Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе
1КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
2 «МЕРКІ ІРІМШІК ЗАУЫТЫ» ЖШС.НЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ
2.1 “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС.ның жалпы техника.экономикалық сипаттамасы.
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау.
2.3 “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1. “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС . да өндірістік бағдарламаны жоспарлауын жақсарту жолдары.
3.2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасуының жаңа әдістері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
2 «МЕРКІ ІРІМШІК ЗАУЫТЫ» ЖШС.НЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ
2.1 “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС.ның жалпы техника.экономикалық сипаттамасы.
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау.
2.3 “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1. “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС . да өндірістік бағдарламаны жоспарлауын жақсарту жолдары.
3.2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасуының жаңа әдістері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміздің 2005 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай “елдің дамуын бесекеге қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек” яғни халықаралық стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып, өндірістің шикізаттық бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол арқылы елдің өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат ретінде экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау өнеркәсібін дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономика жағдайында бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші жағынан кәсіпкерлік іс- әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәсекелестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты болып кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап, оның теориялық және практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
- нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздерін ашып көрсету;
- өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
- сүт өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған кәсіпорынның мәні болып, кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің обьектісіне сүт өнімдерін шығаратын “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і табылады. “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і Меркі ауданының алдынғы қатарлы сүт өнімдерін өндіруші кәсіпорын болып табылады. Негізгі қызметі – ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау, өндіру және қайта қорытып, олардан халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады. Бұл кәсіпорынның басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік бағдарламаны қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Бірінші тарауда – кәсіпорында өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың теориялық негіздеріне тоқтала келе,
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміздің 2005 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай “елдің дамуын бесекеге қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек” яғни халықаралық стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып, өндірістің шикізаттық бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол арқылы елдің өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат ретінде экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау өнеркәсібін дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономика жағдайында бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші жағынан кәсіпкерлік іс- әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәсекелестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты болып кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап, оның теориялық және практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
- нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздерін ашып көрсету;
- өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
- сүт өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған кәсіпорынның мәні болып, кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің обьектісіне сүт өнімдерін шығаратын “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і табылады. “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і Меркі ауданының алдынғы қатарлы сүт өнімдерін өндіруші кәсіпорын болып табылады. Негізгі қызметі – ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау, өндіру және қайта қорытып, олардан халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады. Бұл кәсіпорынның басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік бағдарламаны қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Бірінші тарауда – кәсіпорында өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың теориялық негіздеріне тоқтала келе,
1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы,Егемен Қазақстан, 2007ж 28 ақпан.
2. Ильин.Планирование на предприятия, Минск.2000 год,119 -123стр.
3. Егоров В.Н, Варакута С.А. Планирование на предприятий – М инфра 2001 год,118 -125бет
4. Хрипач В.Я, Суша Г.З. Экономика предприятия Минск эконом – пресс, 2000 г, 233 бет.
5. Сергеев И.В. Экономика предприятия, Москва, 1999 ж, 293 бет.
6. Волкова О.И. Экономика предприятия, Москва, 1998 ж,308 бет
7. Бухалков. Внутрифирменное планирование: учебник – М инфра 2000 ж, 211 – 213 бет
8. Есентугелов А. Долгосрочное стратегия развития экономики и размещение производственных сил в Казахстане. Аль – Пари 2000 ж, № 6, 3 бет
9. Дюсембаев К.Ш Анализ финансового положения предприятия, Алматы, 1998 ж 282 бет
10. Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия Минск, 2003 ж, 360 – 369 бет
11. Крылов Э.И. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия, Москва 2001ж, 211 – 214 бет
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия в АПК, Минск 2003 ж,
13. Лопушенская Г.К, Петреев А.Н. Планирование на условиях рынка,уч.пос. Дашков и К 2003 ж
14. Сундетов С.А. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономике, уч. Пос. 2004 ж, 147 бет
15. Горемыкин П.Р, Планирование на предприятия 2004 ж
16. Бабич Т.Н, Кузьбожев Э.Н, Планирование на предприятия, уч.пос. 2005 ж
17. Морозова Ю.П, Планирование на предприятия, Под. ред М ЮНИТИ 2000ж
18. Бурлибаева Д.Я, Формирование производственной программы предприятия в условиях рыночной экономике, Автореферат 2001 ж
19. Прогнозирование и планирование в условиях рынка, уч.пос Е.А Черныш, Н.П.Молчанова, А.А.Новикова, Т.А.Салтанова, М:приор 1999ж 176 бет
20. Прогнозирование и планирование экономики, под.ред. Г.А.Кандауровой, В.А. Боршевича, М. Современная школа 2005 ж, 476 бет
21
2. Ильин.Планирование на предприятия, Минск.2000 год,119 -123стр.
3. Егоров В.Н, Варакута С.А. Планирование на предприятий – М инфра 2001 год,118 -125бет
4. Хрипач В.Я, Суша Г.З. Экономика предприятия Минск эконом – пресс, 2000 г, 233 бет.
5. Сергеев И.В. Экономика предприятия, Москва, 1999 ж, 293 бет.
6. Волкова О.И. Экономика предприятия, Москва, 1998 ж,308 бет
7. Бухалков. Внутрифирменное планирование: учебник – М инфра 2000 ж, 211 – 213 бет
8. Есентугелов А. Долгосрочное стратегия развития экономики и размещение производственных сил в Казахстане. Аль – Пари 2000 ж, № 6, 3 бет
9. Дюсембаев К.Ш Анализ финансового положения предприятия, Алматы, 1998 ж 282 бет
10. Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия Минск, 2003 ж, 360 – 369 бет
11. Крылов Э.И. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия, Москва 2001ж, 211 – 214 бет
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия в АПК, Минск 2003 ж,
13. Лопушенская Г.К, Петреев А.Н. Планирование на условиях рынка,уч.пос. Дашков и К 2003 ж
14. Сундетов С.А. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономике, уч. Пос. 2004 ж, 147 бет
15. Горемыкин П.Р, Планирование на предприятия 2004 ж
16. Бабич Т.Н, Кузьбожев Э.Н, Планирование на предприятия, уч.пос. 2005 ж
17. Морозова Ю.П, Планирование на предприятия, Под. ред М ЮНИТИ 2000ж
18. Бурлибаева Д.Я, Формирование производственной программы предприятия в условиях рыночной экономике, Автореферат 2001 ж
19. Прогнозирование и планирование в условиях рынка, уч.пос Е.А Черныш, Н.П.Молчанова, А.А.Новикова, Т.А.Салтанова, М:приор 1999ж 176 бет
20. Прогнозирование и планирование экономики, под.ред. Г.А.Кандауровой, В.А. Боршевича, М. Современная школа 2005 ж, 476 бет
21
Мазмұны
Кіріспе
1КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
2 МЕРКІ ІРІМШІК ЗАУЫТЫ ЖШС-НЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН
ТАЛДАУ
2.1 “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС-ның жалпы техника-экономикалық сипаттамасы.
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау.
2.3 “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ
3.1. “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС – да өндірістік бағдарламаны жоспарлауын
жақсарту жолдары.
3.2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының
қалыптасуының жаңа әдістері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміздің
2005 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай “елдің дамуын
бесекеге қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек” яғни халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып, өндірістің шикізаттық
бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол арқылы елдің
өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат ретінде
экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау өнеркәсібін
дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір
орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін
болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын
болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып
табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне
кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана
болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономика жағдайында бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші
жағынан кәсіпкерлік іс- әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті
болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен
зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер,
бәсекелестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер
етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты болып кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап, оның теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
- нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық
негіздерін ашып көрсету;
- өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
- сүт өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған кәсіпорынның мәні болып, кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің обьектісіне сүт өнімдерін шығаратын “Меркі ірімшік
зауыты”ЖШС-і табылады. “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і Меркі ауданының алдынғы
қатарлы сүт өнімдерін өндіруші кәсіпорын болып табылады. Негізгі қызметі –
ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау, өндіру және қайта қорытып, олардан
халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады. Бұл кәсіпорынның
басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру,
түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің
экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік бағдарламаны
қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда – кәсіпорында өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың
теориялық негіздеріне тоқтала келе, олардың мәні мен мазмұнын және бағалау
әдістерінің тиімділігін арттыру факторлары қарастырылады.
Екінші тарауда Меркі ірімшік зауыты ЖШС-нің экономикалық белсенділігі
мен кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымына талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның бағдарламасын қалыптастыруды жетілдірудің
негізгі бағыттары мен оны жақсарту жолдары және кәсіпорынның экономикалық
әлеуетін көтеру, сонымен қатар Меркі ірімшік зауыты ЖШС-де кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасын арттыру жолдары қарастырылып отыр.
Қорытынды бөлім зерттелу тақырыбының мазмұнына сәйкес оның негізгі
бөлімдері бойынша қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
қалыптасуының теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу
жүргізіле отырып, оның экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді пайдаланудың
ерекшеліктері, кәсіпорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар өндіріске
иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар
төңірегіндегі мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен
оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері,
бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар,
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары
қолданылды.
1-Тарау.КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
Өндірістік бағдарлама тұтынушылар үшін өнім өндіретін кез келген
кәсіпорында жасалады. Өндірістік бағдарламаны жасаған кезде әртүрлі
факторларды ескеруді қажет етеді. Өндіріс саласына байланысты өнімнің
бірнеше түрлерін анықтайды: материалдық өндіріс (өнеркәсіп, ауылшаруашылық,
құрылыс, тағы басқа) және материалдық емес өндіріс(тасымалдау, сауда, білім
беру, денсаулық сақтау және тағы басқа) кез келген өндірісте өндірілетін
өнімдердің сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысалға
өнеркәсіпте машина жасау,тігу және тоқыма, аяқ киім тігу өнеркәсіптері бар.
Қызмет те өз кезегінде бөлінеді: темір жол, теңіз, әуе, автомобильдік және
басқа да тасымалдар.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы – тұтынушылардың тапсырысы мен
келісім – шартқа байланысты өндірілетін өнімдер мен қызметтердің жиынтығы
болып табылады. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорынның негізгі
мақсаты ескеріледі, яғни өнім табыстылығы мен капитал рентабельділігінің
жоғары деңгейін сақтай отырып өндірісті кеңейту.Осы жоспарларды орындау
үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді даму стратегиясын жасайды.(1(
Ұзақ мерзімді стратегияны жасағанда өндірістік бағдарламада көрсетілген
өнім номенклатурасының өмірлік циклының ұзақтығын ескерген жөн.Әрбір
тауардың өмірлі циклы 4 кезеңнен тұрады: басы, дамуы, жетілуі, ескіруі.
Сатылған өнім көлемі мен тауардың өмірлік циклының фазасы бойынша Сонымен
әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны құрау кезінде
маркетингтік зерттеулерге сүйену керек.Маркетингтік зерттеуге сүйену
жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер етеді және де өз
кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған орай өндірістік
бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға, тауарлық саясатқа
және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн.
Диверсификация – капитал мен табыстың тиімділігін жоғалту тәуекелімен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсіпорынға түскен қаражатты бірнеше
обьектілер арасында бөлу.
Өндірістік диверсификация – бір уақытта бір – бірімен байланыссыз өнім
түрлерін шығару және өнім ассортиментін кеңейту.
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен
ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату
керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына
қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Тауарлар мен қызметтердің әр түрлі түрлері өндірістік бағдарламаның
номенклатурасы деп аталады.Өнім ассортименті өндірісте ерекше бір
тауарлардың үлес салмағымен сипатталады. Өндірістің әртүрлі кезеңдерінде
сату көлемін жобалаудан кейін жете өндірістік бағдарлама құрастырылады.
Мұнда өндірістің деңгейлері анықталады, олар белгілі уақыт мерзімінде қол
жеткізілуі тиіс. Мұндай бағдарламалар құру үшін әртүрлі өндірістік
кезеңдердегі іс шараларды және оларды жүзеге асыру графиктерін жете
қарастыру керек. Көптеген жобаларға бірінші кезеңде толық қуаттылыққа жету
мүмкін емес.
Технологиялық, өндірістік және коммерциялық әртүрлі қиыншылықтар
салдарынан жобаларды жүзеге асырудың үлкен бөлігі осы бірінші кезеңде
үзіледі, бір жағынан сату көлемінің жекелеген өсімі және нарыққа ену
қиындығы, екінші жағынан өндірістік процестерінің шығындарын меңгеру мүмкін
емес. Өнімді сату өндірісінің мінездемесіне тәуелді кәсіпорынның ортақ
қуаттылығы бірінші жылдары 40 – 50 % ғана жете алады. Тек үшінші және
төртінші жылдары толық қуаттылыққа қол жеткізуге болады. Бұл өнеркәсіптік
бұйымдарды өңдейтін кәсіпорындар үшін, бірінші жылы есептелінген
қуаттылыққа қол жеткізуге болады. Бірақ та бұл жерде бірінші жылдың шығару
көлемі кәсіпорын қуаттылығының мүмкіндігімен төмен деңгейде жоспарланады.
Технологиялық ерекшеліктерінің есебі және басқа жағдайлар кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасын, өнімнің шығару көлемдерін жылдарға бөлу арқылы
құруға мүмкіндік алады.
Сонымен әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны
құрау кезінде маркетингтік зерттеулерге сүйену керек. Маркетингтік
зерттеуге сүйену жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер
етеді және де өз кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған
орай өндірістік бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға,
тауарлық саясатқа және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн.
Диверсификация – капитал мен табыстың тиімділігін жоғалту тәуекелімен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсіпорынға түскен қаражатты бірнеше
обьектілер арасында бөлу.
Өндірістік диверсификация – бір уақытта бір – бірімен байланыссыз өнім
түрлерін шығару және өнім ассортиментін кеңейту.
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен
ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату
керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына
қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Сонымен кәсіпорынның тиімді жұмысының түбінде тұтынушылардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жатыр. 80 – жылдары кәсіпорынның
тиімділікке жеткізетін қағидасы ашылды, ол – ресурсты бағыт. Ол бағыттың
өкілдерінің айтуынша нарық тұтынушының ғана нарығы сипатына иеленгенде,
кәсіпорын сәттілігі оның потенциалымен анықталады. Екі түрлі қағиданың
өкілдерінің бірінікі ғана дұрыс деп айту қате болар еді. Әрине біздің
айтуымызша өндірістік бағдарламаны жасағанда нарықтық қағида басты орын
алғанымен ресурстық қағиданың өз орнын мойындамасқа болмайды, оның себебі
өз ресурстарын жақсырақ меңгеріп, өндірістік бағдарламаны құраған кәсіпорын
сөзсіз бәсекеге қабілеті жоғары болатыны бәріне мәлім.(2(
Ресурстық бағыт ең бірінші өндірістік стратегияның жасалуымен тығыз
байланысты, ал ол экономикалық әдебиеттерді қарасақ оның негізгі үш түрін
бөліп қарауға болатынын көрсетті, шығындарды минималдау, сапаға негізделген
және уақыт факторын тиімді пайдалану стратегиясы. Сондықтан да жетістікке
толық жету үшін екі қағиданы да үйлестірген үлкен көрегендік болады.
Негізгі тақырып бойынша толық зерттеулерді келесі тарауларында қарастырытын
боламыз.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
Нарық жағдайда дамып отырған әрбір кәсіпорынның тактикалық жоспарының
басты бөлімі болып өндірістік бағдарлама табылады. Кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасы оның шығаратын өнім ассортименті мен номенклатурасына сәйкес
қажеттіліктерді анықтайды. Сонымен бірге өндірістік бағдарлама қажетті
өндіріс қуатын, жұмысшылар санын, шикізаттар мен материалдар көлемін және
көлік қажеттілігін белгілейді.
Өндірістік бағдарлама көптеген басқа жоспарлармен тығыз байланысты:
еңбек және жалақы бойынша, өндіріс шығындары бойынша, табыс пен
рентабельділік және қаржы жоспарымен.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар біздің жағдайда “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і
өз өндірістік бағдарламасын мемлекеттік тапсырыстар бойынша, жеке
тұтынушылар тапсырысымен және тағы басқа нарықтық қажеттіліктерді ескере
отырып жасайды.
Мемлекеттік тапсырыстар көбінесе халықшаруашылық маңызы бар, сирек
кездесетін өнім өндірушілерге ғана беріледі. Мемлекеттік тапсырыстар
экономикасы дамыған барлық елдерде тараған және оның негізгі қағидаларына
қайшы келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік тапсырыстар алған кәсіпорынның
беделін арттырады және ол көбінесе тендер арқылы беріледі. Мемлекеттік
тапсырыс негізінен оны ең тиімді және сапалы орындайтын кәсіпорындарға
беріледі.
Өндірістік бағдарлама екі бөлімнен тұрады: өнім өндірудің натуралды
түрдегі жоспары және құндық түрдегі өндіріс жоспары. Натуралды түрдегі
өндіріс жоспары тауардың белгілі ассортиментіне, номенклатурасына және
сапасына сәйкес өнім өндіру көрсеткіштерінен тұрады. Натуралды түрдегі өнім
көлемінің өлшеуіштері ретінде: дана, тонна, шаршы метр, куб және тағы
басқа. Кейбір кәсіпорындарда екі түрлі өлшеуіштер қолданылады,мысалға: мата
өндірісінде погондық және шаршы метрмен, қағазда тонна және шаршы метрмен,
құбырларды тонна және погондық метрмен. Жоспарда екі өлшеуішті қолдану
өндірістің нақты көлемі мен оның тұтынушылық қасиеттерін толығырақ
сипаттауға мүмкіндік береді. Арналуы бойынша бірдей, бірақ тұтынушылық
қасиеттері әртүрлі тауарларды жоспарлау кезінде шартты - натуралды өлшем
бірліктері қолданылады, мысалға: қуаты бойынша әртүрлі отын түрлерін
өндіруді жоспарлау кезінде қуаттылығы тоннасы 7000 Ккалл тең отынды шартты
отын тоннамен өлшейді.(3(
Құрылыс материалдарын өндіруді жоспарлау шартты қуаттылығы миллион
данамен есептелсе, консерві өндіру шартты банкамен. Тауардың бірдей түрін
өндіретін, бірақ қуаттылығында, көлемінде, еңбек сиымдылығында айырмашылығы
бар кәсіпорындарда да шартты және шартты – натуралды көрсеткіштер
қолданылады. Ал біздің зерттеп отырған кәсіпорын “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС
- өндіретін өнімі данамен өлшенеді. Өнімді натуралды түрде өндіру мен
өткізу нақты өндірілген өнімді нарық қажеттілігімен, өндірістің
қуаттылығымен және қажетті өндіріс ресурстарымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді қолдану көп арналымды
диверсификациялық кәсіпорындарда өндірістің жалпы көлемі мен құрылымын
табуды, шығындарды есептеуді, сатудан түскен табыс пен таза табысты
есептеуді қамтамасыз ете алмайды. Оны есептеу үшін ақшалай түрдегі өнім
өндіру жоспарын жасау қажет.
Ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспары келесі көрсеткіштерді қамтиды.
Өткізілген өнім(жалпы табыс), тауарлық өнім, жалпы өнімдер. Бұл бөлімнің
негізгі бағалық көрсеткіші болып сатылған өнім табылады. Өткізілген өнім
болып құны тұтынушымен немесе өткізуші ұйыммен төленген өнім болып
табылады. Оның көлемі жоспарлау бойынша жабдықтауға арналған өнімдер
бағасының соммасымен тапсырыс берушімен төлеуге арналған дайын өнімдер,
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер, халық тұтынатын тауарларға,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және тағы басқа келісім – шарт
бойынша өткізіліп жатқан өнімдер бағасы болып табылады.
Өткізілген өнімнің жоспарлы көлемі (Пр) ақшалай түрде келесі формуламен
есептеледі.
n
Пр=∑(ПTi ± ∆Оnni ± ∆Oni) (1)
i=1
Мұндағы: ПTi – і-лік өнім түрінің тауарлық көлемі, кәсіпорынның көтерме
бағасы бойынша; ∆Onni – жоспарлы жылдың басы мен аяғына кәсіпорынның
қоймасында і – лік дайын өнімнің қалдығының өзгерісі; ∆Oni – жоспарланған
жылдың басы мен аяғына қарай і – лік дайын өнімнің жөнелтілген, бірақ
тапсырыс берушімен әлі төленбеген қалдығының өзгерісі; n – тауарлық өнімнің
түрлер саны (і =1,2,3,...,n).
Өткізілген өнім жоспарлы жылғы кәсіпорынның жалпы табысын (Дв)
сипаттайды. Осы сатылған өнім бірлігінің санын бағасына көбейткенге тең.
n
Дв=Пр=∑Дві; Дві=Ці*Oni; (2)
i=1
Мұндағы: Дві – і –лік өнім түрін сатқаннан түскен кәсіпорынның жалпы
табысы.
Ці-і –лік- өнім түрінің бірлік бағасы (көтерме,келісім бойынша), Oni –
натуралды түрдегі і – лік өнім түрінің сатылуы қажет өнім
көлемі.(i=1,2,3,...,n).
Жоспарда жалпы табыстан басқа орташа табыста ескерілуі қажет. Бұл
кәсіпорынмен өнімнің бір данасын сатқаннан түсетін табыстың сатылған өнім
бірлігіне қатынасымен анықталады.
Дсі=ДвiОni; (3)
Жоспарлы кезеңде өткізу бағасын өзгерту жағдайы болғанда орташа табыс
еріксіз орташа бағаға айналады.
Дсі=Ці (4)
Тауарлық өнімдер өз құрамына: өндіруге жоспарланған дайын өнім
(техникалық бақылау бөлімімен қабылданып, комплектіленіп дайын өнімдер
қоймасына өткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік бөлшектер мен
қосалқы бөлшектер, кооперацияланған жабдықтар бойынша басқа жаққа
жіберілуге арналған тауарлар, толықтай жөндеуге, құрал – жабдықтар мен
құрылғылар құнының қосындысынан тұрады. Ол көтерме бағамен және
салыстырмалы бағалармен сипатталады. Алғашқысы қаржылық жоспармен қатыстыру
үшін қолданылса, екіншісі өндіріс құрылымының өзгерісін, өсу қарқынын,
динамикасын есептеу үшін қолданылады.
Тауарлық өнімнің жоспарлық көлемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:
n
m
Пт=∑(Ani х Ці) + ∑Yi; (5)
i=1
j=1
Мұндағы: Ani – натуралды түрдегі і – лік өнім түрінің өндіру жоспары;
Ці – і –лік өнім түрінің қазіргі бағасы; n – тауарлық өнім түрлер
саны.(i=1,2,3,...,n); m - өндірістік сипаттағы жұмыстар түрлер саны.
Тауарлық өнім өндірілген дайын өнім көлемін сипаттайды және ол, өндіріс
шығындарын, қаржылық жетістіктерді, рентабелділікті және басқа өндіріс
тиімділік көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады.
Жалпы өнім – барлық шығарылған дайын өнім мен көрсетілген қызметтер
құнының қосындысынан тұрады, соның ішінде аяқталмаған өндіріс. Ол әдетте
салыстырмалы бағамен анықталады.
Жалпы өнім көлемі (Пв) келесі формуламен анықталады.
Пв=Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин) (6)
Мұндағы: Нк,Нн – жоспарлы кезеңдегі жылдың басы мен аяғына аяқталмаған
өндірістің қалдықтары ақшалай түрде. Ик, Ин – жоспарлы кезеңнің басы мен
аяғына өздері жасаған құрылғылар мен құрал – жабдықтар қалдықтары.
Жоспарлы кезеңде есепті жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі қомақты
өзгергенде, бөлек тауар түрлерін өндірістен алып тастағанда, тауардың жаңа
түрлерін өндіретін болса, жалпы өнімнің құрамындағы аяқталмаған өндірістің
қалдықтарының өзгеруі жоспарланады.
Ішкі шаруашылық айналым мен аяқталмаған өндірісі жоқ кейбір
кәсіпорындарда, мысалға тамақ өнеркәсібінде өзіндік құрамы бойынша жалпы
өнімдер тауарлықпен сәйкес келеді. Жалпы өнімді жалпы айналымнан ажырата
білу қажет, оның мазмұны – барлық бірліктегі өнімдердің соммасы ретінде
түсіндіріледі. Тауарлық және жалпы өнімнің көрсеткіштері кәсіпорынның іс-
әрекетінде кең өріс алғанымен бір үлкен кемшілігі бар. Олар кәсіпорынның
соңғы жетістіктеріне қосқан өзіндік үлесіне қате мәлімет береді. Ол кейбір
кәсіпорындарда кездесетін шығындар құнымен түсіндіріледі.
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы жоспарлы кезеңде өндіріс қуатына
сәйкес өнім шығаруға байланысты қалыптасады. Мұндағы мәселе кәсіпорынның
өндірістік қуаты, өндіруге жоспарланған көлемнен көп немесе аз болуы
мүмкін. Кәсіпорынның мүмкіндігін анықтайтын негізгі фактор ретінде өндіріс
қуаты табылады. Сондықтан да кәсіпорынның өндіріс қуаты өткізу көлемінен
жоғары болса, өндіріс шығындары біршама көп болады. Ал қарама – қарсы
болғанда өнім көлемі өндіріс қуатынан жоғары болса, мұндай жағдайда өндіріс
жоспары орындалмайды. Бұл орайда өндірістік бағдарлама өндіріс қуаты мен
өндіріс көлемі арасындағы ортақ шешімге келтіруші рөлін атқарады.
Өндірістік бағдарлама өнім көлемін белгілеп қана қоймай кәсіпорынның
құрылымдық бөлімдерінің жоспарларын есептеудің негізі болып табылады.
Құрылымдық бөлімдердегі өндірістік жоспарды жасағанда тек қана тауарлық
өнімдер ғана ескеріліп қоймай, сонымен бірге аяқталмаған өндірісті есептеу
қажет. Соңғы өнімді өндіру әдетте өндірістік бағдарламамен белгіленеді.
Цехтар бойынша өндіріс көлемі өнімнің жоспарлы өзіндік құнына сәйкес немесе
есепті ішкі өндірісті бағамен есептейді. Кіші – гірім кәсіпорында цехтардың
өндірістік бағдарламасы натуралды және шартты натуралды түрде есептеледі,
ал үлкен кәсіпорындар құнды және натуралды көрсеткіштермен есептелінеді.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бір жылға есептелінеді және ол
кварталдарға бөлінеді, ал кварталдар айлар бойынша көрсетіледі. Құрылымдық
бөлімдерде өндірістік бағдарламаның кішірек кезеңдерге бөлуге болады.
Өндірістік бағдарламаны жасау күрделі процесс болып табылады, өйткені онда
әртүрлі факторлар ескерілуі қажет. Бағдарламаның қалыптасуының типтік
алгоритімі.(4(
Жоспарлы немесе есепті кезеңдерде, жоспардың орындалуының негізгі
міндеттері болып:
- құндық және натуралды көрсеткіштер бойынша өнімді шығару мен өткізу
жоспарының орындалуын тексеру;
- жоспарлы көрсеткіштердің оң немесе теріс орындалуын әсері мен
себептерін талдау;
- келешектегі өсу қорын анықтау және өндірістің тиімділігін көтеру;
- талдау барысында анықталған қорларды пайдаланудағы іс шараларды жасау
мен өнім көлемін және оның сапасын арттыру;
- жеке шараларды енгізудің күнтізбелік мерзімін белгілеу, өндірістік
қызметкерлер мен жұмыстардың орындалуына жауаптыларды белгілеу,
сонымен қатар іс - әрекеттердің тиімділігін анықтау.
Өндіріс көлемін талдау тауарлық және жалпы өнімнің динамикасын
зерттеуден, базисті және үзілісті өсу мен өсім қарқынын есептеуден
басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау нақты және жоспарлық өнім
шығаруды салыстырумен сипатталады.
Мемлекеттік тапсырысты қамтитын өнімдерге көңілді ерекше бөлу қажет.
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуын бағалау келесі түрде жүре алады:
- ең кіші пайыздық әдістеме бойынша (жоспардың ең кіші пайыздық
орындалуын қамтитын номенклатура қалпы);
- тауардың жалпы тізімінде үлес салмағы бойынша;
- орташа пайыздың көмегімен, ал ол өз кезегінде нақты өндірілген өнімнің
өндіріс көлеміне қатынасымен анықталады (жоспардан тыс немесе
өндірістік бағдарламада қарастырылмаған өнімдерді өндіру ассортименті
бойынша жоспарға кірмейді).
Мұнда сонымен қатар ассортимент бойынша жоспардың орындалуына сыртқы
және ішкі себептер анықталу қажет. Жеке номенклатуралық ұстанымнан қиыс
кету өндірістік бағдарламада өзгерістер туғызады. Өндіріс құрылымындағы
өзгеріс барлық экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді.
Шығарған өнім құнының өзгерісі өндіріс құрылымының әсерін орташа бағам
әдісімен анықтауға болады. Бұл үшін ең бірінші өнімнің нақты құрылымындағы
өнімнің орташа бағамын анықтау одан соң, жоспарлы кезеңдегісін анықтайды.
Екеуінің айырмасы нақты шығарылған өнім көлемімен көбейтіледі.(натуралдық
түрде)
Дәл осындай жетістікке қарапайым түрде жетуге болады. Өнім өндіру
жоспарындағы құндық және натуралдық түрлерінің айырмасын жоспарланған өнім
өндіруге көбейту керек (құндық түрде). Өндірістік бағдарламаның орындалуын
талдағанда басты орындарының бірін өндірістің ырғақтылығына беруге болады.
Өндіріс ырғақтылығы - өндіріс жоспарымен белгіленген өнімді өндірумен
сипатталады. Өнімді шығару ырғақтылығын есептеу үшін ырғақтылық
коэффициенті қолданылады. Ол нақты шығарылған өнім көлемі соммасының талдап
отырған уақыт кезегіндегі жоспарлы өнім шығаруға қатынасымен анықталады.
Сонымен бірге ырғақтылық бойынша жоспарды орындағанда нақты өндірілген өнім
көлемі есептеледі, бірақ ол жоспардың көлемінен артық болмауы қажет.
Ырғақтылық коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.
n
∑ Aзi
i=1
Kp=
n
∑ Ani
i=1
Мұндағы:
Ani – i-лік кезеңде жоспарлы өнім өндірудің натуралды немесе құндық
түрі;
Азі – орындалған жоспарда ескерілген нақты өнім шығару;
n – есепті кезең ұзақтығы.
Ырғақтылықты бағалау үшін ырғақсыздық коэффициентін есептеуге болады,
ол жоспар бойынша өндірістегі оңтайлы және теріс ауытқуларының соңғысы
ретінде анықталады. Ырғақсыздық коэффициенті – ырғақтылық коэффициентіне
қарсы көрсеткіш. Кәсіпорын неғұрлым ырғақты жұмыс істесе, соғұрлым
ырғақсыздық коэффициенті төмен болады.
Кәсіпорын ырғақтылық коэффициентін есептеу өнім өндірудің
бірқалыптылығын анықтаумен қатар, кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктерін
есептеуге де мүмкіндік береді. Ырғақтылықтың жоғарлауына негізделген
өндіріс көлемі қорының өсуін әртүрлі әдіспен есептеуге болады. Оның ең
қарапайым талданып отырған кезеңде жоспарлы және есепті кезеңдердегі өнім
шығарулардың айырмасы ретінде анықталады. Берілген кезеңдегі талдау өнім
сапасын бағалаумен аяқталады. Өнім сапасын талдау келесі көрсеткіштер
жүйесі бойынша жасалуы мүмкін:
- жалпылама көрсеткіштер(жалпы өндірістегі жаңа өнімнің үлес салмағы,
сертификацияланған өнімнің үлес салмағы, бәсеке қабілетті өнімнің үлес
салмағы);
- өнімнің қасиеттерін сипаттайтын бірретті және кешенді көрсеткіштер
(пайдалылық, сенімділік, технологиялық, эстетикалық);
- жанама көрсеткіштер (ақаудан болған шығындар, сапасыз өнімдер үшін
пеня мен штрафтар, рекламацияны жою үшін шығындар).
Талдау барысында жоғарыдағы көрсеткіштердің динамикасын зерттеу керек,
олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуын, олардың өзгерісінің себебін
анықтап, сапаның бағалық көрсеткіштерінің әсерін анықтау. Өнімнің сапасын
жалпылама бағалау үшін келесі әртүрлі әдістер қолданылады.(5(
Баллдық әдіс: оның мәні өнім сапасының орташа есептелген баллын
анықтау. Сапа бойынша проценттік жоспардың орындалуы
нақты және жоспарлы деңгейін салыстыру арқылы есептелінеді. Біздің
зерттеп отырған кәсіпорында сапаны тексеру өте қарапайым жүреді.Өнімді
өндіру жоспарының орындалуын жалпылама талдау өндіріс көлемі қорын өсуін
анықтауға септігін тигізеді және оның келесі бөлімдерге топталады:
- өндірілген өнімнің сапасын жоғарлату, жаңа өнімді игеру, жасау;
- прогрессивті технологияны енгізу, өндірістік процестерді
механизациялау және автоматтизациялау;
- басқаруды жетілдіру, жоспарлау мен өндірісті ұйымдастыру;
- еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
- түпкілікті жөндеу және негізгі қорларды модернизациялау;
- шикізат, материалдар, отын мен энергияны үнемдеу іс шаралары;
- ғылыми зерттеушілік және тәжірибе құрастырушылық жұмыстар;
- шығарылған өнім мен өндірістің техникалық – экономикалық деңгейлері;
- іс шараларды енгізуді техникалық – экономикалық қорытындылары.
Сатуды жоспарлау жұмыстары тапсырыстар қоржынының қалыптасуымен немесе
сату жоспарының құрылуымен анықталады. Сату жоспары бұл деңгейде өндірістік
қуатты алдын ала қарастырмай нарықтың сыйымдылығына негіз етіп жасалады.
Сондықтан да өндірістік бағдарламаны құру кезінде тапсырыстыр қоржынын
тыңғылықты зерттеуді талап етеді. Талдауға негізінен өзіндік сауда жүйесі
арқылы өтетін тұтынушылар сұранысы, тұтынушылардың жеке тапсырыстары,
диллерлер тапсырыстары, көтерме сатып алушылардың тапсырысы. Тапсырыс
қоржынына өтінімдер мен жасалған келісім шарттар негізінде тапсырыс
портфелінің номенклатурасы менассортименті қалыптасып талданады.(7(
Сурет 1. Өндірістік бағдарламаны жоспарлау
Соңынан жабдықтауға арналған өнімнің жалпы көлемі, өнімнің әртүрінің
жалпы өнім көлеміндегі үлесі, өнімнің тұтынушыларға жеткізу кестесі жаңа
және өндірістен алынып тасталынған өнімдердің үлес салмағы, экспорттық
өнімнің үлес салмағы, қоймадағы дайын өнімдердің қорлары, тапсырыс
берушілерге жеткізілген бірақ әлі төленбеген өнім көлемі, жоспардан тыс
қалдықтар мен тұтынушылардан алынған тауарға дер кезінде төлемеу
себептері, тапсырыс портфелінің қаржылық көрсеткіштері, жоспарланған табыс,
рентабелділік, салықтық төлемдер мен түсімдер көлемін және басқа да сату
тиімділігіне әсер ететін факторларды қалыптастырады.
Маркетинг қызметінің жасаған талдауына сүйеніп барлық қызығушылығы
бар мамандар қоржынды өткізу жөнінде қорытынды жасайды және ол кейіннен
өндірістік бағдарламаның қалыптасуына септігін тигізеді. Тапсырыстар
қоржыны бойынша нақты тиімді шешімдер қабылдау үшін кәсіпорынның басты
мамандарынан әртүрлі талдау зерттеу бөлімдерін құрған жөн.
Өндіріс қуатын есептеу өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда үлкен
орын алады. Өндірістік қуатты есептеу негізінде келесі факторлар
анықталады: өндіріс өсуінің ішкі өндірістік қорлары, өндіріс көлемі,
техникалық қайта қарулану қажеттілігі анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы – бұл белгілі уақыт мерзімінде
шығарылған өнім бірліктерінің саны немесе көлемі. Белгілі уақыт мерзімінде
алынған кәсіпорындар қуаттылығы тұрақты көлеммен есептеледі. Сондықтан
өндірісті өзгерту шаралары бойынша өзгертулерді енгізу және бұйымдардың
номенклатурасы өзгерту қажеттілігі туады.(8(
Қалыпты жетістік қуаттылығы – бұл бір жыл ішінде анықталған жағдайларда
өндірілген өнім бірліктерінің саны, ол нарық конъюктурасын зерттеу кезінде
қарастырылып сұраныс көлеміне қатысты болу керек.
Қалыпты жетістік қуаттылығы қалыпты жұмыс жағдайларында жүзеге асады,
ол құрал – саймандарды орнату есебінен, кәсіпорынның техникалық ережелерді
сақтау (жұмыс кезінде қалыпты үзіліс уақыты, тоқтатулар, мейрам
күндер;техникалық қызмет көрсетуге бөлінген уақыт; жұмыс ауысымы құрылымын
талап ететін құрал – сайман ауыстыру; негізгі құрал – саймандарды бөлшектер
бойынша қолдану еместігі) және басқару жүйесінде қолданылады.
Номиналды максималды қуаттылық – бұл техникалық қол жеткізілетін
қуаттылық – ол негізінен орнатылған құралдың қуаттарына қатысты болады және
жеткізушімен кепілденеді. Өнімнің максималды шығаруына қол жеткізу үшін
мүмкіншілік шектеріндегі жұмыстарды орындау керек, өндірісті қамтамасыз ету
құралдарын жоспардан тыс қолдану, регламенттелген жұмыстар үшін өндіріс
шығындарын қалыпты деңгейінің көшірілуіне алып келетін материалдар,
детальдар, қор бөлшектері және көмекші құралдар қолданылады.
Кәсіпорынның қажетті қуаттылығын анықтау техника – экономикалық зерттеу
есебі кезінде жүзеге асады:
- нақты бір бұйымның нарыққа ену деңгейі және сұранысты болжау;
- талап етілген ресурстардың болуы;
- өндірістің типтері (бірліктік және сериялық);
- шығарылған өнімнің түрлері және көрсетілген қызмет түрлері;
- қолданылатын технологиялар;
- берілген өндіріс түрінің минималды рентабельділік мөлшері.
Өндірістің минималды рентабельді өлшем көрсеткіші көптеген өндіріс
кәсіпорын және жобалардың үлкен бөлігі үшін қолданылады, ол өндірістің
минималды көлемін береді, яғни шығындау көлемі анықталады. Мысалы: күніне
300 тонна өнім шығарушы цемент зауытының қуаттылығы рентабельді емес деп
саналады, өйткені мұндай өндіріс үшін вертикалды шақта пештері қажет.
Олардың өнімі айналмалы пештерден алынатын нарықта бәсекеге түсетін өніммен
бәсекелесе алмайды.
Дамыған елдердің өнеркәсіптік экономиканың көптеген секторларында
кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы тез өсу тенденциясына ие болған. Ол
өндіріс масштабының тиімділігімен шартталады. Үлкен және қуаттылығы
инвестициялық шығындарды талап етеді. Олар кері төмен болады. Өйткені өнім
көлемін ұлғайту өндіріс шығындарының төмендеуіне алып келеді.
Фирманың минималды рентабельділігінің өлшемін анықтау кезінде әлемдік
тәжірибеге сүйену керек, өйткені өндіріс шығындары арасында оның бизнес
жоспар және аналогтық шығындар басқа да кәсіпорындар осындай өнімді шығару
кезінде өзара байланыса анықталады. Егер осындай аналогия ресурстарының
шектелуіне байланысты немесе сұраныс көлеміне байланысты қолданылатын болса
өнім бағасы және өндіріс шығындары көтеріледі, ол мемлекет тарапынан қолдау
көрсетіледі және ішкі нарық бәсекелестігін жоғалтады.
Басқа да негізгі фактор анықталған қуаттылығы бар өндіріс бірліктерінің
жұмысы үшін жиі қолданылатын технология және құрал – саймандар болып
табылады. Әрине технология және құрал – саймандарды қуаттылығы төмен
кәсіпорындардың жұмысы үшін қолдануға болады, бірақ мұндай өзгертулерге
шығындар жоғары болып кетеді. Осы себепке байланысты әртүрлі саладағы
жобалар өндірістің анықталған минималды рентабельді өлшеміне қатысты болу
керек. Бұл шарт құрал – саймандар, машина жинау бойынша кәсіпорындар үшін
оңтайлы, өйткені сериялық өндіріс үшін өнімнің сериялық шығару үздіксіз
немесе жартылай үздіксіз өндіріс үлкен деңгейіне жеткізілуі тиіс. Сонымен
қатар тұтынушының көзқарасы бойынша өндірістің қажетті, тиімді өлшемін
толығымен анықтауға болады және қолданылатын технологиялар мен құрал –
саймандарды да анықтауға болады.
Кәсіпорынның қуаттылығын таңдаулы нұсқауларын анықтау барысында
кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығын және жобаланған сату көлемін жете
бағалау қажет. Бірнеше өнімдер үшін бірінші шығарушы немесе бірінші нарық
үшін жаңа өнім, сұраныстан жоғары және бірінші кезеңде сату көлемі бірнеше
жыл бойы өсетін сұранысты қанағаттандыру керек. Бірақ та мұндай жоспарлау
өндіріс қуаттылығын аяғына дейін қолданбау деңгейінен төмен болмауы тиіс.
Өйткені сатудан түскен түсім өндіріс шығындарына тең болады тағы сол сияқты
рентабельділік деңгейі де тең болады. Шығынның өсуі және сату көлемінің
өсуі бойынша кәсіпорынның қуаттылығы жеткіліксіз болуы мүмкін. Сұраныс және
өндіріс арасындағы өсімі айырылыс ең соңында өндірістің кеңейуінің
себепшісі болады. Егер өндірісті тез арада кеңейту жоспарланса онда белгілі
уақыт мерзімінде нарыққа ену кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығын
орнату қажеттілігі тууы мүмкін. Бұл жағдайда сату өсімін кәсіпорынның
қуаттылығын кеңейтуді болашақпен байланыстыру керек. Кәсіпорынның
қуаттылығы және сату көлемін болжау арасындағы өзара байланыстылық, бағалар
бойынша сұраныс икемділігі немесе шығындалу арақатынасы қуаттылық, нарықтық
конъюктураны болжау сенімділігіне тәуелді болады. Әртүрлі өндіріс
деңгейлері кезінде техника – экономикалық зерттеу компоненттері бір –
біріне әсер ету қажеттілігін есептеу қажет. Сонымен қатар әртүрлі
құралдардың баламалы нұсқаулар ағымын дайындау қажеттілігі тууы мүмкін.
Өндірістің инвестициялық және өндірістік шығындарын екі немесе үш балама
деңгейі үшін анықтау керек. Сонымен қатар өнім бағасына әсер етулерді
анықтауымыз қажет, ал өнім бағалау кезінде өндіріс қуаттылығы негізінде
жоспарланады және сату болжамы құралады. Кәсіпорынның жетістік қуаттылығы
таңдалған болса, онда әртүрлі зерттеу компоненттерінің тиімді ара қатынасын
анықтайды және коммерциялық тиімділігін көзқарасы бойынша қарастырады.(9(
Әртүрлі жобалар үшін өндірістің анықталған стадиялары кезінде үлкен
шығындалған қуаттылықты болжау керек. Мұндай жағдайда шығындар ара қатынасы
– қуаттылық жақсы әсер етеді және сұраныс өлшемімен анықталған стадиялар.
Осындай әртүрлі комбинациялар мүмкін болады және ең керектісіне тоқталуымыз
қажет.
Кәсіпорынның қуаттылығы туралы ой нақты жобада мүмкін болатын өндіріс
интеграция деңгейін анықтау, өндірілетін тауар санын өзгерту кезінде
өзгереді. Инвестициялық шығындарға интеграцияға тәуелді болады, интеграция
деңгейі төмен болса, инвестициялық шығындар төмен болады.
Кәсіпорынның қуатын есептеу үшін арнайы формулалар жоқ.
Құрастырушы техника – экономикалық зерттеулер өндіріс саласына тәуелді
әртүрлі мағына береді. Бірақ та техника – экономикалық зерттеу кезінде
компоненттердің ара қатынасы, оны ұлғайту бойынша әртүрлі іс - шаралар
өндіріс қуаттылығының икемсіздігіне әсер ете алады. Қалыпты жетістік
қуаттылығын таңдаумен қатар оның ортақ құндылығын есептеу және өндірістің
әртүрлі құрастырушысы жете сұраныстарын есептеу қажеттілігі негізінде пайда
болуы мүмкін. Жобаны тұтынушыларын жұмыс күші кезінде анықтау қажет. Бұл
нақты сұраныс тек технологияның және құрал – саймандарды анықтаумен
анықталады. Бірақ та өндіріс технологиясы квалификацияланған персоналды
болуына тәуелді болса, көптеген жобалар үшін сұраныстың жұмыс кезінде
анықтау кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығы анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты дегеніміз – номнеклатура мен ассортимент
бойынша, кәсіпорындардың құралдары мен өндіріс алаңын прогрессивті
технологияның, еңбек пен өндірісті тиімді ұйымдастыра отырып, өнімнің
максималды көлемін өндіруді айтады. Өндірістік қуат пен өндірістік
бағдарлама түсініктері жоспарлы есептерде сәйкес келмейді. Егер біріншісі
кәсіпорынның белгілі уақыт кезеңінде өнімнің натуралды түрде максималды
көлемін шығаруға жауап берсе, екіншісі жоспарлы кезеңдегі өндіріс қуатын
пайдалануын сипаттайды. Жоспарлау кезінде өндірістік бағдарлама да
өндірістік қуат та бірдей натуралды және құндық түрде көрінеді. Өндірістік
қуатты жоспарлау оның көлеміне әсер ететін факторларға байланысты. Қуатын
есептегенде келесі факторлар ескеріледі: негізгі өндірістік қорларының
құрылымы мен мөлшері, құрал – жабдықтардың сапалық құрамы мен физикалық
және моральдық ескіруі, құрал – жабдықтың өндіруінің техникалық нормалары,
өндірістік алаңды пайдалану, өнімдердің еңбек сыйымдылығы, қолданылатын
технологиялар, жұмыс істеу режимі, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейі,
жұмыстың уақыт қоры, шикізат сапасы мен жабдықтаудың динамикасы. Өндірістік
қуат – тұрақсыз. Қуаттың келесі себептері болады: құрал – жабдықтың тозуы,
өнім шығарудың өсуі, өнім номенклатурасы мен ассортиментінің кеңеюі, жұмыс
істеу уақыт қорының төмендеуі, құрал – жабдықтардың лизингтік уақытының
бітуі. Бұл факторлар кері бағытта да жұмыс істейді.(11(
Нақты және жоспарлық қуатты айыра білу қажет. Олардың сәйкес келуі оны
меңгеру деңгейіне байланысты. Жоспарлы қуатты меңгеру деңгейі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: меңгеру ұзақтылығымен жоспарлық қуатты меңгеру
деңгейімен, қуатты пайдалану ұзақтығымен, меңгеру кезеңіндегі шығарылған
өнім көлемімен, өзіндік құнның жоспарлы өнім деңгейіне жеткенде еңбек
өнімділігі мен рентабелділігі.
Жобаланған қуатты меңгеру кезеңінің ұзақтылығы деген – оны қабылдау
актіге қол қойған күннен бастап, тұрақты өнім өндіруге дейінгі уақытты
айтамыз. Меңгеру кезеңіндегі обьектілердің өнім өндіру көлемі осы
көрсеткіштерді ескеру негізінде анықталу қажет. Меңгеру деңгейі – бұл
белгілі мерзімде жобадағы қуаттың меңгерілуі. Ол белгілі кезеңдегі өнім
өндірудің жобалық қуатының қатынасымен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік
қуатын есептеу әдісін қарастырайық. Оны есептеу үшін келесі мәліметтер
қажет: бір стоноктың жұмыс істеу қоры, стонок саны, құрал – саймандардың
өнімділігі. Кәсіпорынның өндірістік қуаты ондағы басты цехтардың,
учаскелердің, құралдардың қуаты арқылы анықталады. Өндірістік қуатты
есептеудің екі әдісі бар:
- құралдардың өнімділігі бойынша;
- тауарларды жасаудың еңбек сыйымдылығы бойынша.
Үздіксіз өндірістерде өндіріс қуатын әдетте – құрал – саймандардың
өнімділігімен, ал дискретті өндірісте - өнім шығарудың еңбек сыйымдылығы
бойынша есептелінеді.
1.Агрегаттық өндіріс қуаты (Ма) жоспарлы жылдық уақыт қорын
(Фп) оның уақыт бірлігі өнімділігіне (Эа) көбейткенге тең.
Ма = Фп*Эа (8)
Өндірістік қуатты есептегенде агрегаттың жоспарлы жұмыс істеу қорын
есептеген жөн. Уақыт қорының күнтізбелік (Фк), режимдік (Фр) және жоспарлы
(Фп) түрлері болады. Өндірістік құралдардың күнтізбелік уақыт қорын есептеу
арқылы басқа да уақыт қорларын есептеуге болады. Ол күнтізбелік кезеңдегі
күндер санын күндегі сағат санына көбейту арқылы табылады. Агрегаттың
режиміндегі уақыт қоры (Фр) жылдағы күнтізбелік күндер санына (Дк) және
жұмыс істелген күндер (Дн) мен кәсіпорындағы ауыспалы жұмыс санына
байланысты.
Фр =(Дк – Дн) *t (9)
Мұндағы: t – машинаның күндік жұмысының орташа саны.
Уақыт қорының жоспарлы жұмысы (Фп) режимдік қорымен (Фр) жоспарланған
кезеңдегі құрал – жабдықтарды жөндеуге, дұрыстауға, орнатуға кеткен уақыт
шығындарының айырмасына тең.
Фп= Фр – tn = Фр (1-(tp + tn)1) (10)
Мұндағы: tp – режимдік қормен салыстырғандағы құрал – жабдықтарды
жөндеуге кеткен уақыт шығындары; tn – режимдік қормен салыстырғандағы
құралдарды дұрыстауға, орнатуға және тағы басқа кеткен уақыт.
2. Учаскенің, цехтың өндірістік қуаты, ол бір типті құрал –
жабдықтармен жабдықталғанда – бір агрегаттың нормативтік, жылдық
өнімділігін, осындай құрал – жабдықтардың орташа жылдық паркіне көбейту
арқылы табылады және өндірудің орындалуының орташа коэффициентін ескерген.
Му = Ма* К*n (11)
3.Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі цех бойынша саналады. Ол үшін
барлық цехтардың өндірістік қуаты есептеліп, кәсіпорынның қуаты,
диаграммасы құрылады. Машина жасау мен металл өңдеу кәсіпорындарында
негізгі цех болып құрастыру цехы саналады. Сонымен кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын құрағанда бір жағынан қуатын өндіруге бағытталса, екінші
жағынан бар қуатты толық пайдалануға бағыттау қажет.
Өнім өндіруді жоспарлау өндірістік бағдарламада бекітілген өнім өндіру
көлеміне қажет ресурстармен толық жабдықталған жағдайда жүзеге асады.
Сондықтан өндірістік бағдарламаның өндірістік қуатқа негізделіп жасалуы
негізгі шарт болып табылады.
Өндірістік бағдарламаны есептеудің қысқаша алгоритмі келесідей болады:
1. Тапсырыстар қоржыны талданады.Онда ең үлкен үлес салмағы бар өнім
таңдалады. Ол үшін ассортимент өнім түрі мен көлемі бойынша
сыныпталып, ең көп өткізілген өнім түрі таңдалады.
2. Негізгі өнім ретінде таңдалған тапсырыстар қоржынындағы өнімнің бір
түрі ассортиментінің қайта есептелуі жүргізіледі. Қайта есептеу
коэффициенті тауардың әр бір түрінің еңбек сыйымдылығын, таңдалған
өнім еңбек сыйымдылығына бөлу арқылы анықталады. Содан соң өткізу
жоспары бойынша өнім санын қайта есептеу коэффициентіне көбейтеміз.
Қорытындылар қосылады да қосынды өндірістік бағдарлама жоспары болып
табылады.
3. Жоспарлы кезеңде орташа өндірістік қуатты пайдалану талданады.
Жасалған талдау негізінде, қолданылған өндіріс қуаты техника мен
технологиялық прогрестер, өндірістік алаң мен құрал – жабдықтар
қолдану деңгейі және кәсіпорын өндірісі мен еңбекті пайдалану
деңгейі анықталады. Орта жылдық өндірістік қуатты пайдалану
коэффициенті – нақты және жоспарлы өнім өндіруді нақты немесе
жоспарлы орта жылдық өндіріс қуатына бөлу арқылы анықтайды.
4. Бұл кезеңде өндіріс қуатын қолдануды жоғарылату жоспарланып отыр, ол
өз кезегінде ішкі өндірістік қорларды пайдалану негізінде жүзеге
асады. Ішкі өндірістік қорларды және қолда бар өндірістік қуаттарды
пайдалану экстенсивті және интенсивті болып бөлінеді. Экстенсивті
режимдік қор шегінде құрал – саймандардың тиімді жұмыс істеуі
уақытының жоғарылау қоры. Интенсивті факторға уақыт бірлігіне
санағандағы құрал – жабдықтардың жүктелуі және жылдық өнімді
өндіруді жоғарлату.
Жоспарлы кезеңдегі өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті (Кмп)
келесі формуламен есептелінеді:
Кмп = Кмо* j (12)
Мұндағы: Кмо – жоспарлы жылы өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті;
j – жоспарлы кезеңде қуатты пайдалану коэффициентінің өсу индексі.
5.Жұмыс істеп тұрған өндіріс қуатына негізделіп мүмкін болатын өнім
көлемі анықталады. Бұл мәселені шешудің екі тәсілі бар. Өндірістік
бағдарламаның қалыптасу шағында қазіргі бар өндіріс қуаты мен өнім өндіру
көлемі олардың көлемінің орта жылдық қуатты қолдануды жоспарлы
коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.
6. Өндірістік бағдарлама жоспары өндіріс қуатымен салыстырылып, оның бір
жылғы өнім көлемін өндіре алатыны тексеріледі. Өндірістік қуаттың толық
пайдалануын есептеу натуралды және құндық түрде көрсетіледі. Егер
өндірістік бағдарлама өндіріс қуатын толық жаппаса оны жабудың жолдарын
іздестіру керек. Ал егер тапсырыс көлемі өндіріс қуатынан артық болса,
тұтынушыларды басқа зауытпен байланыстыру немесе өндірісті кеңейту керек.
Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатын сәйкестендіру үшін өндіріс
қуатына баланс жасалады. Онда кіруші және шығушы орташа жылдық өндірістік
қуат көрсетіледі. Өндірістік қуат балансы өнімнің әр түріне қарай
жоспарлы жылдың соңына қарай жылдың басындағы қуаттарды соммалау арқылы
табылады.
7. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатының арасында тепе – теңдік
орнағаннан кейін өндіріс жоспары жобасына экономикалық бағалау
жасалады. Өнімді өткізу көлемі мен өндіру көлемі өзгергенде
кәсіпорынның жиынтық шығыны төмендейді. Өндіріс көлемі өскен сайын
өндіріс шығындары мен одан түскен табыс көлемі арта беріп олардың
айырмасы кәсіпорын түсімін құрайды. Өнімге кеткен шығын мен одан
түскен табыс теңескенде тепе – теңдік орнайды, бұл нүкте экономикалық
әдебиеттерде шығындардың нүктесі деп аталады. Өндірістік бағдарламаны
қарастыруда жоспарланып отырған өнім көлемі шығынсыздық нүктесінде бар
ма, жоқ па анықтауымыз қажет.
Таңдалып отырған жоспардың тиімділігі тағы келесі көрсеткіштерді талдау
арқылы анықтауға болады, олар: қор қайтарымдылық, қор сыйымдылық,
рентабелділік, өнімнің бір теңге өсіміне капитал салымдары, сонымен бірге
негізгі қорларды салыстырмалы үнемдеу (Эоф) есептеледі.
±Эоф = ОПФпл – ОПФо * Jпт (13)
мұндағы:ОПФпл, ОПФо – негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
жоспарлы және есепті жылдары; Jпт – жоспарлы жылы тауарлық өнімнің көлемін
есептеу индексі.
Қор қайтарым деңгейінің өзгеруіне бірнеше факторлар әсер етеді, олар:
негізгі өндіріс қорлар бөлігінің қор қайтарымдылығының өзгеруі, қорлардың
негізгі бөлігі үлесінің жалпы соммадағы өзгерісі. Өндірістік бағдарламаның
тиімділігі: өнім рентабелділігін, капитал рентабелділігін және өткізу
рентабелділігін сипаттайды. Өнім рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза
табысты (Пч) өткізілген немесе тауарлық өнім шығындар соммасына қатынасымен
анықталады.
Ри = ПвС немесе ПчС (14)
Өткізу рентабелділігі - өнімді өткізуден түскен табысты алынған түсімге
бөлу арқылы есептелінеді.(Вр).
Рп = ПвВр немесе ПчВр (15)
Капитал рентабелділігі – таза табыстың негізгі және айналым капиталының
орта жылдық құнына бөлу арқылы есептелінеді. Өндірістік іс әрекетті
рентабелділік деңгейі 3 факторға байланысты:
- өндірістік бағдарлама құрылымының жоспарлы жылы есептімен
салыстырғандағы өзгерісі;
- өзіндік құны өзгерісі;
- өткізу бағасының өзгерісі.
Талдау барысында аталған факторлардың рентабелділік деңгейіне әсерін
байқау қажет. Өндірістік бағдарлама жан – жақты зерттелгеннен кейін жоба
бекітіліп құрылымдық бөлімшелерге жеткізіледі. Олар өндірістік бағдарлама
негізінде басқа өндірістік бөлімшелер жоспарын жасап, өндірістік
бағдарламаны орындауға дайындалады. Өндірістік бағдарламаның орындалу
жобасының пәні болып дайындау әдісі мен өндіріс түрі табылады. Бұл кезеңнің
басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны барлық құрылымдық бірліктерге
жеткізіп, оның орындалуын ұйымдастыру. Бұл кәсіпорынның тактикалық
жоспарының бір бөлігі болып табылатын жедел – күнтізбелік жоспардың
құрамдарымен жасалады.
Негізгі жоспарлау кезеңдерін мазмұнын қарастырайық:
1.Өндірістік бағдарламаны жоспарлы кезеңдер бойынша бөлу.
Ағымдағы жоспарлауда өндірістік бағдарлама әдетте бір жылға құрылады.
Кәсіпорынның ішкі және сыртқы аумағының динамика жағдайында өндірістік
бағдарламаны ұзағырақ мерзімге жоспарлау мүмкіндігі төмен. Сондықтан да
жылдық өндірістік бағдарламаны жүзеге асыруға дайындық, оны кварталдар мен
айларға бөлуден басталады. Өндірістің ырғақтылығы тиімділіктің жоғарылауына
үлкен әсері болса жылдық шығару көлемі мен өткізу көлемін нақтылап
кварталдар мен айларға бөлу қажет. Жылдық міндеттерді кварталдарға бөлу
келесі факторларды ескере отырып жасауы қажет: Өндірістік бағдарламаның
орындалуының жоспары келесі алгоритм бойынша жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
2 МЕРКІ ІРІМШІК ЗАУЫТЫ ЖШС-НЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН
ТАЛДАУ
2.1 “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС-ның жалпы техника-экономикалық сипаттамасы.
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау.
2.3 “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ
3.1. “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС – да өндірістік бағдарламаны жоспарлауын
жақсарту жолдары.
3.2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының
қалыптасуының жаңа әдістері.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміздің
2005 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай “елдің дамуын
бесекеге қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек” яғни халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып, өндірістің шикізаттық
бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол арқылы елдің
өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат ретінде
экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау өнеркәсібін
дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір
орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін
болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын
болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып
табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне
кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана
болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономика жағдайында бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші
жағынан кәсіпкерлік іс- әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті
болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен
зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер,
бәсекелестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер
етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты болып кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап, оның теориялық және
практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
- нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық
негіздерін ашып көрсету;
- өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
- сүт өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған кәсіпорынның мәні болып, кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің обьектісіне сүт өнімдерін шығаратын “Меркі ірімшік
зауыты”ЖШС-і табылады. “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і Меркі ауданының алдынғы
қатарлы сүт өнімдерін өндіруші кәсіпорын болып табылады. Негізгі қызметі –
ауыл шаруашылық шикізаттарын қабылдау, өндіру және қайта қорытып, олардан
халық тұтынатын тағам түрлерін шығару болып табылады. Бұл кәсіпорынның
басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру,
түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің
экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік бағдарламаны
қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда – кәсіпорында өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың
теориялық негіздеріне тоқтала келе, олардың мәні мен мазмұнын және бағалау
әдістерінің тиімділігін арттыру факторлары қарастырылады.
Екінші тарауда Меркі ірімшік зауыты ЖШС-нің экономикалық белсенділігі
мен кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымына талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда кәсіпорынның бағдарламасын қалыптастыруды жетілдірудің
негізгі бағыттары мен оны жақсарту жолдары және кәсіпорынның экономикалық
әлеуетін көтеру, сонымен қатар Меркі ірімшік зауыты ЖШС-де кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасын арттыру жолдары қарастырылып отыр.
Қорытынды бөлім зерттелу тақырыбының мазмұнына сәйкес оның негізгі
бөлімдері бойынша қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
қалыптасуының теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу
жүргізіле отырып, оның экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді пайдаланудың
ерекшеліктері, кәсіпорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар өндіріске
иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар
төңірегіндегі мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен
оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері,
бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар,
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары
қолданылды.
1-Тарау.КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Өндірістік бағдарламаны қалыптастырудың мәні және мазмұны.
Өндірістік бағдарлама тұтынушылар үшін өнім өндіретін кез келген
кәсіпорында жасалады. Өндірістік бағдарламаны жасаған кезде әртүрлі
факторларды ескеруді қажет етеді. Өндіріс саласына байланысты өнімнің
бірнеше түрлерін анықтайды: материалдық өндіріс (өнеркәсіп, ауылшаруашылық,
құрылыс, тағы басқа) және материалдық емес өндіріс(тасымалдау, сауда, білім
беру, денсаулық сақтау және тағы басқа) кез келген өндірісте өндірілетін
өнімдердің сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысалға
өнеркәсіпте машина жасау,тігу және тоқыма, аяқ киім тігу өнеркәсіптері бар.
Қызмет те өз кезегінде бөлінеді: темір жол, теңіз, әуе, автомобильдік және
басқа да тасымалдар.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы – тұтынушылардың тапсырысы мен
келісім – шартқа байланысты өндірілетін өнімдер мен қызметтердің жиынтығы
болып табылады. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорынның негізгі
мақсаты ескеріледі, яғни өнім табыстылығы мен капитал рентабельділігінің
жоғары деңгейін сақтай отырып өндірісті кеңейту.Осы жоспарларды орындау
үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді даму стратегиясын жасайды.(1(
Ұзақ мерзімді стратегияны жасағанда өндірістік бағдарламада көрсетілген
өнім номенклатурасының өмірлік циклының ұзақтығын ескерген жөн.Әрбір
тауардың өмірлі циклы 4 кезеңнен тұрады: басы, дамуы, жетілуі, ескіруі.
Сатылған өнім көлемі мен тауардың өмірлік циклының фазасы бойынша Сонымен
әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны құрау кезінде
маркетингтік зерттеулерге сүйену керек.Маркетингтік зерттеуге сүйену
жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер етеді және де өз
кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған орай өндірістік
бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға, тауарлық саясатқа
және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн.
Диверсификация – капитал мен табыстың тиімділігін жоғалту тәуекелімен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсіпорынға түскен қаражатты бірнеше
обьектілер арасында бөлу.
Өндірістік диверсификация – бір уақытта бір – бірімен байланыссыз өнім
түрлерін шығару және өнім ассортиментін кеңейту.
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен
ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату
керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына
қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Тауарлар мен қызметтердің әр түрлі түрлері өндірістік бағдарламаның
номенклатурасы деп аталады.Өнім ассортименті өндірісте ерекше бір
тауарлардың үлес салмағымен сипатталады. Өндірістің әртүрлі кезеңдерінде
сату көлемін жобалаудан кейін жете өндірістік бағдарлама құрастырылады.
Мұнда өндірістің деңгейлері анықталады, олар белгілі уақыт мерзімінде қол
жеткізілуі тиіс. Мұндай бағдарламалар құру үшін әртүрлі өндірістік
кезеңдердегі іс шараларды және оларды жүзеге асыру графиктерін жете
қарастыру керек. Көптеген жобаларға бірінші кезеңде толық қуаттылыққа жету
мүмкін емес.
Технологиялық, өндірістік және коммерциялық әртүрлі қиыншылықтар
салдарынан жобаларды жүзеге асырудың үлкен бөлігі осы бірінші кезеңде
үзіледі, бір жағынан сату көлемінің жекелеген өсімі және нарыққа ену
қиындығы, екінші жағынан өндірістік процестерінің шығындарын меңгеру мүмкін
емес. Өнімді сату өндірісінің мінездемесіне тәуелді кәсіпорынның ортақ
қуаттылығы бірінші жылдары 40 – 50 % ғана жете алады. Тек үшінші және
төртінші жылдары толық қуаттылыққа қол жеткізуге болады. Бұл өнеркәсіптік
бұйымдарды өңдейтін кәсіпорындар үшін, бірінші жылы есептелінген
қуаттылыққа қол жеткізуге болады. Бірақ та бұл жерде бірінші жылдың шығару
көлемі кәсіпорын қуаттылығының мүмкіндігімен төмен деңгейде жоспарланады.
Технологиялық ерекшеліктерінің есебі және басқа жағдайлар кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасын, өнімнің шығару көлемдерін жылдарға бөлу арқылы
құруға мүмкіндік алады.
Сонымен әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны
құрау кезінде маркетингтік зерттеулерге сүйену керек. Маркетингтік
зерттеуге сүйену жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер
етеді және де өз кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған
орай өндірістік бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға,
тауарлық саясатқа және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн.
Диверсификация – капитал мен табыстың тиімділігін жоғалту тәуекелімен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсіпорынға түскен қаражатты бірнеше
обьектілер арасында бөлу.
Өндірістік диверсификация – бір уақытта бір – бірімен байланыссыз өнім
түрлерін шығару және өнім ассортиментін кеңейту.
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен
ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату
керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына
қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Сонымен кәсіпорынның тиімді жұмысының түбінде тұтынушылардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жатыр. 80 – жылдары кәсіпорынның
тиімділікке жеткізетін қағидасы ашылды, ол – ресурсты бағыт. Ол бағыттың
өкілдерінің айтуынша нарық тұтынушының ғана нарығы сипатына иеленгенде,
кәсіпорын сәттілігі оның потенциалымен анықталады. Екі түрлі қағиданың
өкілдерінің бірінікі ғана дұрыс деп айту қате болар еді. Әрине біздің
айтуымызша өндірістік бағдарламаны жасағанда нарықтық қағида басты орын
алғанымен ресурстық қағиданың өз орнын мойындамасқа болмайды, оның себебі
өз ресурстарын жақсырақ меңгеріп, өндірістік бағдарламаны құраған кәсіпорын
сөзсіз бәсекеге қабілеті жоғары болатыны бәріне мәлім.(2(
Ресурстық бағыт ең бірінші өндірістік стратегияның жасалуымен тығыз
байланысты, ал ол экономикалық әдебиеттерді қарасақ оның негізгі үш түрін
бөліп қарауға болатынын көрсетті, шығындарды минималдау, сапаға негізделген
және уақыт факторын тиімді пайдалану стратегиясы. Сондықтан да жетістікке
толық жету үшін екі қағиданы да үйлестірген үлкен көрегендік болады.
Негізгі тақырып бойынша толық зерттеулерді келесі тарауларында қарастырытын
боламыз.
1.2.Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымы мен көрсеткіштері
Нарық жағдайда дамып отырған әрбір кәсіпорынның тактикалық жоспарының
басты бөлімі болып өндірістік бағдарлама табылады. Кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасы оның шығаратын өнім ассортименті мен номенклатурасына сәйкес
қажеттіліктерді анықтайды. Сонымен бірге өндірістік бағдарлама қажетті
өндіріс қуатын, жұмысшылар санын, шикізаттар мен материалдар көлемін және
көлік қажеттілігін белгілейді.
Өндірістік бағдарлама көптеген басқа жоспарлармен тығыз байланысты:
еңбек және жалақы бойынша, өндіріс шығындары бойынша, табыс пен
рентабельділік және қаржы жоспарымен.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар біздің жағдайда “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС-і
өз өндірістік бағдарламасын мемлекеттік тапсырыстар бойынша, жеке
тұтынушылар тапсырысымен және тағы басқа нарықтық қажеттіліктерді ескере
отырып жасайды.
Мемлекеттік тапсырыстар көбінесе халықшаруашылық маңызы бар, сирек
кездесетін өнім өндірушілерге ғана беріледі. Мемлекеттік тапсырыстар
экономикасы дамыған барлық елдерде тараған және оның негізгі қағидаларына
қайшы келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік тапсырыстар алған кәсіпорынның
беделін арттырады және ол көбінесе тендер арқылы беріледі. Мемлекеттік
тапсырыс негізінен оны ең тиімді және сапалы орындайтын кәсіпорындарға
беріледі.
Өндірістік бағдарлама екі бөлімнен тұрады: өнім өндірудің натуралды
түрдегі жоспары және құндық түрдегі өндіріс жоспары. Натуралды түрдегі
өндіріс жоспары тауардың белгілі ассортиментіне, номенклатурасына және
сапасына сәйкес өнім өндіру көрсеткіштерінен тұрады. Натуралды түрдегі өнім
көлемінің өлшеуіштері ретінде: дана, тонна, шаршы метр, куб және тағы
басқа. Кейбір кәсіпорындарда екі түрлі өлшеуіштер қолданылады,мысалға: мата
өндірісінде погондық және шаршы метрмен, қағазда тонна және шаршы метрмен,
құбырларды тонна және погондық метрмен. Жоспарда екі өлшеуішті қолдану
өндірістің нақты көлемі мен оның тұтынушылық қасиеттерін толығырақ
сипаттауға мүмкіндік береді. Арналуы бойынша бірдей, бірақ тұтынушылық
қасиеттері әртүрлі тауарларды жоспарлау кезінде шартты - натуралды өлшем
бірліктері қолданылады, мысалға: қуаты бойынша әртүрлі отын түрлерін
өндіруді жоспарлау кезінде қуаттылығы тоннасы 7000 Ккалл тең отынды шартты
отын тоннамен өлшейді.(3(
Құрылыс материалдарын өндіруді жоспарлау шартты қуаттылығы миллион
данамен есептелсе, консерві өндіру шартты банкамен. Тауардың бірдей түрін
өндіретін, бірақ қуаттылығында, көлемінде, еңбек сиымдылығында айырмашылығы
бар кәсіпорындарда да шартты және шартты – натуралды көрсеткіштер
қолданылады. Ал біздің зерттеп отырған кәсіпорын “Меркі ірімшік зауыты”ЖШС
- өндіретін өнімі данамен өлшенеді. Өнімді натуралды түрде өндіру мен
өткізу нақты өндірілген өнімді нарық қажеттілігімен, өндірістің
қуаттылығымен және қажетті өндіріс ресурстарымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді қолдану көп арналымды
диверсификациялық кәсіпорындарда өндірістің жалпы көлемі мен құрылымын
табуды, шығындарды есептеуді, сатудан түскен табыс пен таза табысты
есептеуді қамтамасыз ете алмайды. Оны есептеу үшін ақшалай түрдегі өнім
өндіру жоспарын жасау қажет.
Ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспары келесі көрсеткіштерді қамтиды.
Өткізілген өнім(жалпы табыс), тауарлық өнім, жалпы өнімдер. Бұл бөлімнің
негізгі бағалық көрсеткіші болып сатылған өнім табылады. Өткізілген өнім
болып құны тұтынушымен немесе өткізуші ұйыммен төленген өнім болып
табылады. Оның көлемі жоспарлау бойынша жабдықтауға арналған өнімдер
бағасының соммасымен тапсырыс берушімен төлеуге арналған дайын өнімдер,
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер, халық тұтынатын тауарларға,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және тағы басқа келісім – шарт
бойынша өткізіліп жатқан өнімдер бағасы болып табылады.
Өткізілген өнімнің жоспарлы көлемі (Пр) ақшалай түрде келесі формуламен
есептеледі.
n
Пр=∑(ПTi ± ∆Оnni ± ∆Oni) (1)
i=1
Мұндағы: ПTi – і-лік өнім түрінің тауарлық көлемі, кәсіпорынның көтерме
бағасы бойынша; ∆Onni – жоспарлы жылдың басы мен аяғына кәсіпорынның
қоймасында і – лік дайын өнімнің қалдығының өзгерісі; ∆Oni – жоспарланған
жылдың басы мен аяғына қарай і – лік дайын өнімнің жөнелтілген, бірақ
тапсырыс берушімен әлі төленбеген қалдығының өзгерісі; n – тауарлық өнімнің
түрлер саны (і =1,2,3,...,n).
Өткізілген өнім жоспарлы жылғы кәсіпорынның жалпы табысын (Дв)
сипаттайды. Осы сатылған өнім бірлігінің санын бағасына көбейткенге тең.
n
Дв=Пр=∑Дві; Дві=Ці*Oni; (2)
i=1
Мұндағы: Дві – і –лік өнім түрін сатқаннан түскен кәсіпорынның жалпы
табысы.
Ці-і –лік- өнім түрінің бірлік бағасы (көтерме,келісім бойынша), Oni –
натуралды түрдегі і – лік өнім түрінің сатылуы қажет өнім
көлемі.(i=1,2,3,...,n).
Жоспарда жалпы табыстан басқа орташа табыста ескерілуі қажет. Бұл
кәсіпорынмен өнімнің бір данасын сатқаннан түсетін табыстың сатылған өнім
бірлігіне қатынасымен анықталады.
Дсі=ДвiОni; (3)
Жоспарлы кезеңде өткізу бағасын өзгерту жағдайы болғанда орташа табыс
еріксіз орташа бағаға айналады.
Дсі=Ці (4)
Тауарлық өнімдер өз құрамына: өндіруге жоспарланған дайын өнім
(техникалық бақылау бөлімімен қабылданып, комплектіленіп дайын өнімдер
қоймасына өткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік бөлшектер мен
қосалқы бөлшектер, кооперацияланған жабдықтар бойынша басқа жаққа
жіберілуге арналған тауарлар, толықтай жөндеуге, құрал – жабдықтар мен
құрылғылар құнының қосындысынан тұрады. Ол көтерме бағамен және
салыстырмалы бағалармен сипатталады. Алғашқысы қаржылық жоспармен қатыстыру
үшін қолданылса, екіншісі өндіріс құрылымының өзгерісін, өсу қарқынын,
динамикасын есептеу үшін қолданылады.
Тауарлық өнімнің жоспарлық көлемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:
n
m
Пт=∑(Ani х Ці) + ∑Yi; (5)
i=1
j=1
Мұндағы: Ani – натуралды түрдегі і – лік өнім түрінің өндіру жоспары;
Ці – і –лік өнім түрінің қазіргі бағасы; n – тауарлық өнім түрлер
саны.(i=1,2,3,...,n); m - өндірістік сипаттағы жұмыстар түрлер саны.
Тауарлық өнім өндірілген дайын өнім көлемін сипаттайды және ол, өндіріс
шығындарын, қаржылық жетістіктерді, рентабелділікті және басқа өндіріс
тиімділік көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады.
Жалпы өнім – барлық шығарылған дайын өнім мен көрсетілген қызметтер
құнының қосындысынан тұрады, соның ішінде аяқталмаған өндіріс. Ол әдетте
салыстырмалы бағамен анықталады.
Жалпы өнім көлемі (Пв) келесі формуламен анықталады.
Пв=Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин) (6)
Мұндағы: Нк,Нн – жоспарлы кезеңдегі жылдың басы мен аяғына аяқталмаған
өндірістің қалдықтары ақшалай түрде. Ик, Ин – жоспарлы кезеңнің басы мен
аяғына өздері жасаған құрылғылар мен құрал – жабдықтар қалдықтары.
Жоспарлы кезеңде есепті жылмен салыстырғанда өндіріс көлемі қомақты
өзгергенде, бөлек тауар түрлерін өндірістен алып тастағанда, тауардың жаңа
түрлерін өндіретін болса, жалпы өнімнің құрамындағы аяқталмаған өндірістің
қалдықтарының өзгеруі жоспарланады.
Ішкі шаруашылық айналым мен аяқталмаған өндірісі жоқ кейбір
кәсіпорындарда, мысалға тамақ өнеркәсібінде өзіндік құрамы бойынша жалпы
өнімдер тауарлықпен сәйкес келеді. Жалпы өнімді жалпы айналымнан ажырата
білу қажет, оның мазмұны – барлық бірліктегі өнімдердің соммасы ретінде
түсіндіріледі. Тауарлық және жалпы өнімнің көрсеткіштері кәсіпорынның іс-
әрекетінде кең өріс алғанымен бір үлкен кемшілігі бар. Олар кәсіпорынның
соңғы жетістіктеріне қосқан өзіндік үлесіне қате мәлімет береді. Ол кейбір
кәсіпорындарда кездесетін шығындар құнымен түсіндіріледі.
1.3.Өндірістік бағдарламаны әзірлеу әдістемесі.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы жоспарлы кезеңде өндіріс қуатына
сәйкес өнім шығаруға байланысты қалыптасады. Мұндағы мәселе кәсіпорынның
өндірістік қуаты, өндіруге жоспарланған көлемнен көп немесе аз болуы
мүмкін. Кәсіпорынның мүмкіндігін анықтайтын негізгі фактор ретінде өндіріс
қуаты табылады. Сондықтан да кәсіпорынның өндіріс қуаты өткізу көлемінен
жоғары болса, өндіріс шығындары біршама көп болады. Ал қарама – қарсы
болғанда өнім көлемі өндіріс қуатынан жоғары болса, мұндай жағдайда өндіріс
жоспары орындалмайды. Бұл орайда өндірістік бағдарлама өндіріс қуаты мен
өндіріс көлемі арасындағы ортақ шешімге келтіруші рөлін атқарады.
Өндірістік бағдарлама өнім көлемін белгілеп қана қоймай кәсіпорынның
құрылымдық бөлімдерінің жоспарларын есептеудің негізі болып табылады.
Құрылымдық бөлімдердегі өндірістік жоспарды жасағанда тек қана тауарлық
өнімдер ғана ескеріліп қоймай, сонымен бірге аяқталмаған өндірісті есептеу
қажет. Соңғы өнімді өндіру әдетте өндірістік бағдарламамен белгіленеді.
Цехтар бойынша өндіріс көлемі өнімнің жоспарлы өзіндік құнына сәйкес немесе
есепті ішкі өндірісті бағамен есептейді. Кіші – гірім кәсіпорында цехтардың
өндірістік бағдарламасы натуралды және шартты натуралды түрде есептеледі,
ал үлкен кәсіпорындар құнды және натуралды көрсеткіштермен есептелінеді.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бір жылға есептелінеді және ол
кварталдарға бөлінеді, ал кварталдар айлар бойынша көрсетіледі. Құрылымдық
бөлімдерде өндірістік бағдарламаның кішірек кезеңдерге бөлуге болады.
Өндірістік бағдарламаны жасау күрделі процесс болып табылады, өйткені онда
әртүрлі факторлар ескерілуі қажет. Бағдарламаның қалыптасуының типтік
алгоритімі.(4(
Жоспарлы немесе есепті кезеңдерде, жоспардың орындалуының негізгі
міндеттері болып:
- құндық және натуралды көрсеткіштер бойынша өнімді шығару мен өткізу
жоспарының орындалуын тексеру;
- жоспарлы көрсеткіштердің оң немесе теріс орындалуын әсері мен
себептерін талдау;
- келешектегі өсу қорын анықтау және өндірістің тиімділігін көтеру;
- талдау барысында анықталған қорларды пайдаланудағы іс шараларды жасау
мен өнім көлемін және оның сапасын арттыру;
- жеке шараларды енгізудің күнтізбелік мерзімін белгілеу, өндірістік
қызметкерлер мен жұмыстардың орындалуына жауаптыларды белгілеу,
сонымен қатар іс - әрекеттердің тиімділігін анықтау.
Өндіріс көлемін талдау тауарлық және жалпы өнімнің динамикасын
зерттеуден, базисті және үзілісті өсу мен өсім қарқынын есептеуден
басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау нақты және жоспарлық өнім
шығаруды салыстырумен сипатталады.
Мемлекеттік тапсырысты қамтитын өнімдерге көңілді ерекше бөлу қажет.
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуын бағалау келесі түрде жүре алады:
- ең кіші пайыздық әдістеме бойынша (жоспардың ең кіші пайыздық
орындалуын қамтитын номенклатура қалпы);
- тауардың жалпы тізімінде үлес салмағы бойынша;
- орташа пайыздың көмегімен, ал ол өз кезегінде нақты өндірілген өнімнің
өндіріс көлеміне қатынасымен анықталады (жоспардан тыс немесе
өндірістік бағдарламада қарастырылмаған өнімдерді өндіру ассортименті
бойынша жоспарға кірмейді).
Мұнда сонымен қатар ассортимент бойынша жоспардың орындалуына сыртқы
және ішкі себептер анықталу қажет. Жеке номенклатуралық ұстанымнан қиыс
кету өндірістік бағдарламада өзгерістер туғызады. Өндіріс құрылымындағы
өзгеріс барлық экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді.
Шығарған өнім құнының өзгерісі өндіріс құрылымының әсерін орташа бағам
әдісімен анықтауға болады. Бұл үшін ең бірінші өнімнің нақты құрылымындағы
өнімнің орташа бағамын анықтау одан соң, жоспарлы кезеңдегісін анықтайды.
Екеуінің айырмасы нақты шығарылған өнім көлемімен көбейтіледі.(натуралдық
түрде)
Дәл осындай жетістікке қарапайым түрде жетуге болады. Өнім өндіру
жоспарындағы құндық және натуралдық түрлерінің айырмасын жоспарланған өнім
өндіруге көбейту керек (құндық түрде). Өндірістік бағдарламаның орындалуын
талдағанда басты орындарының бірін өндірістің ырғақтылығына беруге болады.
Өндіріс ырғақтылығы - өндіріс жоспарымен белгіленген өнімді өндірумен
сипатталады. Өнімді шығару ырғақтылығын есептеу үшін ырғақтылық
коэффициенті қолданылады. Ол нақты шығарылған өнім көлемі соммасының талдап
отырған уақыт кезегіндегі жоспарлы өнім шығаруға қатынасымен анықталады.
Сонымен бірге ырғақтылық бойынша жоспарды орындағанда нақты өндірілген өнім
көлемі есептеледі, бірақ ол жоспардың көлемінен артық болмауы қажет.
Ырғақтылық коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.
n
∑ Aзi
i=1
Kp=
n
∑ Ani
i=1
Мұндағы:
Ani – i-лік кезеңде жоспарлы өнім өндірудің натуралды немесе құндық
түрі;
Азі – орындалған жоспарда ескерілген нақты өнім шығару;
n – есепті кезең ұзақтығы.
Ырғақтылықты бағалау үшін ырғақсыздық коэффициентін есептеуге болады,
ол жоспар бойынша өндірістегі оңтайлы және теріс ауытқуларының соңғысы
ретінде анықталады. Ырғақсыздық коэффициенті – ырғақтылық коэффициентіне
қарсы көрсеткіш. Кәсіпорын неғұрлым ырғақты жұмыс істесе, соғұрлым
ырғақсыздық коэффициенті төмен болады.
Кәсіпорын ырғақтылық коэффициентін есептеу өнім өндірудің
бірқалыптылығын анықтаумен қатар, кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктерін
есептеуге де мүмкіндік береді. Ырғақтылықтың жоғарлауына негізделген
өндіріс көлемі қорының өсуін әртүрлі әдіспен есептеуге болады. Оның ең
қарапайым талданып отырған кезеңде жоспарлы және есепті кезеңдердегі өнім
шығарулардың айырмасы ретінде анықталады. Берілген кезеңдегі талдау өнім
сапасын бағалаумен аяқталады. Өнім сапасын талдау келесі көрсеткіштер
жүйесі бойынша жасалуы мүмкін:
- жалпылама көрсеткіштер(жалпы өндірістегі жаңа өнімнің үлес салмағы,
сертификацияланған өнімнің үлес салмағы, бәсеке қабілетті өнімнің үлес
салмағы);
- өнімнің қасиеттерін сипаттайтын бірретті және кешенді көрсеткіштер
(пайдалылық, сенімділік, технологиялық, эстетикалық);
- жанама көрсеткіштер (ақаудан болған шығындар, сапасыз өнімдер үшін
пеня мен штрафтар, рекламацияны жою үшін шығындар).
Талдау барысында жоғарыдағы көрсеткіштердің динамикасын зерттеу керек,
олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуын, олардың өзгерісінің себебін
анықтап, сапаның бағалық көрсеткіштерінің әсерін анықтау. Өнімнің сапасын
жалпылама бағалау үшін келесі әртүрлі әдістер қолданылады.(5(
Баллдық әдіс: оның мәні өнім сапасының орташа есептелген баллын
анықтау. Сапа бойынша проценттік жоспардың орындалуы
нақты және жоспарлы деңгейін салыстыру арқылы есептелінеді. Біздің
зерттеп отырған кәсіпорында сапаны тексеру өте қарапайым жүреді.Өнімді
өндіру жоспарының орындалуын жалпылама талдау өндіріс көлемі қорын өсуін
анықтауға септігін тигізеді және оның келесі бөлімдерге топталады:
- өндірілген өнімнің сапасын жоғарлату, жаңа өнімді игеру, жасау;
- прогрессивті технологияны енгізу, өндірістік процестерді
механизациялау және автоматтизациялау;
- басқаруды жетілдіру, жоспарлау мен өндірісті ұйымдастыру;
- еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
- түпкілікті жөндеу және негізгі қорларды модернизациялау;
- шикізат, материалдар, отын мен энергияны үнемдеу іс шаралары;
- ғылыми зерттеушілік және тәжірибе құрастырушылық жұмыстар;
- шығарылған өнім мен өндірістің техникалық – экономикалық деңгейлері;
- іс шараларды енгізуді техникалық – экономикалық қорытындылары.
Сатуды жоспарлау жұмыстары тапсырыстар қоржынының қалыптасуымен немесе
сату жоспарының құрылуымен анықталады. Сату жоспары бұл деңгейде өндірістік
қуатты алдын ала қарастырмай нарықтың сыйымдылығына негіз етіп жасалады.
Сондықтан да өндірістік бағдарламаны құру кезінде тапсырыстыр қоржынын
тыңғылықты зерттеуді талап етеді. Талдауға негізінен өзіндік сауда жүйесі
арқылы өтетін тұтынушылар сұранысы, тұтынушылардың жеке тапсырыстары,
диллерлер тапсырыстары, көтерме сатып алушылардың тапсырысы. Тапсырыс
қоржынына өтінімдер мен жасалған келісім шарттар негізінде тапсырыс
портфелінің номенклатурасы менассортименті қалыптасып талданады.(7(
Сурет 1. Өндірістік бағдарламаны жоспарлау
Соңынан жабдықтауға арналған өнімнің жалпы көлемі, өнімнің әртүрінің
жалпы өнім көлеміндегі үлесі, өнімнің тұтынушыларға жеткізу кестесі жаңа
және өндірістен алынып тасталынған өнімдердің үлес салмағы, экспорттық
өнімнің үлес салмағы, қоймадағы дайын өнімдердің қорлары, тапсырыс
берушілерге жеткізілген бірақ әлі төленбеген өнім көлемі, жоспардан тыс
қалдықтар мен тұтынушылардан алынған тауарға дер кезінде төлемеу
себептері, тапсырыс портфелінің қаржылық көрсеткіштері, жоспарланған табыс,
рентабелділік, салықтық төлемдер мен түсімдер көлемін және басқа да сату
тиімділігіне әсер ететін факторларды қалыптастырады.
Маркетинг қызметінің жасаған талдауына сүйеніп барлық қызығушылығы
бар мамандар қоржынды өткізу жөнінде қорытынды жасайды және ол кейіннен
өндірістік бағдарламаның қалыптасуына септігін тигізеді. Тапсырыстар
қоржыны бойынша нақты тиімді шешімдер қабылдау үшін кәсіпорынның басты
мамандарынан әртүрлі талдау зерттеу бөлімдерін құрған жөн.
Өндіріс қуатын есептеу өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда үлкен
орын алады. Өндірістік қуатты есептеу негізінде келесі факторлар
анықталады: өндіріс өсуінің ішкі өндірістік қорлары, өндіріс көлемі,
техникалық қайта қарулану қажеттілігі анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы – бұл белгілі уақыт мерзімінде
шығарылған өнім бірліктерінің саны немесе көлемі. Белгілі уақыт мерзімінде
алынған кәсіпорындар қуаттылығы тұрақты көлеммен есептеледі. Сондықтан
өндірісті өзгерту шаралары бойынша өзгертулерді енгізу және бұйымдардың
номенклатурасы өзгерту қажеттілігі туады.(8(
Қалыпты жетістік қуаттылығы – бұл бір жыл ішінде анықталған жағдайларда
өндірілген өнім бірліктерінің саны, ол нарық конъюктурасын зерттеу кезінде
қарастырылып сұраныс көлеміне қатысты болу керек.
Қалыпты жетістік қуаттылығы қалыпты жұмыс жағдайларында жүзеге асады,
ол құрал – саймандарды орнату есебінен, кәсіпорынның техникалық ережелерді
сақтау (жұмыс кезінде қалыпты үзіліс уақыты, тоқтатулар, мейрам
күндер;техникалық қызмет көрсетуге бөлінген уақыт; жұмыс ауысымы құрылымын
талап ететін құрал – сайман ауыстыру; негізгі құрал – саймандарды бөлшектер
бойынша қолдану еместігі) және басқару жүйесінде қолданылады.
Номиналды максималды қуаттылық – бұл техникалық қол жеткізілетін
қуаттылық – ол негізінен орнатылған құралдың қуаттарына қатысты болады және
жеткізушімен кепілденеді. Өнімнің максималды шығаруына қол жеткізу үшін
мүмкіншілік шектеріндегі жұмыстарды орындау керек, өндірісті қамтамасыз ету
құралдарын жоспардан тыс қолдану, регламенттелген жұмыстар үшін өндіріс
шығындарын қалыпты деңгейінің көшірілуіне алып келетін материалдар,
детальдар, қор бөлшектері және көмекші құралдар қолданылады.
Кәсіпорынның қажетті қуаттылығын анықтау техника – экономикалық зерттеу
есебі кезінде жүзеге асады:
- нақты бір бұйымның нарыққа ену деңгейі және сұранысты болжау;
- талап етілген ресурстардың болуы;
- өндірістің типтері (бірліктік және сериялық);
- шығарылған өнімнің түрлері және көрсетілген қызмет түрлері;
- қолданылатын технологиялар;
- берілген өндіріс түрінің минималды рентабельділік мөлшері.
Өндірістің минималды рентабельді өлшем көрсеткіші көптеген өндіріс
кәсіпорын және жобалардың үлкен бөлігі үшін қолданылады, ол өндірістің
минималды көлемін береді, яғни шығындау көлемі анықталады. Мысалы: күніне
300 тонна өнім шығарушы цемент зауытының қуаттылығы рентабельді емес деп
саналады, өйткені мұндай өндіріс үшін вертикалды шақта пештері қажет.
Олардың өнімі айналмалы пештерден алынатын нарықта бәсекеге түсетін өніммен
бәсекелесе алмайды.
Дамыған елдердің өнеркәсіптік экономиканың көптеген секторларында
кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы тез өсу тенденциясына ие болған. Ол
өндіріс масштабының тиімділігімен шартталады. Үлкен және қуаттылығы
инвестициялық шығындарды талап етеді. Олар кері төмен болады. Өйткені өнім
көлемін ұлғайту өндіріс шығындарының төмендеуіне алып келеді.
Фирманың минималды рентабельділігінің өлшемін анықтау кезінде әлемдік
тәжірибеге сүйену керек, өйткені өндіріс шығындары арасында оның бизнес
жоспар және аналогтық шығындар басқа да кәсіпорындар осындай өнімді шығару
кезінде өзара байланыса анықталады. Егер осындай аналогия ресурстарының
шектелуіне байланысты немесе сұраныс көлеміне байланысты қолданылатын болса
өнім бағасы және өндіріс шығындары көтеріледі, ол мемлекет тарапынан қолдау
көрсетіледі және ішкі нарық бәсекелестігін жоғалтады.
Басқа да негізгі фактор анықталған қуаттылығы бар өндіріс бірліктерінің
жұмысы үшін жиі қолданылатын технология және құрал – саймандар болып
табылады. Әрине технология және құрал – саймандарды қуаттылығы төмен
кәсіпорындардың жұмысы үшін қолдануға болады, бірақ мұндай өзгертулерге
шығындар жоғары болып кетеді. Осы себепке байланысты әртүрлі саладағы
жобалар өндірістің анықталған минималды рентабельді өлшеміне қатысты болу
керек. Бұл шарт құрал – саймандар, машина жинау бойынша кәсіпорындар үшін
оңтайлы, өйткені сериялық өндіріс үшін өнімнің сериялық шығару үздіксіз
немесе жартылай үздіксіз өндіріс үлкен деңгейіне жеткізілуі тиіс. Сонымен
қатар тұтынушының көзқарасы бойынша өндірістің қажетті, тиімді өлшемін
толығымен анықтауға болады және қолданылатын технологиялар мен құрал –
саймандарды да анықтауға болады.
Кәсіпорынның қуаттылығын таңдаулы нұсқауларын анықтау барысында
кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығын және жобаланған сату көлемін жете
бағалау қажет. Бірнеше өнімдер үшін бірінші шығарушы немесе бірінші нарық
үшін жаңа өнім, сұраныстан жоғары және бірінші кезеңде сату көлемі бірнеше
жыл бойы өсетін сұранысты қанағаттандыру керек. Бірақ та мұндай жоспарлау
өндіріс қуаттылығын аяғына дейін қолданбау деңгейінен төмен болмауы тиіс.
Өйткені сатудан түскен түсім өндіріс шығындарына тең болады тағы сол сияқты
рентабельділік деңгейі де тең болады. Шығынның өсуі және сату көлемінің
өсуі бойынша кәсіпорынның қуаттылығы жеткіліксіз болуы мүмкін. Сұраныс және
өндіріс арасындағы өсімі айырылыс ең соңында өндірістің кеңейуінің
себепшісі болады. Егер өндірісті тез арада кеңейту жоспарланса онда белгілі
уақыт мерзімінде нарыққа ену кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығын
орнату қажеттілігі тууы мүмкін. Бұл жағдайда сату өсімін кәсіпорынның
қуаттылығын кеңейтуді болашақпен байланыстыру керек. Кәсіпорынның
қуаттылығы және сату көлемін болжау арасындағы өзара байланыстылық, бағалар
бойынша сұраныс икемділігі немесе шығындалу арақатынасы қуаттылық, нарықтық
конъюктураны болжау сенімділігіне тәуелді болады. Әртүрлі өндіріс
деңгейлері кезінде техника – экономикалық зерттеу компоненттері бір –
біріне әсер ету қажеттілігін есептеу қажет. Сонымен қатар әртүрлі
құралдардың баламалы нұсқаулар ағымын дайындау қажеттілігі тууы мүмкін.
Өндірістің инвестициялық және өндірістік шығындарын екі немесе үш балама
деңгейі үшін анықтау керек. Сонымен қатар өнім бағасына әсер етулерді
анықтауымыз қажет, ал өнім бағалау кезінде өндіріс қуаттылығы негізінде
жоспарланады және сату болжамы құралады. Кәсіпорынның жетістік қуаттылығы
таңдалған болса, онда әртүрлі зерттеу компоненттерінің тиімді ара қатынасын
анықтайды және коммерциялық тиімділігін көзқарасы бойынша қарастырады.(9(
Әртүрлі жобалар үшін өндірістің анықталған стадиялары кезінде үлкен
шығындалған қуаттылықты болжау керек. Мұндай жағдайда шығындар ара қатынасы
– қуаттылық жақсы әсер етеді және сұраныс өлшемімен анықталған стадиялар.
Осындай әртүрлі комбинациялар мүмкін болады және ең керектісіне тоқталуымыз
қажет.
Кәсіпорынның қуаттылығы туралы ой нақты жобада мүмкін болатын өндіріс
интеграция деңгейін анықтау, өндірілетін тауар санын өзгерту кезінде
өзгереді. Инвестициялық шығындарға интеграцияға тәуелді болады, интеграция
деңгейі төмен болса, инвестициялық шығындар төмен болады.
Кәсіпорынның қуатын есептеу үшін арнайы формулалар жоқ.
Құрастырушы техника – экономикалық зерттеулер өндіріс саласына тәуелді
әртүрлі мағына береді. Бірақ та техника – экономикалық зерттеу кезінде
компоненттердің ара қатынасы, оны ұлғайту бойынша әртүрлі іс - шаралар
өндіріс қуаттылығының икемсіздігіне әсер ете алады. Қалыпты жетістік
қуаттылығын таңдаумен қатар оның ортақ құндылығын есептеу және өндірістің
әртүрлі құрастырушысы жете сұраныстарын есептеу қажеттілігі негізінде пайда
болуы мүмкін. Жобаны тұтынушыларын жұмыс күші кезінде анықтау қажет. Бұл
нақты сұраныс тек технологияның және құрал – саймандарды анықтаумен
анықталады. Бірақ та өндіріс технологиясы квалификацияланған персоналды
болуына тәуелді болса, көптеген жобалар үшін сұраныстың жұмыс кезінде
анықтау кәсіпорынның қалыпты жетістік қуаттылығы анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты дегеніміз – номнеклатура мен ассортимент
бойынша, кәсіпорындардың құралдары мен өндіріс алаңын прогрессивті
технологияның, еңбек пен өндірісті тиімді ұйымдастыра отырып, өнімнің
максималды көлемін өндіруді айтады. Өндірістік қуат пен өндірістік
бағдарлама түсініктері жоспарлы есептерде сәйкес келмейді. Егер біріншісі
кәсіпорынның белгілі уақыт кезеңінде өнімнің натуралды түрде максималды
көлемін шығаруға жауап берсе, екіншісі жоспарлы кезеңдегі өндіріс қуатын
пайдалануын сипаттайды. Жоспарлау кезінде өндірістік бағдарлама да
өндірістік қуат та бірдей натуралды және құндық түрде көрінеді. Өндірістік
қуатты жоспарлау оның көлеміне әсер ететін факторларға байланысты. Қуатын
есептегенде келесі факторлар ескеріледі: негізгі өндірістік қорларының
құрылымы мен мөлшері, құрал – жабдықтардың сапалық құрамы мен физикалық
және моральдық ескіруі, құрал – жабдықтың өндіруінің техникалық нормалары,
өндірістік алаңды пайдалану, өнімдердің еңбек сыйымдылығы, қолданылатын
технологиялар, жұмыс істеу режимі, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейі,
жұмыстың уақыт қоры, шикізат сапасы мен жабдықтаудың динамикасы. Өндірістік
қуат – тұрақсыз. Қуаттың келесі себептері болады: құрал – жабдықтың тозуы,
өнім шығарудың өсуі, өнім номенклатурасы мен ассортиментінің кеңеюі, жұмыс
істеу уақыт қорының төмендеуі, құрал – жабдықтардың лизингтік уақытының
бітуі. Бұл факторлар кері бағытта да жұмыс істейді.(11(
Нақты және жоспарлық қуатты айыра білу қажет. Олардың сәйкес келуі оны
меңгеру деңгейіне байланысты. Жоспарлы қуатты меңгеру деңгейі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: меңгеру ұзақтылығымен жоспарлық қуатты меңгеру
деңгейімен, қуатты пайдалану ұзақтығымен, меңгеру кезеңіндегі шығарылған
өнім көлемімен, өзіндік құнның жоспарлы өнім деңгейіне жеткенде еңбек
өнімділігі мен рентабелділігі.
Жобаланған қуатты меңгеру кезеңінің ұзақтылығы деген – оны қабылдау
актіге қол қойған күннен бастап, тұрақты өнім өндіруге дейінгі уақытты
айтамыз. Меңгеру кезеңіндегі обьектілердің өнім өндіру көлемі осы
көрсеткіштерді ескеру негізінде анықталу қажет. Меңгеру деңгейі – бұл
белгілі мерзімде жобадағы қуаттың меңгерілуі. Ол белгілі кезеңдегі өнім
өндірудің жобалық қуатының қатынасымен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік
қуатын есептеу әдісін қарастырайық. Оны есептеу үшін келесі мәліметтер
қажет: бір стоноктың жұмыс істеу қоры, стонок саны, құрал – саймандардың
өнімділігі. Кәсіпорынның өндірістік қуаты ондағы басты цехтардың,
учаскелердің, құралдардың қуаты арқылы анықталады. Өндірістік қуатты
есептеудің екі әдісі бар:
- құралдардың өнімділігі бойынша;
- тауарларды жасаудың еңбек сыйымдылығы бойынша.
Үздіксіз өндірістерде өндіріс қуатын әдетте – құрал – саймандардың
өнімділігімен, ал дискретті өндірісте - өнім шығарудың еңбек сыйымдылығы
бойынша есептелінеді.
1.Агрегаттық өндіріс қуаты (Ма) жоспарлы жылдық уақыт қорын
(Фп) оның уақыт бірлігі өнімділігіне (Эа) көбейткенге тең.
Ма = Фп*Эа (8)
Өндірістік қуатты есептегенде агрегаттың жоспарлы жұмыс істеу қорын
есептеген жөн. Уақыт қорының күнтізбелік (Фк), режимдік (Фр) және жоспарлы
(Фп) түрлері болады. Өндірістік құралдардың күнтізбелік уақыт қорын есептеу
арқылы басқа да уақыт қорларын есептеуге болады. Ол күнтізбелік кезеңдегі
күндер санын күндегі сағат санына көбейту арқылы табылады. Агрегаттың
режиміндегі уақыт қоры (Фр) жылдағы күнтізбелік күндер санына (Дк) және
жұмыс істелген күндер (Дн) мен кәсіпорындағы ауыспалы жұмыс санына
байланысты.
Фр =(Дк – Дн) *t (9)
Мұндағы: t – машинаның күндік жұмысының орташа саны.
Уақыт қорының жоспарлы жұмысы (Фп) режимдік қорымен (Фр) жоспарланған
кезеңдегі құрал – жабдықтарды жөндеуге, дұрыстауға, орнатуға кеткен уақыт
шығындарының айырмасына тең.
Фп= Фр – tn = Фр (1-(tp + tn)1) (10)
Мұндағы: tp – режимдік қормен салыстырғандағы құрал – жабдықтарды
жөндеуге кеткен уақыт шығындары; tn – режимдік қормен салыстырғандағы
құралдарды дұрыстауға, орнатуға және тағы басқа кеткен уақыт.
2. Учаскенің, цехтың өндірістік қуаты, ол бір типті құрал –
жабдықтармен жабдықталғанда – бір агрегаттың нормативтік, жылдық
өнімділігін, осындай құрал – жабдықтардың орташа жылдық паркіне көбейту
арқылы табылады және өндірудің орындалуының орташа коэффициентін ескерген.
Му = Ма* К*n (11)
3.Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі цех бойынша саналады. Ол үшін
барлық цехтардың өндірістік қуаты есептеліп, кәсіпорынның қуаты,
диаграммасы құрылады. Машина жасау мен металл өңдеу кәсіпорындарында
негізгі цех болып құрастыру цехы саналады. Сонымен кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын құрағанда бір жағынан қуатын өндіруге бағытталса, екінші
жағынан бар қуатты толық пайдалануға бағыттау қажет.
Өнім өндіруді жоспарлау өндірістік бағдарламада бекітілген өнім өндіру
көлеміне қажет ресурстармен толық жабдықталған жағдайда жүзеге асады.
Сондықтан өндірістік бағдарламаның өндірістік қуатқа негізделіп жасалуы
негізгі шарт болып табылады.
Өндірістік бағдарламаны есептеудің қысқаша алгоритмі келесідей болады:
1. Тапсырыстар қоржыны талданады.Онда ең үлкен үлес салмағы бар өнім
таңдалады. Ол үшін ассортимент өнім түрі мен көлемі бойынша
сыныпталып, ең көп өткізілген өнім түрі таңдалады.
2. Негізгі өнім ретінде таңдалған тапсырыстар қоржынындағы өнімнің бір
түрі ассортиментінің қайта есептелуі жүргізіледі. Қайта есептеу
коэффициенті тауардың әр бір түрінің еңбек сыйымдылығын, таңдалған
өнім еңбек сыйымдылығына бөлу арқылы анықталады. Содан соң өткізу
жоспары бойынша өнім санын қайта есептеу коэффициентіне көбейтеміз.
Қорытындылар қосылады да қосынды өндірістік бағдарлама жоспары болып
табылады.
3. Жоспарлы кезеңде орташа өндірістік қуатты пайдалану талданады.
Жасалған талдау негізінде, қолданылған өндіріс қуаты техника мен
технологиялық прогрестер, өндірістік алаң мен құрал – жабдықтар
қолдану деңгейі және кәсіпорын өндірісі мен еңбекті пайдалану
деңгейі анықталады. Орта жылдық өндірістік қуатты пайдалану
коэффициенті – нақты және жоспарлы өнім өндіруді нақты немесе
жоспарлы орта жылдық өндіріс қуатына бөлу арқылы анықтайды.
4. Бұл кезеңде өндіріс қуатын қолдануды жоғарылату жоспарланып отыр, ол
өз кезегінде ішкі өндірістік қорларды пайдалану негізінде жүзеге
асады. Ішкі өндірістік қорларды және қолда бар өндірістік қуаттарды
пайдалану экстенсивті және интенсивті болып бөлінеді. Экстенсивті
режимдік қор шегінде құрал – саймандардың тиімді жұмыс істеуі
уақытының жоғарылау қоры. Интенсивті факторға уақыт бірлігіне
санағандағы құрал – жабдықтардың жүктелуі және жылдық өнімді
өндіруді жоғарлату.
Жоспарлы кезеңдегі өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті (Кмп)
келесі формуламен есептелінеді:
Кмп = Кмо* j (12)
Мұндағы: Кмо – жоспарлы жылы өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті;
j – жоспарлы кезеңде қуатты пайдалану коэффициентінің өсу индексі.
5.Жұмыс істеп тұрған өндіріс қуатына негізделіп мүмкін болатын өнім
көлемі анықталады. Бұл мәселені шешудің екі тәсілі бар. Өндірістік
бағдарламаның қалыптасу шағында қазіргі бар өндіріс қуаты мен өнім өндіру
көлемі олардың көлемінің орта жылдық қуатты қолдануды жоспарлы
коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.
6. Өндірістік бағдарлама жоспары өндіріс қуатымен салыстырылып, оның бір
жылғы өнім көлемін өндіре алатыны тексеріледі. Өндірістік қуаттың толық
пайдалануын есептеу натуралды және құндық түрде көрсетіледі. Егер
өндірістік бағдарлама өндіріс қуатын толық жаппаса оны жабудың жолдарын
іздестіру керек. Ал егер тапсырыс көлемі өндіріс қуатынан артық болса,
тұтынушыларды басқа зауытпен байланыстыру немесе өндірісті кеңейту керек.
Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатын сәйкестендіру үшін өндіріс
қуатына баланс жасалады. Онда кіруші және шығушы орташа жылдық өндірістік
қуат көрсетіледі. Өндірістік қуат балансы өнімнің әр түріне қарай
жоспарлы жылдың соңына қарай жылдың басындағы қуаттарды соммалау арқылы
табылады.
7. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатының арасында тепе – теңдік
орнағаннан кейін өндіріс жоспары жобасына экономикалық бағалау
жасалады. Өнімді өткізу көлемі мен өндіру көлемі өзгергенде
кәсіпорынның жиынтық шығыны төмендейді. Өндіріс көлемі өскен сайын
өндіріс шығындары мен одан түскен табыс көлемі арта беріп олардың
айырмасы кәсіпорын түсімін құрайды. Өнімге кеткен шығын мен одан
түскен табыс теңескенде тепе – теңдік орнайды, бұл нүкте экономикалық
әдебиеттерде шығындардың нүктесі деп аталады. Өндірістік бағдарламаны
қарастыруда жоспарланып отырған өнім көлемі шығынсыздық нүктесінде бар
ма, жоқ па анықтауымыз қажет.
Таңдалып отырған жоспардың тиімділігі тағы келесі көрсеткіштерді талдау
арқылы анықтауға болады, олар: қор қайтарымдылық, қор сыйымдылық,
рентабелділік, өнімнің бір теңге өсіміне капитал салымдары, сонымен бірге
негізгі қорларды салыстырмалы үнемдеу (Эоф) есептеледі.
±Эоф = ОПФпл – ОПФо * Jпт (13)
мұндағы:ОПФпл, ОПФо – негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
жоспарлы және есепті жылдары; Jпт – жоспарлы жылы тауарлық өнімнің көлемін
есептеу индексі.
Қор қайтарым деңгейінің өзгеруіне бірнеше факторлар әсер етеді, олар:
негізгі өндіріс қорлар бөлігінің қор қайтарымдылығының өзгеруі, қорлардың
негізгі бөлігі үлесінің жалпы соммадағы өзгерісі. Өндірістік бағдарламаның
тиімділігі: өнім рентабелділігін, капитал рентабелділігін және өткізу
рентабелділігін сипаттайды. Өнім рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза
табысты (Пч) өткізілген немесе тауарлық өнім шығындар соммасына қатынасымен
анықталады.
Ри = ПвС немесе ПчС (14)
Өткізу рентабелділігі - өнімді өткізуден түскен табысты алынған түсімге
бөлу арқылы есептелінеді.(Вр).
Рп = ПвВр немесе ПчВр (15)
Капитал рентабелділігі – таза табыстың негізгі және айналым капиталының
орта жылдық құнына бөлу арқылы есептелінеді. Өндірістік іс әрекетті
рентабелділік деңгейі 3 факторға байланысты:
- өндірістік бағдарлама құрылымының жоспарлы жылы есептімен
салыстырғандағы өзгерісі;
- өзіндік құны өзгерісі;
- өткізу бағасының өзгерісі.
Талдау барысында аталған факторлардың рентабелділік деңгейіне әсерін
байқау қажет. Өндірістік бағдарлама жан – жақты зерттелгеннен кейін жоба
бекітіліп құрылымдық бөлімшелерге жеткізіледі. Олар өндірістік бағдарлама
негізінде басқа өндірістік бөлімшелер жоспарын жасап, өндірістік
бағдарламаны орындауға дайындалады. Өндірістік бағдарламаның орындалу
жобасының пәні болып дайындау әдісі мен өндіріс түрі табылады. Бұл кезеңнің
басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны барлық құрылымдық бірліктерге
жеткізіп, оның орындалуын ұйымдастыру. Бұл кәсіпорынның тактикалық
жоспарының бір бөлігі болып табылатын жедел – күнтізбелік жоспардың
құрамдарымен жасалады.
Негізгі жоспарлау кезеңдерін мазмұнын қарастырайық:
1.Өндірістік бағдарламаны жоспарлы кезеңдер бойынша бөлу.
Ағымдағы жоспарлауда өндірістік бағдарлама әдетте бір жылға құрылады.
Кәсіпорынның ішкі және сыртқы аумағының динамика жағдайында өндірістік
бағдарламаны ұзағырақ мерзімге жоспарлау мүмкіндігі төмен. Сондықтан да
жылдық өндірістік бағдарламаны жүзеге асыруға дайындық, оны кварталдар мен
айларға бөлуден басталады. Өндірістің ырғақтылығы тиімділіктің жоғарылауына
үлкен әсері болса жылдық шығару көлемі мен өткізу көлемін нақтылап
кварталдар мен айларға бөлу қажет. Жылдық міндеттерді кварталдарға бөлу
келесі факторларды ескере отырып жасауы қажет: Өндірістік бағдарламаның
орындалуының жоспары келесі алгоритм бойынша жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz