Баланы жан-жақты тәрбиелеуде ойының маңызы
І.Бөлім.Кіріспе ... ... ... .2.3
ІІ.Негізгі бөлім ... ... ... ..4.7
І.Баланы жан.жақты тәрбиелеуде ойының маңызы.
1.1.Ойының педагогикалық психологиялық ерекшеліктер ... ... ... ... ...11.13
1.2.Бала тәрбиесінде ойының маңызы және рөлі..
1.3.Ойын түрлері және оның ерекшеліктері ... .16.18
ІІ.Дидактикалық ойындар ... ... ... ... .19.22
2.1 Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.2. Дидактикалық ойының маңызы ... ... ... .25.26
2.3. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларды ұлттық тәрбиеге баулу ... ... ... ... ... ... ... 27.32
ІІІ.Қорытынды ... ... ... .33.35
IV.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..36
V.Қосымша ... ... ... ... ... ..37
ІІ.Негізгі бөлім ... ... ... ..4.7
І.Баланы жан.жақты тәрбиелеуде ойының маңызы.
1.1.Ойының педагогикалық психологиялық ерекшеліктер ... ... ... ... ...11.13
1.2.Бала тәрбиесінде ойының маңызы және рөлі..
1.3.Ойын түрлері және оның ерекшеліктері ... .16.18
ІІ.Дидактикалық ойындар ... ... ... ... .19.22
2.1 Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.2. Дидактикалық ойының маңызы ... ... ... .25.26
2.3. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларды ұлттық тәрбиеге баулу ... ... ... ... ... ... ... 27.32
ІІІ.Қорытынды ... ... ... .33.35
IV.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ..36
V.Қосымша ... ... ... ... ... ..37
Ел басымыздың 2010 жылдың 28-ақпан айындағы жолдауында білімге соның ішінде мектепке дейінгі мекемелерге көп көңіл болді.2020 жылға қарай білім беру жүйесінің барлық деңгейлері — мектепке дейінгі білімнен жоғары білімге дейін ,түбегейлі жаңғыртатын болады. Білім берудің әрбір деңгейде білім алу, сондай-ақ кәсіби біліктілікті арттыру, адамның бүкіл өмір бойы тұрақты түрде жаңа білім мен дағдыларды алу мүмкіңдіктері ұсынылады.Мемлекет барлық балаларға тұратын жеріне және отбасының табысына қарамастан мектепке дейінгі тәрбие және оқу мүмкіндіктерін ұсынатын болады.
Орта білім беру жүйесінде оқытудың 12 жылдық білім беруге көшуі іске асырылады, ол он жыл ішіндегі жалпыға міндетті білім беруді және екі жыл ішіндегі бейінді білім беруді қарастырады. Бұл ретте оку бағдарламаларының мазмұны өмірде және мамандықта аса қажетті құзіреттілікті дамытуға бағытталатын болады.
Орта білім жүйесін жаңғыртуға ықпал ететін түпкілікті жобалардың бірі "Назарбаев.. Зияткерлік мектептер" жоспары болады. Бұл мектептер балабақшасы мен мектеп алдында, сондай-ақ 12 жылдық білім беру бағдарламасы ісін оқу-төрбие бағдарлшаларын өзгерулер, енгізу жөне сынау жөніңдегі бастапқы алаңдар болып табылады. Осы бағдарламалар,Қазақстандық білім берудің озық үлгілерінің әлемдік педагоггық тәжірибенің озық үлгісімен үндесетін, физика-математикалық, химия-биологиялық бағыттағы пәндер бойынша бағдарлануды қарастыратын, көп тілде білім беру орташажасауға ықпал ететіт болады. Білікті кадрларды даярлау елді индустрияландыру жөніндегі жоспарлармен байланыстырылатын болады.Кәсіптік жөне жоғары білім беру жүйесінде мемлекет" негізгі" жүмыс беруші ретінде білім беру стандарттарын белгілеген кеңестік жүйеден мазмұны қалыптасатын нарық біліктілік жүйесі аркылы кесіби стандарттармен ынтымақтасатын; нарық жүйесіне көшу жоспарлануда.
Орта білім беру жүйесінде оқытудың 12 жылдық білім беруге көшуі іске асырылады, ол он жыл ішіндегі жалпыға міндетті білім беруді және екі жыл ішіндегі бейінді білім беруді қарастырады. Бұл ретте оку бағдарламаларының мазмұны өмірде және мамандықта аса қажетті құзіреттілікті дамытуға бағытталатын болады.
Орта білім жүйесін жаңғыртуға ықпал ететін түпкілікті жобалардың бірі "Назарбаев.. Зияткерлік мектептер" жоспары болады. Бұл мектептер балабақшасы мен мектеп алдында, сондай-ақ 12 жылдық білім беру бағдарламасы ісін оқу-төрбие бағдарлшаларын өзгерулер, енгізу жөне сынау жөніңдегі бастапқы алаңдар болып табылады. Осы бағдарламалар,Қазақстандық білім берудің озық үлгілерінің әлемдік педагоггық тәжірибенің озық үлгісімен үндесетін, физика-математикалық, химия-биологиялық бағыттағы пәндер бойынша бағдарлануды қарастыратын, көп тілде білім беру орташажасауға ықпал ететіт болады. Білікті кадрларды даярлау елді индустрияландыру жөніндегі жоспарлармен байланыстырылатын болады.Кәсіптік жөне жоғары білім беру жүйесінде мемлекет" негізгі" жүмыс беруші ретінде білім беру стандарттарын белгілеген кеңестік жүйеден мазмұны қалыптасатын нарық біліктілік жүйесі аркылы кесіби стандарттармен ынтымақтасатын; нарық жүйесіне көшу жоспарлануда.
1.Егемен Қазақстан 12.02.2009ж.[10б]
2.А.Қ.ЕГЕНИСОВА.«Бастауыш мектеп»-N5,2008[21-24б]
3.С.Фейзулдаева .«Бастауыш мектеп»-N8-9,2007[24-25б]
4.Б.Нарқұлова.«Бастауыш мектеп»-N3,2009[8-11б]
5.Ш.Ақхожина. «Тәрбие құралы»,2\2009[41-43б]
6.Қ.Хұсман. «Бастауыш мектеп»-N12,2009[62-63б]
7.Р.Қ.Керімбаева. «Бастауыш мектеп»-N3,2008[11-13б]
8.Р.Керімбаева.Қазақстан мектебі.1\2006[67-69 б]
9.М.Жайлауова,З.Сексенбаева. .«Бастауыш мектеп»-2004[29-30 б]
10.Н.Б.Тіленбаева.Отбасы және балабақша N2(132)наурыз-сәуір 2009[30-31б]
11.Б.Нарқұлова. «Бастауыш мектеп»-N10-11,2007[36-37б]
12.А.Қ.Ахметова.«Бастауыш мектеп»-N12,2005[15-18б]
13.Б.Нарқұлова. «Бастауыш мектеп»-N3,2006[13-15б]
14.Б.Қасенғазина.«Бастауыш мектеп»-N9,1989[8-9б]
2.А.Қ.ЕГЕНИСОВА.«Бастауыш мектеп»-N5,2008[21-24б]
3.С.Фейзулдаева .«Бастауыш мектеп»-N8-9,2007[24-25б]
4.Б.Нарқұлова.«Бастауыш мектеп»-N3,2009[8-11б]
5.Ш.Ақхожина. «Тәрбие құралы»,2\2009[41-43б]
6.Қ.Хұсман. «Бастауыш мектеп»-N12,2009[62-63б]
7.Р.Қ.Керімбаева. «Бастауыш мектеп»-N3,2008[11-13б]
8.Р.Керімбаева.Қазақстан мектебі.1\2006[67-69 б]
9.М.Жайлауова,З.Сексенбаева. .«Бастауыш мектеп»-2004[29-30 б]
10.Н.Б.Тіленбаева.Отбасы және балабақша N2(132)наурыз-сәуір 2009[30-31б]
11.Б.Нарқұлова. «Бастауыш мектеп»-N10-11,2007[36-37б]
12.А.Қ.Ахметова.«Бастауыш мектеп»-N12,2005[15-18б]
13.Б.Нарқұлова. «Бастауыш мектеп»-N3,2006[13-15б]
14.Б.Қасенғазина.«Бастауыш мектеп»-N9,1989[8-9б]
Жоспар
І.Бөлім.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2-3
ІІ.Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..4-7
І.Баланы жан-жақты тәрбиелеуде ойының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ...8-10
1.1.Ойының педагогикалық психологиялық ерекшеліктер ... ... ... ... ...11-1 3
1.2.Бала тәрбиесінде ойының маңызы және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-15
1.3.Ойын түрлері және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16-18
ІІ.Дидактикалық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..19-22
2.1 Дидактикалық ойындар және оларды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... 23-24
2.2. Дидактикалық ойының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .25-26
2.3. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларды ұлттық тәрбиеге
баулу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-32
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33-35
IV.Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..36
V.Қосымша ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37 -
I.Кіріспе
Ел басымыздың 2010 жылдың 28-ақпан айындағы жолдауында білімге соның
ішінде мектепке дейінгі мекемелерге көп көңіл болді.2020 жылға қарай білім
беру жүйесінің барлық деңгейлері — мектепке дейінгі білімнен жоғары білімге
дейін ,түбегейлі жаңғыртатын болады. Білім берудің әрбір деңгейде білім
алу, сондай-ақ кәсіби біліктілікті арттыру, адамның бүкіл өмір бойы тұрақты
түрде жаңа білім мен дағдыларды алу мүмкіңдіктері ұсынылады.Мемлекет барлық
балаларға тұратын жеріне және отбасының табысына қарамастан мектепке
дейінгі тәрбие және оқу мүмкіндіктерін ұсынатын болады.
Орта білім беру жүйесінде оқытудың 12 жылдық білім беруге көшуі іске
асырылады, ол он жыл ішіндегі жалпыға міндетті білім беруді және екі жыл
ішіндегі бейінді білім беруді қарастырады. Бұл ретте оку бағдарламаларының
мазмұны өмірде және мамандықта аса қажетті құзіреттілікті дамытуға
бағытталатын болады.
Орта білім жүйесін жаңғыртуға ықпал ететін түпкілікті жобалардың бірі
"Назарбаев.. Зияткерлік мектептер" жоспары болады. Бұл мектептер
балабақшасы мен мектеп алдында, сондай-ақ 12 жылдық білім беру бағдарламасы
ісін оқу-төрбие бағдарлшаларын өзгерулер, енгізу жөне сынау жөніңдегі
бастапқы алаңдар болып табылады. Осы бағдарламалар,Қазақстандық білім
берудің озық үлгілерінің әлемдік педагоггық тәжірибенің озық үлгісімен
үндесетін, физика-математикалық, химия-биологиялық бағыттағы пәндер бойынша
бағдарлануды қарастыратын, көп тілде білім беру орташажасауға ықпал ететіт
болады. Білікті кадрларды даярлау елді индустрияландыру жөніндегі
жоспарлармен байланыстырылатын болады.Кәсіптік жөне жоғары білім беру
жүйесінде мемлекет" негізгі" жүмыс беруші ретінде білім беру стандарттарын
белгілеген кеңестік жүйеден мазмұны қалыптасатын нарық біліктілік жүйесі
аркылы кесіби стандарттармен ынтымақтасатын; нарық жүйесіне көшу
жоспарлануда.
Орта техникалық, кәсіптік және жоғары білім электронды оқыту жүйесі
енгізілді.
Жоғары оқу орындарына корпоративтік менеджмент принцптерін енгізе
отырып, академиялық еркіндік берілетін болады
Білім беруде маңызды жобалардың бірі Астана қаласында әлемдік
деңгейдегі беделді жоғарғы оқу орны Назарбаев университтетін құру жобасын
іске асыру болып табылады. Бұл университет Қазақстанның ұлттық бренді
болады, отандық инженерлік-техникалық және ғылыми кадырларды даярлауда
және қазіргі заманғы ғылыми зерттеу инвра құрылымды қалыптастыруда сапалы
серпінді қамтамасыз етеді.
Университеттің құрамына кірген әрбір мектептің жетекші жоғарғы оқу
орындары арасынан шетелдік академиялық әріптесі және мықты ғылыми және
өндірістік базасы болады. Бұл елдің индустриялық иновациялық даму
міндеттерін шешу үшін білімді ғылыммен өндірісті біріктіруді қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Университтет бағдарламасының Назарбаев Зияткерлік мектептер жобасының
мектепке дейінгі орта білім беру оқу бағдарламасымен сабақтастырды.
Білім беру қызметінің сапасы білім беруді қаржыландыру жүйесін
қаржыландырумен жақсартумен, үкіметтік емес коммерциалық емес агенттіктерді
енгізу есебіне білім беру жүйесінің инфрақұрлымын кеңейтумен халықаралық
стандарттар бойынша оқу оындарының оқу жүйесін және тәуелсіз рейтинктердің
құрамына енуімен оқу орындарына бірлесіп басқару элементтерін ендіру оның
ішінде осы үрдісте азаматтарды қатыстырумен білім беру сапасын бақылау
тетіктерін жетілдірумен сүйемелденетін болады. [1].
II.Негізгі бөлім
Мектепалды даярлық топ балаларының ойын арқылы тілін дамыту
Мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамытуда ойындардың рөлі зор.
Ойын үстінде балалардың тілі дамып, бір затқа бейімділігі, қызығушылығы
артады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс,
дидактикалық, құрылыс кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-
бейнелі ойында бала ойын мазмүнын түсінікті етіп жеткізуге ты-рысады, оған
қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін
еңбектенеді, ал еңбек үжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-
әрекетке бағдарлайды. Ойын жағдайы оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-
қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін талап етеді. Егер бала ойынның
барысына қатысты өз тілегін анық айтуға мүмкіндігі болмаса, егер ол бірге
ойнап отырған өз жолдастарының сөз арқылы берілген нұсқауларын түсінуге
қабілеті жетпесе, онда ол құрдастарына масыл болады. Кұрдастарымен түсіну
қажеттігі ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Сонымен, балалардың ойын арқылы тілін дамыту мәселелерін көрнекті орыс
педагогтары Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинский, П.Г.Саморукова,
психолог-ғалымдар Д.Б.Эльконин, А.В.Черков, Р.М.Римбург, А.В.Запорожец және
т.б. зерттеп еңбектер жазған.Н.К.Крупская ойынды өсіп келе жатқан бала
организмі талап ететін табиғи қажеттілік деп сипаттайды және оның
тәрбиедегі аса маңыздылығын атап көрсетеді. "Ойын есіп келе жатқан бала
организміне ауадай қажет. Ойын үстінде баланың күш-қуаты толыға түседі,
қолы қатайып, денесі иілгіш, көз қырағылығы артып, тапқырлық, сезімталдық,
инициатива көрсету секілді қасиеттері, тілі дамиды. Ойын үстінде балалардың
бойында ұйымшылдық дағдылары қалыптасады. Өзі тапболған жағдайды байыппен
талдап, төзімділікке үйренеді"-деген болатын.
Я.А.Коменский өзінің "Ұлы дидактика", "Аналар мектебі" еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға күн тәртібі, тамағы және ойынның маңызы зор
екендігіне үлкен мән берген.
Баланың шығармашылық қиял, қабілетін, тілін дамытуда ойынның айырықша
маңызы бар екендігін қазақ халқының этнограф-ғалымы Ш.Уәлиханов, ағартушы-
педагог ЫАлтынсарин, қазақ зиялылары. А.Байтүрсынов, ЖАймауытов, М Дулатов,
Н.Құлжанова, МЖұмабаев және т.б. атап көрсеткен. М.Жұмабаев "Педагогика"
еңбегінде балаларға рухани тәрбие берудің жолдары мен әдістерін көрсетумен
қатар, қоршаған дүниені қабылдауға жан көріністерін (есту, сипап сезу,
иіскеу, татып керу, ес, қиял, ойлау, тілін дамыту) бірлікте дамытудың
маңызы жайында құнды пікірлер айтып, ой түйіңдерін тұжырымдаған.
Балардың ойынға деген қызығушылығы және оның бала өміріңдегі мәні
психологиялық педагогикалық мақсаттарда пайдапанылады. Балаларды физикалық,
тілдік тұрғыдан дамытуда, өлшем бірлігімен, түс және форма ұғымдарымен
таныстыруда дидактикалық ойындар таңдалып алынады. Бұл ойындар балалардың
ерік күшін, тілін, қимыл-қозғалысын, ақыл-ойы мен қажырлығын
қалыптастырады.
Балалардың қозғалысқа құрылған дидактикалық ойындарды меңгеруі өзіндік жеке
ойыңдардың дамуына ықпал жасайды.Баланың әрбір жас кезеңіне сәйкес келетін
ойындардың мүмкіндіктері мол. Ойынның мектепалды даярлық топ балаларына
тәрбиелік тұрғыдан ықпал ететін мүмкіндіктерінің бар екені күмәнсыз: дұрыс
ұйымдастырылған ойын балалардың тілін дамытып қана қоймайды,сабаққа,еңбекке
баулиды.Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне жатады,бұл
баланың көп уақытын өзіне қызықты ойындармен өткізгендігіне емес,ойын
баланың психикасынада сапалық өзгерістер туғызып,тілін дамытуға ықпал
ететіндігімен байланысты.
Мектеп жасына дейінгі ойын іс-әрекетінде заттарды ажыратып қана
қоймай,сонымен қатар өзіне қандайда бір рөлді алады да,сол рөлге сәйкес іс-
әрекет жасай бастайды.Бала өзін аттың немесе қорқынышты аңның орнына тұрса
да,көбіне ол ересек адамдарды‘анасын,тәрбиешісін,ұшқышт ы,жүргізушіні
бейнелейді.Айналасындағыларға қатысты міндеттер-баланың өз басына алған
рөлді орындау қажет екенлігін сезгендігі.Өзге балалар одан өзіне алған
рөлін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді.
Кезінде,К.Д.Ушинский байқаған ерекше мәнді дидактикалық бір жағдайда
тоқталайық.үнемі баланың тілін жөндеп отыру тіпті балаларға елеусіз іс
болып қалады,өйткені тілден кеткен қате жол-жөнекей түзетіледі немесе
балаларды жалықтырып жібереді.Балалар ойнаған кезде бір-бірімен қарым-
қатынас жасауы сүйенеді.Баланың тілін дамытуда заңдылықтарды ескере отырып
жасалған жоспарлы ойын арқылы оқыту тәсілдері баланың тілін қалыптастыруды
жеңілдетеді.
Күнделікті тәжірбиеден көріп жүргендей алты жасар балалар ойындарында
дұрыс басшылық жасалған жағдайда,оладың ақыл-ойы,тіл байлығы,сөздік қоры
дамиды.Баланың талғамын,қызығушылығын,тілін дамыту барлығы ойын арқылы
жүзеге асырылады.
Сонымен,мектеп алды даярлық тобында балалардың тілін дамытудаойынның
рөлі басым болып келеді.Ойын әрекетінің қызықты болуын қамтамасыз
ететін,баланың танымдық қызығушылығы сапаларын дамытатын басты нәрсе
-білім,әрекет,қарым-қатынас.Міне осы жағдайларды ескере отырып,балалар тіл
байлығын дамытуда пайдаланатын ойын түрлелін төмендегідей жүйелеуге болады.
1.Мазмұнды бейнелі ойын:отбасы,балабақша,мектеп,ауруха на,ұшқыштар,мал
фермасы,құрлысшылар,мұнайшылар,темі р жол,теңізшілер.
2.Қимыл-қозғалыс ойындары:ақ серек,көк серек,ұшты-ұшты,аңшылар,сиқырлы
таяақ,жаяу көкпар,ормандағы аю,мысық пен торғайлар,бақташы мен
қозылар,қуыспақ,қасқыр қақпан,соқыр теке,жырадағы қасқыр.
3.Дидактикалық ойындар:заттардың түсін анықта,қуыршақты серуенге
дайында,орныңды тап,ойлан тап,ұзын-қысқа,аласа-биік,әр құстың мекенін
таптүсті лото,дәл тауып айт,тігін шеберханасы,тез ретке келтір,мына
заттарды сипатта,сандардың орнын тап,жоғары
төмен,дүкен,көршілер,аралар,телегра ф.
4.Құрылыс ойындар:лото және басқа конструкторларды пайдалану.
5.Спорттық ойындар:футбол,болейбол,теннис,хокк ей,баскетбол.
6.Рөлді-сюжетті ойындар:адамгершілік тәрбиесі тақырыбында оқытылатын
ертегі әңгімелерді рөлге бөле от ырып орындау.
Балалардың дидактикалық ойын барысында есте
сақтау,көру,сезіну,қабылдау,ойлау сөйлеу процестері дамып,заттарды
пішініне,түсіне,көлеміне қарй іріктеуге,әр түрлі қимылдарды орындауға
үйренеді.
Ауызша ойналатын дидактикалықойындарда сұрақ,өтініш келісімді
білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі
Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы В.А.Сухомлинский былай деп
жазды. Ойын дегеніміз-орасан зор жарық терезе,осы терезе арқылы баланың
рухани дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің,ұғымдардың ширек
тасқыны келіп құйылады.Ойын дегеніміз-бұл ынталық пен құмарлықтың отын
жағатын ұшқын.Дидактикалық ойындарды оқыту процессінде кеңінен пайдалана
отырып балалардың тілін дамытудың тиімділігін арттыруға болады.Әрбір ойының
өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп,рөлдік сипатын сақтап,дұрыс
ұйымдастыра білу қажет.Ол балалардың білімге деген ынта-ықыласын
оятып,танымдылық белсенділігін арттыруға үлкен жол ашады.
Дидактикалық ойындардың мазмұны мыналарды қамтуы тиіс.Олар:
-дидактикалық ойындар нақты, қысқа, қызықты, тартымды болуы міндетті;
- дидактикалық ойыңдарға тапсырмалардың біртіндеп күрделенуі және ол ақыл-
ой іс-әрекетінің тәсілдерін меңгеруге ықлал ету қажет;
- ойындардағы тапсырмалардың әр түрлі тәсілдермен орындалуын қадағалау және
оқытудың тәрбиелік ықпалын күшейтуге ықпал етуі керек;
- дидактикалық ойын тәрбиеленушінің жас ерекшелігіне сай, бағдарламадағы
материалдарға, оның ішіңде нақты сабақтың мазмұнына сай болып, тапсырманың
мәнін ашу керек;
- дидактикалық ойындарда қолданылатын материалдар мен көрнекіліктер
қарапайым болып, олардың жасалуы мен дайыңдалуы тез әрі жеңіл болуы шарт.
Тәжірибеден байқағанымыздай, дидактикалық ойындарда балалардың сөйлеу,
ойлау, есте сақтау қабілеті дамиды. Бұл ойындар алған білімді бекітуге
ықпал жасайды. Дидақтикалық ойындарға "Лото", "Домино", "Қуыршақты киіндір"
т.б. Арнайы таңдалып алынған ойындар ("Не жоқ?", "Тал", "Жоғары-төмен",
"Сиқырлы сандық", "Ғажайып қоржын" т.б.). Ойын түрлері оқушының сабақта
тапсырманы орындау кезінде қызығушылығын туғызып, белсенділігін арттырады.
Ойын жаттығулар жүргізілсе де, сабақта көп уақыт алмайды. Бұл ойындар
белгілі бір іс-әрекеттерден тұрмайды. Олар баланың белгілі бір қабілетін
жетілдіруге бағыт-талған. Мұндай ойындарға викториналар, сөзжұмбақтар,
жаңылтпаштар, чайнвордтар, "Кім не істеді?", "Не қалай дыбыстайды?", "Қай
дыбыстан басталады?". Осындай ойындарды түрлеңдіріп отырудың пайдасы зор.
Дыбыстарды дұрыс есту мен айтуға төселген бала дұрыс оқу мен жазуға тез
бейімделеді.
Кимыл-қсзғалыс ойыны белгілі бір іс-әрекеттен тұрады.Бұл ойын түрі оқушының
барлық психологиялық қабілетін дамытады. Қимыл-қозғалыс ойындар өзінше
бәланың өмірге деген көзқарасының қалыптасуына әсерін тигіеді. Мысалы: "Кім
керек?", "Мысық пен тышқан", "Сыңарыңды тап", "Көңілді по-езд", "Ақ терек,
көк терек" т.б.
Сюжетті-рөлді ойындарда балалар ересектердің өмірі мен іс-әрекетін
қайталайды. Олардың қарым-қатынасын көрсетеді. Мысалы, "Дүкенде",
"Дәрігерде", "Кітапханада", "Қонақта" және т.б. ойындарды ойнау барысында
үлкендерге еліктей отырып, олар өз рөлін және ойын логикасын жасайды.
Сонымен қатар, бұл ойындар балаларды кішіпейлділікке, бауырмашылдыққа
тәрбелейді. Балалардың сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамытады.[2]
I.Баланы жан-жақты дамытуда ойының маңызы
Ойын - мектепке дейінгі балалар әрекетінің негізгі түрі, сондықтан ол
бала өмірінде тәрбиенің шешуші шарты болып табылады. Бала өзін қоршаған
ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттар мен құбылыстарды, адамдар
арасындағы қарым-қатынасты баланың білуі, сезінуі ойын негізінде жүзеге
асады. Баланың таным түсінігі, іс-әрекеті ойыннан бастау алады да болашақ
өмірінде жапғасын табады. Ойын үстінде бала жеке тұлға ретінде дамиды,
адамдармен қарым-қатынасты, әрекетті өзі реттеп, ұжымдық ойлаудың алғашқы
тәжірибесін алатындығы дәлелденген. Ғалымдар балалар ойыны стихиялы, бірақ
ересек адамдардың қоғамдық және еңбек әрекетінен туындағаны заңдылық деп
есептейді.
Кеңестік педагог А.С.Макаренко "Баланың ойынға деген құмарлығы бар,
сол құмарлықты қанағаттандыра білуіміз керек. Ойнау үшін тек қана уақытты
бөліп қана қоймай, сонымен бірге баланың барлық өміріне ойынды бере және
сіңіре білуіміз қажет.Оның барлық өмірі - ойыннан тұрады", -деген пікірін
өз еңбектерінде атап еткен.
Балаларды ойынға қатыстыру қажет. Өскелең ұрпаққа қоғамдағы
мәдениеттің сәтті берілуі, балаларға ересектер тарапынан ұсынылатын ойынның
мазмұнына да байланыста болады. Коғамдағы тәжірибені жемісті меңгеру үшін,
әрекет ету үрдісінде тек қана баланың өзінің белсенділігі болуы қажет
екендігін де ескере кеткен жөн. Егер де тәрбиеші алынған тәжірибенің
белсенділігін сипаттап ескермесе, онда ойынды үйретудің әдістемелік
тәсілдері мен ойынды басқаруы өз деңгейінде практикалық мақсатына жете
қоймайды.
Ойын кезінде жан-жақты тәрбиелеудің мақсаты әр жас кезеңде ойын
әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске
асырылады. Бұл ойынның дамуы баланың психикасын үдемелі өзгертумен және ең
алдымен бала тұлғасының барлық жағынан дамудың фундаменті болып табылатын
оның интеллектуалдық ортасына байланысты. Ойында психикалық үрдістер:
қабылдау, ойлау, ес, сөйлеу т.б.қалыптасады.
Баланың кез-келген әрекеті белгілі бір міндеттерді шешуге
бағытталғанын педагог-тәрбиеші ұмытпауы тиіс. Негізгі міндеттер қайта
өзгертуге мүмкіндік беретін шешімді және сонымен бірге алға қойған мақсатқа
жетуді жеңілдету аралықтарын алады. Балалар шешетін тәжірибелік міндеттер
оқудан өзгешеленіп турады. Ойын міндетінің мазмұны баланың тәжірибесімен,
білімімен ерекшеленеді. Бала өз әрекетінен тәжірибе алады, көптеген
нәрселерді тәрбиешілері мен ата-аналарынан үйренеді.Әр түрлі білімдер,
әсерлер баланың рухани әлемін байытады, осының барлығы ойында көрініс
береді. Ойын міндеттерін шешу заттық әрекеттің көмегімен ойын тәсілдерін
шынайы танып, қорытудан көрінеді. Бала қуыршаққа кесемен су береді, сосын
оны кубикпен алмастырады және содан кейін жай ғана қолын қуыршақтың аузына
алып барады. Бұл баланың жоғары интеллектуалдық деңгейде ойын міндетін
шешкенін керсетеді. Іс жузінде будан басқаша болуы да мүмкін, тәрбиеші
жинақталған ойын әрекетіндегі баланың ойлауының мәнін түсінбей, барынша
тәжірибелікке ұқсас ұжымдық арекет етуді талал етуі мүмкін. Бірақ, бұл
біріншіден, баланың күнделікті өмірде не болып жатқандығының барлығын
ойынға енгізсек, онда оның ең негізгі ерекшелігі - қиялдауы жойылып
кететінін ескергеніміз жөн.
Екіншіден, ойын жақсы таныс бейнеленгенімен, бірақ өмірлік жағдайда аз
жинақталған болса, еріксіз дағдарысқа енеді. Сонымен бірге бала күнделікті
емірде нақты, анық білімдерді ғана емес, сондай-ақ түсініксіз,
жорамалданған пікірлерді де алатындығы белгілі. Мысалы, бала теңізшінің кім
екенін біледі, бірақ оның қандай іспен айналысатындығын білмеуі мумкін.
Өзінің түсінігін толықтыру үшін ойын үстінде сұрақтар қойып, соған жауаптар
алу арқыпы, айқын білімін толықтырып отырады.
Ойынның ұзақ болуын, эмоционалды қанықтығына жету үшін және ойын
міндетін интеллектуалдық тұрғыдан шешуде, педагог баланың мақсатқа
бағытталған тактикалық тәжірибесін байытуы, оны бірте-бірте шартты ойын
жоспарына ауыстыруы, өз бетімен ойнайтын ойында мектеп жасына дейінгі
балаларды шынайылылықты шығармашылықпен бейнелеуін оятуды қамтамасыз ету
қажет. Эмоция ойынды қызықтырады, өзара қарым-қатынас үшін қолайлы жағдай
жасайды, әр баланың жан дүниесіне қажетті тонусын кетереді, бұл өз
кезегінде балалардың біріккен құрбы-құрдастарымен әрекетінде және тәрбиелеу
қызметінде қабілеттілік жағдайын қалыптастырады.
Ойын бір жағынан, баланың жақын даму зонасын дамытатындықтан, мектеп
жасына дейінгілердің негізгі әрекеті болып табылады.Мұнда жаңа прогрессивті
әрекеттің түрлері туады және өзінің мінез-құлқын еркінше басқаруын,
ұжымдық, шығармашылық әрекет ету ептілігін қалыптастыруымен байланысты.Ал
екінші жағынан, өнімді әрекеттің түрлері оның мазмұнымен қоректенеді және
баланың үнемі өмірлік тәжірибесі молайып отырады.
Ойында баланың дамуы ең алдымен, оның мазмұнының әртүрлі бағыттылығына
байланысты өтеді. Дене (қозғалмалы), эстетикалық (ән-күй), ақыл-ой
(дидактикалық, сюжетті-рөлдік) тәрбиесіне тура бағытталған ойын түрлері
бар. Барлық ойын түрлерін тікелей ересектердің қатысуымен және баланың
белсендігінің түрлі формасымен үлкен екі топқа бёлуге болады.
Бірінші топ - бұл ойынды өткізуде және дайындықта ересектердің жанама түрде
қатысуы.Балалардың белсенділігі( әрекетімен шеберлігін белгілі бір
деңгейдеқалыптастыру жағдайда)иниацивті шығармашылық сипатқа ие, балалар өз
беттерінше ойын мақсатын қоюға қабілетті,ойынды дамытуға және міндеттерін
шешуде қажетті тәсілдерді табады.Өз бетінше ойнайтын ойындарда балалардың
инициативасын көрсететіндей жағдайлар жасалды.Бұл топта әсіресе өзінің даму
қызметі-мен құнды,әр баланың жалпы психикалық дамуына үлкен мәнге ие
танымдық және сюжеттік ойындарды енгізуге болады.
Екінші топ - бұл әртүрлі үйрететін ойындар, ересектер ойынның ережесін
айтып немесе ойыншықтардың құрылымын түсіндіріп, белгілі бір нәтижеге жету
үшін әрекет етудің белгіленген бағдарламасын жасайды. Бұл ойындарда
тәрбиелеу мен оқытудың нақты міндеттері шешіледі:бұлар белгіленген
бағдарламадағы тақырыптар мен ережелерді меңгеруге бағытталған. Оқыту
ойындары мектеп жасына дейінгілерде адамгершілік-эстетикалық тәрбие беруде
маңызды. Ойынды үйретуде балалардың белсенділігі негізінен репродуктивті
сипатқа ие:олар берілген бағдарлама әрекетінде ойынның міндеттерін шешуде,
тек қана оларды жаңадан өндіреді. Балалардың құрастыруы мен ептілігінің
негізінде шығармашылық элементтері көп кездесетін өздік ойындарды ойлап
шығарады.
Ойындағы жетістіктер баланың сабақтарда жүйелі білім алу мүмкіндігіне
маңызды әсер етеді, құрбы-құрдастары мен ересектердің ортасында оның шынайы
адамгершілік-эстетикалық бағытының әбден жетілуіне мүмкіндік туғызады.
Әртүрлі ойындарды баланың жас ерекшеліктеріне сай аз уақытында және
дұрыс қолданғанда "мектепке дейінгі мекемелердегі берілген оқыту және
тәрбиелеу бағдарламасын" өз деңгейінде шешуді қам -
тамасыз етеді.
Сонымен бірге, әртүрлі ғылыми мектептердегі педагог және психолог
ғалымдардың еңбектеріндегі ойынның маңыздылығы туралы түсініктерін
қарастыра келе, мынадай жалпы ережені беріп отырмыз:
1. Ойын - әртүрлі жастағы балаларды өз еркінше дамыту әрекетінің түрі.
2. Ойын - бала әрекеттерінің ішіндегі ең еркін түрі,онда айнала қоршаған
әлемді тани, сезіне білуі, жеке шығармашылығы үшін кеңістіктің ашылуы,өзін-
өзі тануы және өзін-өзі көрсетуі белсенді түрде жүзеге асады.
3. Ойын - мектеп жасына дейінгі бала әрекеггінің ең алғашқы баспалдағы,
оның мінез-қулқының қалыптасуының бастапқы мектебі.
4. Ойын даму тәжірибесі болып табылады. Бала ойын кезінде дамиды, даму үшін
ойнайды.
5. Ойын - балалар қарым-қатынасының негізгі ортасы; мұнда құрбы-
құрдастарына, үлкендерге деген өзара қарым-қатынасы қалыптасады.[3]
1.1.Ойының педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері.
Еліміз егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде. Саяси,
экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да мұндай
езгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту үшін
өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару - оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас – ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекемелерінің алдында күрделі
міндет тұр.Ол - оқушыны саналы ойлайтын, ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке түлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымыңда соны
ізденістер, жаңалықтар болып жатыр. Түрлі әдістемелік жүйе, адістер мен
тәсілдер мектепте қазақ тілін оқыту үрдісіне енуде. Мұның өзі қазақ гіліне
жасалған соңғы жылдардағы қамқорлық пен заңдардың әсерінен туындап жатыр.
Себебі, қазақ тілі - қазақ халқының мәдениетінің негізгі тұғыры, ұлттың ұлт
болып жасауының алғышарты. Соңдықтан мектепте тілді оқыту ісі жан-жақты
қарас-тырылып, соңғы жаңалықтарды енгігізсек нұр үстіне нұр болар еді. Бұл
оқушылардың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі сөйлеп, ұлт тарихын, мәдениетін,
халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл маржандарын оңай игеруіне септігін
тигізетіні даусыз.
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар - оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтардан да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы түрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің
бірден-бір жолы. Ойын - күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық
ұғым. Философия адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы
мен ойын арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Философиялық
еңбектерде ойын әртүрлі көзқараста, пікірде түсіндіріледі. Мысалы, сонау
ерте заманғы грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін
өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын "Мәңгілік - шахмат ойнап
отырған бала". Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптастырушы
ретінде назарға алынады, оның пікірінше, ойын - әрі жоғары ақыл, рахаттану,
қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Бұған философтар И.Кант және Ф.Шиллерлердің пікірлері сабақтас,
сондықтан екеуінің пікірінше, человек играет только тогда. когда он полном
значении слова человек, и он бываөт вполне человеком лишь тогда, когда
играет. Бірақ Ф.Шиллер пікірімен келіспейтін тұстары да бар. Ф.Шиллер
адамнын ойлауына ешқандай сыртқы дүние әсер етпейді,ол өзіндегі артық
күштен арылу үшін ойнайды дел есептейді. Ф.Шиллер адамдар арасыңдағы ойынды
жануарлар ойынымен тең қояды. Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсерде
қосылады. Ойын теориясын жеке зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін адамның
рухани энергия алуы үшін керек дейді. Осы энергия негізінде адам мәдени
турғыдан дамиды және өседі деген пікірде кеңес одағы философтары М.В.Делин,
Д.И.Узнадзе т.б. ойын адамның өзіндік іс-әрекеті дей келе, оны еңбекпен
байланытырады.
Осының негізінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан
ұғындыруда мынадай теориялар қалыптасқан:
1. Ойын - мәңгілікке үштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
2. Ойын - артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер, Г.Спенсер).
3. Ойын балаларды ересек емірге дайыңдайды {К.Гросс, К.Бюллер).
4. Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б).
Психология түрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.ГАнаньев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек емірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды. Д.Б.Эльконин "путь развития игры
идет от конкретного предметного действия и обоб
щеннму иг-ровому действию, и от него и игровому
ролевомудействии; естьложкой; кормить ложкой; кормить ложкой куклу, кормить
ложкой куклу как мама. Таков схематиче-ский путь к ролевой игре. К.Г.Исулов
ой-ынды адам санасының қоршаған ортамен араласуыңдағы эвристикалық іс-
әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік -мотв – мақсат-ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а)Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптырады;
ә)Танымдық мативтің дамуына әкеледі;
б)Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство стимулирования по-
знавательного интереса учащихся" - деп көрсетсе, педагогтардың арасында
ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу жөнінде бір
пікір жоқ. А.С.Гурёвич, А.В.Килиниюктер ойынды оқытудың активті түрі деп
қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова, В.К.Роман оқытудың ойын әдісі
дейді.Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын элементтері деп қарас-тырады. Біз
ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс секілді ойын кезінде оқушымен
оқытушының арасындағы байланыс туындал оқыту процесінде тактиканы емес,
стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей отырып оның мынадай
элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап көрсеткіміз келеді.Ойын
элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысыңда алдымен
оқытудың мақсаты тұрады.[4]
Оқыту мақсаты
Әрбір тараудың білім беру мақсаттары
Оқушылардың ойын барысында танымдық қажеттіліктерін
Арттыру
Оқытудың психо-педагогикалық Дидактикалық ойындарды
Ерекшеліктерін анықтау іріктеу
Оқушылардың жасымен оқыту мақсатына оқушы санына
Санын білу қарай
қарай
Оқыту процесінде кіріктіретін қатысымдық топтық
Жері
Оқыту кабинеттерінің жабдықталуы
Үйретімдік
ұжымдық
Басқа оқыту түрлерімен байланысты
Қайталанымдық
жеке
1.2.Ойының бала өмірінде алатын орны және рөлі.
Баланың өмірдегі алғашқы қадамы,бірінші әрекеті-ойын,сондықтанда мәнісі
ерекше.Жас баланың өмірді танып,еңбекке қатысуы,психологиялық ерекшеліктері
осы ойын үстінде қалыптасады.Ойын арқылы балалардың келешек қоғамдық,мінез-
құлқы,өмірге,бір-біріне көз қарасы,қарым-қатынасы қалыптасады.
Ойын балаларға ақыл-ой,адамгершілік,дене шынықтыру,эстетикалық және
шығармашылық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болды.
Дидактикалық ойындар,аты айтып тұрғандай баланың ақыл-ойын
дамытып,таным-түсініктерін кеңейтеді,оцлай білуді,сөздік қорды
молайтып,ақыл-ой қызметін жақсартады.
Ойының бала өміріндегі орны туралы жасалатын тұжырым мынадай болмақ:
а)ойын-тәрбие құралы,ақыл-ойды кеңейтеді,тілді ұстартады,сөздік қорды
байытады,өмірді танып,сезімді кеңейтеді.
ә)ерік және мінез қасиеттерін бекітеді,адамгершілік сапаны жетілдіреді.
б)ұжымдық сезім әрекеттері өсе түседі
в)эстетикалық-шығармашылық қабілеттерін дамытады
г)еңбек тәрбиесін шешуге мүмкіндік береді
ғ)дене күшінің жетілуіне көмектеседі
Демек,ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздерін құрайды.[5]
Ойынның бала өмірінде алатын орны бөлек. Бала кішкентай кезінен-ақ,
ойынға құмар болып, соның жетегінде өседі. Ойын
баланың ақыл-ойының дамуына жол ашатын алғашқы құрал. Соған сай ата-ана да
баланың қандай жерде кіммен ойнауына басты мән беруі міндет.
Жалпы білімнің негізі бастауыш сыныпта қалыптасады. Бүгінгі талапқа сай,
баланы басты тұлға деп есептесек, жаңа буын оқулықтарымен жаңаша жұмыс
істеуде әр мұғалімнен шығармашылық ізденісті талап ету орынды және заңды.
Елбасының "Халықтың әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты" атты Жолдауында да білім саласы өзекті талқыланған. Және ертеңге
сенімді білімді ұрпақ тәрбиелеуде жаңа қоғамдағы жаңа-
ша үрдістерге аса назар аударғанымыз жөн болар. Соған сай, сапалы білім
алудағы басты міндеттер мен мақсаттар ортаға салынып, атап керсетілген.
Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Осы орайда
әрбір оқушының білімге деген құштарлықтарын арттырудың негізгі қағидаттарын
сабақта ескерген жөн.
Бастауыш сыныптар үшін бұл тәсілдің орны тіпті бөлек. Жас жеткіншек апғаш
білім алуға келген сәтінен бастап күнделікті білім алу процесі оған қызықты
болса. оның болшақта үлкен нәтижелерге қол жеткізері анық.
Бұл тәсілдің басты козі, яғни тәрбиеленуші тұлғасын қалыптастыру мен тілін
дамыту ойыннан басталады. Осы орайда, күнделікті сабақ барысында ойын
тәсілдерін қолдана отырып, мән бергеніміз абзал. Тәрбиеленушінің құрбы-
құрдастарымен әртүрлі ойындар ойнауының өзі тілінің, жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуындағы алғашқы баспалдағы М.Жұмабаев баланың ойыны
туралы: "Баланың қиялы, әсіресе, ойында жарыққа шығады. Ойын балаға
кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда да бала әсерлерімен пайдапанады.
Айналасында тұрмыста нені көрсе, соны істейді. Мысалы, қазак баласы біреуі
ат болып қашады, біреуі құрық сапады. Шырпыларды тізіп-тізіп көш жасайды.
Балшықтан мал, қуыршақтан қыз жасайды", - деп ұлттық тұрмысымызға тән ойын
үстіндегі бала болмысын, психологиясын суреттейді. Мектепке дейінгілердің
тілін дамытуда ұлттық ойынның орны ерекше.Ойында адамдар омірінің сан қыры,
тұрмыс-тіршілігі, еңбегі, дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген
сенімі, ержүректік пен жігерлілікке құлшынысы керініс табады. Халық
педагогикасыңда ойындар өте көп және мазмұндары да, бағыттары да бірін-бірі
қайталамайтындай сан-алуан әрі қызғылықты. Олар Алақан соқпақ, Тақия
тастамақ,Аңдардың айтысы тағы басқз.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған балаларға дидактикалық ойындарды оқыту
процесінде кеңінен пайдалана отырып тәрбиеленушілердің тілін дамытудың
тиімділігін арттыруға болады. Ол тәрбиеленушілердің білімге деген ынта-
ықыласын оятып, танымдыльқ белсеңділігін арттыруға үлкен жол ашады.
Әрбір сабақ барысыңпа әсіресе ұлттық ойындарды пайдалана отырып, сабақты
қызықты етіп жүргізу ушының да белсенділігін арттыра түсетіндігі сөзсіз.
Міне, осындай тәсілдерді әсіресе, жас мұғалімдер өз сабағында кең пайдалана
түссе Елбасының Жолдауында айтылған білімге қатысты мәселелер де өз шешімін
біртіндеп таба түсер еді.[6]
1.3.Ойын түрлері және ерекшеліктері
Ойын балардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық,педагогикалық
маңызы зор қызметер атқарады.Ойын баланың даму құралы,таным қөзі,білімдік
тәрбиелік,дамытушылық мәнге ие болып орырып,адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпыл етеді.Ойынды әр-бір адам ойнап оседі,ойынды көп ойнаған
адамның дүние танымы кең жана таза,жүрегі таза,нағыз сезімтал адам
болмақ.Әрине ойын адамның дамуына қалыптасуына әр-түрлі әсер етеді.Ойының
дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте
көп.Мысалы.үлкендердің басшылық жасауы,ойыншықтар,баланың өсетін
ортасы,балалар ұжымы,баланың тәрбиесі т.б.Дегенмен деойын тек әрекет емес
балалардың да,үлкендердің де қызығушылық ермегі,адамды рахат және қанағат
сезіміне бөлейтін іс-әрекеті.Балалар тұрмақ үлкен адамдар да әлі күнге
дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау
жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара
ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл қозғалыс,
драматизациялық, музыкалық,дидактикалық, құрастыру, ұлттық,
спорттық,дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні,
ерекшеліктері, мазмұны ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік,
дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ,
сюжеттік рөлді; ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор. ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу
алдымен ойында басталады. Мысалы, сюжеттік - рөлді ойындар.
Ойының негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-өрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында
өздеріне мәлім өмір қубылыстары мен оқиғаләры туралы білімдерін бейнелейді,
оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні.
Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-арекетімен, сезімімен тыныстайды.
Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей
шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар ун-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде
ойыншықтармен
сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен
мамасы ушін,науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және
т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған
баланың өз қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе
жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойын- да сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады,
балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың қоршаған өмірдің
қайсыбірфактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және
дамуына көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің
өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті,
сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және
балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер
езара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті
ретінде көрсетеді.
Ойынның түлкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы, мөселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп жөне т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің
өзінде бейнеленеді, ойынны мазмұнында қалыптасады жөне ойынның өзегі болып
табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға
бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер,
демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын кұрайтын, ойын
әрекеттерінің. балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты етеді,
ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні-бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер)
ойнаушылардың мінез-қулқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және
реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат
береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-
қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге
ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына
көмектеседі. Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып
табылады, бірақ олардың
түрлі маңызы бар жөне әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. Әрине
ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның ішіңде
дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Дидактикалық ойыңдарды мұғалім сабақта пайдаланып, оқыту мақсатын шешеді,
соңдай ойындардыц бірнешеін ұсынбақпыз.
ҚАЙ СӨЗДІ ЖОҒАЛТТЫМ?. Бұл ойын 1-сыныпта сөз және сөйлем тақырыптарын
өткен кезде жүргізіледі.
... еріді... жылынды. Гүл ... Бұлбұл ... Ол ... оқыды.
Жоғарыдағы тәрізді таблицаларды тақтаға іліп қойып немесе карточка түріңде
оқушыпардың қолдарына үлестіріп бере отырып, сөйлем ішіндегі жоғалтылған
сездерді тапқызады. Мұнда сөйлемдердің сөзден құралатыңына, сөйлемдегі
сөздердің дұрыс орналасуына оқушылардың назарын аударту керек.
Математикадан қолданылатын дидактикалық ойындар.
КӨРШІ-КӨРШІ. Ойынның мақсаты: 10 көлеміндегі сандардың ретін меңгерту.
Ойынның мазмұны: мұғалім бір санды атайды, мысалы: Жеті дейді. Жеті саны
тағылған бала ілгері шығып, балалардыц алдына тұрады.
Мұғалім- Бұл санның көршілері қатарына тұрыңдар!
6, 7,8сандарын құрады. Одан соң 6 және 7 саңдары салыстырылады. 6-ның 7-ден
біреуі кем, 6-ға 1-ді қоссақ 7 болады. 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Бөлім.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2-3
ІІ.Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..4-7
І.Баланы жан-жақты тәрбиелеуде ойының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ...8-10
1.1.Ойының педагогикалық психологиялық ерекшеліктер ... ... ... ... ...11-1 3
1.2.Бала тәрбиесінде ойының маңызы және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-15
1.3.Ойын түрлері және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16-18
ІІ.Дидактикалық
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..19-22
2.1 Дидактикалық ойындар және оларды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... 23-24
2.2. Дидактикалық ойының
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .25-26
2.3. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларды ұлттық тәрбиеге
баулу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-32
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33-35
IV.Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..36
V.Қосымша ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37 -
I.Кіріспе
Ел басымыздың 2010 жылдың 28-ақпан айындағы жолдауында білімге соның
ішінде мектепке дейінгі мекемелерге көп көңіл болді.2020 жылға қарай білім
беру жүйесінің барлық деңгейлері — мектепке дейінгі білімнен жоғары білімге
дейін ,түбегейлі жаңғыртатын болады. Білім берудің әрбір деңгейде білім
алу, сондай-ақ кәсіби біліктілікті арттыру, адамның бүкіл өмір бойы тұрақты
түрде жаңа білім мен дағдыларды алу мүмкіңдіктері ұсынылады.Мемлекет барлық
балаларға тұратын жеріне және отбасының табысына қарамастан мектепке
дейінгі тәрбие және оқу мүмкіндіктерін ұсынатын болады.
Орта білім беру жүйесінде оқытудың 12 жылдық білім беруге көшуі іске
асырылады, ол он жыл ішіндегі жалпыға міндетті білім беруді және екі жыл
ішіндегі бейінді білім беруді қарастырады. Бұл ретте оку бағдарламаларының
мазмұны өмірде және мамандықта аса қажетті құзіреттілікті дамытуға
бағытталатын болады.
Орта білім жүйесін жаңғыртуға ықпал ететін түпкілікті жобалардың бірі
"Назарбаев.. Зияткерлік мектептер" жоспары болады. Бұл мектептер
балабақшасы мен мектеп алдында, сондай-ақ 12 жылдық білім беру бағдарламасы
ісін оқу-төрбие бағдарлшаларын өзгерулер, енгізу жөне сынау жөніңдегі
бастапқы алаңдар болып табылады. Осы бағдарламалар,Қазақстандық білім
берудің озық үлгілерінің әлемдік педагоггық тәжірибенің озық үлгісімен
үндесетін, физика-математикалық, химия-биологиялық бағыттағы пәндер бойынша
бағдарлануды қарастыратын, көп тілде білім беру орташажасауға ықпал ететіт
болады. Білікті кадрларды даярлау елді индустрияландыру жөніндегі
жоспарлармен байланыстырылатын болады.Кәсіптік жөне жоғары білім беру
жүйесінде мемлекет" негізгі" жүмыс беруші ретінде білім беру стандарттарын
белгілеген кеңестік жүйеден мазмұны қалыптасатын нарық біліктілік жүйесі
аркылы кесіби стандарттармен ынтымақтасатын; нарық жүйесіне көшу
жоспарлануда.
Орта техникалық, кәсіптік және жоғары білім электронды оқыту жүйесі
енгізілді.
Жоғары оқу орындарына корпоративтік менеджмент принцптерін енгізе
отырып, академиялық еркіндік берілетін болады
Білім беруде маңызды жобалардың бірі Астана қаласында әлемдік
деңгейдегі беделді жоғарғы оқу орны Назарбаев университтетін құру жобасын
іске асыру болып табылады. Бұл университет Қазақстанның ұлттық бренді
болады, отандық инженерлік-техникалық және ғылыми кадырларды даярлауда
және қазіргі заманғы ғылыми зерттеу инвра құрылымды қалыптастыруда сапалы
серпінді қамтамасыз етеді.
Университеттің құрамына кірген әрбір мектептің жетекші жоғарғы оқу
орындары арасынан шетелдік академиялық әріптесі және мықты ғылыми және
өндірістік базасы болады. Бұл елдің индустриялық иновациялық даму
міндеттерін шешу үшін білімді ғылыммен өндірісті біріктіруді қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Университтет бағдарламасының Назарбаев Зияткерлік мектептер жобасының
мектепке дейінгі орта білім беру оқу бағдарламасымен сабақтастырды.
Білім беру қызметінің сапасы білім беруді қаржыландыру жүйесін
қаржыландырумен жақсартумен, үкіметтік емес коммерциалық емес агенттіктерді
енгізу есебіне білім беру жүйесінің инфрақұрлымын кеңейтумен халықаралық
стандарттар бойынша оқу оындарының оқу жүйесін және тәуелсіз рейтинктердің
құрамына енуімен оқу орындарына бірлесіп басқару элементтерін ендіру оның
ішінде осы үрдісте азаматтарды қатыстырумен білім беру сапасын бақылау
тетіктерін жетілдірумен сүйемелденетін болады. [1].
II.Негізгі бөлім
Мектепалды даярлық топ балаларының ойын арқылы тілін дамыту
Мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамытуда ойындардың рөлі зор.
Ойын үстінде балалардың тілі дамып, бір затқа бейімділігі, қызығушылығы
артады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс,
дидактикалық, құрылыс кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-
бейнелі ойында бала ойын мазмүнын түсінікті етіп жеткізуге ты-рысады, оған
қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін
еңбектенеді, ал еңбек үжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-
әрекетке бағдарлайды. Ойын жағдайы оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-
қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін талап етеді. Егер бала ойынның
барысына қатысты өз тілегін анық айтуға мүмкіндігі болмаса, егер ол бірге
ойнап отырған өз жолдастарының сөз арқылы берілген нұсқауларын түсінуге
қабілеті жетпесе, онда ол құрдастарына масыл болады. Кұрдастарымен түсіну
қажеттігі ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Сонымен, балалардың ойын арқылы тілін дамыту мәселелерін көрнекті орыс
педагогтары Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинский, П.Г.Саморукова,
психолог-ғалымдар Д.Б.Эльконин, А.В.Черков, Р.М.Римбург, А.В.Запорожец және
т.б. зерттеп еңбектер жазған.Н.К.Крупская ойынды өсіп келе жатқан бала
организмі талап ететін табиғи қажеттілік деп сипаттайды және оның
тәрбиедегі аса маңыздылығын атап көрсетеді. "Ойын есіп келе жатқан бала
организміне ауадай қажет. Ойын үстінде баланың күш-қуаты толыға түседі,
қолы қатайып, денесі иілгіш, көз қырағылығы артып, тапқырлық, сезімталдық,
инициатива көрсету секілді қасиеттері, тілі дамиды. Ойын үстінде балалардың
бойында ұйымшылдық дағдылары қалыптасады. Өзі тапболған жағдайды байыппен
талдап, төзімділікке үйренеді"-деген болатын.
Я.А.Коменский өзінің "Ұлы дидактика", "Аналар мектебі" еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға күн тәртібі, тамағы және ойынның маңызы зор
екендігіне үлкен мән берген.
Баланың шығармашылық қиял, қабілетін, тілін дамытуда ойынның айырықша
маңызы бар екендігін қазақ халқының этнограф-ғалымы Ш.Уәлиханов, ағартушы-
педагог ЫАлтынсарин, қазақ зиялылары. А.Байтүрсынов, ЖАймауытов, М Дулатов,
Н.Құлжанова, МЖұмабаев және т.б. атап көрсеткен. М.Жұмабаев "Педагогика"
еңбегінде балаларға рухани тәрбие берудің жолдары мен әдістерін көрсетумен
қатар, қоршаған дүниені қабылдауға жан көріністерін (есту, сипап сезу,
иіскеу, татып керу, ес, қиял, ойлау, тілін дамыту) бірлікте дамытудың
маңызы жайында құнды пікірлер айтып, ой түйіңдерін тұжырымдаған.
Балардың ойынға деген қызығушылығы және оның бала өміріңдегі мәні
психологиялық педагогикалық мақсаттарда пайдапанылады. Балаларды физикалық,
тілдік тұрғыдан дамытуда, өлшем бірлігімен, түс және форма ұғымдарымен
таныстыруда дидактикалық ойындар таңдалып алынады. Бұл ойындар балалардың
ерік күшін, тілін, қимыл-қозғалысын, ақыл-ойы мен қажырлығын
қалыптастырады.
Балалардың қозғалысқа құрылған дидактикалық ойындарды меңгеруі өзіндік жеке
ойыңдардың дамуына ықпал жасайды.Баланың әрбір жас кезеңіне сәйкес келетін
ойындардың мүмкіндіктері мол. Ойынның мектепалды даярлық топ балаларына
тәрбиелік тұрғыдан ықпал ететін мүмкіндіктерінің бар екені күмәнсыз: дұрыс
ұйымдастырылған ойын балалардың тілін дамытып қана қоймайды,сабаққа,еңбекке
баулиды.Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне жатады,бұл
баланың көп уақытын өзіне қызықты ойындармен өткізгендігіне емес,ойын
баланың психикасынада сапалық өзгерістер туғызып,тілін дамытуға ықпал
ететіндігімен байланысты.
Мектеп жасына дейінгі ойын іс-әрекетінде заттарды ажыратып қана
қоймай,сонымен қатар өзіне қандайда бір рөлді алады да,сол рөлге сәйкес іс-
әрекет жасай бастайды.Бала өзін аттың немесе қорқынышты аңның орнына тұрса
да,көбіне ол ересек адамдарды‘анасын,тәрбиешісін,ұшқышт ы,жүргізушіні
бейнелейді.Айналасындағыларға қатысты міндеттер-баланың өз басына алған
рөлді орындау қажет екенлігін сезгендігі.Өзге балалар одан өзіне алған
рөлін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді.
Кезінде,К.Д.Ушинский байқаған ерекше мәнді дидактикалық бір жағдайда
тоқталайық.үнемі баланың тілін жөндеп отыру тіпті балаларға елеусіз іс
болып қалады,өйткені тілден кеткен қате жол-жөнекей түзетіледі немесе
балаларды жалықтырып жібереді.Балалар ойнаған кезде бір-бірімен қарым-
қатынас жасауы сүйенеді.Баланың тілін дамытуда заңдылықтарды ескере отырып
жасалған жоспарлы ойын арқылы оқыту тәсілдері баланың тілін қалыптастыруды
жеңілдетеді.
Күнделікті тәжірбиеден көріп жүргендей алты жасар балалар ойындарында
дұрыс басшылық жасалған жағдайда,оладың ақыл-ойы,тіл байлығы,сөздік қоры
дамиды.Баланың талғамын,қызығушылығын,тілін дамыту барлығы ойын арқылы
жүзеге асырылады.
Сонымен,мектеп алды даярлық тобында балалардың тілін дамытудаойынның
рөлі басым болып келеді.Ойын әрекетінің қызықты болуын қамтамасыз
ететін,баланың танымдық қызығушылығы сапаларын дамытатын басты нәрсе
-білім,әрекет,қарым-қатынас.Міне осы жағдайларды ескере отырып,балалар тіл
байлығын дамытуда пайдаланатын ойын түрлелін төмендегідей жүйелеуге болады.
1.Мазмұнды бейнелі ойын:отбасы,балабақша,мектеп,ауруха на,ұшқыштар,мал
фермасы,құрлысшылар,мұнайшылар,темі р жол,теңізшілер.
2.Қимыл-қозғалыс ойындары:ақ серек,көк серек,ұшты-ұшты,аңшылар,сиқырлы
таяақ,жаяу көкпар,ормандағы аю,мысық пен торғайлар,бақташы мен
қозылар,қуыспақ,қасқыр қақпан,соқыр теке,жырадағы қасқыр.
3.Дидактикалық ойындар:заттардың түсін анықта,қуыршақты серуенге
дайында,орныңды тап,ойлан тап,ұзын-қысқа,аласа-биік,әр құстың мекенін
таптүсті лото,дәл тауып айт,тігін шеберханасы,тез ретке келтір,мына
заттарды сипатта,сандардың орнын тап,жоғары
төмен,дүкен,көршілер,аралар,телегра ф.
4.Құрылыс ойындар:лото және басқа конструкторларды пайдалану.
5.Спорттық ойындар:футбол,болейбол,теннис,хокк ей,баскетбол.
6.Рөлді-сюжетті ойындар:адамгершілік тәрбиесі тақырыбында оқытылатын
ертегі әңгімелерді рөлге бөле от ырып орындау.
Балалардың дидактикалық ойын барысында есте
сақтау,көру,сезіну,қабылдау,ойлау сөйлеу процестері дамып,заттарды
пішініне,түсіне,көлеміне қарй іріктеуге,әр түрлі қимылдарды орындауға
үйренеді.
Ауызша ойналатын дидактикалықойындарда сұрақ,өтініш келісімді
білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі
Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы В.А.Сухомлинский былай деп
жазды. Ойын дегеніміз-орасан зор жарық терезе,осы терезе арқылы баланың
рухани дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің,ұғымдардың ширек
тасқыны келіп құйылады.Ойын дегеніміз-бұл ынталық пен құмарлықтың отын
жағатын ұшқын.Дидактикалық ойындарды оқыту процессінде кеңінен пайдалана
отырып балалардың тілін дамытудың тиімділігін арттыруға болады.Әрбір ойының
өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп,рөлдік сипатын сақтап,дұрыс
ұйымдастыра білу қажет.Ол балалардың білімге деген ынта-ықыласын
оятып,танымдылық белсенділігін арттыруға үлкен жол ашады.
Дидактикалық ойындардың мазмұны мыналарды қамтуы тиіс.Олар:
-дидактикалық ойындар нақты, қысқа, қызықты, тартымды болуы міндетті;
- дидактикалық ойыңдарға тапсырмалардың біртіндеп күрделенуі және ол ақыл-
ой іс-әрекетінің тәсілдерін меңгеруге ықлал ету қажет;
- ойындардағы тапсырмалардың әр түрлі тәсілдермен орындалуын қадағалау және
оқытудың тәрбиелік ықпалын күшейтуге ықпал етуі керек;
- дидактикалық ойын тәрбиеленушінің жас ерекшелігіне сай, бағдарламадағы
материалдарға, оның ішіңде нақты сабақтың мазмұнына сай болып, тапсырманың
мәнін ашу керек;
- дидактикалық ойындарда қолданылатын материалдар мен көрнекіліктер
қарапайым болып, олардың жасалуы мен дайыңдалуы тез әрі жеңіл болуы шарт.
Тәжірибеден байқағанымыздай, дидактикалық ойындарда балалардың сөйлеу,
ойлау, есте сақтау қабілеті дамиды. Бұл ойындар алған білімді бекітуге
ықпал жасайды. Дидақтикалық ойындарға "Лото", "Домино", "Қуыршақты киіндір"
т.б. Арнайы таңдалып алынған ойындар ("Не жоқ?", "Тал", "Жоғары-төмен",
"Сиқырлы сандық", "Ғажайып қоржын" т.б.). Ойын түрлері оқушының сабақта
тапсырманы орындау кезінде қызығушылығын туғызып, белсенділігін арттырады.
Ойын жаттығулар жүргізілсе де, сабақта көп уақыт алмайды. Бұл ойындар
белгілі бір іс-әрекеттерден тұрмайды. Олар баланың белгілі бір қабілетін
жетілдіруге бағыт-талған. Мұндай ойындарға викториналар, сөзжұмбақтар,
жаңылтпаштар, чайнвордтар, "Кім не істеді?", "Не қалай дыбыстайды?", "Қай
дыбыстан басталады?". Осындай ойындарды түрлеңдіріп отырудың пайдасы зор.
Дыбыстарды дұрыс есту мен айтуға төселген бала дұрыс оқу мен жазуға тез
бейімделеді.
Кимыл-қсзғалыс ойыны белгілі бір іс-әрекеттен тұрады.Бұл ойын түрі оқушының
барлық психологиялық қабілетін дамытады. Қимыл-қозғалыс ойындар өзінше
бәланың өмірге деген көзқарасының қалыптасуына әсерін тигіеді. Мысалы: "Кім
керек?", "Мысық пен тышқан", "Сыңарыңды тап", "Көңілді по-езд", "Ақ терек,
көк терек" т.б.
Сюжетті-рөлді ойындарда балалар ересектердің өмірі мен іс-әрекетін
қайталайды. Олардың қарым-қатынасын көрсетеді. Мысалы, "Дүкенде",
"Дәрігерде", "Кітапханада", "Қонақта" және т.б. ойындарды ойнау барысында
үлкендерге еліктей отырып, олар өз рөлін және ойын логикасын жасайды.
Сонымен қатар, бұл ойындар балаларды кішіпейлділікке, бауырмашылдыққа
тәрбелейді. Балалардың сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамытады.[2]
I.Баланы жан-жақты дамытуда ойының маңызы
Ойын - мектепке дейінгі балалар әрекетінің негізгі түрі, сондықтан ол
бала өмірінде тәрбиенің шешуші шарты болып табылады. Бала өзін қоршаған
ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттар мен құбылыстарды, адамдар
арасындағы қарым-қатынасты баланың білуі, сезінуі ойын негізінде жүзеге
асады. Баланың таным түсінігі, іс-әрекеті ойыннан бастау алады да болашақ
өмірінде жапғасын табады. Ойын үстінде бала жеке тұлға ретінде дамиды,
адамдармен қарым-қатынасты, әрекетті өзі реттеп, ұжымдық ойлаудың алғашқы
тәжірибесін алатындығы дәлелденген. Ғалымдар балалар ойыны стихиялы, бірақ
ересек адамдардың қоғамдық және еңбек әрекетінен туындағаны заңдылық деп
есептейді.
Кеңестік педагог А.С.Макаренко "Баланың ойынға деген құмарлығы бар,
сол құмарлықты қанағаттандыра білуіміз керек. Ойнау үшін тек қана уақытты
бөліп қана қоймай, сонымен бірге баланың барлық өміріне ойынды бере және
сіңіре білуіміз қажет.Оның барлық өмірі - ойыннан тұрады", -деген пікірін
өз еңбектерінде атап еткен.
Балаларды ойынға қатыстыру қажет. Өскелең ұрпаққа қоғамдағы
мәдениеттің сәтті берілуі, балаларға ересектер тарапынан ұсынылатын ойынның
мазмұнына да байланыста болады. Коғамдағы тәжірибені жемісті меңгеру үшін,
әрекет ету үрдісінде тек қана баланың өзінің белсенділігі болуы қажет
екендігін де ескере кеткен жөн. Егер де тәрбиеші алынған тәжірибенің
белсенділігін сипаттап ескермесе, онда ойынды үйретудің әдістемелік
тәсілдері мен ойынды басқаруы өз деңгейінде практикалық мақсатына жете
қоймайды.
Ойын кезінде жан-жақты тәрбиелеудің мақсаты әр жас кезеңде ойын
әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске
асырылады. Бұл ойынның дамуы баланың психикасын үдемелі өзгертумен және ең
алдымен бала тұлғасының барлық жағынан дамудың фундаменті болып табылатын
оның интеллектуалдық ортасына байланысты. Ойында психикалық үрдістер:
қабылдау, ойлау, ес, сөйлеу т.б.қалыптасады.
Баланың кез-келген әрекеті белгілі бір міндеттерді шешуге
бағытталғанын педагог-тәрбиеші ұмытпауы тиіс. Негізгі міндеттер қайта
өзгертуге мүмкіндік беретін шешімді және сонымен бірге алға қойған мақсатқа
жетуді жеңілдету аралықтарын алады. Балалар шешетін тәжірибелік міндеттер
оқудан өзгешеленіп турады. Ойын міндетінің мазмұны баланың тәжірибесімен,
білімімен ерекшеленеді. Бала өз әрекетінен тәжірибе алады, көптеген
нәрселерді тәрбиешілері мен ата-аналарынан үйренеді.Әр түрлі білімдер,
әсерлер баланың рухани әлемін байытады, осының барлығы ойында көрініс
береді. Ойын міндеттерін шешу заттық әрекеттің көмегімен ойын тәсілдерін
шынайы танып, қорытудан көрінеді. Бала қуыршаққа кесемен су береді, сосын
оны кубикпен алмастырады және содан кейін жай ғана қолын қуыршақтың аузына
алып барады. Бұл баланың жоғары интеллектуалдық деңгейде ойын міндетін
шешкенін керсетеді. Іс жузінде будан басқаша болуы да мүмкін, тәрбиеші
жинақталған ойын әрекетіндегі баланың ойлауының мәнін түсінбей, барынша
тәжірибелікке ұқсас ұжымдық арекет етуді талал етуі мүмкін. Бірақ, бұл
біріншіден, баланың күнделікті өмірде не болып жатқандығының барлығын
ойынға енгізсек, онда оның ең негізгі ерекшелігі - қиялдауы жойылып
кететінін ескергеніміз жөн.
Екіншіден, ойын жақсы таныс бейнеленгенімен, бірақ өмірлік жағдайда аз
жинақталған болса, еріксіз дағдарысқа енеді. Сонымен бірге бала күнделікті
емірде нақты, анық білімдерді ғана емес, сондай-ақ түсініксіз,
жорамалданған пікірлерді де алатындығы белгілі. Мысалы, бала теңізшінің кім
екенін біледі, бірақ оның қандай іспен айналысатындығын білмеуі мумкін.
Өзінің түсінігін толықтыру үшін ойын үстінде сұрақтар қойып, соған жауаптар
алу арқыпы, айқын білімін толықтырып отырады.
Ойынның ұзақ болуын, эмоционалды қанықтығына жету үшін және ойын
міндетін интеллектуалдық тұрғыдан шешуде, педагог баланың мақсатқа
бағытталған тактикалық тәжірибесін байытуы, оны бірте-бірте шартты ойын
жоспарына ауыстыруы, өз бетімен ойнайтын ойында мектеп жасына дейінгі
балаларды шынайылылықты шығармашылықпен бейнелеуін оятуды қамтамасыз ету
қажет. Эмоция ойынды қызықтырады, өзара қарым-қатынас үшін қолайлы жағдай
жасайды, әр баланың жан дүниесіне қажетті тонусын кетереді, бұл өз
кезегінде балалардың біріккен құрбы-құрдастарымен әрекетінде және тәрбиелеу
қызметінде қабілеттілік жағдайын қалыптастырады.
Ойын бір жағынан, баланың жақын даму зонасын дамытатындықтан, мектеп
жасына дейінгілердің негізгі әрекеті болып табылады.Мұнда жаңа прогрессивті
әрекеттің түрлері туады және өзінің мінез-құлқын еркінше басқаруын,
ұжымдық, шығармашылық әрекет ету ептілігін қалыптастыруымен байланысты.Ал
екінші жағынан, өнімді әрекеттің түрлері оның мазмұнымен қоректенеді және
баланың үнемі өмірлік тәжірибесі молайып отырады.
Ойында баланың дамуы ең алдымен, оның мазмұнының әртүрлі бағыттылығына
байланысты өтеді. Дене (қозғалмалы), эстетикалық (ән-күй), ақыл-ой
(дидактикалық, сюжетті-рөлдік) тәрбиесіне тура бағытталған ойын түрлері
бар. Барлық ойын түрлерін тікелей ересектердің қатысуымен және баланың
белсендігінің түрлі формасымен үлкен екі топқа бёлуге болады.
Бірінші топ - бұл ойынды өткізуде және дайындықта ересектердің жанама түрде
қатысуы.Балалардың белсенділігі( әрекетімен шеберлігін белгілі бір
деңгейдеқалыптастыру жағдайда)иниацивті шығармашылық сипатқа ие, балалар өз
беттерінше ойын мақсатын қоюға қабілетті,ойынды дамытуға және міндеттерін
шешуде қажетті тәсілдерді табады.Өз бетінше ойнайтын ойындарда балалардың
инициативасын көрсететіндей жағдайлар жасалды.Бұл топта әсіресе өзінің даму
қызметі-мен құнды,әр баланың жалпы психикалық дамуына үлкен мәнге ие
танымдық және сюжеттік ойындарды енгізуге болады.
Екінші топ - бұл әртүрлі үйрететін ойындар, ересектер ойынның ережесін
айтып немесе ойыншықтардың құрылымын түсіндіріп, белгілі бір нәтижеге жету
үшін әрекет етудің белгіленген бағдарламасын жасайды. Бұл ойындарда
тәрбиелеу мен оқытудың нақты міндеттері шешіледі:бұлар белгіленген
бағдарламадағы тақырыптар мен ережелерді меңгеруге бағытталған. Оқыту
ойындары мектеп жасына дейінгілерде адамгершілік-эстетикалық тәрбие беруде
маңызды. Ойынды үйретуде балалардың белсенділігі негізінен репродуктивті
сипатқа ие:олар берілген бағдарлама әрекетінде ойынның міндеттерін шешуде,
тек қана оларды жаңадан өндіреді. Балалардың құрастыруы мен ептілігінің
негізінде шығармашылық элементтері көп кездесетін өздік ойындарды ойлап
шығарады.
Ойындағы жетістіктер баланың сабақтарда жүйелі білім алу мүмкіндігіне
маңызды әсер етеді, құрбы-құрдастары мен ересектердің ортасында оның шынайы
адамгершілік-эстетикалық бағытының әбден жетілуіне мүмкіндік туғызады.
Әртүрлі ойындарды баланың жас ерекшеліктеріне сай аз уақытында және
дұрыс қолданғанда "мектепке дейінгі мекемелердегі берілген оқыту және
тәрбиелеу бағдарламасын" өз деңгейінде шешуді қам -
тамасыз етеді.
Сонымен бірге, әртүрлі ғылыми мектептердегі педагог және психолог
ғалымдардың еңбектеріндегі ойынның маңыздылығы туралы түсініктерін
қарастыра келе, мынадай жалпы ережені беріп отырмыз:
1. Ойын - әртүрлі жастағы балаларды өз еркінше дамыту әрекетінің түрі.
2. Ойын - бала әрекеттерінің ішіндегі ең еркін түрі,онда айнала қоршаған
әлемді тани, сезіне білуі, жеке шығармашылығы үшін кеңістіктің ашылуы,өзін-
өзі тануы және өзін-өзі көрсетуі белсенді түрде жүзеге асады.
3. Ойын - мектеп жасына дейінгі бала әрекеггінің ең алғашқы баспалдағы,
оның мінез-қулқының қалыптасуының бастапқы мектебі.
4. Ойын даму тәжірибесі болып табылады. Бала ойын кезінде дамиды, даму үшін
ойнайды.
5. Ойын - балалар қарым-қатынасының негізгі ортасы; мұнда құрбы-
құрдастарына, үлкендерге деген өзара қарым-қатынасы қалыптасады.[3]
1.1.Ойының педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері.
Еліміз егеменді ел болғалы бері келелі де ауқымды өзгерістер жүруде. Саяси,
экономикалық, қаржылық т.б. салалардағы секілді білім беру саласы да мұндай
езгерістерден тыс қалған жоқ. Себебі мемлекетті нығайту, көркейту үшін
өмірге жаңаша көзқарастағы, білімді, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу
қажеттігі туындады. Сондықтан қандай халықтың даму стратегиясын алып
қараса, онда өскелең жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тәрбиелі
етіп шығару - оның басты бағдарларының бірі. Қазіргі жас – ертеңгі халық
тағдырын шешетін азамат. Осыдан білім беру мекемелерінің алдында күрделі
міндет тұр.Ол - оқушыны саналы ойлайтын, ертеңгі күні қоғамда өз орнын
табатын жеке түлғаны тәрбиелеп шығару.
Қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымыңда соны
ізденістер, жаңалықтар болып жатыр. Түрлі әдістемелік жүйе, адістер мен
тәсілдер мектепте қазақ тілін оқыту үрдісіне енуде. Мұның өзі қазақ гіліне
жасалған соңғы жылдардағы қамқорлық пен заңдардың әсерінен туындап жатыр.
Себебі, қазақ тілі - қазақ халқының мәдениетінің негізгі тұғыры, ұлттың ұлт
болып жасауының алғышарты. Соңдықтан мектепте тілді оқыту ісі жан-жақты
қарас-тырылып, соңғы жаңалықтарды енгігізсек нұр үстіне нұр болар еді. Бұл
оқушылардың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі сөйлеп, ұлт тарихын, мәдениетін,
халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл маржандарын оңай игеруіне септігін
тигізетіні даусыз.
Қазіргі білім саласының алдына қойылған талаптар - оқушыларға білімді
тереңдетіп беру. Мұны кейінгі жылдары шыққан оқулықтардан да көруімізге
болады. Мұндай жағдайда оқушының алдында үлкен мәселе: оқушыны қалайша
шаршатпай, енжарлыққа салдырмай терең білім беруге болады. Осы түрғыдан
алып қарағанда оқыту үрдісінде ойын әдісін қолдану- бұл проблеманы шешудің
бірден-бір жолы. Ойын - күрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық
ұғым. Философия адам мәселесін зерттегендіктен, бұл жерде адамның санасы
мен ойын арасындағы қарым-қатынас жайы тыс қалмайды. Философиялық
еңбектерде ойын әртүрлі көзқараста, пікірде түсіндіріледі. Мысалы, сонау
ерте заманғы грек ойшылдарынан бастау алатын ойын теориясы қазірге дейін
өрбу, даму үстінде.
Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын "Мәңгілік - шахмат ойнап
отырған бала". Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптастырушы
ретінде назарға алынады, оның пікірінше, ойын - әрі жоғары ақыл, рахаттану,
қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс.
Бұған философтар И.Кант және Ф.Шиллерлердің пікірлері сабақтас,
сондықтан екеуінің пікірінше, человек играет только тогда. когда он полном
значении слова человек, и он бываөт вполне человеком лишь тогда, когда
играет. Бірақ Ф.Шиллер пікірімен келіспейтін тұстары да бар. Ф.Шиллер
адамнын ойлауына ешқандай сыртқы дүние әсер етпейді,ол өзіндегі артық
күштен арылу үшін ойнайды дел есептейді. Ф.Шиллер адамдар арасыңдағы ойынды
жануарлар ойынымен тең қояды. Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсерде
қосылады. Ойын теориясын жеке зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін адамның
рухани энергия алуы үшін керек дейді. Осы энергия негізінде адам мәдени
турғыдан дамиды және өседі деген пікірде кеңес одағы философтары М.В.Делин,
Д.И.Узнадзе т.б. ойын адамның өзіндік іс-әрекеті дей келе, оны еңбекпен
байланытырады.
Осының негізінде қазіргі кезеңде ойынды философиялық тұрғыдан
ұғындыруда мынадай теориялар қалыптасқан:
1. Ойын - мәңгілікке үштасатын құбылыс (Платон, Демокрит).
2. Ойын - артық күштен арылу жолы (Ф.Шиллер, Г.Спенсер).
3. Ойын балаларды ересек емірге дайыңдайды {К.Гросс, К.Бюллер).
4. Функционалды тенденция теориясы (Д.Н.Узнадзе, т.б).
Психология түрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
Д.Б.Эльконин, Б.ГАнаньев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек емірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды. Д.Б.Эльконин "путь развития игры
идет от конкретного предметного действия и обоб
щеннму иг-ровому действию, и от него и игровому
ролевомудействии; естьложкой; кормить ложкой; кормить ложкой куклу, кормить
ложкой куклу как мама. Таков схематиче-ский путь к ролевой игре. К.Г.Исулов
ой-ынды адам санасының қоршаған ортамен араласуыңдағы эвристикалық іс-
әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік -мотв – мақсат-ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а)Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптырады;
ә)Танымдық мативтің дамуына әкеледі;
б)Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды "как мощное средство стимулирования по-
знавательного интереса учащихся" - деп көрсетсе, педагогтардың арасында
ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу жөнінде бір
пікір жоқ. А.С.Гурёвич, А.В.Килиниюктер ойынды оқытудың активті түрі деп
қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова, В.К.Роман оқытудың ойын әдісі
дейді.Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын элементтері деп қарас-тырады. Біз
ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс секілді ойын кезінде оқушымен
оқытушының арасындағы байланыс туындал оқыту процесінде тактиканы емес,
стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей отырып оның мынадай
элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап көрсеткіміз келеді.Ойын
элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысыңда алдымен
оқытудың мақсаты тұрады.[4]
Оқыту мақсаты
Әрбір тараудың білім беру мақсаттары
Оқушылардың ойын барысында танымдық қажеттіліктерін
Арттыру
Оқытудың психо-педагогикалық Дидактикалық ойындарды
Ерекшеліктерін анықтау іріктеу
Оқушылардың жасымен оқыту мақсатына оқушы санына
Санын білу қарай
қарай
Оқыту процесінде кіріктіретін қатысымдық топтық
Жері
Оқыту кабинеттерінің жабдықталуы
Үйретімдік
ұжымдық
Басқа оқыту түрлерімен байланысты
Қайталанымдық
жеке
1.2.Ойының бала өмірінде алатын орны және рөлі.
Баланың өмірдегі алғашқы қадамы,бірінші әрекеті-ойын,сондықтанда мәнісі
ерекше.Жас баланың өмірді танып,еңбекке қатысуы,психологиялық ерекшеліктері
осы ойын үстінде қалыптасады.Ойын арқылы балалардың келешек қоғамдық,мінез-
құлқы,өмірге,бір-біріне көз қарасы,қарым-қатынасы қалыптасады.
Ойын балаларға ақыл-ой,адамгершілік,дене шынықтыру,эстетикалық және
шығармашылық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болды.
Дидактикалық ойындар,аты айтып тұрғандай баланың ақыл-ойын
дамытып,таным-түсініктерін кеңейтеді,оцлай білуді,сөздік қорды
молайтып,ақыл-ой қызметін жақсартады.
Ойының бала өміріндегі орны туралы жасалатын тұжырым мынадай болмақ:
а)ойын-тәрбие құралы,ақыл-ойды кеңейтеді,тілді ұстартады,сөздік қорды
байытады,өмірді танып,сезімді кеңейтеді.
ә)ерік және мінез қасиеттерін бекітеді,адамгершілік сапаны жетілдіреді.
б)ұжымдық сезім әрекеттері өсе түседі
в)эстетикалық-шығармашылық қабілеттерін дамытады
г)еңбек тәрбиесін шешуге мүмкіндік береді
ғ)дене күшінің жетілуіне көмектеседі
Демек,ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздерін құрайды.[5]
Ойынның бала өмірінде алатын орны бөлек. Бала кішкентай кезінен-ақ,
ойынға құмар болып, соның жетегінде өседі. Ойын
баланың ақыл-ойының дамуына жол ашатын алғашқы құрал. Соған сай ата-ана да
баланың қандай жерде кіммен ойнауына басты мән беруі міндет.
Жалпы білімнің негізі бастауыш сыныпта қалыптасады. Бүгінгі талапқа сай,
баланы басты тұлға деп есептесек, жаңа буын оқулықтарымен жаңаша жұмыс
істеуде әр мұғалімнен шығармашылық ізденісті талап ету орынды және заңды.
Елбасының "Халықтың әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты" атты Жолдауында да білім саласы өзекті талқыланған. Және ертеңге
сенімді білімді ұрпақ тәрбиелеуде жаңа қоғамдағы жаңа-
ша үрдістерге аса назар аударғанымыз жөн болар. Соған сай, сапалы білім
алудағы басты міндеттер мен мақсаттар ортаға салынып, атап керсетілген.
Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Осы орайда
әрбір оқушының білімге деген құштарлықтарын арттырудың негізгі қағидаттарын
сабақта ескерген жөн.
Бастауыш сыныптар үшін бұл тәсілдің орны тіпті бөлек. Жас жеткіншек апғаш
білім алуға келген сәтінен бастап күнделікті білім алу процесі оған қызықты
болса. оның болшақта үлкен нәтижелерге қол жеткізері анық.
Бұл тәсілдің басты козі, яғни тәрбиеленуші тұлғасын қалыптастыру мен тілін
дамыту ойыннан басталады. Осы орайда, күнделікті сабақ барысында ойын
тәсілдерін қолдана отырып, мән бергеніміз абзал. Тәрбиеленушінің құрбы-
құрдастарымен әртүрлі ойындар ойнауының өзі тілінің, жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуындағы алғашқы баспалдағы М.Жұмабаев баланың ойыны
туралы: "Баланың қиялы, әсіресе, ойында жарыққа шығады. Ойын балаға
кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда да бала әсерлерімен пайдапанады.
Айналасында тұрмыста нені көрсе, соны істейді. Мысалы, қазак баласы біреуі
ат болып қашады, біреуі құрық сапады. Шырпыларды тізіп-тізіп көш жасайды.
Балшықтан мал, қуыршақтан қыз жасайды", - деп ұлттық тұрмысымызға тән ойын
үстіндегі бала болмысын, психологиясын суреттейді. Мектепке дейінгілердің
тілін дамытуда ұлттық ойынның орны ерекше.Ойында адамдар омірінің сан қыры,
тұрмыс-тіршілігі, еңбегі, дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген
сенімі, ержүректік пен жігерлілікке құлшынысы керініс табады. Халық
педагогикасыңда ойындар өте көп және мазмұндары да, бағыттары да бірін-бірі
қайталамайтындай сан-алуан әрі қызғылықты. Олар Алақан соқпақ, Тақия
тастамақ,Аңдардың айтысы тағы басқз.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған балаларға дидактикалық ойындарды оқыту
процесінде кеңінен пайдалана отырып тәрбиеленушілердің тілін дамытудың
тиімділігін арттыруға болады. Ол тәрбиеленушілердің білімге деген ынта-
ықыласын оятып, танымдыльқ белсеңділігін арттыруға үлкен жол ашады.
Әрбір сабақ барысыңпа әсіресе ұлттық ойындарды пайдалана отырып, сабақты
қызықты етіп жүргізу ушының да белсенділігін арттыра түсетіндігі сөзсіз.
Міне, осындай тәсілдерді әсіресе, жас мұғалімдер өз сабағында кең пайдалана
түссе Елбасының Жолдауында айтылған білімге қатысты мәселелер де өз шешімін
біртіндеп таба түсер еді.[6]
1.3.Ойын түрлері және ерекшеліктері
Ойын балардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық,педагогикалық
маңызы зор қызметер атқарады.Ойын баланың даму құралы,таным қөзі,білімдік
тәрбиелік,дамытушылық мәнге ие болып орырып,адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпыл етеді.Ойынды әр-бір адам ойнап оседі,ойынды көп ойнаған
адамның дүние танымы кең жана таза,жүрегі таза,нағыз сезімтал адам
болмақ.Әрине ойын адамның дамуына қалыптасуына әр-түрлі әсер етеді.Ойының
дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте
көп.Мысалы.үлкендердің басшылық жасауы,ойыншықтар,баланың өсетін
ортасы,балалар ұжымы,баланың тәрбиесі т.б.Дегенмен деойын тек әрекет емес
балалардың да,үлкендердің де қызығушылық ермегі,адамды рахат және қанағат
сезіміне бөлейтін іс-әрекеті.Балалар тұрмақ үлкен адамдар да әлі күнге
дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау
жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара
ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл қозғалыс,
драматизациялық, музыкалық,дидактикалық, құрастыру, ұлттық,
спорттық,дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні,
ерекшеліктері, мазмұны ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік,
дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ,
сюжеттік рөлді; ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор. ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу
алдымен ойында басталады. Мысалы, сюжеттік - рөлді ойындар.
Ойының негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-өрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында
өздеріне мәлім өмір қубылыстары мен оқиғаләры туралы білімдерін бейнелейді,
оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні.
Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-арекетімен, сезімімен тыныстайды.
Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей
шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар ун-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде
ойыншықтармен
сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен
мамасы ушін,науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және
т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған
баланың өз қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе
жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойын- да сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады,
балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың қоршаған өмірдің
қайсыбірфактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және
дамуына көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің
өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті,
сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және
балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер
езара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті
ретінде көрсетеді.
Ойынның түлкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы, мөселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп жөне т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің
өзінде бейнеленеді, ойынны мазмұнында қалыптасады жөне ойынның өзегі болып
табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға
бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер,
демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын кұрайтын, ойын
әрекеттерінің. балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты етеді,
ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні-бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер)
ойнаушылардың мінез-қулқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және
реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат
береді, оның мазмұнын баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-
қатынастардың одан арғы дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге
ойын ережесі жасқаншақ, ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына
көмектеседі. Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып
табылады, бірақ олардың
түрлі маңызы бар жөне әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. Әрине
ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның ішіңде
дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Дидактикалық ойыңдарды мұғалім сабақта пайдаланып, оқыту мақсатын шешеді,
соңдай ойындардыц бірнешеін ұсынбақпыз.
ҚАЙ СӨЗДІ ЖОҒАЛТТЫМ?. Бұл ойын 1-сыныпта сөз және сөйлем тақырыптарын
өткен кезде жүргізіледі.
... еріді... жылынды. Гүл ... Бұлбұл ... Ол ... оқыды.
Жоғарыдағы тәрізді таблицаларды тақтаға іліп қойып немесе карточка түріңде
оқушыпардың қолдарына үлестіріп бере отырып, сөйлем ішіндегі жоғалтылған
сездерді тапқызады. Мұнда сөйлемдердің сөзден құралатыңына, сөйлемдегі
сөздердің дұрыс орналасуына оқушылардың назарын аударту керек.
Математикадан қолданылатын дидактикалық ойындар.
КӨРШІ-КӨРШІ. Ойынның мақсаты: 10 көлеміндегі сандардың ретін меңгерту.
Ойынның мазмұны: мұғалім бір санды атайды, мысалы: Жеті дейді. Жеті саны
тағылған бала ілгері шығып, балалардыц алдына тұрады.
Мұғалім- Бұл санның көршілері қатарына тұрыңдар!
6, 7,8сандарын құрады. Одан соң 6 және 7 саңдары салыстырылады. 6-ның 7-ден
біреуі кем, 6-ға 1-ді қоссақ 7 болады. 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz