осы қырына көңіл бөліп отыруымыз қажет. Дәстүрлі қазақ құқығында келісім-
шарт қатынастары аясы кең, көлемді мәселелерді қамтитын, масштабтық құбылыс
болып табылады. Келісім –шарт қатынастары, өзінің дамуы мен қалыптасуы
жағынан ерекшеленеді. Оның басты ерекшеліктерінің қатарына, дәстүрлі қазақ
құқығындағы келісім-шарт қатынастарының қазіргі азаматтық құқық саласында
қалыптасқан ұғым-түсініктерге негізделмейтіндігінде. Келісім – шарт
қатынастарының қазіргі негізде қалыптасқан сатып-алу, сату, айырбас, жалға
беру т.б. барлығы қазақ даласына Ресей империясының келуімен қарқынды дами
бастады.
Қазіргі кезеңдегі азаматтық құқық теориясында келісім-шарт қатынастары
көп жағдайда азаматтық айналысқа негізделген мәселелерге бағытталған болып
табылады. Ал қазақ әдет құқығында бұл мәселе өзгеше. Енді біз сөз кезегін
қазақтың құқықтық ой тарихында және түсінігінде келісім-шарт қатынастарының
негізделу бастаулары қандай болды, соған тоқталып өтейік.
Евразияның Батыс Сібір және Орталық Азия бөлімінде ХІ – ХІІ ғасырларда
тайпалармен тайпалық бірлестіктердің интеграциялану нәтижесінде қазақ
халқы қалыптасып, 15 ғасырда Қазақ Хандығының құрылуымен аяқталды. Сол
жайлаулы кеңістікте руханилық пен әдептілік қағидалары негізінде түрік
этносының тілдік мәдениеті қалыптасып өз бекінісін тапты, олардың ішінде
қазақтың әдет ғұрып құқығы ерекше орын алды. Ұзақ даму жолынан өткен қазақ
әдет ғұрып құқығы көптеген факторлардың әсерімен қалыптасты, олардың ішінде
руханият пен әдептілік қағидалары ерекше орын алды. Қазақ қоғамының көшпелі
өмір салты кең даланы игеруге септігін тигізді. Бұның өзі аса төзімділкті
және қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық өмірінің
қалыптасуының негізі болған жоғары руханилық қағидасын талап етті.
Осылардың негізінде құралған көшпенділік өмір әрбір мүшесінен
әділеттілікті, қонақжайлылықты, еріктілік пен жасы үлкенді сыйлау, сондай
ақ бейбіт сүйгіштік пен бір біріне қол ұшын беруге талпыну сияқты
қасиеттерді қалыптастырды. Мұның бәрі басқа құқықтық жүйелерден ерекшелене
түскен қазақ әдет ғұрып құқығында көрініс тапты. Қазақ халқымен өмірлік
тұрмыс жағдайларының әсерімен өңделген әдет ғұрып құқығы халықтың жалпы
құқықтық көзқарастарын қамтып, көптеген ғасырлар бойы оны бірауыздан сақтау
арқылы жүзеге асырылды. Қазақтардың әдет ғұрып құқығында дәстүрлі сипатпен
қатар өмір ағымына қарай өзгеру қабілеттіліктері де көрініс табады. Бұл
орайда академик С.З. Зиманов былай деп жазады: “қазақ құқығының
Қазақстанның кең байтақ даласында болып өткен барлық өзгерістер мен
революцияларға қарамастан алғашқы кейпінде өмір сүргіштігі оның негізінде,
оның құқықтық жүйесінде адамның ерікті, шынайы бостандығының яғни адам мен
адамзаттың ұдайы талпынысына үндес рухани идеалдар және қағидалар
жатырғандығымен түсіндіріледі. Бұл қазақ құқығының узурпаторлар
қанжалдарымен олардың режимдерінен бекем болуының ең бірінші себептерінің
бірі” [5, 38 б.]
Осындай пікірлерді атай келе, қазақ қоғамы өмірінің реттеушісі болған
қазақтардың әдет-ғұрып құқығының ғасырлар бойы өмірдің талай ағымына төзіп
келуін мынадай себептермен сипаттауға болады:
- руханият пен әдептілік қағидаларын дәріптейтін тайпалық және
қауымдық өркениеттің құқықтық әдет-ғұрпын ұзақ уақыт бойы
қолданылды;
- адамның рухани болымысы мен әділдік және бостандыққа талпынды;
- халықтың өзіне анағұрлым жақын шаруашылық – тұрмыстық көзқарасын
қалыптастыруға әсер ететін көшпенді өмір сүру ерекшеліктері бар.
Өндіріс пен товар айырбастаудың тұрмыстық және шаруашылық мұқтаждықты
қанағаттандыру қажеттілігімен анықталатын шынайы –патриархалдық сипаты
қазақтың әдет – ғұрып құқығының шарттық нормаларының қалыптасуына септігін
тигізді. Ешбір қоғам, оның экономикалық даму деңгейіне қарамастан товар
айырбастау, материалдық өнімді иемдену аясындағы қатынастарсыз және оларды
реттеу әдістерінсіз өмір сүре алмайды. Қауым мүшелері арасында жасалып
жатқан келісімдер оның тұрмысының әртүрлі тараптарына қатысты болып, жоғары
руханият қағидасына негізделді. Билердің міндеттемені бұзуға байланысты
даулар бойынша шығарған шешімдері әдет – ғұрып құқықтық нормалар негізінде
жасалып, аса даналықпен, әділеттілікпен ерекшеленді.
Сонымен қатар, қалыпты қазақ қоғамындағы шaрттық қатынастарды реттеген
әдет – ғұрып құқықтық нормалар ғажап еді, себебі олар бір жағынан өзінің
ішкі байланысы бойынша біртекті болса, екінші жағынан, басқа нормалармен
сыртқы байланыста болып, қоғамдық қатынастардың басқа да аяларында
қолданылуы әбден мүмкін еді (мыс. Қылмыстық не отбасылық). Осыған орай
қазақ қоғамында шарттық қатынастарды реттеген құқықтық нормалардың
ерекшеліктерін – олардың әмбебаптылығын бөліп қараған жөн болар.
Қазақ хандары әлсін - әлсін әдет – ғұрып құқығын кодификациялауға
тырысып отырды. Мәселен, қоғамдық санада шынайыланған әдет ғұрып құқығы
нормалары қазақ қоғамындағы шарттық қатынастарды реттеген құқықтық
нормалардың болғандығына жарық түсірген Қасым ханның қасқа жолы және Жеті
жарғы сияқты жазбаша әдет ғұрып құқығында өз көрінісін тапты.
XVІ ғасырда пайда болған Қасым ханның қасқа жолы біздің уақытқа дейін
толық көлемде сақталмаған, дегенмен бұл тарихи құжаттың сақталып қалған
үзінділері өткен жүз жылдықтың қазақ ағартушылары мен орыс зерттеушілеріне
белгілі бір көлемде оны қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Бұл құжаттар
ғалымдардың оның мазмұнын анықтап, қазақ қоғамындағы шарттық қатынастарды
реттеуге байланысты белгілі бір мәліметтерді алуға мүмкіндік берді. Еркін
Әбіл Қасым ханның қасқа жолы бес бөлімнен тұрды және құқықтық дәстүр
салттарының қолданылу біртектілігіне қарай кодификацияланған деп көрсетеді.
Олардың бірі, сатып алу-сату, айырбас, қарыз, сыйлау шарттары сияқты
шарттардың жекелеген түрлерін жасау мен орындауға байланысты нормаларды
шолып өтетін міндеттемелік қатынастарды реттеуге бағытталған бөлім болып
табылады. Бұл міндеттемелік қатынастардың ерекшелігі сол, патриархалдық-
шынайы қатынастар жағдайында қатынастар жекелеген әлеуметтік қоғам ішінде
пайда болатындықтан, қауымаралық не олардың ішіндегі қатынастар реттеліп
отырды [7, с. 100.].
XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың басындағы әдет ғұрып құқығының
кодификациялануының мысалы ретінде Тәуке ханмен жасалған "Жеті жарғы" деп
аталған әдет ғұрып құқықтық жинақты атап көрсетуге болады. Ол өткен
жүзжылдықтардағы қазақтың әдет – ғұрып құқығының негізгі ресми жинақтарының
бірі болып табылады.
Бұл жөнінде Н. Усеров Тауке хан үш жүзді біріктіруге, қазақ қоғамындағы
мемлекеттік бастаманы күшейтуге тырысты, сондықтан да болар, бұл жинақта
айырбас қатынастарын реттейтін нормалар жоқ. Бұл жинақта Тауке хан қазақ
қоғамының дамуының ерте кезеңіндегі құқықтық салт дәстүрді кодификациялап
ғана қоймай, көшпелі қоғамның жаңа жағдайларын да көздегендігін көрсетеді
[8, с. 17.].
С. Өзбекұлы өз еңбектерінде Тәуке хан қазақ халқының көрнекті
мемлекеттік қайраткері болды деп көрсетеді. Қазақ даласына жоңғар
қалмақтарының қысым көрсету алдында қазақ қауымының бірігуінің тарихи мәнін
ұғынған ол, біртұтас жинақ жасауға талпынды. Оның мақсаты бір ресми құжатта
әдет – ғұрып құқықтық нормаларын біріктіру болды, әрине басым күш қылмыстық
құқық нормаларына салынды. "Жеті жарғы" жеті бөлімнен тұрды, ол жесір мен
жетімнің жеке құқықтары мен туыстары мен қауымның оларға қатысты
міндеттемелерін реттеуге арналған міндеттемелік мүліктік қатынастарды
бекітті деп көрсетеді. Бұл ескі ескерткішті зерттеген зерттеушілер оның үш
бөлімнен тұратындығын атайды: 1- қазақтардың ескі әдет ғұрып құқығы (Қасым
ханның қасқа жолы); 2- Есім хан заңы, және 3- Тәуке хан тұсында
қабылданған заңдар. С. Өзбекұлы: Жеті жарғыны4 әрбір тармағы қазақтың
тәжірибелік қоғамдық өмірінің көрінісі ретінде және ұлтты қорғау үшін,
көшпенді өмірдегі қоғамдық қатынастарды реттеу үшін пайда болды, - деп
жазады [9, 17-30 бб.].
Жеті жарғының мәні сол, Тауке хан барымта, қауымнан қудалау,қандық кек
алу сияқты дәстүрді шектеу, әдет ғұрып құқығы нормаларын реформалауға
тырысты. Бұл жинақ шарттық қатынастарды Қасым хан заңына қарағанда аз
қамтиды, себебі ол негізінен мемлекеттік билікті күшейту мақсатында
құрылды. Мысалы Қасым хан жинағында айырбас қатынастары туралы, олардың
қатысушылары кім болатындығы туралы жеткілікті айтылған.
Қазақ қоғамында шарттардың болғандығы туралы анағұрлым ауқымды
мәліметтер Ш. Уалиханов, Н. Гордекова, А.И. Левшин сияқты қазақ және орыс
ғалымдарының еңбектерінде көрініс табады. Олар қазақ қауымында жасалып
отырған шарттар жүйесінің нақты әрі реттелген күйде, оның мән мағынасы,
түрлері мен нысандары туралы, сондай ақ бұл қатынастардың объектісі мүлік
болғандықтан бұл қатынастар тек мүліктік сипатта көрінетіндігін
куәландырады. 1886 ж.Семей статистикалық комитетімен жинақталған қазақтың
әдет ғұрып құқығының материалдары Рим және Ресей империясындағыда мүлік
жылжитын және жылжымайтын болып бөлінген жоқ. Көшпенділік өмірдің негізгі
құндылығын мал құрады. Сондықтан да мал және басқа да мүлік деп бөлінді.
Қырғызша мал - байлық, ал қалғандары жылжитын және жылжымайтын мүлік. Бұл
құжаттарда қырғыздардың мүліктік қатынастары тауып алу, мұраға қалу, сыйлау
шарттары құқықтық фактілер мен мәмілелерге негізделетіндігі көрсетіледі.
Осылардың ішінде анағұрлым жиі кездесетіндері: 1)мұраға алу жолымен, яғни
ата мұрасы; 2) өз-табысы, яғни игілікке ие болу; 3) бұрышты мал, яғни
азаматтық мәмілелер (сауда саттық, құда түсу, жалдау) [10, 464 б.]. Бұдан
қазақтың әдет ғұрып құқығында мүліктік құқықтықтарға ие болу негізі ретінде
келісім шарт қаралғандығы анық екeндігін көреміз. Және олар еркіндік
қағидасы негізінде жасалып, ол шынайы және тиісті негізде бұлжытпай
орындалатын.
Бұдан басқа, шарттар қалыңмал мен құда түсуге байланысты отбасы –
жанұялық қатынастарда қолданылды. Жетісу облыстық баспаханасында жарық
көрген қырғыздың әдет ғұрып құқығы жинағында: “Неке бұл, әйелді некелік
бірге тұру үшін алу мақсатында жасалатын шарт” деп тікелей айтылған
[10, 393 б]. Некенің негізгі нысаны ретінде қалыңмал төлеумен
болатын неке болса, келісім шарттың негізгі шарттарының бірі, қалыңмалдың,
той шығындарының және төсек орын көлемі туралы болатын.
Некеге тұру келісім шарттың негізінде жүзеге асырылғандығын Өскемен
халық соттары мен Семей уездерінің 1896 ж. Ережесінде: “Қырғыздарда құдалар
бір бірімен киіт деп аталатын сыйлықтармен алмасуы тиіс, олардың құндылығы
болашақ ерлі - зайыптылардың ата аналарының жағдайына және қалыңмал
көлеміне байланысты. Киіт алу оны алғанды қалыңмал төлеуге міндеттейді” -
деп тікелей жазылған. Бұл некеге тұрған кезде міндеттемелік шарттың
қолданылғандығын куаландырады [10, 208 б.].
Ал 1884 ж. Қабылданған Ереже некеге тұру шарттарын анықтады. Ол Неке
шарты құдалар бірге құйрық бауыр жеген кезде жасалды деп есептеледі,
дегенді білдірді [10, 78 б.]. Сонымен қатар, нақ осы Ереже неке
қатынастарын реттеген әдет ғұрыптық нормаларға елеулі өзгеріс енгізді. Бұл
ең алдымен әменгерлік институтының мәнін жойды. Енді бұдан былай жесір әйел
күйеуінің бауыры не бір туысына шығу шықпауды өзі шешетін болды.
Қазақстанның Ресейге қосылғанға дейін қазақ қоғамындағы шарттар қауым
мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған тұрмыстық сипатта
көрінді және олардың түрлері де шектеулі болды. Ал Ресейге қосылғаннан
кейін товар айырбас аясы кеңейгеннен, құқықтың жаңа қайнар көздері пайда
бола бастағаннан кейін шарттық қатынастарды реттеу қарқыны құқықтық
шарттардың жаңа түрлері пайда болу түрінде арта түсті. Азықты алу және
айырбастауға байланысты қатынастардың реттеушісі ретінде сатып алу - сату
шарты қалыптасты. Егер бұрын бұл шарт түрі қазақ қауымының тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталса, ендігі ретте оның, негізгі
мақсаты пайда табуды көздеген коммерциялық сипатқа ие болды. Шарттың пәнін
мал құрады. XІX ғасырдың аяғында жасалған қырғыздардың әдет ғұрып құқығы
жинағынан шартық қатынастарды реттеген салт дәстүрлер сатып алу сату
шартын жасау нысанын ғана емес, Шарттың пәні, құны, шарт тараптарының
құқықтары мен міндеттері сондай-ақ шарт талаптарын бұзған жағдайда
жауапкершілік те көзделгендігін көруге болады. Мәселен, Сатушы сатып
алушыға сатылып жатырған заттың өзіне белгілі кемшіліктерін айтуға тиіс
немесе оны мұқият қарап алуды ұсынады сол арқылы мәміле жасалғаннан кейін
өзінен алатындығын ескерте отырып түсіндіреді. Сатушы бұл талаптарды
сақтамаған жағдайда сатып алушы заттың кемшіліктерін байқаған жағдайда
мәмілені бұзуды талап ете алады, делінген [10, 415 б.].
Қазақтың әдет ғұрып құқығында қарыз, жалдау және сақтау шарттарының
қолданылғандығы да анық. Бұл жөнінде С.З. Зиманов – өз еңбегінде былай деп
жазады: қарыз қатынастарының дамуы салымдардың тарауымен тығыз байланысты
болды. Ақшалай алымдарды төлеу немесе өзге де қажеттіліктері үшін
қатардағы қазақтар байлардан сый ақысын төлеуді келісе отырып ақша алатын.
Жылдық сыйақы көлемі ссуда көлемінен асып түсетін. Саудагерлер көп жағдайда
мұқтаж қазақтарға қарызға нан беретін, есесіне ол сол қарызын өтеу үшін
белгілі бір уақытта оның шаруашылығында жұмыс істеуге міндеттенетін. Мұндай
байланыс қарыз берушіге ауылшаруашылығы жұмыстары кезеңінде жұмыс күшін
пайдалану үшін тиімді болдың [11, 54 б.]
Қарыз шартының қолданылғаны жөнінде Культелеев Т.М. да растайды. Ол: XІX
ғасырдың екінші жартысында жарық көрген әдет ғұрып құқығы жинақтарынан біз
Қазақстанда товар-ақша қатынастарының дамуымен байланысты нормаларды
байқаймыз. Шарттардың жаңа түрлерін реттейтін нормалар пайда болды. Соның
ішінде осы ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ссуда шарты ерекше даму
алды [12, 301 б.].
Қазақ әдет ғұрып құқығында сол сақтау шартын білдірген аманат деген
ұғым пайда болды. Бұл жөнінде 1824 ж. Омбы уақытша комитетімен дайындалған
қырғыз заңдар жинағында аманат шартының мазмұны анықталған: Егерде бір
адамға сақтауға бір нәрсе беріліп, ал ол болса оны тығып не жасыратын
болса, ол үшін сол ел ішінде сыйлы адамның бірі ант су ішіп, ал басқа бір
туысы антын қабылдайды, ал егер ант кері шақырылса кінәлі сақтауға
берілгеннің бәрін өтеп беруге тиісті болады. Ал егерде ол үшін берілген ант
ақталып, артынан оның шынымен затты жасырып қалғандығы анықталса ол ұрлыққа
теңеліп ол үшін қосымша 9 түйір мал түрінде айыппұл төлейді, деп анықталады
[10, 74-75 бб. ] Міне, осы тұжырымдар мен жинақтар нормаларынан қазақ
қоғамында келісім шарттар кеңінен қолданылғандығын көреміз.
Мазмұнын өзара құқықтар мен міндеттер құраған міндеттемелік қатынастар
шарттардың пайда болуының негізін құрады. Шарттардың көпшілігі ауызша
нысанда жасалатын. Тек экономикалық қатынастардың дамып, халық арасында
товар айырбастаудың кеңейуімен шарттар бірте-бірте жазбаша нысанға көше
бастады. Шарттарды жасап орындау рухани қағидаларға тараптардың
әдептілігіне негізделіп тіптен күмән тудырмайтын. Шарттар ауызша түрде
жасалатын болғандықтан, олардың жүзеге асатындығының кепілі ретінде куә
қатысатын. Шарттың ауызша нысаны әдет ғұрып құқығында береке деп аталатын
[13, c. 280.]
Қазақ қоғамында шарттардың орындалуын қамтамасыз еткен нормалар да
болды. Олар шарттың талаптарын орындамағандығы үшін шараларды қамтиды.
Енді біз келісім-шарт қатынастарының дәстүрлі қазақ қоғамында қалыптасу
және дамуына тоқталып өтейік. Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықта
бірнеше мемлекеттер өмір сүрген болатын. Сол мемлекеттердің саяси-құқықтық
қатынастарында келісім – шарт элементтерінің, оның дамуының үрдістерін
кездестірміз. Қазақ жеріндегі ең ежелгі мемлекеттердің бірі, ғұн
мемлекетінде келісім-шарт қатынастары, сауда-саттық мәселесі кеңнен дамыған
болатын. Сонымен қатар, бұл мемлекетте халықаралық деңгейдегі келісім-шарт
қатынастары да өрбіп жатты. Оның мысалына ғұн мемлекетіндегі бейбітшілік
пен іліктілік келісімін жатқызуға болады. Сондықтан да, ғұн мемлекетіндегі
кейбір тарихи оқиғаларға тоқталып өткенді жөн санап отырмыз:
Мөде Тәңірқұт солтүстік шекарада соғыс жүргізіп: ғұндармен туыс - ханьюй
тайпасының, көше-қыпшақтардың (Алтайдың теріскей жағын мекендейтін
динлиндік тайпа), олардың шығыс көршілері, Саянның жоғарғы Енисейден
Аңғараға дейінгі теріскей жоталарында тұратын динлиндердің, Батыс Моңғолия
аумағын, Қырғызнор көлінің төңірегін жайлаған қырғыздардың және цайли деген
беймәлім халықтың иеліктерін бағындырады. Арт жағы-тылын қамтамасыз еткен
Мөде Қытайға назар аударады. 202 жылы Қытайдағы азамат соғысы Хань
әулетінің негізін салушы, қытай тарихында Гаоцзу лауазымымен белгілі болған
Лю Банның жеңісімен аяқталады. Бірақ ел әлі қирап бүлінуден арыла алмай
жатқан, тап сол кездері солтүстіктен ғұндар тасқыны қаптайды. Олар Маи
бекінісін қамауға кіріседі, ақырында оның коменданты, князь Хань Синь
амалсыздан беріледі. Қытай дәстүрі бойынша, жауға берілу опасыздықпен
бірдей, жеңімпаздың бодандығына өту деп саналатын. Ешбір жағдай- себеп
берілгенге арашашы бола алмайтын, өйткені ол өзін-өзі өлтіре алатын еді-
деп күні бұрын болжанып қойылатын, ал ол мұны жасай алмаса - парызын
өтемегені. Сондықтан князь Хань Синь үшін шегінетін жол қалмады, сосын ол
жаңа қожасына адал қызмет етуге кіріседі [14, 50-
51 бб.]. Ғұндар оңтүстікке қарай сәтімен жылжып, Гуэчжу қыратынан асып, 200
жылдың қысында терістік Шаньсидің астанасы-Цзиньян қаласына келіп жетеді.
Гаоцзу оларға қарсы әскерді өзі бастап шығады, бірақ қатты суық болып,
сарбаздарының үштен бірінің қолдарын үсітіп алады.
Мөде көшпелілердің дағдылы әдісін қолданады: шегінген сыңай танытып,
қытайдың таңдаулы әскер бөлімдерін императорды бас қылып, Пинчек қаласына
жақын жердегі Байдын қыстағының маңында қоршап алады. Бір қызығы, Мөденің
аттарының түсіне қарай - қара, ақ, сұр, жирен түсті - төрт әскери бөлімі
бар еді. Жет тәулік бойы қытай әскері қоршау ішінде нәр татпай, үйқы көрмей
ғұндардың тынымсыз шабуылына төтеп берумен болады. Ақырында қытай тыңшысы
Мөденің әйеліне жол тауып барып, оның тілін тауып пара береді. Ол күйеуіне
"кемеңгер кісі" Гаоцзумен бітімге келуге кеңес бере бастайды, ғұндар қытай
жерін алғанымен, бәрібір оны мекендеп қала алмайтынын айтады. Осындай
тоқтамға келген және ең бастысы кезінде қосымша күш жібермекші болып уәде
беріп, бірақ жібермеген Хань Синьді екі жүзді деп күдіктенген Мөде, бүдан
әрі соғысты тоқтатуға мәжбүр болады да, Гаоцзу әскерінің өтіп кетуіне жол
ашуға бұйрық береді. Қытай әскері ғүндарға кезеулі садақтарын тартқан күйі,
ашылған жолмен жүріп өтеді де, өздерінің негізгі қолына барып қосылады, ал
Мөде кейін қайтады. Бұл - ғүндардың аса ірі жорықтарының бірі, ал егер
картаға қарасақ, ғүндардың Қытай жеріне онша ұзап кірмегеніне қайран
қаламыз. Бүкіл соғыс науқаны Шаньсиде ғана қанат жайған: Маи мен Пинчэн
қалалары шекрардан 90 және 40 шақырым, ал Цзиньян (қазіргі Тайюань) 250
шақырым жерде. Күллі соғыс әрекеті , Пинчэн түбіндегі Байдын қыстағына
шоғырланады, сонда Сыма Цянь қытай әскерінің санын 320 мың сарбаз деп
шамалайды, (бұл рас, өйткені бұған әскери дәйекшілер де қосылған, олардың
шығыс әскері қатарындағы саны жалпы құрамының жартысынан бастап, бестен
төртіне дейін болған), ал тарихшы ғұндар санын 400 мың салт атты деп
болжайды, бүл әрине асыра айтылған. Осынау 400 мың адам тау ішіндегі көлемі
30x40 м2 қазан шүңқырға орналасуы керек-ті, яғни егер ғүндардың ерулі
аттары болмаған деп есептегеннің өзінде, әрбір салт аттыға 30 м2 келеді
екен, ал олардың ортасында қытай отряды тұрып төтеп берген десек, бұдан да
аз болады. Мұның ақылға қонбайтыны анық. Бірақ осы коэффициентті алып,
Мөденің қолын 20-40 мың салт атты деп болжасақ, оның неліктен бітімге
келуге ұмтылғаны бірден белгілі болады: өйткені 600 шақырым жерге созылып
жатқан орасан зор қытай әскері тіпті алғыр отрядын жоғалтқанның өзінде одан
әлдеқайда қуатты еді. Гаоцзу мен Мөде "бейбітшілік пен іліктілік" келісім-
шартын жасасады (тізе бүгудің дипломатиялық түрі).
"Бейбітшілік пен іліктілік" шартының мәнісі - қытай патшасының сарайы
өзінің ханшайымын шетел билеушісіне бергенде, оған жыл сайын келісім-шартта
көрсетілген мөлшерде тарту-таралғы жіберіп тұруға міндеттенген болатын. Бұл
бүркемеленген алым-салық еді. Мөде ханшайым мен тарту-таралғыны алғанымен,
Хань Синь мен басқа да өзіне қашып келген бүлікшілерді бүрынғыша қолдай
береді. Соғыс \с жүзінде жалғаса түседі. Хань Синь мен оның жақтастары
Қытайдың солтүстік облыстарын тақырлап талапайға салады. 197 жылы Хань Синь
жағына Чжао мен Дай еншіліктерінің бастығы Чэнь Си өтеді. Ол ғұндармен
одақтасу жөнінде келісімге келеді. Бірақ көп үзамай император әйел Люй Хоу
Чэнь Сиді азғырып астанаға алдырады, мүнда келісімен оның басы шабылады
[15, 24 б.]. Қытай әскері Фань Куайдың қолбасшылығымен екі жыл бойы
соғысып, бүлікті басады, бірақ шетелге басып кіруге жүрегі дауаламайды,
өйткені Янь (Хэбэй облысы) князьдығында жаңа бүліншілік туады.
Көтерілісшілер көсемі Ли Гуан ғүндар жағына шығады, сөйтіп жортуылдар енді
Қытайдың шығыс облыстарына жайылады. Қытай соғыстарында әскербасылардың
опасыздығы жиі қайталанатын құбылысқа айналады. Сәтсіздіктен
сәтсіздіккеұрынған Гаоцзу 195 жылы дүние салады. Мұрагер тым жас болған
соң, оның міндетін анасы , императордың әйелі Люй Хоу атқарады.Оның тұсында
өзара үрыс күшейе түседі. 192 жылы Мөде император әйеліне некелі жолмен
тұрмыс құруға ұсыныс жасайды. Оның үғымында Қытай империясы зайыбының қалың
малы ретінде берілуі керек болатын, сөйтіп, ол бүкіл Қытайды қолына
қаратпақшы еді. Император әйелі ызаланып, елшілерді дарға асып, соғысты
қайта бастамақшы болады. Бірақ айналасындағылар оның "жабайы немеге"
ашуланбауын сүрайды да, Мөдеге қалыңдықтың кәрілігі себепті ұсынысының
қабылданбайтыны айтылып, сыпайы жауап жолданады. Қытай министрліктерінің
қауіптенгеніне қарама- қарсы, Ғүндардың Тәңірқүты жауапқа қанағаттанады да,
бүлік пен бұлғақтан әлсіреп, азып-тозған Қытайға өзінің қаһарлы әскерін
қаптатып жібермейді. Өткен соғыста ғүндардан көрген сұмдықтан олар әлі
естерін жия алмаған еді. Өз өлеңдерінде:
"Пыхин-ченнің түбінде қасіреттен қамалдық, Жеті күн бойы дәм татпай,
садақты тарта алмадық", - деп мұңдарын айтатын. Содан кейін арада сегіз жыл
өтеді, жас империяның күш-қайраты сыртқы жауға тойтарыс беруге жетпейтін,
бірақ Мөде осыны біле тұра соғысты бастамайды. Мұның себебі, оның
тыныштыққа құмарлығы емес-ті. Батыс шекарада юэчжилермен жүріп жатқан соғыс
басылар көрінбейді. Дунхулар мен саян-алтай тайпаларын оп-оңай жеңген
Мөдеге батыс көшпелілермен жүргізген күресі мүлде қиындап кетеді. Тап сол
арада Азияның тағдыры шешіліп жатқан еді, юэчжилер мен ғүндар арасындағы
жекпе-жек кейінгі 2 мың жылды Ұлы Далада кімнің басым болатынын анықтап
беруші еді, оның этногенез үшін де орасан маңызы бар -тұғын.
Мөде күшін шашыратпас үшін Қытайды жайына қалдырады. Оның бұл ісі Хань
әулетінің күшеюіне мүмкіндік жасайды. Император қызметін атқарушы әйел
шекара бойындағы әскербасыларды жазалайды, олардың көбі күресте қаза табады
да , ішіндегі батылдары терістік- батыс Кореяға қашып кетеді. Шығыс бетте
бейбітшіліктің болуына ғүндардың айрықша маңыз бергенін мынадай бір
фактіден білеміз: 177 жылы шекарадағы ғұн князьдарының бірі Қытайға басып
кіреді. Император Вэнь-ди жау бетін қайтару үшін атты әскер мен әскери
арбаларды (85 мың) жинап, жорыққа шығады, бірақ ғүндар соғысқа кіріспей,
шегініп кетеді. Вэнь-ди соғысты құба түзге шығармақшы болады, бірақ
шекарадағы әскербасы Син Гюйдің көтерілісі оны бұл бетінен қайтаруға мәжбүр
етеді. Сол кезде кешірім сүрап, ғүндардың елшілігі келеді, олар кінәлі
князьдың шекарадан алынып, Батысқа жөнелтілгенін хабарлайды. Ол жақта ол
юэчжилерді жеңіп, өз кінәсін жуады. Ғүндардың күш-қайратын ескеріп, қытай
сарайы кешірімді қабыл алады, біраз уақыт өткеннен кейін, олармен бейбіт
қарым-қатынасты қалпына келтіреді. Келісім-шарт бойынша, ғұн мемлекеті
қытай империясымен бірдей-тең екендігі мойындалады және алдияр тақсырлар
бір-бірін бауырым деп атайтын болады. Бұл ғұндардың бұрын болып көрмеген
табысы еді. Сол уақытқа дейін бірде-бір көшпелі князь қытай императорымен
иық теңестіруді армандап та көрмеген болатын. Ғүн тәңірқұтының хатынан біз
177 ж. күллі елден жинаған ғүн әскерінің юэчжилерді талқандағанын білеміз.
Жеңіс нәтижесі көз тойдырып, көңілді тоғайтатындай еді; ғұндар қазіргі
Шығыс Түркістан, Үйсін жерлеріндегі барша князьдықтарды , кяндердің жер-
суын басып қалған еді.
Мұндай бейбітшілік пен іліктілік келісіміне тағы да бір мысал
келтірейік. Мөденің үлы 174 жылы Ғүн тағына отырды. Содан сегіз жыл
өткеннен кейін, яғни 166 жылы Қытай шекарасында бой көрсете бастады. Б.з.д.
166 жылы ғүн қағаны өзіне қарасты 140 мың атты әскерімен Чауна мен
Шяугуанға басып кірді. Бейди (солтүстік өңір) уәлиін өлтіреді. Көптеген
адамдарды тұтқындап, мал-мүлкін тонап, сиырларын айдап әкетті. Ғұндар одан
да ілгерілеп, Пыңяңға жетті. "Хундардың өктемдігі күннен - күнге үдеп,
асқына берді. Хундар жылма-жыл дерлік қытай жеріне басып кіріп тұрды.
Халықты өлтіріп немесе тұтқындап алып кетіп жатты. Юнжуң мен Ляудуң
өлкелері көбірек зиянға үшырады. Тай аймағынан тұтқынға түскендердің саны
10 мың адамнан асып кетті. Қытайлар бүған өте ренжіп, қатты қиналды. Елші
аттандырып, хат жіберді".
Енді, 162 жылы (б.ж.с.д.) қытай патшасының Мөденің үлына жазған хатына
келейік. Жоғарыда айтып өткеніміздей, 166 жылы ғұн қағаны өз әскерін
бастап, қытайға жорық жасап, әскери қыр көрсету мақсатымен ғана ішкерілей
еніп, ешбір соғыссыз кері қайтып еді. Алайда, аса үрейлі дүрбелең туғызу
арқылы, күш-қуаты мол "жүмыс күшін" олжалап кетуінің өзі қытай сарайын
қатты дүрліктіріп еді.
Алайда, ғұн қағаны еліне қайтып кеткеннен кейін, яғни б.з.д. 166-165
жылдардан кейін де, Қытайды тонап-талау тоқтай қоймады. Мүнан білеріміз -
Мөденің ұлы әкесі сияқты үлкен-үлкен ғұн ханзадалары мен рубасыларын толық
тізгіндеп бақылай алмағандығы еді. Қытай императоры да хатында:
"Кейбіреулерінің қарамағындағы халқын көбейту және жерін кеңейту" ниеттері
бар екенін жазады. Кейбір дерек көздеріне сәйкес, ғұн қағаны да жаңа бір
бейбіт заманның басталуына бейім болғандығы мәлім.
Елшілер б.з.д. 164 жылдан кейін ерсілі-қарсылы барып қайтады. Хаттар
алмасады. Қытай патшасының хатын төменде оқисыздар. Бұл хаттан көрініп
тұрғандай, ғұндар мен қытайлар осы хаттан бүрын да, араларындағы даулы
мәселелердің біразын шешіп, әлдебір келісім-шарт жасасқан тәрізді.
Хаттың мазмұны
І. "Хун мен Қытай шекарасын" белгілеу мәселесі хаттың ең басты мазмұны
болатын. Қытай патшасы былай дейді:
"Қытай қорғанының солтүстігіндегі садақты тайпалар", хун халқы
немесе хун ұлты еді;
"Қытай қорғанының оңтүстігіндегі,- күллі біртектес бас киім киген,
жібек белбеу байланған, атыздарда диқаншылық кәсіп қылып, жібек маталар
тоқитындар" қытай халқы болып табылады. Хундардың беталды талан-таражы мен
жортуылдары да тоқтатылады.
II. Қытай патшасының хатында Мөденің айбыны әлі де асқақтап тұрғаны
білініп тұр еді. Өйткені, ол б.з.д. 162 жылы жазған хатында Мөденің содан
14 жыл бұрын, яғни 176 жылы жазған хатынан кейбір сөздер мен үзінділер
келтіре жазады. Қытай патшасының хатының ішінде кездесетін Мөденің сөздерін
былайша тізбелеуге болады:
Қару-жарағымызды шешіп, орнына жайғастырайық.
Әскерлерімізді тынықтыралық.
Аттарымызды тыңайтып өріске жіберейік.
Барлық адам молшылықта, бақытты, ынтымақты өмір сүрсін.
Қарттар тыным алсын, кішкентайлар үлкейсін.
Әркім өз ісіне ие болсын.
III. "Қытай патшасының тілектері де" хаттың соңғы жағында
берілген. Ең дұрысы соларды хаттың өзінен оқып көру. Хаттан бұрын елшілер
келді. Қытай патшасы арнайы хат беріп, бір елші жііберді. Хун қағаны Таң Ху
дәрежелі бір елшісін жіберіп, Қытай патшасының хатына жауап берді, әрі
алғысын айтты. Осыдан кейін бейбіт келіссөзді қайтадан бастады. Екі жылдан
соң б.з.д. 162 жылы қытай патшасы хун қағанына тағы бір елшісін жіберіп,
төмендегі хатын жолдады:
“Қытай патшасынан Хун қаеанына хат” “Қытай патшасы, мәртебелі Хун
қағанына ізгі сәлем жолдайды! Елшілеріңіз Таң Ху , Чү Чү , Дяу Чунан мен
ішкі сарай уәзірі Хан Ляу бізге екі ат әкеліп берді, біз ол тартуларды аса
құрметпен қабылдап алдық.
Менен бұрынғы патшаларымыз үлы қорғанның солтүстік жағын Сіздердің
қүзырларыңызға, ал қорған ішіндегі қытай мансаптыларының бас киімін киген
және беліне жібек орамал орағандар біздің құзырымызда қалсын деп келіскен
екен. Мүны мен де құптаймын. Сөйтіп, біздің құзырымызда қалған адамдар егін
егіп, мата тоқиды, аң аулап, тіршілігіне қажетті тамағын тауып, киімін
әзірлейді.
Ата-аналар балаларынан ажырамауы, боздақтардың жар төсегінен алыстамауы,
қара халық пен хан тұқымының арасы бұзылмай, алаңсыз тату-тәтті өмір сүруі
керек!”
Менің естуімше, кейбір арам ойлы бұзықтар жүгенсізденіп, талан-таражбен
шүғылданып, заң-тәртіп алдындағы жауапкершіліктерін тәрк етіп, арамыздағы
уағдаластықтарымызды бүлдіргісі келетін көрінеді. Он мыңдаған адамдардың
өмірін өксітіп, тағдырдың тәлкегіне тастау арқылы екі қағанның арасын
ажыратқысы келеді. Өткенге салауат болсын!
Сіз хатыңызда, “достық пен бейбітшілік орнамақшы. Екі қаған да тату
қарым-қатынасқа мүдделі. Ендеше қару-жарағымызды жинап қоялық,
әскерлерімізді дем алдырайық, аттарымыз да тынықсын, сөйтіп, халқымыз
үрпақтан-үрпаққа молшылық пен бақытты өмірін жалғастырсын. Ынтымақтаса
отырып, тағы да жаңа бір мамыражай дәуірдің есігін ашайық” деп жазыпсыз.
Мен де бүған өте сүйсіндім, ізгі жандар қашан да күн сайын дерлік өзін
жаңартып отырады. Осылайша әр нәрсе жаңадан, тап-таза күйінде басталып кете
береді.
Сөйтіп, осылайша, қариялар тынығып рақаттанады, жас өсіп, жарлы байиды,
әркім өзінше, өз тағдырын өзі шешіп, тәңірі берген ғұмыр жасын жасайды.
Мен де, Хун қағаны сіз де, екеуміз тізе қосып, осы жолдан таймалық!
Тәңірінің бұйрығын орындайық! Халқымызға деген сүйіспеншілігімізді ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыра берейік! Осы бір қасиетті мұратты барлық адамдар
мәңгілікке қастерлеп өтсін! Аспан астында өмір сүріп жатқан адамдардың бәрі
де оны сүйсіқ әрі оның игілігін көрсін!
Қытай мен хундар көршілес әрі терезесі тең мемлекеттер болып табылады.
Хундар солтүстікте отыр. Биылғы қыс қақап ерте түсті. Сол себептен де
атқамінерлеріме Хун қағаны үшін күріш, арпа, алтындаған кездемелер,
иірілген және иірілмегені аралас жібектер, басқа да заттардан жылдық бажы
ретінде бергізуді бұйырдым. (Бұл кәдімгі ғұндарға төлеуге міндетті жылдық
салық болатын).
Көз алдымызда, жер бетінде тамаша бір қызу тіршілік , жалпыға ортақ
тәртіп пен реттілік орнайтын сияқты. Он мыңдаған адамдар бәқытты өмір
сүруге тиісті. Егер, бір сәт артқа, өткенге назар салар болсақ, әлемдегі
барлық аласапыран оқиғалардың бәрі дерлік, болымсыз бір себептен, ой- өрісі
тар мемлекеттік атқамінерлердің үлық-аусар қате шешімдерінің кесірінен бүрқ
ете түскеніне көзіміз жетеді. Солай болса да, ондайлар, біздің арамыздағы
бауырластық достығымызды бұза алмақ емес!
Менің естуімше, білуімше, Көк аспан адамдардың тек бір бөлімінің ғана
төбесін бүркеп түрмайды. Сол сияқты Жер де бір бөлім адамдарды ғана
асырамайды. Мен де, Хун қағаны Сіз де бүрынғының бәрін ұмытайық! Екеуміз де
ізгілік, адамгершілік қағидасын ұстаналық! Баяғыда келе жатқан өкпе-
сықпалардың бәрін де ұмытайық , мәңгіге өшпенділік отын өшірейік! Сөйтіп,
екі мемлекеттің халқы бір атаның балаларындай тату болсын! Міне, осылайша,
халқымыз еркін өсіп-өніп, судағы балық пен тасбақадай, көкте қалықтаған құс
пен қанатты жәндіктердей көбейіп-құжынасын! Қой үстіне бозторғай
жұмыртқалағандай шалқып-тасып, алаңсыз ғұмыр кешсін! Олардың болашағы тек
Тәңірінің жазуы бойынша "Туылған өлмей қалмас" дейтін қағидаға сай
болмақшы!
Міне, осылайша екеуміз де бүрыннан қалған кикілжіңнің бәрін де тәрк
етеміз. Ол үшін, маған келіп паналаған хундар мен бізде жүрген хундардың
бәрін кері қайтарамын. (Ғүндар Қытайға қашып паналаған ғүндарға қатты
өшігуші еді, соның аяғынан талай шатақтар шығаратын болған.) Хун қағаны ,
Сіз енді Жан Ни және оның серіктері жөнінде, маған кінә артпай-ақ қойыңыз.
(Бұлар бір кезде ғүндарға қашып келіп, ұстап әкетіп өлтірген қытайлықтар
еді).
Бізден бұрын өткен қытай патшалары жасалған келісім - шарттардың өте
айқын әрі бұлжымастай берік болғанын, берген уәделерінен еш қайтып
көрмегендерін білеміз .
Ей, Хун қағаны! Егер сіздің тілегіңіз әлемге тыныштық пен достықтың
өркен жаюы болса, арамызда достық орнай қалған күнде, ол достықты алдымен
Қытай бұзбаған болар еді. Хун қағаны мұны дұрыстап ұғыңыз!".
Қытай патшасының жарлыcы
Қытай патшасының Ғұн қағанына жазған хаты осы жерге келгенде аяқталады.
Қытай патшасы ғұн қағанына осы хатты жібергеннен кейін, шартты Қытай
жерінде орындай бастағанын көрсету үшін мынадай әмір-пәрмендер беріп,
жарлық шығарды:
“Хундардың ұлы қағаны” маған жазған хатында тыныштық пен достық қарым-
қатынастың орнай бастайтындығын мәлімдеген болатын. (Бірақ ғұн қағаны жазды
деген хатты құжаттардан кездестіре алмадық). Өз бетімен жүрген адамдардың
өзіне қарасты халықты көбейту әрі іргесін кеңейтуге ұғынуына болмайды.
Бұдан былай хундар Қытай қорғанының ішіне кірмейтін болады. Ал, қытайлар да
қорғанның сыртына аттап баспайтын болады. Кімде-кім бұл уағдаластықты
бұзса, өлім жазасына кесіледі. Мұнан былай қанша уақытқа созылса да, әр екі
жаққа бірдей заңды күшіне ие достық татулық сақталады, ол достық еш уақытта
бұзылмайды . Мен де осылай болғанды жөн деп қараймын.
Бұл бүкіл мемлекет аумағына жарияланып, жеткізіледі. Әркім оны айқын
білуге тиісті.Осы жылдан бастап “бейбітшілік пен достық орнайды!”
Жоғарыда көрсетілген Қытай патшасының жарлығы Ғұн мен Қытай арасындағы
бейбітшілік пен іліктілік келісімін құқықтық жағынан қамтамасыз ету үшін
шығарылған болатын.
Сонымен қатар, қазақ даласындағы Қарахан мемлекетінде де, келісім-
шарттың үлгісі болып табылатын Ихта институты дамыған болатын. Мұндай
келісім-шарттың көп нысандарын өткен тарихтан табуға болады. Біз қазақ
даласындағы келісім-шарт қатынастарының дамуын жоғарыдағы ойымызды қорыта
келе, мынандай кезеңдерге бөліп көрсетеміз:
Бірінші кезең, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралықтағы келісім-шарт
қатынастарының қалыптасуы мен дамуы. Бұл кезең шамамен біздің дәуірімзге
дейін ІІІ ғасырлар мен біздің дәуіріміздің ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды,
яғни қазақ хандығы құрылғанға дейінгі аралыққа дейін созылады;
Екінші кезең, қазақ хандығы құрылғаннан, яғни ХҮ ғасырлардан бастап
ХҮІІІ ғасырдың бастапқы ширегін қамтиды. Бұл кезеңді дәстүрлі қазақ
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының даму кезеңі деп атасақ та болады.
Бұл аралықта дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт өзінің классикалық
даму деңгейіне жетті;
Үшінші кезең, Қазақстан мен Ресей империясы тұсындағы келісім-шарт
қатынастарының өрбуі болып табылады. бұл кезең аралығында, дәстүрлі қазақ
қоғамында европалық мемлекеттер тәжірибесінде қалыптасқан келісім-
шарттардың негізгі нысандары келе бастады.
Қазақ қоғамында шарттық қатынастарды реттеген әдет ғұрып құқығы
нормаларын талдай келе келесідей қорытындылар туындайды:
- әдет ғұрыптық шарттық құқық белгілі бір қисынға, ішкі байланыс пен
басқа нормалармен өзара байланысқа бағынатын нормалар жиынтығын
құрады;
- шарттық қатынастарды реттеген әдет ғұрып құқығы нормалары
өздерінің мазмұны бойынша әртүрлі қатынастарда қолданылғандынылуы
олардың әмбебаптығын көрсетеді;
- қазақ қоғамында қолданылған шарттартүрлері кө болмасада олар қазақ
қауымы тұрмысын толықтай дерлік реттеп отырды;
- қазақ қауымында қолданылған шарттар ауызша келісім түрде
қолданылды. Бұл тараптардың бірбіріне берген сөзінің өзі заң
болғандығын көрсетті, өйткені әдет ңұрып бойынша адамның ар намысы
мен беделі жоғары құндылық ретінде қаралды. Ауызша куәліктң өзі
шарттың сақталатындығын кепіл болды.
Осыдан келіп, қазақ қоғамының шарттық құқығының мазмұны жағынан бір
ғажайып, демократиялық екендігін көруге болады.Бұл қазақтың әдет ғұрып
құқығының құқықтық жүйесімен анықталды.Ол қазақ этносы өмірі ерекшелігін,
шаруашылық жүргізу, товар алмастыру барысын сипаттайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарын түрлерге саралау
мәселесі өте өзекті мәселенің бірі болып табылады. Жоғарыда біз сипаттап
көрсеткен қазақ әдет құқығы жүйесіндегі келісім-шарттың негізгі түрлері
көбінесе дәстүрлі қазақ қоғамында ерекше түрде қолданылды. Сонымен қатар,
олардың барлығы көбінесе Ресей қол астына өткен кезеңде жүзеге асып жатқан
келісім-шарттар болып табылады. Дәстүрлі қазақ қоғамында, яғни қазақ
қоғамының өзі тудырған келісім-шарттар да өмір сүрді. Сондықтан да, біз
келісім-шарт қатынастарын жүйелеп, түрлерге жіктеген кезде осы жағын мұқият
ескеруіміз қажет. Біз қазақ әдет құқығындағы келісім-шарттарды дәстүрлі
қазақ қоғамында қолданылған, сол қоғам тудырған келісім-шарттарға және
Ресей қол астына өтуімен Еуропалық заңнамаға негізделген шарттарға бөлеміз.
Дәстүрлі қазақ қоғамының туындысы болып табылатын келісім-шарттардың
қатарына мыналар жатады:
1. Аманат шарты;
2. Сауын шарты;
3. Мұрагерлік шарты;
4. Тамырлық шарты;
5. Ат-майы шарты;
6. Енші;
7. Олжа;
8. Сүйінші
Ресей қол астына өткеннен кейін қазақ қоғамында:
1. Сатып алу-сату;
2. Кепіл;
3. Айырбас;
4. Қарыз беру шарты;
5. Сақтау т.б. қолданылды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарын жіктеген кезде біз
қазақ қоғамында оның қалыптасуы мен дамуын негізге ала отыра, өзіміздің
ғылыми жұмысымызда төмендегідей топтастыруды жөн көріп отырмыз:
Біріншіден, отбасы қатынастарынан туындайтын келісім – шарттар (қалың
мал, құйрық бауыр);
Екіншіден, туысқандық қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар
(тамырлық, жылу, асар, жұртшылық);
Үшіншіден, міндеткерлік қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар
(сауын, аманат, ат майы);
Төртіншіден, мұрагерлікпен байланысты туындайтын келісім –шарттар (енші,
ата мұрасы);
Бесіншіден, азаматтық айналымнан туындайтын келісім-шарттар (сатып алу-
сату, айырбас, қарыз).
Қорытындылай келетін болсақ, дәстүрлі қазақ қоғамында қолданылған
шарттарды әр түрлі негіздер бойынша жүйелеп көрсетуге болады. Қазақ әдет
құқығы жүйесіндегі келісім-шартарды түрлерге жіктеуде қоғамның дамуын, оның
кезеңдерін еске алу қажет.
1.2 Келісім – шарт қатынастарының құқықтық бастаулары
Дәстүрлі қазақ қоғамында келісім-шарт қатынастары ежелгі дәуірлерден
бері қалыптасып, дамып келе жатқан құбылыстың бірі. Сондықтан да, келісім –
шарт қатынастарының бастаулары да ежелгі дәуірлерге барып тіреледі.
Тарихтан белгілі, Қазақстан аумағы, тоғыз жолдың торабы, жібек жолы өтетін
негізгі күре тамыр болып табылды. Ал сауда-саттықтың қарқынды дамуы
тиісінше келісім-шарт қатынастарының да кең етек жаятын белгілі. Қазақ
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының бастаулары ғұн, түркі дәуірлерінде
қалыптасып, кейінгі қазақ дәуірінде орнығып үлгерген болатын. Дәстүрлі қаза
қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының қалыптасуы кезеңінен мынандай екі
үлкен уақыт аралығына ажыратып, қарастыруға болады:
Бірінші кезең, протоқазақ қоғамындағы, яғни дәстүрлі қазақ қоғамына
дейінгі келісім-шарт институтының қалыптасу мен дамуы. Көз жүгіртіп
қарайтын болсақ, ғұн, үйсін дәуірінен бастап, қазақ қоғамындағы ордалы
мемлекеттер, Алтын Орда, ноғай ордасы т.б. дейін сан түрлі мән-маңызға ие
болып, толысып дамып отырды.
Екінші кезең, дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының
дамуы. Бұл кезеңнің ерекшелігі келісім-шарт қатынастары, оның нормалары мен
институттар тұрақты орнығып, айқындалып үлгерген кезең.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарт қатынастарының құқықтық
бастаулары хандық дәуірдегі үлкенді-кішілі жарғылардан бастап, дамып өрбіп
отырған. Қазақ даласында бірнеше құқықтық реформалар жүзеге асырылды.
Олардың алғашқылардың бірі, Қасым ханның қасқа жолы деген атпен белгілі,
құқықтық жүйелеу.
Қасым хан тұсындағы заң нормаларының негізі мынадан тұрады:
1 Мүлік заңы Жер дауы. Мал- мүлік.
2 Қылмыс заңы ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу.
3 Әскери заң аламан міндеті, қосын жасау, қара қазан, ердің құны,
тұлпар ат.
4 Елшілік жоралары майталмандық шешендік, халықаралық қатынастағы
сыпайылық, әдептілік.
5 Жұртшылық заңы шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бекеуіл, тұтқауылдардың міндеті [16, 295 б.]. Ал, Есім хан
кезеңде бұл заңдар белгілі толықтырулар өтіп, жаңғырады. Қасым хан заңдары
бізге толық күйінде жете қоймаған. Соған қарамастан қазақ әдет құқығы
жүйесіндегі келісім-шарт қатынастарының бірден-бір бастауы да бола білген.
Ал, Есім ханның заңы туралы Б.Ж. Қуандықов өзінің ойын білдіре келе, оның
құрылымы туралы мынандай ой айтады: Есім хан бұрыннан келе жатқан жол-
жоралғыларды бір ретке келтіріп, заман ыңғайына қарай оның бойына жаңа нәр
береді. Сондықтан да ол халық жадында “ескі жол” ретінде бекиді. Осы
уақытқа дейінгі бізге жеткен аңыздарды, деректерді саралай келе бұл ескі
жолмен сол кезеңге дейінгі қазақ еліндегі заңдарға мынадай толықтырулар мен
түзетулер енгізілген деп пайымдаймыз.
І Елдің тәртібіне қатысты жоралғылар хан пәрменіне, батыр, абыз ісі,
би мәртебесі.
1 Құн тарту жоралғылары өнер құны, сүйек құны және құн ісін
жайғастыру.
2 Жесір ісіне қатысты жоралғылар әмеңгерлік және жесір дауын шешу
жолы.
3 Жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz