Еңбек құқығының пәні туралы
Еңбек құқығының пәні
Еңбек құқығының сабақтас құқық салаларынан айырмашылығы
Еңбек құқығының сабақтас құқық салаларынан айырмашылығы
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адамның және азаматтың маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» заңында бұл заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (ҚР Конституциясының 24-бабы).
ҚР «Еңбек туралы» заңында осы заңның «Қазақстан Республикасындағы азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні» көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқық, ең алдымен, әрбір адамның өзінің жұмыс күшін (немесе еңбекке қабілетін) өзі дербес жұмсауынан, мүдделеріне, кәсіби дайындығына, өзінің мүмкіндіктері мен қалауына қарай кәсіп түрі мен қызмет түрін еркін таңдау құқығынан көрініс табады. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы кез келген нысандағы ұйымдарда жалданбалы жұмыс істеуге, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, мемлекеттік, әскери немесе кез келген өзге де қызметпен айналысуға, заңды тұлғаны құрмастан жеке еңбек қызметімен айналысуға немесе ешқандай еңбек қызметімен айналыспауға құқылы.
ҚР Конституциясының және ҚР «Еңбек туралы» заңының бұл ережелері Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу пәні және құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, «еңбек» және «құқық» сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса, онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына айналады. Бірақ, Қарулы Күштерде, ішкі істер органдарында, шеқаралық әскерде, ішкі және сыртқы барлауда әскери міндетін өткеру еңбек құқығының пәніне жатпайды, олар әкімшілік құқықтың пәнін құрайды. Аталған органдардағы қызмет қарапайым жұмыс пен еңбек қатынастарының шеңберінен шығып кетеді
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (ҚР Конституциясының 24-бабы).
ҚР «Еңбек туралы» заңында осы заңның «Қазақстан Республикасындағы азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні» көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқық, ең алдымен, әрбір адамның өзінің жұмыс күшін (немесе еңбекке қабілетін) өзі дербес жұмсауынан, мүдделеріне, кәсіби дайындығына, өзінің мүмкіндіктері мен қалауына қарай кәсіп түрі мен қызмет түрін еркін таңдау құқығынан көрініс табады. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы кез келген нысандағы ұйымдарда жалданбалы жұмыс істеуге, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, мемлекеттік, әскери немесе кез келген өзге де қызметпен айналысуға, заңды тұлғаны құрмастан жеке еңбек қызметімен айналысуға немесе ешқандай еңбек қызметімен айналыспауға құқылы.
ҚР Конституциясының және ҚР «Еңбек туралы» заңының бұл ережелері Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу пәні және құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, «еңбек» және «құқық» сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса, онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына айналады. Бірақ, Қарулы Күштерде, ішкі істер органдарында, шеқаралық әскерде, ішкі және сыртқы барлауда әскери міндетін өткеру еңбек құқығының пәніне жатпайды, олар әкімшілік құқықтың пәнін құрайды. Аталған органдардағы қызмет қарапайым жұмыс пен еңбек қатынастарының шеңберінен шығып кетеді
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ахметов А., Ахметова Г.
Еңбек құқығы. Оқулық-Алматы «Заң әдебиеті»
2006-405 бет
2. Айымханова Н.
Алматы 2002 ж.
Қазақстан Республикасының еңбек құқығы
3.Е. Баянов. Алматы 2009 ж.
Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері
1. Ахметов А., Ахметова Г.
Еңбек құқығы. Оқулық-Алматы «Заң әдебиеті»
2006-405 бет
2. Айымханова Н.
Алматы 2002 ж.
Қазақстан Республикасының еңбек құқығы
3.Е. Баянов. Алматы 2009 ж.
Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері
ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПӘНІ
Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін, нормалары осы Заңның нормаларынан төмен бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттардың осы Заңнынң және енбек туралы өзге де нормативтік құқықтық актілердің алдында артықшылығы бар және халықаралық шарт бойынша оны қолдану Қазақстан Республикасының заңы шығарылуы талап етілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адамның және азаматтың маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заңында бұл заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (ҚР Конституциясының 24-бабы).
ҚР Еңбек туралы заңында осы заңның Қазақстан Республикасындағы азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқық, ең алдымен, әрбір адамның өзінің жұмыс күшін (немесе еңбекке қабілетін) өзі дербес жұмсауынан, мүдделеріне, кәсіби дайындығына, өзінің мүмкіндіктері мен қалауына қарай кәсіп түрі мен қызмет түрін еркін таңдау құқығынан көрініс табады. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы кез келген нысандағы ұйымдарда жалданбалы жұмыс істеуге, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, мемлекеттік, әскери немесе кез келген өзге де қызметпен айналысуға, заңды тұлғаны құрмастан жеке еңбек қызметімен айналысуға немесе ешқандай еңбек қызметімен айналыспауға құқылы.
ҚР Конституциясының және ҚР Еңбек туралы заңының бұл ережелері Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу пәні және құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, еңбек және құқық сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса, онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына айналады. Бірақ, Қарулы Күштерде, ішкі істер органдарында, шеқаралық әскерде, ішкі және сыртқы барлауда әскери міндетін өткеру еңбек құқығының пәніне жатпайды, олар әкімшілік құқықтың пәнін құрайды. Аталған органдардағы қызмет қарапайым жұмыс пен еңбек қатынастарының шеңберінен шығып кетеді. Бұл қызмет мемлекеттің қорғаныс функциясын орындаумен байланысты. Сонымен, еңбек құқығының пәні болып тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдістегі еңбек қатынастары және олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар да табылады.
ҚР Еңбек туралы заңының 5-бабының 1 -тармағы
Жұмыс беруші мсн қызметкердің арасындағы еңбек қатынастары нормативтік құқықтық актілермен, еңбек туралы заңдарға сәйкес жасалған жеке еңбск, ұжымдық шарттармен реттеледі.
Еңбек құқығының пәнін құрайтын барлық қатынастарды қарастырып өтелік:
1. Негізгі қатынастар - жұмыс берушінің (ұйым, жеке кәсіпкер) қызметкердің еңбекке қабілетін (оның жұмыс күшін, білімін, дағдыларын және т.б.) пайдалануымен байланысты еңбек қатынастары шарттық және ақылы негізде жүзеге асырылады. Қызметкер өз еңбегі үшін алдын-ала белгіленген нормалар (тарифтер) бойынша жалақы не ұйым табысының белігін алады, ал жұмыс беруші өзіне қажетті еңбек өнімін алады. Еңбек қатынастарына қызметкер және жұмыс беруші өз еркі бойынша қатысады. Еңбек құқығы қатынастарын қызметкердің жұмыс берушімен еңбек жағдайларын пайдалану жөніндегі заңды байланысы (қызметкер өз жұмысын мұқият орындауға, ал жұмыс беруші оған жалақыны жүйелі түрде төлеуге міндетті) құрайды.
Еңбек қатынастары келесі ерекше белгілерімен сипатталады:
а) еңбек үрдісінде туындайды және дамиды. Қызметкер өзіне жүктелген белгілі бір еңбек функциясын орындайды. Ал бұл функция тұрақты сипатқа ие және соңғы нәтижемен аяқталмайды, яғни, еңбек қатынастары —бұл ұзақ уақытқа созылатын қатынастар. Өзге құқықтық қатынастарда, мысалы, еңбекпен байланысты азаматтық құқықтық қатынастарда орындаушыға нақты бір тапсырма беріледі, ол бұл тапсырманы орындаған соң барлық міндеттемелер де тоқтатылады, яғни, құқықтық қатынастар тәмамдалады;
ә) еңбек қатынастары - бұл нәтижесінде жұмыс беруші еңбек өнімін, ал қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі бір ақы алатын ақылы қатынастар;
б) еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады, яғни,
еңбек және еңбек қатынастары мәжбүрлі түрде жүзеге асырылмайды,
ал қызметкер мен жұмыс беруші өз қалаулары бойынша серіктерді, еңбек жағдайын және т.б. тандай алады. Еңбекті таңдау кезіндегі ерік білдіруге дәлел ретінде қызметкердің жұмысқа тұрардағы өтінішті өз қолымен толтыратынын және жұмыс берушінің осы өтінішке қол қоя отырып, қызметкерді қызметке алу туралы еркін білдіруін келтіруге болады;
в) қызметкердің еңбек тәртібіне бағына отырып еңбек ұжымына косылуын білдіреді. Бұл дегеніміз, еңбек белгілі бір ішкі еңбек тәртібі жағдайында жүргізіледі. Ішкі еңбек тәртібінің ережелерінде еңбек ұжымы мүшелерінің бірлескен қызметінің жағдайлары және тәртібі белгіленеді. Ішкі еңбек тәртібінің өзіне тән элементі болып қызметкердің еңбек қызметі үрдісінде жұмыс берушінің, тікелей басшылықтың өкіміне бағынуы табылады. Бұл элемент еңбекпен байланысты өзге қоғамдық қатынастарда көрініс таппайды. Бұл кезде
орындаушы еңбек режиміне бағынуға емес, өнімді уақтылы және сапалы дайындауға міндетті. Мысалы, қысқа мерзімді жалдау шарты бойынша адвокат, аспаз немесе құрылысшы жұмысқа тартылған кезде жұмысты орындаушының өзі немесе оның бригадасы істей ме, олар жұмыс уақытында әлде түнде жұмыс істей ме және осы сияқты жағдайлар жұмыс беруші үшін аса маңызды емес, оны толғандыратын басты мәселе - жұмыстың уақтылы және сапалы орындалуы;
г) еңбек қатынастары ерекше заңды фактпен - еңбек шартымен,
келісіммен, лауазымға сайлау туралы актімен байланысты;
д) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа
тікелей қатысудың қажеттігімен байланысты;
е) жұмысқа іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек
құқығы қатынастарында жұмысқа қабылдау бұйрыкпен рәсімделеді
және қызметкерді кәсіпорынның штатына тұрақты, уақытша немесе
маусымдық жұмыска алумен жүзеге асырылады. Еңбекпен байланысты өзге де қатынастарда жұмысты орындаушы штатқа алынбайды. Мұндай жағдайда тапсырыс беруші үшін еңбек үрдісіне қарағанда еңбектің нәтижесі маңыздырақ болады;
ж) қызметкерге оны жұмыстан босату жөнінде бұйрық жарияланған және оның колына еңбек кітапшасы берілген кезде тоқтатылады.
2. Еңбек құқығы еңбек қатынастарымен қатар осы қатынастардан туындайтын және олармен тығыз байланысты қатынастарды да реттейді. Олар:
еңбек ұжымының жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы еңбек-әлеуметтік сауалдар бойынша қатынастары. Олар негізінен өндірісті ұйымдастыру және ұжымды басқарумен байланысты, сонымен қатар, нақты ұйымдағы еңбек жағдайына, қызметкерлерге жағдай жасаудың материалдық-тұрмыстық және мәдени нысандарын жақсартуға, ұйымның қорын ұтымды пайдалануға, еңбекті нормалауға және қызметкерлердің ұжымдық және жеке мүдделерін көздейтін өзгеде мәселелерге байланысты болады. Бұл еңбек қатынастары жеке және ұжымдық еңбек шарттарының негізінде туындайды. Осы шараттар тараптардың арасында белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруға қатысты өзара міндеттемелерінің туындауына да негіз болын табылады. Бұл қатынастар еңбек құқығының басты пәні - еңбек қатынастарына қатысты қызметтік рөлді атқарады және еңбек қатынастарын ұйымдастыруға, оларды нақты бір қоғамдық еңбек кооперациясының шеңберінде басқаруға бағытталған;
кәсіподақ орғанының қызметкерлердің мүдделерін қорғау, еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік кепілдіктер мәселелері бойынша жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы қатынастары;
азаматтарды, жұмысқа орналастыруға және жұмыс іздеп жүрген азаматтарды жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге қатысты қатынастар. Бұл қатынастар азаматтардың өздерінің қабілетіне және кәсіби дайындығына сай жұмыс табу мақсатында, жеке мүдделері мен қоғамдық қажеттіктерді ескере отырып, мемлекеттік органдарға жүгінуімен қатысты туындайды. Қазақстан Республикасында жұмыска орналастыру жөніндегі органдар жүйесінің болуы азаматтардың еңбекке қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Әсіресе, азаматтар жұмыссыз қалған жағдайда жұмыс іздеуге немесе өздерінің жаңа мамандығы бойынша кәсіби дайындықтан өтуге қатысты қиындықтарға ұшыраған кезде олардың рөлі ерекше. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, жұмыс іздеуге қатысты жәрдемді көп жағдайда әйелдер, оқу мекемелерін жаңадан тәмамдаған жастар, жұмыстан қысқартылған қызметкерлер қажет етеді. Жалпы алғанда жұмысқа орналасуға қатысты қатынастар еңбек қатынастарының алдында жүреді. Еүл ретте жұмысқа орналастыру жөніндегі органдар кадрларды қажет ететін ұйымдар мен белгілі бір мамандық, біліктілік, лауазым бойынша жұмыска орналасуды қалайтын азаматтардың арасында делдалдық функцияларды атқарады. Ең басты міндетті - жұмысқа орналастыруды - шешу үшін халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік қызмет органдары аумақтардағы және нақты ұйымдардағы бос жұмыс орындары мен қызмет туралы мәліметтер жинағына ие болады;
қадағалау және бақылау органдарының жұмыс берушімен еңбек заңдарын және енбекті қорғауды сақтау мәселесіне қатысты қатынастары. Бұл қатынастар құзыретті органдардың ұйымдарда еңбекті қорғау жөніндегі заңшығарушылық және өзге де нормативтік актілердің және еңбек туралы заңдардың, қауіпсіздік техникасының және еңбектің өзге де қауіпсіз жағдайларының сақталуына қадағалау жасау қызметі барысында туындайды. Мысалы, мұндай органдардың қатарынан санитарлық эпидемиологиялық қызметті, өрт инспекциясын және т.б. атауға болады. Еңбек заңдарының сақталуына жалпы қадағалауды прокуратура органдары жүзеге асырады. Еңбекті қорғауға және еңбек заңдарының сақталуына қадағалауды жүзеге асыру процесінде бұл органдар ұйымдармен, кәсіпорындармен құқықтық қатынастарға түседі. Бұл қатынастар өз бетімен пайда бола бермейді, олар еңбекті қорғау және қызметкерлердің құқықтарын қорғау қажеттігіне байланысты туындайды. Сондықтан, аталған қорғаушылық қатыңастар қосымша санатқа жатады. Алайда, бұл қатынастар кәсіпорынның жұмысы басталмай тұрып татуындауы мүмкін (мысалы, ұйымды ұйымдастыру және қайта өңдеу кезеңінде еңбекті қорғауға алдын ала қадағалау жасау);
өндірісте кадрларды дайындау немесе біліктілікті көтеруге қатысты қатынастар.
Бұл қатынастар азаматтардың жеке, бригадалық немесе курстық білім алу кезінде жұмыс мамандықтарын алуымен қатысты туындайды. Әдетте мұндай білім алмастан бұрын олар дербес жұмыс істеумен айналысады.
Бұл қатынастардың мазмұнын жай еңбектің өзі емес, белгілі бір мамандыққа және біліктілікке оқыту құрайды. Олардың мақсатты бағыттылығы өндірістегі кәсіби білім алу арқылы азаматтарды білікті қызметкерлер ретінде дайындауды қамтамасыз етуден көрініс табады.
Кәсіби дайындыққа қатысты қатынастардың туындауы азаматтардың ұйыммен шарт жасасуымен байланысты. Бұл шарт арқылы тараптар өздеріне кәсіби білім алуға қатысты өзара міндеттемелерді қабылдайды. Кадрларды кәсіби дайындауга қатысты қатынастардың ұзақтығы белгілі бір мерзіммен шектеледі. Оқуды нәтижелі аяқтаған сайын азаматтар біліктілік емтихандарын тапсырады. Оларға тиісті мамандық пен біліктілік беріледі, бұдан соң жұмыс берушінің бұйрығымен немесе өкімімен олар дербес жұмысқа алынады және еңбек қатынастарының толық құқылы қатысушынарына айналады;
6. жеке немесе ұжымдық келіспеушіліктерден туындайтын еңбек дауларын шешуге қатысты қатынастар. Бұлар қызметкерлердің еңбек жағдайларын және еңбек заңдарының нормаларын белгілеу мәселелеріне қатысты реттелмеген келіспеушіліктерді еңбек дауларын қарайтын органдардың шешуімен байланысты туындайды. Бұл қатынастардың қатысушылары болып бір жағынан қызметкер -жұмыс беруші, еңбек ұжымы - жұмыс беруші табылса, екінші жағынан - еңбек дауларын қарау жөніндегі орган табылады. Бұл қатынастар іс жүргізушілік сипатқа ие, себебі олар еңбек дауын шешудің материалдық жағына емес, оны шешудің процедурасына қатысты болады.
Аталған қатынастардың барлығы еңбек құқығының пәні болып табылады. Ал қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек құқығының басты пәні бола отырып, өзімен тығыз байланысты өзге де қатынастардың туындауына әсер етеді. Бұл қатынастардың кейбіреулері еңбек қатынастарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін, нормалары осы Заңның нормаларынан төмен бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттардың осы Заңнынң және енбек туралы өзге де нормативтік құқықтық актілердің алдында артықшылығы бар және халықаралық шарт бойынша оны қолдану Қазақстан Республикасының заңы шығарылуы талап етілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адамның және азаматтың маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заңында бұл заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (ҚР Конституциясының 24-бабы).
ҚР Еңбек туралы заңында осы заңның Қазақстан Республикасындағы азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқық, ең алдымен, әрбір адамның өзінің жұмыс күшін (немесе еңбекке қабілетін) өзі дербес жұмсауынан, мүдделеріне, кәсіби дайындығына, өзінің мүмкіндіктері мен қалауына қарай кәсіп түрі мен қызмет түрін еркін таңдау құқығынан көрініс табады. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы кез келген нысандағы ұйымдарда жалданбалы жұмыс істеуге, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, мемлекеттік, әскери немесе кез келген өзге де қызметпен айналысуға, заңды тұлғаны құрмастан жеке еңбек қызметімен айналысуға немесе ешқандай еңбек қызметімен айналыспауға құқылы.
ҚР Конституциясының және ҚР Еңбек туралы заңының бұл ережелері Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Еңбек құқығының пәні. Еңбек құқығын оқу пәні және құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын, еңбек және құқық сөздерінің түп-төркініне көз жүгірткен жөн болар.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса, онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына айналады. Бірақ, Қарулы Күштерде, ішкі істер органдарында, шеқаралық әскерде, ішкі және сыртқы барлауда әскери міндетін өткеру еңбек құқығының пәніне жатпайды, олар әкімшілік құқықтың пәнін құрайды. Аталған органдардағы қызмет қарапайым жұмыс пен еңбек қатынастарының шеңберінен шығып кетеді. Бұл қызмет мемлекеттің қорғаныс функциясын орындаумен байланысты. Сонымен, еңбек құқығының пәні болып тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдістегі еңбек қатынастары және олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар да табылады.
ҚР Еңбек туралы заңының 5-бабының 1 -тармағы
Жұмыс беруші мсн қызметкердің арасындағы еңбек қатынастары нормативтік құқықтық актілермен, еңбек туралы заңдарға сәйкес жасалған жеке еңбск, ұжымдық шарттармен реттеледі.
Еңбек құқығының пәнін құрайтын барлық қатынастарды қарастырып өтелік:
1. Негізгі қатынастар - жұмыс берушінің (ұйым, жеке кәсіпкер) қызметкердің еңбекке қабілетін (оның жұмыс күшін, білімін, дағдыларын және т.б.) пайдалануымен байланысты еңбек қатынастары шарттық және ақылы негізде жүзеге асырылады. Қызметкер өз еңбегі үшін алдын-ала белгіленген нормалар (тарифтер) бойынша жалақы не ұйым табысының белігін алады, ал жұмыс беруші өзіне қажетті еңбек өнімін алады. Еңбек қатынастарына қызметкер және жұмыс беруші өз еркі бойынша қатысады. Еңбек құқығы қатынастарын қызметкердің жұмыс берушімен еңбек жағдайларын пайдалану жөніндегі заңды байланысы (қызметкер өз жұмысын мұқият орындауға, ал жұмыс беруші оған жалақыны жүйелі түрде төлеуге міндетті) құрайды.
Еңбек қатынастары келесі ерекше белгілерімен сипатталады:
а) еңбек үрдісінде туындайды және дамиды. Қызметкер өзіне жүктелген белгілі бір еңбек функциясын орындайды. Ал бұл функция тұрақты сипатқа ие және соңғы нәтижемен аяқталмайды, яғни, еңбек қатынастары —бұл ұзақ уақытқа созылатын қатынастар. Өзге құқықтық қатынастарда, мысалы, еңбекпен байланысты азаматтық құқықтық қатынастарда орындаушыға нақты бір тапсырма беріледі, ол бұл тапсырманы орындаған соң барлық міндеттемелер де тоқтатылады, яғни, құқықтық қатынастар тәмамдалады;
ә) еңбек қатынастары - бұл нәтижесінде жұмыс беруші еңбек өнімін, ал қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі бір ақы алатын ақылы қатынастар;
б) еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады, яғни,
еңбек және еңбек қатынастары мәжбүрлі түрде жүзеге асырылмайды,
ал қызметкер мен жұмыс беруші өз қалаулары бойынша серіктерді, еңбек жағдайын және т.б. тандай алады. Еңбекті таңдау кезіндегі ерік білдіруге дәлел ретінде қызметкердің жұмысқа тұрардағы өтінішті өз қолымен толтыратынын және жұмыс берушінің осы өтінішке қол қоя отырып, қызметкерді қызметке алу туралы еркін білдіруін келтіруге болады;
в) қызметкердің еңбек тәртібіне бағына отырып еңбек ұжымына косылуын білдіреді. Бұл дегеніміз, еңбек белгілі бір ішкі еңбек тәртібі жағдайында жүргізіледі. Ішкі еңбек тәртібінің ережелерінде еңбек ұжымы мүшелерінің бірлескен қызметінің жағдайлары және тәртібі белгіленеді. Ішкі еңбек тәртібінің өзіне тән элементі болып қызметкердің еңбек қызметі үрдісінде жұмыс берушінің, тікелей басшылықтың өкіміне бағынуы табылады. Бұл элемент еңбекпен байланысты өзге қоғамдық қатынастарда көрініс таппайды. Бұл кезде
орындаушы еңбек режиміне бағынуға емес, өнімді уақтылы және сапалы дайындауға міндетті. Мысалы, қысқа мерзімді жалдау шарты бойынша адвокат, аспаз немесе құрылысшы жұмысқа тартылған кезде жұмысты орындаушының өзі немесе оның бригадасы істей ме, олар жұмыс уақытында әлде түнде жұмыс істей ме және осы сияқты жағдайлар жұмыс беруші үшін аса маңызды емес, оны толғандыратын басты мәселе - жұмыстың уақтылы және сапалы орындалуы;
г) еңбек қатынастары ерекше заңды фактпен - еңбек шартымен,
келісіммен, лауазымға сайлау туралы актімен байланысты;
д) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа
тікелей қатысудың қажеттігімен байланысты;
е) жұмысқа іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек
құқығы қатынастарында жұмысқа қабылдау бұйрыкпен рәсімделеді
және қызметкерді кәсіпорынның штатына тұрақты, уақытша немесе
маусымдық жұмыска алумен жүзеге асырылады. Еңбекпен байланысты өзге де қатынастарда жұмысты орындаушы штатқа алынбайды. Мұндай жағдайда тапсырыс беруші үшін еңбек үрдісіне қарағанда еңбектің нәтижесі маңыздырақ болады;
ж) қызметкерге оны жұмыстан босату жөнінде бұйрық жарияланған және оның колына еңбек кітапшасы берілген кезде тоқтатылады.
2. Еңбек құқығы еңбек қатынастарымен қатар осы қатынастардан туындайтын және олармен тығыз байланысты қатынастарды да реттейді. Олар:
еңбек ұжымының жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы еңбек-әлеуметтік сауалдар бойынша қатынастары. Олар негізінен өндірісті ұйымдастыру және ұжымды басқарумен байланысты, сонымен қатар, нақты ұйымдағы еңбек жағдайына, қызметкерлерге жағдай жасаудың материалдық-тұрмыстық және мәдени нысандарын жақсартуға, ұйымның қорын ұтымды пайдалануға, еңбекті нормалауға және қызметкерлердің ұжымдық және жеке мүдделерін көздейтін өзгеде мәселелерге байланысты болады. Бұл еңбек қатынастары жеке және ұжымдық еңбек шарттарының негізінде туындайды. Осы шараттар тараптардың арасында белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруға қатысты өзара міндеттемелерінің туындауына да негіз болын табылады. Бұл қатынастар еңбек құқығының басты пәні - еңбек қатынастарына қатысты қызметтік рөлді атқарады және еңбек қатынастарын ұйымдастыруға, оларды нақты бір қоғамдық еңбек кооперациясының шеңберінде басқаруға бағытталған;
кәсіподақ орғанының қызметкерлердің мүдделерін қорғау, еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік кепілдіктер мәселелері бойынша жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы қатынастары;
азаматтарды, жұмысқа орналастыруға және жұмыс іздеп жүрген азаматтарды жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге қатысты қатынастар. Бұл қатынастар азаматтардың өздерінің қабілетіне және кәсіби дайындығына сай жұмыс табу мақсатында, жеке мүдделері мен қоғамдық қажеттіктерді ескере отырып, мемлекеттік органдарға жүгінуімен қатысты туындайды. Қазақстан Республикасында жұмыска орналастыру жөніндегі органдар жүйесінің болуы азаматтардың еңбекке қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Әсіресе, азаматтар жұмыссыз қалған жағдайда жұмыс іздеуге немесе өздерінің жаңа мамандығы бойынша кәсіби дайындықтан өтуге қатысты қиындықтарға ұшыраған кезде олардың рөлі ерекше. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, жұмыс іздеуге қатысты жәрдемді көп жағдайда әйелдер, оқу мекемелерін жаңадан тәмамдаған жастар, жұмыстан қысқартылған қызметкерлер қажет етеді. Жалпы алғанда жұмысқа орналасуға қатысты қатынастар еңбек қатынастарының алдында жүреді. Еүл ретте жұмысқа орналастыру жөніндегі органдар кадрларды қажет ететін ұйымдар мен белгілі бір мамандық, біліктілік, лауазым бойынша жұмыска орналасуды қалайтын азаматтардың арасында делдалдық функцияларды атқарады. Ең басты міндетті - жұмысқа орналастыруды - шешу үшін халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік қызмет органдары аумақтардағы және нақты ұйымдардағы бос жұмыс орындары мен қызмет туралы мәліметтер жинағына ие болады;
қадағалау және бақылау органдарының жұмыс берушімен еңбек заңдарын және енбекті қорғауды сақтау мәселесіне қатысты қатынастары. Бұл қатынастар құзыретті органдардың ұйымдарда еңбекті қорғау жөніндегі заңшығарушылық және өзге де нормативтік актілердің және еңбек туралы заңдардың, қауіпсіздік техникасының және еңбектің өзге де қауіпсіз жағдайларының сақталуына қадағалау жасау қызметі барысында туындайды. Мысалы, мұндай органдардың қатарынан санитарлық эпидемиологиялық қызметті, өрт инспекциясын және т.б. атауға болады. Еңбек заңдарының сақталуына жалпы қадағалауды прокуратура органдары жүзеге асырады. Еңбекті қорғауға және еңбек заңдарының сақталуына қадағалауды жүзеге асыру процесінде бұл органдар ұйымдармен, кәсіпорындармен құқықтық қатынастарға түседі. Бұл қатынастар өз бетімен пайда бола бермейді, олар еңбекті қорғау және қызметкерлердің құқықтарын қорғау қажеттігіне байланысты туындайды. Сондықтан, аталған қорғаушылық қатыңастар қосымша санатқа жатады. Алайда, бұл қатынастар кәсіпорынның жұмысы басталмай тұрып татуындауы мүмкін (мысалы, ұйымды ұйымдастыру және қайта өңдеу кезеңінде еңбекті қорғауға алдын ала қадағалау жасау);
өндірісте кадрларды дайындау немесе біліктілікті көтеруге қатысты қатынастар.
Бұл қатынастар азаматтардың жеке, бригадалық немесе курстық білім алу кезінде жұмыс мамандықтарын алуымен қатысты туындайды. Әдетте мұндай білім алмастан бұрын олар дербес жұмыс істеумен айналысады.
Бұл қатынастардың мазмұнын жай еңбектің өзі емес, белгілі бір мамандыққа және біліктілікке оқыту құрайды. Олардың мақсатты бағыттылығы өндірістегі кәсіби білім алу арқылы азаматтарды білікті қызметкерлер ретінде дайындауды қамтамасыз етуден көрініс табады.
Кәсіби дайындыққа қатысты қатынастардың туындауы азаматтардың ұйыммен шарт жасасуымен байланысты. Бұл шарт арқылы тараптар өздеріне кәсіби білім алуға қатысты өзара міндеттемелерді қабылдайды. Кадрларды кәсіби дайындауга қатысты қатынастардың ұзақтығы белгілі бір мерзіммен шектеледі. Оқуды нәтижелі аяқтаған сайын азаматтар біліктілік емтихандарын тапсырады. Оларға тиісті мамандық пен біліктілік беріледі, бұдан соң жұмыс берушінің бұйрығымен немесе өкімімен олар дербес жұмысқа алынады және еңбек қатынастарының толық құқылы қатысушынарына айналады;
6. жеке немесе ұжымдық келіспеушіліктерден туындайтын еңбек дауларын шешуге қатысты қатынастар. Бұлар қызметкерлердің еңбек жағдайларын және еңбек заңдарының нормаларын белгілеу мәселелеріне қатысты реттелмеген келіспеушіліктерді еңбек дауларын қарайтын органдардың шешуімен байланысты туындайды. Бұл қатынастардың қатысушылары болып бір жағынан қызметкер -жұмыс беруші, еңбек ұжымы - жұмыс беруші табылса, екінші жағынан - еңбек дауларын қарау жөніндегі орган табылады. Бұл қатынастар іс жүргізушілік сипатқа ие, себебі олар еңбек дауын шешудің материалдық жағына емес, оны шешудің процедурасына қатысты болады.
Аталған қатынастардың барлығы еңбек құқығының пәні болып табылады. Ал қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек құқығының басты пәні бола отырып, өзімен тығыз байланысты өзге де қатынастардың туындауына әсер етеді. Бұл қатынастардың кейбіреулері еңбек қатынастарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz