Кәмелет жасқа толмағандарға қолданылатын жазаның ерекшелігі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері мен қолданылатын шектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРГЕ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.4 Жауаптылықты ауырлататын жағдайлардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 61
2.5 Кәмелетке жасы толмағандарға басқа да қылмыстық құқықтық ықпалды шараларын тағайындаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі: ерте заманнан белең алып келген, әр түрлі саяси режимде түрлі идеологияда болған заманда, кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар мен алдын алу процестері және мәжбүрлеу шаралары түрлі кезеңнің ең өзекті пролемаласы болғаны айдан анық. Алайда қазіргі заманда бұл проблема сол қалпында қалған тек, жасөспірімдер жайында жазылған ғылыми монографиялар, майда-шүйде әңгімелер мен лекциялар етек алуда.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы желтоқсанның 16 жұлдызында «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы» маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: «Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды» [1.71-б.]- делінген.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 1991 жылдың 16 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңы. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы.- Алматы, 1992, -71-б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы, Жеті жарғы, 1995, -17-б.
3. Баймаханов М.Т. Проблема этатизма и ориентация на преимущественное использование правовых ценностей // Журнал «Правовая реформа в Казахстане», -1999, -№ 3, -с.8.
4.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. -Алматы, 1996, -145-б.
4.1. ҚР Президентінің «Дағдарыстан дамуға» атты халыққа жолдауы. Егемен Қазақстан // -2009 ж. -3-б.
5. Лунеев В.В. Преступность хх век. -М., 1997, -с. 98.
6. Е. Алауханов. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. «Жеті жарғы», -2001 ж., -340-б.
7. Бегеалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. -Алма-ата, 1980, -с.198.
8. Васильев М.О. о правовых идеях, принципах // Сов.гос-во и право. – 1975, №3, -с. 15.
9. Явич Л.С. Право развитого социалистического общества. Сущность и принципы. –М., 1978, -с. 149
10. Уголовный Закон: Опыт теоретического моделирования. -М., 1987, -с. 168
10.1 Е. Алауханов.Кәмелетке толмағандардың зорлық істеу арқылы жасаған қылымыстылығы. Монография, -Алматы, 2008 ж.,-365-б.
11. Кригер Г.А. Место принципа советского уголовного права в системе принципов права // Сов. Гос-во и право.- 1981, - № 2 -с. 102.
12. Уголовный закон: Опыт теоретического моделирования. -М., 1987, -с. 161.
13. Васильев М.А. О правах идеях, принципах // Сов. Гос-во и право.-1975, № 3. -с. 15.
14. Явич Л.С. Право развитого социалистичечкого общества. Сущность и принципы. -М., 1987, -с. 149
15. Уголовный Закон: Опыт теоретического моделирования. -М., 1987, -с. 345
16 Кругликов Л.Л. Уголовно правовые средства обеспечения справедливости наказания.- Ярославль. 1986, -с. 301.
17. Осипов П.Н. Теоретическое основы построения и применение уголовно- правовых санкции.- Ленинград, 1976, -с.342.
18.. Я.М. Брайнин. Принципы приминения наказания в советском уголовном праве. Научные записки Киевского ун-та // – 1953, т. 12. -с. 51.
19. Курс советского уголовного права. Общая часть. -Ленинград, 1970, т. 2. -с. 321.
20.. Осипов П.П. келтірілген еңбектің 101, 105 беттері
21. Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву. Лекция для студентов ВЮЗИ // - М., 1957, -с. 6.
22. М.М. Бабаев. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. -М., 1968, - с. 381
23. Уголовное право Украинской ССР на современном этапе: Часть Общая, -Киев. 1985, -с. 343
24. Н. Дулатбеков. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жазаны жеке даралау // Диссертациялық жұмыс. -Алматы., 1993, - 86- б.
25. Кругликов Л.Л. Келтірілген еңбектің 8-беті
26. Барон Э.Д., В. Розенбург. Көрсетілген еңбектің -16 беті.
27. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. –Алматы, 1998, - 218-219 бб
28. Ағыбаев А.Н. Көрсетілген еңбектің -220 б
29. Е. Алауханов., С. Рахметов. Жаза, - Алматы, 1999, 145 б.
30. Қ. Жарықбаев. Психология. Алматы, 1993, 55-56 б.б.
31. Дагель П.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. - Владивосток, 1970, - с. 352
32. Павлов И.П. Шығармашылығының толық жинағы., 3 том 2 кітабы. 103- бет
33. Жуковская В.И. Беседа о воспитании. -Минск, 1968, - с. 58.
34. Е.И. Каиржанов., А. Чуморова. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. - Алматы, 1998, - с. 7.
35. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. - М., Мысль, 1976, - с. 119.
36. Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. -Алматы, 1983, 48-б.
37. Краковский А.П. О подростах. - М., Педагогика, - с.45, 1970;
38. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог (заметки врачей-психоневрологов) - М., «Знание», 1973, - с. 382.
39. Краковский А.П. Көрсетілген еңбектің 214 беті.
40.В.Н. Кудрявцев. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. - Москва, 1998, - с. 365.
40.1 Е. Алауханов. Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы және оның алдын алудың мәселелері. Монография. - Алматы, 2008 ж.
41. әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы, 1973, 153-б.
42. Ж. Аймауытов. Психология. Қызылорда-Ташкент, 1926, 58-бет.
43. Тузов А. мотивация противоправного поведения несовершеннолетних. - Киев. Изд-во «Вища школа», 1982, - с. 305.
44. Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Изд-во «Наука» Каз. ССР, - Алма-Ата, 1987,- с.402
45. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности // Изд-во МГУ, 1988, - с.334
46. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. - М., 1969, - с. 128.
47. Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. - М., 1970, - с. 196.
48. Волков Б.С. Мотив и квалификация преступления. - Казань, 1968, - с. 216.
49. Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974, с. 61-62.
50. Петелин Б. Психологические факторы в преступном поведении // «Советская юстиция», - 1972, - № 3, - с. 167.
51. Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений // Соц. Зак. - 1968, - №2, - с.10.
52. Волков Б. Конкуренция мотивов и квалификация преступлений // «Советская юстиция», - 1968, - №20, - с. 326.
53. Қ. Жарықбаев. Психология. - Алматы, 1993, 348-б.
54. Дагель П. Динамика умысла и ее значение для квалификации преступлений.- СЮ, - 1971, - № 17, - с. 177.
55. Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере // Советское государство и право, 1972, - № 8, - с. 24.
56 Тузов А.П. Көрсетілген еңбектің 88 беті; Пионтковский А.А. Учение о преступлении. - М., - 1961, - с. 119; Советское уголовное право. Часть общая - М., - 1962, - с. 351.
57. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. - Алматы, 1998. - с. 401.
58. Виттенберг Г.Б. Меры борьбы с хулиганством // Иркутск. Изд-во Ирк. Ун-та, 1959, - с. 27; Красиков Ю.А. Труфанов В.В. Борьба с хулиганством // - Воронеж. Изд-во Воронеж. Ун-та, 1966, - с. 17
59. Чхиквадзе В.М. Хулиганство. - М., Юрид. Изд-во НКЮ СССР, 1939, - с. 10.
60. Матышевский П.С. Ответственность за преступление против общественной безопасности, общественного порядка и здоровья населения. - М., Юрид. Лит., 1964, - с. 307.
61. Даньшин И.Н. О значения мотива преступления при изучении и предупреждении преступлений. Вопросы борьбы с преступностью. - М., юрид.лит., 1969, Вып. 10, - с.382.
62. Лившиц Ю.М. Криминологические проблемы взаимосвязи личности и общественного порядка // Автореф. Докт. Дисс… - Л., 1975, - с. 15.
62.1 Е. Алауханов. Кәмелетке толмаған қыздар жасаған қылмыстардың алдын алу мәселелері. - Алматы, 2008 ж., 334-б.
63. Карпец И.И. Отягчающие и смячающие обстоятельства в советском уголовном праве. - М., 1959, - с. 203.
64. Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. -В кн.: Применение наказания по советскому уголовному праву // Изд-во МГУ, 1958, с. 101; Лейкина Н.С. Көрсетілген еңбектің 107-112 беттері; Долиенко

79
Л.А. Влияние смягчающих ответственность обстоятельств на индивидуализацию наказания и на освобождение от уголовной ответственности мер общественного или административного воздействия // Автореф. Дисс. К.ю.н. , - Томск, 1980, - с. 152.
65. . Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. - М., 1968, - с. 345.
66. Кругликов Л.Л. Смягающие и отягчающие обстоятельство в советском уголовном праве. - Ярославль, 1977, - с. 349
67. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. - М., юрид.лит., 1968, - с. 202.
68. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. - Алматы, «Жеті жарғы», 1998, 209 бет..
69. Бабаев М.М. Көрсетілген еңбектің 56 беті
70. Е.Алауханов., С.Рахметов. Жаза. - Алматы, «Өркениет», 1999, 114-б.
71.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумы қаулыларының жинағы. - Алматы, 1997, 235-.б.
72. Кригер Г.А. Наказание и его применение. - М., 1962, - с. 345.
73 Бабаев М.М. Көрсетілген еңбектің 34 беті
74. . Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Особенная часть.- Ярославль, 1979, - с. 369
75. Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающие обстоятельство.- Вестник МГУ, Право, 1969, - № 6, - с.260
76. Кругликов Л.Л. Көрсетілген еңбектің 74 беті.
77. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. - Алматы, «Жеті жарғы», 1998, 216 бет.
78. .В. Наумов. Российское уголоное право. Общая часть, - М., 1997. - с. 413;
79 Малков В.П. Повторность преступлений. Понятие и уголовно-правовые значение. - Казань.1970. - с. 152
80. Бабаев М.М. Көрсетілген шығарманың 37-38 беттері.
81. Гришав П.И., Кригер Г.А. Соучастие по советск. уголовному праву. - М., 1959. - с.141;
82 Советское уголовное право. Часть общая. - М., 1962. - с. 289
83. Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. - М., 1980. - с. 302.
84. Блиндер Б.А., Закутский Г.С. Уголовное право УзССР. Т., Укитувич, - М., 1986, - с. 424.
85. Блиндер Б.А., Закутский Г.С. Уголовное право УзССР. Т., Укитувич,- М., 1986, - с 424.
86. Бабаев М.М. Көрсетілген еңбектің 36 беті
87. ҚР Жоғарғы Соты пленумының «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттың қолдануы туралы» қаулысы
88. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н. Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. - Астана, 2003, - с. 115.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері мен
қолданылатын шектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .14
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРГЕ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..36
2.2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ...51
2.4 Жауаптылықты ауырлататын жағдайлардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 61
2.5 Кәмелетке жасы толмағандарға басқа да қылмыстық құқықтық ықпалды
шараларын тағайындаудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..81

2
КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі: ерте заманнан белең алып келген, әр түрлі
саяси режимде түрлі идеологияда болған заманда, кәмелетке толмағандарға
тағайындалатын жазалар мен алдын алу процестері және мәжбүрлеу шаралары
түрлі кезеңнің ең өзекті пролемаласы болғаны айдан анық. Алайда қазіргі
заманда бұл проблема сол қалпында қалған тек, жасөспірімдер жайында
жазылған ғылыми монографиялар, майда-шүйде әңгімелер мен лекциялар етек
алуда.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел ретінде дамуы жоғары заң білімін
беру жүйесінде оқылатын пәндер мен оларды оқытудың әдіс тәсілдері
мемлекетіміздің алдында қойған талап тілектерінің аясында және соған сәйкес
болуды талап етіп отыр. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекет пен заң
арасы негізіне тікелей қатысты. Себебі, Қазақстан Республикасы болашақ
еліміздің ххi-ші ғасыр заңгелерін дайыдап, олардың бойына отанға деген
сүйіспеншілік орнықтыруда.
Қазақ елінің тарихына үңілетін болсақ бідің ел дербес болып құрылу үшін
көптеген кезеңдерден өткен және сол аралықтарда өзінің заң жүйесін
қалыптастырған. Соған айғақ Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты
мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-
құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық
дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы
және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы пегізгі
мәліметтер бізді тарихтан хабардар етеді. Біз осы асқақтаған еркіндігіміз
бен тәуелсіздігімізді бүгінгі таңда әлемге мақтанышпен танытып, барлық сала
бойынша жоғары деңгейде орын алуға ұмтылып, жаһандану жолында
арпаласудамыз. Ендеше, біз өз елімізге қадамы сәтті, іргесі мықты ұлы
мемлекеттердің бірі болуын тілеп, халқымыз әр уақыт бір ауыздан қолдау мен
сүйеу болуын тілейміз.
Мемлекет тірегі- халық. Ал, халық- дегеніміз адамдар және олардың ара
қатынасы. Ендеше, осы қатынасты реттейтін нәрсе ол Заң. Бізде, 1991 жылы
желтоқсанның 16 жұлдызында Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы
маңызды Заң қабылданғаны белгілі. Бұл құжатта: Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Адам құқыларының
жалпыға бірдей декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
өзге де нормаларында баянды етілген жеке адамның құқылары мен
бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып, қазақ ұлтының өзін-өзі билеу
құқын растай отырып, ядролық қаруды таратпау принципі мен қарусыздану
процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды [1.71-б.]- делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздың 30 жұлдызында референдум жолымен
қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және
жеке адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды
3
бекітіп берді. Оның 1-бабында айтылғандай: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды[2. 17-б.]. Осы негізгі
қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар Ұйымының толық
мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы
терезесі тең ел есебінде танылдық.
Дегенмен, мемлекет тарихында әлі де болса этатизм мен құқықтық мемлекет
идеялары ұзақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста өтуі әбден мүмкін [3. 8-
б.].
Тағы бір баса назар аударар жай-әсіресе соңғы кезеңде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кәмелетке
толмағандар жиі кездеседі.

Егеменді де өркениетті елдің бүгінгі мен ертеңін өрге бастырар жас
жеткіншектер екені белгілі. Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы
атқарар іс-әрекеттерінің түп-тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты.
Қазіргі жағдайды ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан-дамуға атты
жолдауы осы кезде болып жатқан әлемдік дағдарыстың қиындықтары мен шығу
жолдары жайында айтылса, заңгерлер және педагог-психологтар үшін бұл кезең
жасөспірімдердің әлеуметтік-материалдық жағынан қысымы нәтижесінде
жеткізген салдары глобальды проблема болмақ. [4.1] Жасы кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күрес, әсіресе олардың өзара топтасып
немесе ересек адамдардың атысуымен жасалатын қылмыстық әрекеттерімен күрес
жүргізу мәселесі жалпымемлекеттік деңгейде орын алған алдыңғы бағыттағы
міндеттердің бірі болып табылады.

Әрине, қай қылмыстылықтың да алдын алуда әуелі жалпы тәрбие, оның ішінде
құқықтық тәрбие негізгі құрал болып есептеледі.Сондықтан да Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылғы маусымының 24 жұлдызында шыққан
Жалпыға бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы қаулысының негізгі
талаптарын іске асырып, жастарға өз дәрежесінде жеткілікті құқықтық тәрбие
жастар мен жасөспірімдердің бойында құқықтық талаптарды құрметтеу сезімін
қалыптастырып, азаматтадың санасына құқық пен міндеттің бірлігін
сезіндіреді, олардың қоғамда өзін-өзі дұрыс ұстап, әсіресе кәмелетке жасы
толмағандар арасындағы қылмыстық әрекеттердің алдын алуға мүмкіндік
туғызады.
Қылмыстың алдын алу шаралары олардың негізгі-пегізгі көрсеткіштеріне
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Алайда, басты шара-Президентіміздің
Нұрсұлтан Назарбаев атап көрсеткендей, өтпелі кезеңдерді бастан кешіп
жатқан қоғамда,мемлекеттік экономика әлі сақталып қалып тұрған тұста, жеке
меншік институттары... әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекеттің
қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы [4.2. 145-б.]. Мемлекет
тарапынан қолданылатын шаралардың бәрінің мәні де күш ықпалы да қоғамындағы
тәртіп бұзушылық пен қылмыстылықтың әулі алдын алуға бағытталған.
4
Дегенмен, барлық шараладың құрамында қылмыстық жазаның да рөлі аз емес.
Себебі жаза – қылмыс жасаған адамға берілетін қоғамдық,әлеуметтік
әділеттіктің көрсеткіші.
Екіншіден, жаза қылмыстылықпен күрестің қажетті құралы.
Үшіншіден, жазаның тәрбиелік мәні өте зор. Жазаны пайдаланып қылмыскедің
қылмысты қайталап жасауына кедергі етуге әбден болады. Қала
берді біреуге жаза беру арқылы басқа да қылмыс жасауға ниеті бар адамдарды
қылмыстық әрекеттерден сақтау мүмкіндігі бар.
Міне осындай жағдайларға қарамастан бұл үлкен де мәнді мәселелер
төңірегіндегі әңгімелер жеткілікті деңгейде әлі де болса көтерілмей отыр.
Әрине, біздің елімізде осы бағытта арнаулы зерттеулер осы кезге дейін
мүлдем жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бұл саладағы аз да болса
монографиялармен ғылыми еңбектерден құр алақан емеспіз
Жасы кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресуде жасалған
қылмысты заңға сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны
әділ түрде тағайындаудың маңызы зор. Өйткені қылмыскер өз жазасының дұрыс
тағайындалғанына көзі жетіп, соны ұғынса, оны әділ деп тапса, жазаның
ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердің қайталап қылмыс
жасамауына үлкен әсер етеді.[5.98-б.]
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа
ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен
толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алудың
көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға
ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын
ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу
қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып
табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза
болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбірлеу шараларын кеңінен қолдануды
белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке толмағандар
деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге
толмаған адамдар табылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын ең
төменгі жас 14-ке толу.
Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да
осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
Францияның қылмыстық кодексінде-13, Нидерландия, Португалияда-12,
Жаңа Зеландияда-10, Ирландия құқығында-7 жас деп көрсетілген. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша жасы 14-ке толмаған адамдар
қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. 14-ке толмаған жасөспірімдер өзінің
істеген іс-әрекеттерінің қоғамға қауіптілігін, мәнін жете түсінбейді және
өзінің іс-әрекетін басқара алмайды. Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық
кодексте көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына
5
байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім
немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекеттерін
(әрекетсіздігінің ) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға
тиісті емес (15-бап, 3-бөлігі).
Егер кәмелетке толмаған адамның (14, 16 жас) есінің дұрыстығын жоққа
шығрмайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай

ретінде
ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚК-нің 17-бабы, 1,2- бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған кезде адам кәмлетке толмаған деген
атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына
сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға
жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше
жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе
емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің
ережелерін қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-
әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы жас мөлшеріне байланысты және
психикалық жете дамымауынан болуы қажет.[6.18-б.]
Осындай заңдылық пен құқық тәртібіне байланысты практикалық міндеттерді
шешуде мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын
қылмыстық заңның рөлі едәуір, ол- заң бұзушылықтың қылмыс сияқты аса
қауіпті түрімен күресуге бағытталған. Жаза- мемлекет қолындағы маңызды
құрал, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін,
меншікті, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
конституциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттың бейбіт өмірі мен
қауіпсіздігін қылмыстық қастандықтан қорғайды.Ол қылмыстық жауаптылықты
жүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының
бірі болып табылады.
Қалай болған күнде де өкінішке орай қылмысқа апарып соқтыратын кейбір
жағдайлар біздің өзімізде, жалпы алғанда, әсіресе жастарды тәрбиелеу
жұмысында жатыр. Егер біздің тәрбие жұмысымызда ешбір кемістік болмаса,
жоғарыда жазылған жағдайлар бізді аса алаңдатпар да еді.
Қылмысқа апарып соғатын бірінші жағдай отбасы тәрбиесі. Сондықтан да бұл
мәселеге баса көңіл аудару қажет. Елімізде баланы тәрбиелеу, жетілдіру
үшін көпте болмаса да мемлекет өз тарапынан шамалы оңтайландыру жұмыстарын
жүргізіп жатқаны һақ. Бізде жас буындар, жасөспірімдерді тәрбиелеу, білімін
жетілдіру жұмысына қоғамдық міндет ретінде өзінің бос уақытын арнайтын
мекемелер бар. Бірақ бұл жағдай бала тәрбиелеуде ата-аналардың
жауапкершілігін ешқандай азайтуы мүмкін емес, себебі, отбасы тәрбиесі адам
тәрбиелеу процесінің бірден бір негізгі ұясы.
6
Біздің көңіл аударатын нәрсеміз мынада. Біраз жағдайларда баланың теріс
жолға түсуіне әке-шешесінің өдері кінәлі деуге болады. Мысалы, баланы
мәпелеуге тоқалсақ
Баланы материалдық жағынан жақсы жабдықтауға тырысу, оның тамағы тоқтық,
көйлегі көк болуын көздеу және өзін ата-ананың сезімімен белгілі бір
мөлшерде еркелетіп өсіру-әрбір әке-шешенің төл ісі. Олай болса, тек қана
жақсылыққа емес, сонымен қатар молшылыққа ұмтылу баланың дұрыс
тәрбиеленуіне ешбір қайшы келмесе керек. Керісінше, балаларды жақсы көру,
оларға кішіпейілдік пен ұқыпты қарау ата-аналардың, немесе әрбір отбасының
ересек мүшелерінің жеке басының беделді болуын арттырыатыны сөзсіз. Жақсы
көріп, мәпелеу арқылы,- деп жазған В.Г.Белинский,- ата-аналар өз
балаларынан не жасағысы келсе, соның бәрін жасай алады. Мәпелеудің
көмегімен балаларды үздіксіз еңбек етуге, үлкендерді құрметтеуге, тәртіпті
мінез-құлыққа үйретуге болады. Жақсы көру, мәпелеу және оларға жеткілікті
түрде назар аудыру балалар үшін аса қажетті нәрсе болыптабылады, өйткені
ондай қатынас бала организмінің күш-қуатын оятады, олардың өмірін жарқын да
әдемі етеді.
Қазақ халқының бір мақалы: Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың,-
дейді. Бұдан өнегенің рөлін көруге болады. Маман педагогтердің айтуынша,
семьядағы өнеге жастарды дұрыс тәрбиелеудегі ең бір ескі де сенімді
әдістердің бірі. Жақсы өнеге жарты ырыс деп те бекер айтпаған.
Сондықтан кейбір отбасында кездесетін жанжал, ата-аналардың, аға-
тәтелердің абайсызда айтқан жаман сөздері, ерлі-зайыптылардың бір-бірінің
ала ауыз болуы олардың балалар алдындағы абыройын түсіріп қана
қоймайды.Олардың жүрегіне және сана-сезіміне дақ салады, олардың мінезінің
бұзылып, қаталдық пен сенбеушіліктің пайда болуына себепкер болады. Бұдан
кейін бала көбінесе әке-шешесінің ықпалынан айырылып, олардың ақыл сұрамай,
көмек, күтпей, оларды сыйламай өз бетімен кетіп, бұзақы , тәртәпсіз
балалардың немесе тіпті үлкен қылмыскерлердің ықпалына түсуі мүмкін.
Сонымен қатар жасөспірімдер өздері теңдес құрбыларына еліктейтіні мәлім.
Әсіресе, жақын жолдастары мен достарының өнегелері оларға зор әсер етеді.
Бір жағынан бұл негізі дұрыс та жақыс қасиет екені белгілі. Достық пен
жолдастық- ең жоғары сезім, адамгершілік қасиет екені рас. Бірақ , кейбір
жағдайда жастар өз жолдастарының мінез-құлықтарын, өнегелерін бақылай
отырып, тек қана жақсы жағына теңелуге тырысуды ұмытып, теріс мінез-
құлықтарды жолдастарының арасында қалып қойып,
олардың қоғамға жат мінез-құлықтарын, әдеттерін: боғауыз айту, темекі
тарту, спирттік ішімдіктер ішу, тіпті ұрлау, үлкендерді сыйламау, зорлау
немесе осы сияқты басқа да әдепсіз қылықтарға, қылмыстық істерге ұмтылып,
үйреніп ақыры үйір болады.
Біз жоғарыда жастардың қылмыс жасауына себепкер болатын отбасылық,
қоғамдық, мектеп тәрбие жұмысындағы кемістіктердің негізгілеріне, басты-
бастыларына ғана тоқтап өттік. Ал расында қылмысты алдын –ала ескерту,
7
оны жасауға қарсы дер кезінде жеткілікті түрде шаралар қолдану немесе
қылмысты болдырмайтын жағдай жасау көрсетілгендерден басқа да көптеген
нәрсеге байланысты. Бұл жерде мемлекеттік мекемелер , елімізде қылмыспен
күрес жүргізуге бағытталған арнаулы сот,прокуратура, және полиция
органдарының , қоғамдық арнаулы ұйымдардың рөлін ұмытуға болмайды.
Қорыта келгенде айтарымыз қандай жағдай болмасын бұл- Өмір. Сондықтан
тағдырымызда небір ойға қонымсыз нәрселер болуы мүмкін сол кезде кінәні
балаға сілтеп не бір-бірімізден көріп, біреуді айыптағанша әр нәрсені оймен
уақытылы істегеніміз жөн болар.
Зерттеу жұмысының объектісі: Жазылған дипломдық жұмыс жалпы кәмелетке
толмағандарға тағайындалатын жазаның ерекшеліктері жайында болғандықтан
әрине бұл зерттеудің негізгі тірегі болып қылмыстық және қылмыстық іс
жүргізу кодексі болып табылады. Жасөспірімдерге қолданылатын әрекеттер
жайында Қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде арнайы тараумен белгіленген.
Зерттеу жұмысының мақсаты: кәмелетке толмағандардың іс-әрекетіндегі
зорлық және агрессиялық көріністерді криминологиялық санат ретінде
қарастыру:
-кәмелетке толмағандардың істеген қылмысының күйі мен үрдісін зерттеу;
-қылмыс жасаушы кәмелетке толмаған жастың жеке басын зерделеу;
-құқық қорғау органдарының және басқа да субъектілердің мұндай қылмыстың
алдын алуға қызметтің тиімді екеін ескеру;
Осы қойылған мақсақа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешуге талпыныс жасалды:
-кәмелетке толмаған қылмыс жасаушының жеке басын зерделеу немесе қылмыскер
тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері;
-кәмелетке толмағандар арасындағы зорлық пен агрессия проблемасын зерделеу;
-кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалар жүйесі мен құқықтық ықпалды
шаралар;
-кәмелетке толмағандардың арасында жүргізілетін сақтандыру жұмысындағы
құқықтық және ұйымдық проблемаларды ашу;
Ғылыми зерттеудің дәрежесі: кәмелетке толмағандардың жасаған қылмысы
және оның жеке басы, сондай-ақ қылмыстылығының алдын алатын құқық қорғау
органдары мен басқа субъектілердің қызметі қарастырылған.Сондай-ақ-
кәмелетке толмағандардың жасаған қылмысының жайын, құрылымын сипаттайтын
мәліметтер; кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің әртүрлі
аспектілерін реттейтін бұрынғы және қазіргі отандық заңнамалардың нормалары
мен институттары; кәмелетке толмағандардың жасаған қылмысы жайындағы сот
практикасының материалдары.
Зерттеудің дерек көздері: диплом жұмысын дайындау барысында қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық әдебиеттер, монографиялық және диссертациялық
жұмыстар, баспада жарық көрген зерттеулер,
8
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылары қолданылып, талдау жасалынды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне: ғылыми әдістер, салыстырмалы-құқықтық,
жүйелі-құрылымдық және логикалық әдістер жатады.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: диплом жұмысының маңыздылығын
анықтайтын келесідей теориялық-тәжірибелік қорытындыларды келтіруге болады.
Ол:
1. Қазақстан Республикасындағы ғалымдардың жасөспірімдерге қатысты
қылмыстық зерттеулерінің салыстырмалы нәтижелері мен тұжырымдамалары.
2. Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза
тағайындаудың ерекшеліктерінің маңыздылығы.
3. Кәмелет жасқа толмаған қылмыскерлердің жас және психологиялық
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы: осы теориялық зерттеу заманымыздың
ағымына сәйкес құқық қорғау органдарының қызметінде, заң факультетінің оқу
процесінде қолданылуға келеді. Зерттеуде келтірілген түрлі ұсыныстардың
қажеттісін заңға сүйемелдеп келтіру. Түрлі әрекеттердің нәтижесінде
құқықтық тәртіпсіздіктің алдын алуға болады.
Осыған орай, тақырыптың сипаты мен ерекшеліктерін ескере отырып, диплом
жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен құрылады.
Зерттелу деңгейі: Өткенге шолу жасайтын болсақ, жасы кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күрес жүргізудің әртүрлі проблемелары
бұрынғы Кеңес Одағы тұсында З.А.Астемировтің, Е.В.Болдыревтің, М.И.Блумның,
К.Е.Игошевтің, А.Н.Игнатовтың, Е.Л.Каневскийдің, Н.А.Ключинскаяның,
Г,М.Миньовскийдің, Н.И.Трофимовтың, А.К.Щедринаның, Е.А.Харшактың және тағы
басқа ғалымдардың еңбектерінде баяндалған болатын.

Ал қазақстандық
материалдарға сәйкес Н.М.Әбдіровтің, Н.А.Әлімовтің, Т.К.Әкімжановтың,
К.А.бегалиевтің, С.Х.Жадыбаевтың, Е.Ғ.Жәкішовтің, Е.І.Қайыржановтың,
К.К.Кусниденовтің, Ғ.С.Мауленовтің, М.С.Нәрікбаевтың, Г.Р.Рүүстемованың,
Ш.Т.Тайбакованың, И.А.Умановтың, С.Ш.Шапинованың, Ж.Б.Шаяхметованың,
А.С.Чокморованың, Ж.Т.Өтеновтің және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін
айтуға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындалатын жазаның
ерекшелігінің бүгінгі таңдағы орны туралы сөз болып, оның өзектілігі,
маңызы, қылмытық құқықтағы рөлі туралы айтылады.

9
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРЛЕРДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
1.1 Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері

Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың бірі
болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық институты қылмыстық құқықта қоғамдық қатынастарды
қорғайтын, сотталғандарға тәрбиелік сипатта әсер ететін, қылмыстардың алдын
алатын қылмыстылықпен күресудегі маңызды тәсіл ретінде қарастырылады.
Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылықтың түсінігі берілмеген. Мұндай
анықтама тек қылмыстық құқық ғылымында ғана айқындалған. Әдебиеттерде
қылмыстық жауаптылыққа әртүрлі анықтама, түсініктер берілген.
Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы қылмыстық жазалау
қатерімен тыйым салынған, қоғамға қауіпті әрекетті кінәлі түрде жасағандық
үшін ғана белгіленеді
Қылмыстық жауаптылықты мазмұнына қарай былайша түсінуге болады:
а қоғамға қауіпті белгілі бір, нақты әрекетті істеген адамға мемлекет,
қоғам тарапынан кінәсін бетіне басу;
ә) қылмыс істеген кінәлі адамға заң жүзінде қылмыстық жаза қолдану. Бұл
орайда Г.Ф. Поленовтың қылмыстық жауаптылыққа берген анықтамасын дұрыс деп
ұғынуға болады Қылмыстық жауаптылық- бұл қылмыс жасаған адамның тек
мемлекет алдында жауапты болуы ғана емес, сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық
шараны қолдану нәтижесінен болған кінәлінің қиналуы, оның кейіп, өкінуінен
тұратын және мемлекет алдында қылмысы үшін тәуелді түрде айыпты болуы.[6.21-
б.]. Мемлекет тарапынан қылмыстылықты анықтау алдын ала тергеу органымен
жүзеге асырыла отырып, тұлғаның жасаған қылмысы сотпен заңды түрде
бағаланып оны қылмыскер деп танудан тұрады. Мемлекет тарапынан қолданылатын
қудалау әркез кінәліге жаза тағайындаумен ғана аяқталыпқоймайды. Қылмыстық
заң қылмыс жасаған адамдарға басқа да қылмыстық-құқықтық шараларды қолдана
алады. Мысалы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза бір біріне ұқсас түсініктерге жатпайды.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшеліктері мен мемлекет атынан
қолданылатын мәжбүрлеу шаралары бар және мазмұны жағынан кең ауқымды болса,
жаза қылмыстық жауаптылықтың нысаны ретінде арнаулы заңдылықтар арқылы жаза
туралы ережелерге сүйене тоырып қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату негіздері ҚК-тің 65-95, 76-баптарына
сәйкес қылмыстық жазадан босатудың да негіздері болып табылады. (ҚК-тің 70,
73-76-баптарын да қараңыз).
Қылмыстық жауаптылық басқа заңды жауаптылық түрлерінен (азаматтық-
құқықтық, әкімшілік, тәртіптік т.б.) ерекшеленіп, ажыратылады. Яғни
10
қылмыстық жауаптылық, қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тыйым
салынған қылмыстық әрекеттер үшін кінәліге жаза тағайындауға және
соттылықтың туындауын көздейтін қылмыстық өол сұғушылыққа қылмысты құқық
қорғау органдарымен қолданылатын шара болса, заңды жауаптылықтың басқа
түрлері тиісінше өзге құқық бұзушылықтарға қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, іске асуы, жойылуы қылмыстық-
құқықтық қатынастар шегінде болып отырады. Демек, қылмыс жасаған уақытта
қылмыстық жауаптылықпен қатар бір мезетте қылмыстық құқықтық қатынастар да
пайда болады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- қылмыс жасаған мезеттен пайда болатын,
қылмыстық заң жүйелерімен реттеліпотыратын қоғамдық қатынастар. Бұл
қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастыр мен қылмыстық жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық-құқықтық қатынастардың элементтері ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық- құқықтық қатынастар мына жағдайларда:
құқық қорғау органдарыныңқылмыстың жасаландығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар- мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде дұрыс саралануын
талап етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар жасалған уақыттан
басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыстық
жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатын кездері болады. (Мысалы,
қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы). Қылмыстық-құқықтық
қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп
қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы болып- қылмысы үшін
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып, істің сотта қаралуы,
және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық жаза өтеліп
болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі- сотталғандықтан
арылу,
қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі, қылмыстық жауаптылықтың
тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс
11
субъектісі болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық
белгілері бар адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық
пен қылмыстық-құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар
әрекет жасаған адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде
егер ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған,
қауіпті қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен
т.б. болған әрекеттерге заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.
Қылмыстық жауаптылықтың негіздері мәселесінің үлкен теориялық және
тәрбиелік мәні бар. Өйткені бұл құқық қорғау қызметіндегі заңдылықтың
сақталуымен, қоғамдық қатынастардың реттелуімен, адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының қорғалуымен, сот әділдігінің жүзеге асуымен тығыз
байланысты. Қылмыстық жауаптылыққа тартуда негіздердің жеткіліксіздігі
заңға қайшы бола отырып елеулі зардаптарға әкеліп соқтырады (мысалы, заңсыз
соттау, негізсіз жаза тағайындау т.б.).
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі қылмыс
жасау, яғни қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекетті жасау болып табылады. Қылмыстық жауаптылық және жаза тек қылмыс
жасаған, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті әрекеттерді
қасақана немесе абайсыздықпен істеген айыпты адамға ғана тағайындалады.
Осылайша, қылмыстық заңда адамның қоғам мен мемлекет алдындағы қоғамдық
қауіпті әрекеті үшін жауаптылығы қарастырылып, оның саналы түрде ерікті
жасалған әрекеті үшін нақты жағдайларға байланысты жауаптылық негіздері
қамтылған.
Е.И. Қайыржанов қылмыстық жауаптылықты екі негізге бөліп көрсетуді
қолдайды: субъективті және объективті. Субъективті негіздің мәні оның-
адамның еркімен байланыстылығында, саналы түрде шешім қабылдауда және осы
шешімдерге байланысты адамдарға байланысты адамда белгілі бір жауаптылықтың
болуында. Объективті негіздің мәні- адамның әрекетінде қылмыс құрамының
барлық белгілері бар нақты бір әрекеттің (әрекетсіздік) жасалуында [6.34-
б.]
Қылмыстық жауаптылықты талдай келе оның негізін былайша тұжырымдауға
болады: Адамның қоғамға қауіпті әрекеті заңмен қарастырылған мән-жайларға
байланысты қауіпті деп танылып, қылмыс құрамының белгілері анықталса,
сотпен кінәлі деп табылып қылмыстық құқықтық шара қолданылады. Сонымен,
жоғарыда нақтылап кеткеніміздей ҚР ҚК-нің 3-бабына сәйкес қылмыс жасау,
яғни Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар
әрекет жасау қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады. Бұл
қағида қылмыстық іс жүргізу заңдарында да орныққан. Демек, оның сот
әділдігін жүргізудегі маңызы ерекше зор.

12
1.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалаттын жазаның түрлері мен шектері

Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 79-бабында кәмелетке
толмағандарға тағайындалатын мынадай жаза түрлері көрсетілген:
1 айыппұл;
2 белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
3 қоғамжық жұмыстарға тарту;
4 түзеу жұмыстары;
5 бас бостандығын шектеу:
6. бас бостандығынан айыру болып табылады
Жаза мен тәрбиенің дұрыс сәйкестігін қамтамасыз етуге ұмтыла отырып,
мемлекет және кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктерін, оларға
қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшін біршама шектеуді әрқашан
қарастырады [7.198-б.].
Осыған сәйкес қылмыстық кодекс жасөспірімдерге қатысты қылмыстық жазаның
бірқатар түрлерін орындау мен қолдауда шектеулерді көрсеткен. Арнаулы
әдебиет көздерінде кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты жазаның жалпы
қағидасы мен жазалау жақарының жеңілдіктері жасы толмағандарға қылмыстық
жазаның әртүрлі түрлерін тағайындау туралы мәселені шешуде соттар тарапынан
ерекше амалды қолдану қажеттігіне ықпалын тигізетіні көрсетілген. Бұл ең
алдымен, бас бостандығынан айыру жазасын қолдануға қатысты. Жазаның бұл
түрін қолдану тек қоғамға қауіпті бірнеше көрініс жіберген, не ерекше
қауіпті қылмыс жасаған, басқа шаралармен түзелуі мүмкін емес
жасөспірімдерге ғана қолдану әділетті болады. Алайда, жасы толмағандарға
жаза тағайындаудағы мұндай ерекше амал тек сәйкестендірілген заңдық
негізде жүзеге асырылып, тиісті ықпал етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 52 бабының 1 бөлігінде
қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленгкн шекте және жалпы бөлімнің ережелері
ескеріле отырып әділжаза тағайындайды- деп көрсетілген. Жаза тағайындаудың
жалпы негіздерінің бұл ерекшеліктері қоғамдық заңдылықты сақтаудың маңызды
кепілі болып табылады, немесе сотталған адамға жаза тағайындау кезінде
заңның алдыңғы рөлін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөніндегі сот қарауының қылмыстан
сақтандыру мағынасы тек жасөспірімдерге ғана емес, сонымен бірге олардың
тәрбиесіне жауапты ата-аналарына, сот процесіне қатысушы басқа да адамдарға
тәрбиелік ықпал етуде [7.198-б.].
Жасы кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің
танымдылығы сонша, оларға жазаның шегі туралы жаза тағайындаудың жалпы
негіздерінің талаптарын қолдану жасы толмағандарға
жаза тағайындауды реттейтін бірқатар арнайы нормалар арқылы түзетіледі.
Олар қылмыстық кодекстің әртүрлі баптарында көрсетілген.
13
Жасы кәмелетке толмағандардың жауаптылық шектері мен шарттарының құқықтық
реттеуін әрі қарай жетілдіруді жасыкәмелетке

толмағандардың қылмыстары туралы сот өндірісінің тәртібіне
қатысты жасалған басқа республикалардың ҚІЖК-гідей, қылмыстық кодексте де
арнайы тарау бөлу арқылы жүзеге асыруымыз қажет. Бірқатар шет мемлекеттерде
жасы толмағандардың қылмыстық жауаптылығының шектері мен шарттарын
реттейтін нормалар арнайы тарауларда бөлінгенін көрсете кету керек.
Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес жасы кәмелетке толмағандарға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін бірқатар ережелермен сипаттауға болады:
1) Қылмыстық заң жасы кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың аясын
шектейді. Қылмыстық кодекстің 81 бабына сәйкес, бірінші рет кішігірім
немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған
адам, егер оны түзеуге тәрбиелік тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық
жауаптылық пен жазадан босатуы мүмкін.
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасының тізімі қылмыстық кодекстің 82-
бабында қарастырылған.
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылықпен күресуде үлкен роль атқарады. Жасы кәмелетке
толмаған қылмыскерлерге тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасын
тағайындаудағы сот ісінің процедурасының өзі, оны кәмелетке толмағандар
жөніндегі комиссияның қолдануынан гөрі, оған біршама тәртіптік сипат
береді.
Дегенмен де тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы сот тәжірбиесінде өте
сирек қолоданылуда. Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты төменгі сатыдағы
соттардың назарын осы шараларды кең түрде қолодану қажеттілігіне аударуда.
Сұрау кезінде, қылмыс жасаған жасөспірімдердің көпшілігі оларға қылмыстық
істі соттың қарауы үлкен әсерін тигізетінін және үкімнің айтылуының әсер
ететінін көрсеткенін айта кету керек.
Біздің зерттеулеріміз, соттардың жасөспірімдерге қатысты тәрбиелік әсері
бар мәжбүрлеу шараларын өте аз қолданғанын көрсетіп береді. Мұндай
жағдайдың себебін сот тағайындайтын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары
қазіргі кезде жасы кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссияның қолданатын
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларынан мүлде ерекшеленбейтіндігімен
түсіндіруге болады.
2) Қолданылып жүрген қылмыстық заңға байланысты кәмелетке жасы
толмағандарға жазаның мына түрлері тағайындалмайды: өлім жазасы (49-бап),
құқықтық, әлеуметтік, және нақты жағдайларына байланысты жасы толмағандарға
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру (41-бап), әскери қызмет бойынша шектеу (44-бап),
тәртіптік әскери бөлімде ұстау (47-бап).

14
Кәмелетке жасы толмағандардың өзіндік жалақысы мен мүлкінің көп жағдайда
болмауынан оларға айыппұл мен мүлікті тәркілеуді қолдану мүмкіншіліктерінде
шектеулер белгіленген.
Заңда көрсетілген жазалардың ішінде түзеу жұмыстарын кәмелетке
толмағандарға кеңінен қолдануға болмайды, түзеу жұмыстарын жасөспірімдерге
қолдану мүмкіндігі ең алдымен еңбек заңына сәйкес жасы толмағандарды
жұмысқа 16 жастан қабылдауға жіберіледі. Сонымен бірге түзеу жұмыстарын ҚК-
нің 43-

бабының 3-бөлігіне сәйкес еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ
немесе оқу орнында өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға тағайындауға
болмайды. Келтірілген зардапты қалпыеа келтіру міндетін жүктеу және
көпшілік алдында ұялту түріндегі жазалар сот тәжірибесінде өте сирек
қолданылады.
3) Жасы кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру жазасын
қолданудың өз ерекшелігі бар. Қылмыстық кодекстің 79-бабының 7-бөлігіне
сәйкес кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан,
ал жауаптылықты ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені үшін 12 жылдан
аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамға бас бостандығынан айыру
жазасы тағайындалмайды. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны кәмелетке
толмағандар жалпы режимдегі және күшейтілген режимдегі тәрбиелеу
колонияларында өтейді. (79-баптың 8-бөлігі).
Жасаған іс-әректінің қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі онша үлкен
болып саналмайтын қылмыстар жасаған жасы толмағандарды қоғамнан оқшауламай-
ақ түзеуге және қайта тәрбиелеуге мүмкін болатын жағдайларда негізсіз бас
бостандығынан айыру жазасын тағайындауға жол бермеу керек. Сондықтан да,
қоғамға қауіптілігі онша үлкен болып саналмайтын қылмыстар жасаған жасы
толмағандарға бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза шараларын,
шартты жазаларға соттауды, үкімнің орындалуын кейінге қалдыру
мүмкіндіктерін қолдану туралы мәселелерді дұрыс шешудің маңызы зор.
Кәмелетке жасы толмағандардың жас ерекшелігін ескере отырып, оларға
тағайындалатын жазалар ең алдымен тәрбиелік және ескертулік әсер ету
мақсатын қояды. Сот тәжірбиесі бірінші рет қылмыс жасаған жасы кәмелетке
толмағандарға бас бостандығынан айыруды қолданудың тиімсіздігін айқын
көрсетіп береді.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың мазмұнының өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы, айып 79-баптың 2- бөлігіне сәйкес кәмелетке
толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі
болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының
немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі
мөлшерінде тағайындалады. Көріп отырғанымыздай, ересектерге қарағанда
кәмелетке жасы толмағандар үшін айыппұлдың мөлшері төмендетіліп
15
белгіленген, бірақ солай бола тұрса да 40-баптың 2-бөлігінің ережесі
сақталады, яғни айыппұлдың мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен
сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді.
Айыппұлдың нақты мөлшері жасалған қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
материалдық, отбасылық жағдайларында, істің нақты жағдайларына байланысты
сот арқылы жеке дара анықталады.
Кәмелетке толмай сотталған адамға айыппұл слу жазасын тағайындарда сот
кодекстің 52 және 80 баптарында көзделген барлық мән-жайларды, сонымен
бірге Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 17 және 22 баптарында
бекітілген жайларды ескеруі қажет, яғни некеге отырған кезде (он сегіз
жасқа толғанша некеге отыруға заң актілері жол беретін жағдайда ) және
кәмелетке толмағанның өз жалақысын, стипендиясын, басқа табыстарын өзі
билейтін құқығы шектелмеген немесе одан айырылмаған болса кәмелетке
толмаған өз әрекетіне толық көлемде жауап беруге қабілетті деп танылады.
Он сегіз жасқа толмай қылмыс жасап айыппұл салуға сотталған адамдар үшін
соттылық қылмыстық кодекстің 86- бабының а тармағына сәйкес айыппұл
төленген күннен бастап төрт ай өткен соң жойылады.
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
жазасы бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бұл жазаның
түрі кәмелетке жасы толмаған адам заңды негізде қызметтің қандайда бір
түрімен айналыса жүріп қылмыстық әрекет жасаған ретте ғана тағайындалады.
Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы қылмыстық заңда жазаның жаңа түрі болып
табылады, ол қырық сағаттан жүз жүз алпыс сағатқа дейінгі мерзімге
тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту кәмелетке толмаған адамның қолынан
келетін жұмысты, оқудан немесе негізгі жұмысынан бос уақытында орындауы
арқылы жүзеге асырылады. 16 жасқа толмаған адамның бұл жаза түрін
орындаудың ұзақтығы күніне екі сағаттан, ал 16 жастан 18 жасқа дейінгі
адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы қажет. Бұл жағдайда кәмелетке
толмағандар үшін қоғамдық жұмыстарға тартудың мерзімі ересектерге қарағанда
біршама төмен екенін көреміз.
Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдар бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады. Түзеу
жұмыстарының мазмұны сонда- сотталған адам жазасын өзінің бұрынғы негізгі
жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысының мемлекет кірісіне тиісті бір
бөлігін ұстап тұрады.
Осы жағдайларды ескеріп кәмелетке толмағандарға түзеу жұмыстарын
тағайындауда жасына, мерзіміне және қылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне
байланысты мына жайларды ескеру қажет:
1) түзеу жұмыстары тек белгілі бір өндіріс орнында жұмыс істейтін
кәмелетке толмаған адамға ғана тағайындалуы;
2) жасы толмағанның жалақысынан ұстау кезінде әртүрлі объективтік және
субъективті факторларды (отбасы, материалдық жағдайды, отбасы
16
мүшелерінің мүгедектігі және т.б.) ескеу қажет.
Қамау жазасы да қылмыстық заңдағы жазаның жаңа түрі болып табылады.
Қамаудың мәні- сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде
қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау, яғни мағынасы жағынан бас
бостандығынан айыру жазасына жақын. Заң әдебиеттерінде бірінші рет
көрсетілгендей, бұл жаза қысқа мерзімге бас бостандығынан айырудың
тиімсіздігіне байланысты енгізілген.
Қамау 16 жасқа олғандарға мүлдем тағайындалмайды, ал 16-дан 18 жасқа
дейінгілерге бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады, қамаудың
мерзімі бұл жерде ересектерге қарағанда біршама қысқартылған.
Бас бостандығынан айыру жазасы кәмелетке толмағандарға қылмыстық заңға
байланысты 10 жылдан, ал ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені үшін-12
жылдан аспайтын мерзімге тағайындалады. Ал 14 жастан 16 жасқа дейін
кішігірім ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамға бас бостандығынан
айыру жазасы тағайындалмайды.
Қылмыстық құқық қағидалары туралы жазған оқу құралында А.М.Васильев
қылмыстық заңда көрсетілген жетекші идеялар объективтендіреді, соның
салдарынан оны міндетті түрде орындау мүмкіндігі туады [8.15-б.] десе,
Л.С.Явич бұл ойды әрі қарай өрбітіп, қағидалар заңда тек белгілі бір
нормаларда негізделгендіктен заң шығарушы және құқық қолданушы органдар
үшін ол нысана болады- дейді [9.149-б.]
Қылмыстық заңның теориялық негізін жасауға ат салысқан белгілі ғалымдар,
өз еңбектерінде құқықтың қағидаларын заңда көрсетіп кетудің тәжірибелік
маңызы- азаматтарға, қылмыстық құқық нормаларын қолданатын орындарға және
заң шығарушы органдарға бағыт-бағдар беріп отыратындығынан дейді [10.16-
б.].
Соңы кездері құқық ілімінің ғылыми әдебиеттерінде қылмыстық құқыққа тән
жалпы қағидаларды негізге алып, осы аталмыш құқық саласының дара
институттарына тән қағидаларды жекаелеу тәжірбиесі етек ала бастады. Біздің
пайымдауымызша, бұл орынды іс. Өйткені, біріншіден, қылмыстық құқықтың
жалпы қағидаларыбелгілі бір институт төңірегінде оны пайдалану кезінде
ерекшеленіп тұруы ықтимал. Үшіншіден, әрбір институтқа тән жеке қағидаларды
бөліп қарау, оның мазмұнын, мағынасын, рөлін арттыруға себепші болады.
Қылмыстық құқықтың үлкен бір арнасы, жеке көлемі институты- жаза
тағайындаудың қағидаларын даралап отыру сотталушының іс-әрекетін, оның
жасаған қылмысының қауіптілігіне сай қылып жазалау мақсатын қойған, соттар
үшін басшылыққа алатын басты бағдар.
Қылмыстылық- адамның мінез-құлқы нысандарының бірі, ал қылмыс- адамның
саналы түрде жасаған әрекеті, нақты қылығы. Адамның тұлғасын сипаттайтын
қасиеттердің бәрін біліп алмай, жеке адам қылмыстың себебін немесе жалпы
қылмыс себебін біліп-түсіну мүмкін емес.
Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыстылық тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда
17
болады деп пайымдайды. Алайда жайсыз жағдайдың бәрі бірдей және әр уақытта
қылмыстық мінез-құлық тудырады деп ойлауға болмайды. Адам іс жүзінде өзінің
психологиялық табиғатына сай келетін шарттар мен факторларды таңдап алып
және оны белгілі бір дәрежеде игереді.
Қылмыскер тұлғасы қылмыстылыққа итермелеуші әлеуметтік өмір жағдайы мен
осы жағдайдың салдарынан болған қылмыстың арасын жалғастырушы буын болып
саналады. [10.1. 32-б.]

18
1.3 Жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары

Бұл мәселе жалпы қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларынан туады.
Сондықтан да әуелі жалпы қағидаларға көз жіберейік.
Құқықтың қағидалары дегеніміз- белгілі бір қоғамдық құрылыстың
әлеуметтік-экономикалық табиғатынан туындайтын, заңда көрсетілген
идеологиялық саяси, өнегелік бастаулар (жетекші идея). Ол құқықтың
реттеушілік және қорғаушылық қызметтерін бағыттап, үстемдік етуші қоғамдық
қатынастарды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бағындыру және тағы басқа да
ықпал етуші құралдардың сипатын, негізін, көлемін анықтап береді [11.102-
б.].
Осы айтылған жалпы ұғымды басшылыққа ала отырып, құқықтың жеке бір
көлемді саласы- қылмыстық құқықтың негізгі қағидаларын туындатып
көрейікші. Бұл жерде қылмыстық құқық- жалпы құқық ілімінің жеке бір саласы
ретінде өзіне ғана тән қасиеттерді басшылыққа алып, ерекшеленіп отыратынын,
соның нәтижесінде қылмыстық заңда, тергеу, сот тәжірибесінде қолданылатын
жетекші идеяларды ұстайтындығын көрсеткіміз келеді. Бұл қағидалар әрқашан
қоғамның белгілі бір саяси-экономикалық, әлеуметтік заңдылықтарынан
туындап, сол қоғам мүшелерінің қылмыстық жауаптылыққа, оның түрлеріне
өзіндік көзқарас қалыптастыруына ықпал етеді [12.16-б].
Құқықтың қағидалары заңда көрсетілуі немесе көрсетілмеуіне қарамастан өз
қызметін (функциясын) атқара береді. Яғни, әрбір заң нормасы, оның баптары,
баптың тармақтары, бөліктері белгілі бір идеяның көрінісі, соның іс
жүзіндегі мазмұны ретінде өз рөлін жоғалтпайды. Сондықтан да оларды жеке
даралап заң нормасында көрсетудің қажеттілігінің не пайдасы бар деген
сұрақтың заң әдебиетінде тууы заңды да.
Қылмыстық құқық қағидалары туралы жазған оқу құралдарында А.М. Васильев
қылмыстық заңда көрсетілген жетекші идеялар объективтендіріледі, соның
салдарынан оны міндетті түрде орындау мүмкіндігі туады [13.15-б] десе,
Л.С. Явич бұл ойды әрі қарай өрбітіп, қағидалар заңда тек белгілі бір
нормаларда негізделген заң шығарушы және құқық қолданушы органдар үшін ол
нысана болады- дейді [14.149-б.].
Қылмыстық заңның теориялық негізін жасауға ат салысқан белгілі ғалымдар,
өз еңбектерінде құқықтың қағидаларын заңда көрсетіп кетудің тәжірбиелік
маңызы- азаматтарға, қылмыстық құқық нормаларын қолданатын орындарға және
заң шығарушы органдарға бағыт-бағдар беріп отыратындығынан дейді [15.16-
б.].

19
Соңғы кездері құқық ілімінің ғылыми әдебиеттерінде қылмыстық құқыққа тән
жалпы қағидаларды негізге алып, осы аталмыш құқық саласының дара
институттарына тән қағидаларды жекелеу тәжірибесі етек ала бастады. Біздің
пайымдауымызша, бұл орынды іс. Өйтені, біріншіден, қылмыстық құқықтың жалпы
қағидалары белгілі бір институт төңірегінде оны пайдалану кезінде көрінбеуі
мүмкін.
Екіншіден, кейбір қағидалар керісінше қылмыстық құқықтың жеке
институттарын қолдану кезінде ерекшеленіп тұруы ықтимал. Үшіншіден, әрбір
институтқа тән жеке қағидаларды бөліп қарау, оның мазмұнын, мағынасын,
рөлін арттыруға себепші болады.

Қылмыстық құқықтың үлкен бір арнасы, жеке
көлемді институты- жаза тағайындаудың қағидаларын отыру сотталушының іс-
әрекетін, оның жасаған қылмысының қауіптілігіне сай қылып жазалау мақсатын
қойған, соттар үшін басшылыққа алатын басты бағдар.
Осындай ерекше маңызының барлығына қарамастан жаза тағайындау қағидалары
мәселесі әлі де болса құқық ілімінде толық шешімін таба алмай отыр. Мұндай
келеңсіздіктің себебін, соның салдарынан жіберілген кемшіліктердің мәнін
Л.Л. Кругликов жаза тағайындаудың қағидаларының саны және түрлері туралы әр
түрлі пікірлердің болуынан, олардың жеке түрлерінің мағынасын
түсінбеушіліктен, олардың арасындағы қарым-қатынасты айыра алиаудан, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерімен шатастырудан және олдардың жұмыс істеу
тетігін жете игермеуден дейді [16.16-б].
П.П. Осипов болса мұндай жағдайды жаза тағайындау мәселелері әлі де
болса жеткілікті зерттелмей, қылмыстық құқық теориясының бір ақтаңдағы
екенін атап көрсетеді [17.98-б.]. Жаза тағайындау мәселесінің қағидаларына
арналған көптеген еңбектерді мұқият қарап шыққанда байқағанымыз, осы
тақырыптағы, аталмыш мәселені қанша автор қараса, заң әдебиетінде сонша
өзіндік пікірлер қалыптасқан. Әлі күнге дейін оның анықтамасын түсінуде де
бірауыздылық жоқ. Осы сөзімізді дәйкектеу үшін енді соларға қысқаша
тоқталып өтейік.
Я.М. Брайнин жаза тағайындау қағидалары ретінде заңдылықты,
адамгершілікті, демократизмді, құқықтық танымды, жазаны жеке даралауды және
қоғамға қауіпті істі жазалауды көрсеткен [18.51-б.].
Ленинградтық қылмыстық құқық курсының авторлары бұл институттың
қағидалары ретінде үш қағиданы: заңдылықты, гуманизм мен жазаны жеке
даралауды айтады [19.321-б.].
Ал, П.П. Осипов жаза тағайындаудың басты қағидалары ретінде гуманизмді
айтып, оның бөлшектері ретінде ізгілікті және әділетті сот қарауын
көрсеткен [20.101,105-б.].
Қосымша жазалар туралы жазған еңбегінде В.К. Дуюнов бұл жазаның түрлерін
қолдану үшін мынадай қағидаларға сүйену керектігін айтады: заңдылық,
лайықтылық, негізділік, әділеттік, адамгершілік, жазаны жеке даралау,
қосымша жазаны негізгі жазамен тиімді пайдалану [21.6-б.].
20
М.А. Шнейдер еңбегінде жаза тағайындау қөағидалары былай тізбектеледі:
заңдылық, негізділік, жазаның қылмыскердің жеке басының қауіптілігіне
сыйлығы, жазаны жеке даралау, жазаның әділеттілігі.
М.М. Бабаев еңбегінде заңдылық, жазаның негізділігі, адамгершілік,
жазаны жеке даралау, жазаның әділеттілігі айтылады [22.3-б.].
М.И. Бажанов жазаны тағайындау қағидалары деп заңдылықты, жазаның
негізділігін, гуманизмді, жеке даралау және әділеттілікті түсінетіндігін
көрсетеді [23.343-б.].
Нұрлан Дулатбековтың атап келтірілгендей, негізгі берілген анықтамалары
және кездескен басқа еңбектердің бәріне тәе бір ортақ олқылық бар секілді.
Олар мыналар:
- жоғарыдағы авторлардың көрсетілген қағидалар арасындағы алшақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.