Жазаның ұғымы
Кіріспе 3
I бөлім. Жазаның ұғымы 7
1.1. Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес
салыстыру 11
1.2. Жаза түрлері 13
1.3. Жазаның мақсаты 51
II Бөлім. Жазаны тағайындау.
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 55
2.2. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар 59
2.3. Қылмыстық жиынтығы бойынша жаза тағайындау 61
2.4. Бірнеше үкімдер бойынша жаза тағайындау 64
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер 69
I бөлім. Жазаның ұғымы 7
1.1. Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес
салыстыру 11
1.2. Жаза түрлері 13
1.3. Жазаның мақсаты 51
II Бөлім. Жазаны тағайындау.
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 55
2.2. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар 59
2.3. Қылмыстық жиынтығы бойынша жаза тағайындау 61
2.4. Бірнеше үкімдер бойынша жаза тағайындау 64
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер 69
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкімге сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекетінің мағынасын және келтірілген немесе келтіруі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығы; жазаның жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда не ғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескерту тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке томағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысы жынек жасын ескерту қажет.
1) ҚР Конституциясы Алматы. Қазақстан баспасы. 1998 жыл. 4 — бет.
2) ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. 2005 жыл 8 шілде.
3) А.Н.Ағыбаев «Қылмыстық құқық» жалпы бөлім Алматы Жеті жарғы баспасы. 2001 жыл.
4) Е.О.Алауханов "Жаза" Практикалық оку құралы. Алматы, Өркениет. 1999ж. 156-6.
5) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1998-1999 ж. қаулылырының жинағы. Алматы. Аян - Әдет. 1999 жыл. 26 — бет.
6) Е.О.Алауханов, С.М.Рахметов, Т.А.Бапанов - "ҚР Қылмыстық кодексіне түсініктеме" Алматы. 2001жыл.
7) Л.Ерінбетова. Заң журналы. N5 / 2002 жыл. 70 — бет.
8) ҚР Жоғарғы Сотының Жаршысы 1993 ж. №6
9) Қ.Р. "Қылмыстық Атқару кодексі". Алматы. Жеті жарғы. 2004 ж. 8-бет.
10) "Қылмыстық Атқару құқығы". И.Рогов, Қ.Сқақов. Алматы, Жеті жарғы. 2003 ж. 43-бет.
11) Шартты түрде сотталғандарды бақылауды жүзеге асыру туралы ереже. Алматы 2001 Дәнекер баспасы.
12) Е.Оңғарбаев, А.Смагулов. ҚР Қылмыстық құқық оқулық Қаралауы Болашақ-Баспа 2005 ж.
13) ҚР Конституциясына ғылыми құқықтық түсініктеме. Алматы Жеті жарғы баспасы .1999 жыл. 63 — бет.
14) ҚР Жоғарғы Сотының Жаршысы 1993 ж. №8 Алматы
15) Қазақстан 2030. Н.Ә.Назарбаев. Білім баспасы. 1997 жыл.
16) Егеменді Қазақстан 30 — наурыз. 2002 жыл.
17) Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы. 2- том.Қазақ ССР-ның Ғылым Академиясының баспасы. 1961 жыл. 476 — бет.
18) Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы. 2-том. Қазақ ССР-ның Ғылым Академиясының баспасы. 1961 жыл. 274 — бет.
19) Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев. Алматы Жеті жарғы баспасы. 1998 жыл. 194 — бет.
20) М.И.Якубович. "О правовой природе условного осуждения." Москва. 1946 г. стр-77.
21) "Советское уголовное право." Общая часть. Москва. 1952 г. стр -
384.
22) "Условное осуждение и условно — досрочное освобождение." Н.Ф.Саввин, М.А. Ефимов. Моква. 1963 г. стр — 6.
23) "Применение судами условного осуждения." В.А.Ломако. Харьков. 1976 г. стр - 27.
24) Ю.М. Ткачевский. " Освобождение от отбывания наказания." Москва. 1979 г. стр — 20.
25) "Условное осуждение в советское уголовном праве. К.Кадари. г.Таллин. 1996 г. стр — 193.
26) "О юридической природе условного осуждения и участие общественности о перевоспитаний условно осужденных. Д.В.Ривман. 1965 г. стр- 145.
27) "Юридической природе условного осуждения." Ю.М.Ткачевский. Москва. 1999 г.стр — 33.
28) Е.О. Алауханов "Жаза" Практикалық оқу құралы. Алматы, Өркениет. 1999ж. 37-6.
29) "Юридической природе условного осуждения." Ю.М.Ткачевский. Москва. 1999 г.стр — 36.
30) "Условное осуждение и механизмы его обеспечения. А.Н.Кондалов. 1999 г. стр- 102.
31) "Лениндік жинақ-13" г.Москва. 1956г. — стр 85.
32) Шаргородский М.Д. "Наказание по Советскому уголовному праву." г.Москва 1958 г. Стр 156 —157.
33) Заң ғылымына кандидаттық дисертация. Мергенбаев Е. Түркістан қаласы. 2001 жыл. 66 — бет.
34) ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. 2003 жыл 1 қаңтар.
35) Музеник А.К Уткин В.А. Филимонов О.В. "Условное осуждение и острочки исполнения пригавора." г.Томск. 1990 г. стр - 23.
36) "Рефлексы головного мозга" И.Сеченов. Москва. 1961г стр-66.
37) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1998-1999 ж. қаулылырының жинағы. Алматы. Аян - Әдет. 1999 жыл. 26 — бет.
38) Түркістан қалалық сот архиві. Түркістан қаласы. 2003-жыл.
39) Музеник А.К Уткин В,А. Филимонов О.В. "Условное осуждение и острочки исполнения пригавора". г.Томск. 1990 г. стр - 23.
40) "Применение условного осуждения". В.А.Ломако. Харьков. 1976 г. стр - 27.
41) А.В Наумов "Уголовное право" Общая част. Москва 1996 г. стр-149.
42) Бабаев М.М."Индивидуальизация наказания несовершеннолетних." Москва.1968 г. Стр 26 — 30.
43) Ағыбаев А.Н. " Қылмыстық құқық." /Жалпы бөлім/ Алматы. Жеті жарғы. 2001 жыл. 92 - 93 беттер.
44) Ломако В.А. "Применение условного осуждения." Харьков. 1976 г. стр — 40.
45) "Қылмыстық Атқару құқығы." Нормативті құқықтық актілер жинағы Қ.Р ІІМ-ң 1999ж. 18 ақпандағы №89 бұйрығымен бекітілген "Шартты түрде сотталғандары бақылауды жүзеге асыру туралы ереже." А. Дәнекер баспасы. 2004 ж. (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
2) ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. 2005 жыл 8 шілде.
3) А.Н.Ағыбаев «Қылмыстық құқық» жалпы бөлім Алматы Жеті жарғы баспасы. 2001 жыл.
4) Е.О.Алауханов "Жаза" Практикалық оку құралы. Алматы, Өркениет. 1999ж. 156-6.
5) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1998-1999 ж. қаулылырының жинағы. Алматы. Аян - Әдет. 1999 жыл. 26 — бет.
6) Е.О.Алауханов, С.М.Рахметов, Т.А.Бапанов - "ҚР Қылмыстық кодексіне түсініктеме" Алматы. 2001жыл.
7) Л.Ерінбетова. Заң журналы. N5 / 2002 жыл. 70 — бет.
8) ҚР Жоғарғы Сотының Жаршысы 1993 ж. №6
9) Қ.Р. "Қылмыстық Атқару кодексі". Алматы. Жеті жарғы. 2004 ж. 8-бет.
10) "Қылмыстық Атқару құқығы". И.Рогов, Қ.Сқақов. Алматы, Жеті жарғы. 2003 ж. 43-бет.
11) Шартты түрде сотталғандарды бақылауды жүзеге асыру туралы ереже. Алматы 2001 Дәнекер баспасы.
12) Е.Оңғарбаев, А.Смагулов. ҚР Қылмыстық құқық оқулық Қаралауы Болашақ-Баспа 2005 ж.
13) ҚР Конституциясына ғылыми құқықтық түсініктеме. Алматы Жеті жарғы баспасы .1999 жыл. 63 — бет.
14) ҚР Жоғарғы Сотының Жаршысы 1993 ж. №8 Алматы
15) Қазақстан 2030. Н.Ә.Назарбаев. Білім баспасы. 1997 жыл.
16) Егеменді Қазақстан 30 — наурыз. 2002 жыл.
17) Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы. 2- том.Қазақ ССР-ның Ғылым Академиясының баспасы. 1961 жыл. 476 — бет.
18) Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы. 2-том. Қазақ ССР-ның Ғылым Академиясының баспасы. 1961 жыл. 274 — бет.
19) Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев. Алматы Жеті жарғы баспасы. 1998 жыл. 194 — бет.
20) М.И.Якубович. "О правовой природе условного осуждения." Москва. 1946 г. стр-77.
21) "Советское уголовное право." Общая часть. Москва. 1952 г. стр -
384.
22) "Условное осуждение и условно — досрочное освобождение." Н.Ф.Саввин, М.А. Ефимов. Моква. 1963 г. стр — 6.
23) "Применение судами условного осуждения." В.А.Ломако. Харьков. 1976 г. стр - 27.
24) Ю.М. Ткачевский. " Освобождение от отбывания наказания." Москва. 1979 г. стр — 20.
25) "Условное осуждение в советское уголовном праве. К.Кадари. г.Таллин. 1996 г. стр — 193.
26) "О юридической природе условного осуждения и участие общественности о перевоспитаний условно осужденных. Д.В.Ривман. 1965 г. стр- 145.
27) "Юридической природе условного осуждения." Ю.М.Ткачевский. Москва. 1999 г.стр — 33.
28) Е.О. Алауханов "Жаза" Практикалық оқу құралы. Алматы, Өркениет. 1999ж. 37-6.
29) "Юридической природе условного осуждения." Ю.М.Ткачевский. Москва. 1999 г.стр — 36.
30) "Условное осуждение и механизмы его обеспечения. А.Н.Кондалов. 1999 г. стр- 102.
31) "Лениндік жинақ-13" г.Москва. 1956г. — стр 85.
32) Шаргородский М.Д. "Наказание по Советскому уголовному праву." г.Москва 1958 г. Стр 156 —157.
33) Заң ғылымына кандидаттық дисертация. Мергенбаев Е. Түркістан қаласы. 2001 жыл. 66 — бет.
34) ҚР Қылмыстық кодексі. Алматы. 2003 жыл 1 қаңтар.
35) Музеник А.К Уткин В.А. Филимонов О.В. "Условное осуждение и острочки исполнения пригавора." г.Томск. 1990 г. стр - 23.
36) "Рефлексы головного мозга" И.Сеченов. Москва. 1961г стр-66.
37) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1998-1999 ж. қаулылырының жинағы. Алматы. Аян - Әдет. 1999 жыл. 26 — бет.
38) Түркістан қалалық сот архиві. Түркістан қаласы. 2003-жыл.
39) Музеник А.К Уткин В,А. Филимонов О.В. "Условное осуждение и острочки исполнения пригавора". г.Томск. 1990 г. стр - 23.
40) "Применение условного осуждения". В.А.Ломако. Харьков. 1976 г. стр - 27.
41) А.В Наумов "Уголовное право" Общая част. Москва 1996 г. стр-149.
42) Бабаев М.М."Индивидуальизация наказания несовершеннолетних." Москва.1968 г. Стр 26 — 30.
43) Ағыбаев А.Н. " Қылмыстық құқық." /Жалпы бөлім/ Алматы. Жеті жарғы. 2001 жыл. 92 - 93 беттер.
44) Ломако В.А. "Применение условного осуждения." Харьков. 1976 г. стр — 40.
45) "Қылмыстық Атқару құқығы." Нормативті құқықтық актілер жинағы Қ.Р ІІМ-ң 1999ж. 18 ақпандағы №89 бұйрығымен бекітілген "Шартты түрде сотталғандары бақылауды жүзеге асыру туралы ереже." А. Дәнекер баспасы. 2004 ж. (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
I бөлім. Жазаның ұғымы
1.1. Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес
салыстыру 11
Жаза түрлері 13
Жазаның мақсаты 51
II Бөлім. Жазаны тағайындау.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 55
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар 59
Қылмыстық жиынтығы бойынша жаза тағайындау 61
Бірнеше үкімдер бойынша жаза тағайындау 64
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер 69
І. Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкімге сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекетінің мағынасын және келтірілген немесе келтіруі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығы; жазаның жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда не ғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескерту тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке томағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысы жынек жасын ескерту қажет.
Жаза-мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конситутциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттық бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады. 1
Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайд, бұл құбылысқа қарсы шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырады. Сонықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылды. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртібтік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады. Біздің елімізде жаңа Қылмыстық Кодекстің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның баптарына түсініктеме беру қажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үші қажет
Қылмыстық Кодексте жазаның жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамдауға алу. Бұл жазаларды қолдану бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас бостандығынан айыру-өлім жазасын қолдауды азайтуға сеп болады. Бас бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт. Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін Қылмыстық Кодекстің 39-бабында көрсетілген жазалардың әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну қажет.
Жаза тағайындау —мемлекеттік органның маңызы да жауапты міндеті, себебі жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаға адамның әрекетіне қорытынды баға беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа әкеп соғады. Мысалы; шектен тыс қатаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза —кек туады. Ал, өте жеңіл жазалаға адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді. [2]
Жаза тағайындағанда сот Қылмыстық Кодекстің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін заңдылықты, қылмыстық қадағалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау т.б. басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот Қылмыстық Кодекстің 38-бабында белгіленге жазалардың мақсатын негізге алады.
II. Негізгі бөлім
а. Жазаның ұғымы.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі.
Біріншіден, қылмыстық шара - мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық Кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза тағайындалады. Тек жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық Кодекстің 38-бабында "жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы" делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік органдар мен лауазымды органдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адам салықтан бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану —тек қана соттың құзіреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілге тәртіппен сотталған адамды жазада босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазада босату емесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттық міндеті болып табылады. Бұлда қылмыстық жазаның шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан —ашық тағайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан -ашық түрде белгіленеді. Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазада ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.[3]
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде кылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілге нақты кылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда '"адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті",-делінген. Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізген немесе істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің істеген кылмысының қоғамға қауіпті мәні жайылса немесе оның өзі қоғамға енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға 68-бап болады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі
азаматтық, әкімшілік немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады 2. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстық ауырлығына, кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс әрекетті істеудегі мінез құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тиым салуы, мүмкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда кінәлігет заңда көрсетілген негізде ерекше жаза өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады. [4]
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі құқылық зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянда көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін калонияның түрін белгілеу үшін маңызды жаза дегеніміз —сот арқылы мемлекет қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараы қолдану болып табылады. Қылмыстық жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан айырмашылығы мынадай:
біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья тағайындайды.
Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндай да құқылық зардап болмайды.
Жазаға тән ерекшелік —міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау - дегеіміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау силаты. Олар күш көрсету, моральдық, материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның отбасымен, дос туыстарымен байланысы үзіледі.
II. а Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес салыстыру
Қазақ ССР-нің Қылмыстық
Кодексі.
20-бап- жазаның мақсаттары.
-бап. Жазаның түрлері.
-бап. Ерекше Жазалау
шарасы - өлім жазасы.
23-1бап Аса қауіпті
рецидивист.
-бап. Жер аудару және елден
шығарып жібеу.
-бап. Бас бостандығынан
айырмайтын түзету жұмыстары.
27-бап. Қызметтен босату.
29-бап. Қоғам алдыда бетіне
басу.
30-1бап. Еңбекпен тәрбиелеу
профилакториясына жіберу.
33-бап Ата-аналық құқығынан
айыру.
35-бап. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән —жайлар.
36-бап. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар.
38-бап. Бірінеше үкім бойынша жаза тағайындау.
41-бап. Әскери мерзімде
әскерге жазаны өтеуін кейінге
қалдыру.
41-1бап. Үкімнің орындалуын
кейінге қалдыру.
Қазақстан Республикасның
Қылмыстық Кодексі.
-бап. Жаза ұғымы мен оның
мақсаттары.
-бап. Жазаың түрлері.
79-бап: Кәмілетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы.
-бап. Өлім жазасы.
13-бап.3-бөлім. Қылмыстардың қайталануы.
- Сәйкес бап жоқ
43-бап. Түзету Жұмыстары.
—
—
53-бап. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін
мән-жайлар.
54-бап. Қылмыстық жауаптылық
пен жазаны ауырлататын
мән-жайлар.
-бап. Үкімдердің жиынтығы
бойынша жаза тағайындау.
-бап.Жүкті әйелдердің және
балалары бар әйелдердің жазаны
өтеуін кейінге қалдыру.
74-бап. Төтенше мән жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру.
II. б. Жазаның түрлері.
Жазалар жүйесінің ұғымы және маңызы. Жазалар жүйесі дегеніміз —ауырлығы ескеріліп белгілі-бір ретпен орналасқан, толық берілген және сот үшін міндетті болып табылатын, қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодекстінде жазалар жүйесі 39—баптың 1—бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар. Оның методологиялық маңызы сол —әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол—онда жазаның түрлері бір жүйемен ең жеңілінен бастап ауырына қарай берілген, соның нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірбиесін, қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де ұтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда —ол арқылы қай жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз. Бұл тек жаза тағайындалғада ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек ҚК-тің 71-бабы.[5]
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер арасынан сот ең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша кауіпті емес қылмыс жасаған адамдарга қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оның жасаған қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі.
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар-ожданы жазаның обьектісі, ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру, масқаралау —жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда қылмыскер әруақытта мемлекет атынан айыпталады. Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахроним деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді. Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, саа жағынан да әлі дайын емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді. Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа, сол қоғамның идеология мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тиіс. Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың аса қатаң түрлері қолданылды —ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жарақаттаудың жетік түрлері болды жазаны қатайтуды қажет етті, аса қатаң жазалау кейінгі федолизмге тән әрекет еді.
1532-жылы қабылданған Карл У-нің қылмыстық жинағы "Каролина" сол кезеңді дәлірек сипаттайтын заң актісі.
Басқа елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс кеткен жоқ . Ф. Энгельс былай деп жазды: "Ағылшындардың қылмыстық заңының Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап, кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп тараған түрі болды"ЗІб]
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат —"зиянкес" адамның көзін жою емесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны -үрейлендіру мен қатыгездік. Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті. Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек, екіншіден қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді айтты. Қазіргі тарихи кезең жағдайды жаза мен түзетуге болмайтындығын көрсетіп отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде. Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес, сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестегі маңызды да және әзірше қажетті құрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты құрал емес, тек қосымша ғана деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын адамгершілікпен, адамға деген қамқорлықтан барып анықтамауға тиіс. Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып, бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойы, көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез құлқын өзгертуге болатындығын мойындау керек.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде бұл принциптер ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы алып тастаған. Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмұны да өзгерген. Әскери және арнайы атақтан айырудың орына—арнайы әскери және құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарына жіберудің орнына—түзеу жұмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза тәртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза деп көрсетілмеген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар бар: айыппұл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналасу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы; арнаулы, әскери немесе құрметті атағына, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, биліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу. Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық Кодекстен жазаның мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен босату, еңбекпе тәрбиелеу прафилакториясына жіберу, ата-ана құқынан айыру. Мұның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық Кодексте бар болатын.
Бұрын кәмілетке толмағандарға тағайындалатын жазала түрінің арнайы тізімі қарастырылмаған, ал қазір Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл салу; белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; қамау; бас бостандығынан айыру.
Жаңа Қылмыстық Кодексте жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар жеңілдеу жазадан бастап қатаң жазаға қарай тізілген. Бұл қылмыстық заң принципімен сәйкестігін табады —қылмыскерді жазалағанда жазалау құралдары үнемді пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. Қазақстан Республикасы Конституциясының 17- бабында былай делінген: "І.Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды 2.Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға болмайды". Сонымен қатар, кәмілетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге, емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған. Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі беілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.[7]
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және ауырлығы жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділдігін, лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға, жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге жағдай жасалады.
Осы күшіндегі Қылмыстық Кодекс бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден онын озық, алдынғы қатардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықтан оған жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек. Сонымен қатар, жаңа Қылмыстық Кодекстердегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Біздің пікірімізше, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі ретінде жүйесіне кіргізілмегендігі —қателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар, себебі бас бостандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы бас бостадығынан айыру —мерзімсіз жаза. Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі.
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері 3 топқа бөлінеді: негізгі, қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла алады.
Жазаларды негізгі және қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану жазаны жеке даралау принципін жүзеге асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді. [8]
І. Негізгі жазалар.
Жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек тағайындалатын жазалар жатады, олармен басқаларды толықтыруға болмайды, жазаның негізгі мақсаттарын орындау осылармен байланыстырылған. Қылмыстық Кодекстің 39 —бабына сәйкес, жазаның мұндай негізгі түрлеріне мыналар жатады: қоғамдық жұмыстарға тарту; әскери қызмет бойыша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы; Қылмыс жасаған адамға Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі нормалар санкциясында белгілеген негізгі жазалардың біреуі ғана қолданылады. Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен бірге бірге санкцияда қаастырылғанмен, оларды бір-біріне толықтыру ретінде тағайындауға болмайды.
Қоғамдық жұмыстарға тарту.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді. Қоғамдық жұмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі белгіленген жазаның жаңа түрі болып табылады, ол Қазақ ССР-ның бұрынғы қылмыстық заңында жоқ еді. Қоғамдық жұмыстар Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімнің баптарында 64 санкцияда бар, ол 10, 14% құрайды. 1997 жылғы 16 шілдедегі "Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексін күшіне енгізу туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес, жазаның осы түрін реттейтін міндеттеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық - орындаушылық кодексі күшіне енгеннен кейін, жазаның бұл түрін орындау үшін қажетті жағдайдың тууына орай.
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді, олар жазаны орындаушы органға - қылмыстық орындаушы инспекцияға мұндай жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Инспекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық жұмыстарды өздері тұрған жерде жасайды. [9]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің айыпкер сотталған бабының снкциясында қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар жазаның негізгі түрі ретінде ғана қолданылады. Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілірек жаза тағайындалса және жазаның өтелмеген бөлігін жұмсақ жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады. Бұл жаза мерзімді жазалар қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейін тағайындауға рұқсат береді. Жазаның бөлшектеп өтейді- демалыс күндері және сотталған адам негізгі жұмысында немесе оқуында болмаса күніне ең көп дегенде 4-сағат, жұмыс күндері —жұмыстан немесе оқудан кейін 2 сағат, сотталғанның келісімімен 4 сағат жұмыс жасалынады. Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам үшін жазаның бұл түрі ауырырақ жазаме алмастырылады.
ҚР ҚАК —нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау дегеніміз: қоғамдық жұмыстардан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай ішінде еңбек тәртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқандай себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Қоғамдық жұмыстарды бас бостандығын шектеумен немесе Қылмыстық Кодекстің 45-және 46 баптарында қарастырылған мезімге қамауға алумен ауыстыру қарастырылған. Ал сотталған адамның қоғамдық жұмыстарда өтеген уақыты оның бас бостандығын шектегенде немесе оны қамағанда есепке алынады. Қоғамдық жұмыстарда болған әрбір сегіз сағат бас бостандығынан айырғанда немесе қамалғанда бір күнге есептелед [10]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 42-бабының 3 —бөлігінде қоғамдық жұмыстар қолданылмайтын адамдар тобы көрсетілген. Қоғамдық жұмыстар мына адамдарға тағайындалмайды: әскери қызметкерлерге; елу жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан асқан ер адамдарға; жүкті әйелдеге, сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдерге; бірінші, екінші топтағы мүгедектерге.
Осы жаза тағайындалған әйел жүкті болып қалса, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекстің 72-бабына сәйкес жазаны өтеуді кейінге қалдыру қолданылуы мүмкін.
Жазаны өтеу барысында сотталған адам бірінші немесе екінші топтағы мүгедек деп танылса, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 73-бабының 2-бөлігіне сәйкес ол адам бұл жазаны өтеуден босатылуы мүмкін немесе бұл жаза басқа жеңілірек түрмен ауыстырылуы мүмкін, себебі оның денсаулық жағдайы жазаны бұл түрін ары карай өтеуді көтермейді.
Қоғамдық жұмыстар қызметте тұрақты болуына байланысты әскери қызметкерлердің барлық категорияларына да қолданылмайды, ал Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексте бұл жаза шақыру арқылы қызмет өтеп жатқан әскери қызметкерлерге ғана тағайындалмайды.
Кәмілетке толмаған адамға тағайындалған қоғамдық жұмыстарға оқуда немесе негізгі жұмыс уакытынан кейін жасы толмаған атқар алатын ақысыз қоғамдық пайдалы жұмыстар жатады. Кәмілетке толмағандардың қоғамдық жұмыстарының мерзімін есептеу біршама басқа. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 79- бабының 4- бөлігіне сәйкес қоғамдық жұмыс оларға қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Жазаны өтеу сотталған адамның жасына қарай анықталады: он алты жасқа дейінгілер үшін күніне екі сағаттан артпауы тиіс; он алтыдан он сегіз жасқа дейінгіле үшін-күніне үш сағат. [11]
Түзеу жұмыстары. Түзеу жұмыстарының мазмұны сонда сотталған адам жазасын өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін ұстап тұрады. Бұл жазалау шарасы қылмыстық қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік принциптерінің бір көрінісі.. Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бірақ қоғамнан оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексіне Түсініктеменің авторларының анықтамасы бойынша "түзеу жұмыстары мемлекет таққан кінәні мойындап сотталғанның көңіл-күйіне ықпал жасайды; сотталғаннын жұмыс орнын ауыстыруына, көптеген қызметте кәсібі мансапқа ие болу мүмкіндігіне мемлекеттік қызмет, банк қызметі, білім беру саласы, т.б. шектеу жасайды; мүліктік жағдайына әсер етеді, нақты айлығы азаяды. Сонымен қатар түзеу жұмыстары жаза түрі ретінде жалпы үнемді болып табылады, сотталғанның ортамен әлеуметтік оң байланысын үзбейді".
Түзеу жұмыстары - жазаның ең көп таралған түрлерінің бірі. Ол Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлім нормаларының 155 санкциясында бар, бұл —, 5%. Сот практикасында түзеу жұмыстарын тағайындаудың басқа жазалау шараларының арасындағы үлесі едәуір. Бірақ жазаның бұл түрін бүдан да мән - жайларды ескермеуге болмайды. Оған жұмыссыздықты жатқызуға болады. Жұмыссыз адамға жазаның бұл түрін қолдануға болмайды. Бұл жазаның соңғы кездері аз қолданылуын осы жағдаймен түсіндіруге болады. Мысалы, 1995 жылы түзеу жұмыстарына 18649 адам сотталса 20, 0%, ал 1996 жылы 10532 адам 12, 4%, сотталға. Түзеу жұмыстарын қолданудағы мақсатқа үш тәсілмен жетуге болады: еңбекке міндетті түрде тарту; еңбек ету және басқа құықтарын біршама шектеу жәе материалдық сипатта ықпал ету —жалақысының бір бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындаудың тәртібі ме шартын қылмыстық —орындаушылық заңдар реттейді. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті бөлімшелеіне —түзеу жұмыстарының қылмыстық —орындаушы инспекциясына жүктеледі. Бұл жазаның ауыртпашылығы тек оның мерзімінде, ал ол —жасалған қылмыстың қоғам үшін қауіптілігіне жәс айыпкердің жеке басына қарай белгіленеді. Түзеу жұмыстарыың мерзімі айлап, жылдап саналады, сол уақыттарда сотталға адам жұмыс істеуі және оның жалақысына ақша ұсталуы тиіс. Кейбір жағдайларда мерзім күнде саналады. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады, оны сотталған адам сот үкіміне сәйкес өзі бұрын негізгі жұмысын атқарып жүрген жерде өтейді. Сотталған адам дәлелді себептерме жұмыс істемеге, бірақ оға жалақы төленге уақыт ауырған, бала —баққан, т.б. өтелген уақыт есебіне кіреді. Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу уақытына жатқызылады. Сотталған адамның жұмыс істеген күндерінің саны жазаның сот белгілеген күнтізбелік мерзіміндегі жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің көрсетілген саы жұмыс істеп өтемесе, ал жұмыс істемеген күндерін жаза мерзіміне жатқызуға заңда белгіленген негіздер болмаса, тиісті жұмыс күндерін толық өтегенше түзеу жұмыстары жалғаса береді. Түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміге мыалар кірмейді: әкімшілік жаза алып қамауда отырған уақыты, егер сотталған адам жазаны өтеп жүрге кезде әкімшіліктік жаза алып, бұлтартпау шарасы ретіде қамауға алынса; мастықтан немесе мастыққа байланысты әрекеттерден ауырып қалған уақыты; сотталған адам нақты жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген басқа барлық жағдайларда. Түзеу жұмыстарын өтеудің мерзімін есептеудің белгіленген тәртібі оны сот белгілеген мерзімнен ертерек өтеу мүмкіндігін қарастырмайды, мұндай жағдай тек сотталғады жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға ұсынғанда ғана болады Қылмыстық Кодекс 70-бабы.
Заң түзеу жұмыстарын сотталған адамның өз жұмыс орнында өтеуін қарастырады, яғни субьект меншіктің кез-келген нысандағы кәсіпорында, мекемеде, ұйымда, өзінің бұрығы жұмыс орнында, сол лауазымды қалады, заң түзеу жұмыстары ретінде ешқандай нақты жұмысты атамайды. Сондықтан да жұмыстың барлығы да түзеу жұмыстарына жатқызылады. Бұл жерде бір мәселе туындайды: адамның сотталуы оның қызметімен, кәсіби айалысатын жұмысымен байланысты болса; немесе жазаның қосымша шарасы ретінде сот белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айырса не істеу керек? Қазақстан Республика жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 24- маусымдағы "Жаза тағайындағанда соттадың заңдылықты сақтауы жөніндегі" —N3 қаулысында "жұмыс орыны бойынша түзеу жұмыстарын тағайындағанда қызметті немесе кәсіби міндетті орындауға байланысты қылмыс жасаған адамдарға жазаның бұл түрін қолдауну бұл жазаның беделін түсіретіндігін соттар ескеруге тиіс" 4 деп атап көрсетілген. Сотталғаның жалақысынан сот үкіметінде көрсетілген мөлшерде мемлекет пайдасына ақша ұстау түзеу жұмыстарының ажырамас бөлігі. Бұл мөлшер бес процент пен жиырма процет аралығында болады. [11]
"Жалақы"—""еңбек ақы" ұғымына заңдарда анықтама берілмеген. Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 24- бабын, Қаз ССР —ның Ет 3 К-нің 75 —бабын талдай отырып еңбек ақыға мынадай анықтама беруге болады. Еңбек ақы-санына және сапасына қарай еңбекке берілетін сыйақы. Түзеу жұмыстарының мерзімі толықтай өтелгенше сотталғанның жалақысынан ақша ұсталып тұрады. Сотталғанның негізгі жұмыс орнындағы жалақысының барлық түрлерінен, салықтар мен басқа төлемдерді шығармай, басқа орындау құжаттары бойынша оның ақша төлейтіндігіне қарамастан ұсталды Қаз ССР Ет ЗК-нің 108 бабы. Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру бойынша берілетін жәрдемақыдан, бір жолғы төлемдерден жұмыстан шығардағы жәрдемақы, іс сапарга берілетін ақша және заңга сәйкес өндірілуге жатпайты төлемдерден ұсталмайды Қаз ССР Ет ЗК —нің 109 бабы. Ұсталған ақша мемлекет кірісіне аударылады. Егер сотталғанның тұрмыс жағдайы нашарласа, сот түзету жұмыстары түріндегі жазаны өтеп жүрген адамнан ұсталатын ақша мөлшерін азайта алады ҚР ҚАК —нің 40-бабының 1-бөлігі. Ұсталатын ақша мөлшерін азайту туралы шешім шығарганда сотталғанның барлық табыстары есепке алынады. Түзеу жұмыстары тек негізгі жаза ретінде қолданылады, егер ол ҚК-тің Ерекше бөліміндегі нормалардың тиісті санкцияларында қарастырылған болса. Сонымен қатар түзеу жұмыстары мына жағдайларда да тағайындалады:
1. Сол жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілдеу жаза тағайындағанда ҚР ҚК-нің 55-бабы; 2. Жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жеңілдеу түріне ауыстырғанда ҚР ҚК-нің 71-бабы;
3. Жазадан әдейі жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса ҚР ҚК —нің 70-бабы;
Түзеу жұмыстары түріндегі жазаы тағайындағанда, сот заңда көзделген жағдайларға сүйеніп, сотталғанға шартты сотталудын қолдана алады Қ ҚК 63-бабы.
Қазақстан Республикасының жоғарғы Сотының пленумы өзінің 1993 жылғы 24-маусымдағы "Жаза тағайындалғандан соттардың заңдылықты сақтауы туралы" № 3 қаулысында '"жазаның бұл түрін дұрыс қолдану үшін елеулі маңызы бар мән-жайларды соттың мұқият аықтауы тиіс, ал сотталушы түзеу жұмыстарын өтей алмайтындай халде болса, онда оған басқа жаза тағайындалуы керек", —деп көрсетілген. Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тізімі заңда нақты көрсетілген, олар:
а. еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; б. тұрақты жұмысы жоқ адамдар; в. өндірістен қол үзіп оқу оқып жүрген адамдар.
Іс жүзінде бұл жаза жүкті әйелдер мен сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдеге де қолданылмайды. Бұл тізімде көрсетілген адамдарға сот түзеу жұмыстарының орнына айыппұл тағайындауы мүмкін, егер ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпталушыға қолданып отырған бабының санкциясында айыппұл түріндегі жаза қарастырылмаған болса, онда айыппұл мөлшері бір ай түзеу жұмыстары үшін заңда белгіленген бір айлық есептеу көрсеткішіне тен болады.[12]
Түзеу жұмыстарына сотталып, үкім шыққаннан кейін ол адам жұмысқа жарамсыз деп мойындалса, оның тұрақты жұмыс орыны болмай шықса немесе өндірістен қол үзіп оқу орнында оқып жүргені анықталса, сот түзеуі жұмыстарын жоғарыда көрсетілген есеп бойынша айыппұлмен алмастыра алады ҚР ҚК —нің 43-бабының 3-бөлігі.
Келісім —шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерлерге түзеу жұмыстарын әскери қызмет бойынша шектеу жазасына ауйстырылады ҚР ҚК —нің 44-бабы. Егер сотталған адам өзінің түзелгенін дәлелдесе, сот оған мадақтау шарасын қолданып, оны түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босата алады. Егер сотталған адам жаза өтеуден әдейі қашқақтаса, түзеу жұмыстарының өтелмеген мерзімін сол мерзімге бас бостандығын шектеуге, қамауға ауға немесе бас бостандығынан айыруға соттың ауыстыра алатындығы заңда қарастырылған. Жазаны өтеуден әдейі қашқақтау дегенімі, түзеу жұмыстарның орындамауын бақылайтын органның жазбаша ескертуінен кейін түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеудің тәртібі ме шартын қайта бұзу немесе қайда жүргені белгісіз болып, тұрған жерінен қашып кету. Жаза өтеудің тәртібі мен шартының бұзғандыққа мыналар жатады: жазбаша ескерту жасалғаннан кейін еш себепсіз қылмыстық -органдаушы инспекцияға келмей қалу, жазбаша ескертуден кейін қылмыстық-орындаушылық заңдарда белгіленген міндеттерді орындамау жұмысқа себепсіз кешігіп келу немесе жұмыс орнына мас болып немесе есірткі токсикалық заттар пайдаланып келу. Кәмілетке толмағандарға түзеу жұмыстарын тағайындауда жасына, мерзіміне және қылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне байланысты ерекшеліктер болады.
1. Үкім шығарылған кезде 16 жасқа толған адамға ғана түзеу жұмыстары тағайындалуы мүмкін.
2. Заңда түзеу жұмыстарының тек ең көп мерзімі көрсетілген —ол бір жылға дейін, ал ең аз мерзімі көрсетілмеген. ҚР ҚК-нің екі ай деп көрсетілген сондықтан да мұны кәмілетке толмағандарға да жатқызуға болады деп санаймыз. Сонымен кәмілетке толмағандар үшін түзеу
жұмыстары екі айдан бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
3. ҚР ҚК-нің 55,63,71- баптарында бекітілген жағдайларымен қоса кәмілетке толмай сотталғандарға бірінші рет кешірім немесе орташа ауйырлықтағы қылмыс жасалғаны үшін тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін, және шартты түрде мерзімінен бұрын басталуды қолдану үшін кәмілетке толмай сотталғанның түзеу жұмыстарын өтеуінің ең аз мерзімі едәуір қысқаруы мүмкін.
Әскери қызмет бойынша шектеу.
Қызмет бойынша шектеу- жазаның ерекше түрі, ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана қолданылады әскери қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4%. Әскери қызмет бойынша шектеудің мәні-көндіру және мәжбүрлеу әдістерін сәтті үйлестіру, яғни бұл әскер қызметкерлер өзінің кәсіби міндетін атқара береді, бірақ сонымен қатар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет бойынша шектеу негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
І.Келісім —шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе шақыру бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке қарсы олар жасаған қылмыс үшін ҚК-нің қолданып отырған баптарының санкцияларында мынадай жаза көзделген болса. Мысалы, "қызметке селхос қарау" деп аталатын ҚК-нің 391- бабы бойынша әскери қызметті екі жылға дейінгі мерзімге шектеу немесе алты айға дейін қамауда ұстау не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.
2.Әскери қызмет бойынша шектеу келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
Әскери қызмет бойыша шектеудің мерзімі, бірінші жағдайда, үш айдан екі жылға дейін қарастырылған, ол мерзім айлар мен жылдар саны бойынша жалпы тәртіппен саналады және әскери қызмет атқарып жүрген кезде өтеледі.
Түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеуге ауыстырғандағы мерзім ҚР ҚК- нің 44-бабында көрсетілмеген. Сондықтан да түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеумен сол мерзімге, яғни екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге ауыстырылады деп санау керек.
Әскери қызмет бойынша шектеу түріндегі жаза төменгі шегінен де төмен болуы мүмкін, яғни үш айдан да аз, не сот, ерекше мән-жайларды ескеріп, әскери қызмет бойынша шектеуде де жұмсақ жаза тағайындай алады, шартты түрде соттайды, жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатады, жазаның өтелмеген бөлігін басқа жеңілдеу түрге ауыстырады, ауруынан байланысты жазадан босатады.
Бұл жазаың мәні-құқыққа әртүрлі сипатта шек келтіру. Ең алдымен, бұл жазаны өтеу кезінде сотталған адамның үлес қаражатынан соттың үкімімен белгіленген, бірақ 20 %-те аспайтын мөлшерде мемлекеттің кірісіне ақша ұсталып қалады. Ақша ұсталатын үлес қаражатына лауазымдық жалақы, әскери атақ үшін үстеме, айсайынғы және басқа үстемелер, басқа да қосымша ақшалай төлемдер кіреді. Сонымен ұсталатын ақшаның ең көп мөлшері заңда белгіленген, ал ең аз мөлшері белгісіз.
Басқа бір шектеу-жазаны өтеу уақытында сотталған адамның лауазымын, әскери атағын көтеруге болмайды.
Үшінші шектеу-жаза мерзімі кезекті әскери атақ беру үшін еңбек сіңірген жылдар мерзіміне есептелмейді.
Сонымен қатар ҚР ҚАК —нің 144-бабына сәйкес, егер әскери қызметкер, сот белгілеген жаза мерзімі өтелмей ҚР заңдарыда көзделген негіздер бойынша әскери қызметтен босаса, қалған бөлікті соттың жеңілірек жазаға алмастыруы мүмкін, не оны жазадан босатуы мүмкін.
Бас бостандығын шектеу.
Бас бостандығын шектеу сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде 1 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I бөлім. Жазаның ұғымы
1.1. Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес
салыстыру 11
Жаза түрлері 13
Жазаның мақсаты 51
II Бөлім. Жазаны тағайындау.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 55
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар 59
Қылмыстық жиынтығы бойынша жаза тағайындау 61
Бірнеше үкімдер бойынша жаза тағайындау 64
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер 69
І. Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, ешкімге сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тің 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекетінің мағынасын және келтірілген немесе келтіруі мүмкін зиянның сипаты мен көлеміне ықпалын; қылмыстар жиынтығы; жазаның жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды сол қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда не ғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау негіздерін ескерту тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған адамдардың жасы кәмелетке томағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға, сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысы жынек жасын ескерту қажет.
Жаза-мемлекет қолындағы маңызды құрал, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқын, бостандығын, заңды мүддесін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конситутциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, адамзаттық бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандықтан қорғайды. Ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты формасы және қылмыскерліктің алдын алу шараларының бірі болып табылады. 1
Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайд, бұл құбылысқа қарсы шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырады. Сонықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылды. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртібтік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады. Біздің елімізде жаңа Қылмыстық Кодекстің қабылдануына байланысты осы маңызды заңның баптарына түсініктеме беру қажеттігі туындап отыр. Ол осы заңның кейбір баптарын дұрыс түсініп, оны іс жүзінде қолдану үші қажет
Қылмыстық Кодексте жазаның жаңа түрлері қарастырылған, олар: қоғамдық жұмысқа тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамдауға алу. Бұл жазаларды қолдану бас бостандығынан айыру сияқты жазалардың азаюына, ал өмір бойы бас бостандығынан айыру-өлім жазасын қолдауды азайтуға сеп болады. Бас бостандығынан айыру жазасының онша тиімді жаза емес екендігін ескерсек, бұл біздің мемлекетіміздің қылмыстық жазаға қатысты саясатындағы дұрыс бағыт. Әртүрлі жазаны дұрыс қолдану үшін Қылмыстық Кодекстің 39-бабында көрсетілген жазалардың әрбір түрінің мазмұнын, негіздемесін және қолдану ретін түсіну қажет.
Жаза тағайындау —мемлекеттік органның маңызы да жауапты міндеті, себебі жаза тағайындау арқылы ғана қылмыс жасаға адамның әрекетіне қорытынды баға беріледі. Жаза тағайындау барысында заң нормалары бұзылса, ол ауыр зардапқа әкеп соғады. Мысалы; шектен тыс қатаң жаза берілсе, сотталған адамда ыза —кек туады. Ал, өте жеңіл жазалаға адам жазаға онша мән бермейді. Бұл екі жағдайда да қылмыс қайта жасалынуы мүмкін, себебі әділқазылық принципі сақталмағандықтан, жаза өз мақсатына жетпейді. [2]
Жаза тағайындағанда сот Қылмыстық Кодекстің 52-62, 80-баптарында қарастырылған жаза тағайындау тәртібін, сондай-ақ қылмыстық заң принциптерін заңдылықты, қылмыстық қадағалау шараларын үнемдеу, жазаны жеке адамға сәйкес даралау т.б. басшылыққа алуға тиіс. Бұл жағдайда сот Қылмыстық Кодекстің 38-бабында белгіленге жазалардың мақсатын негізге алады.
II. Негізгі бөлім
а. Жазаның ұғымы.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі.
Біріншіден, қылмыстық шара - мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық Кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза тағайындалады. Тек жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық Кодекстің 38-бабында "жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы" делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік органдар мен лауазымды органдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адам салықтан бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзірет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану —тек қана соттың құзіреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілге тәртіппен сотталған адамды жазада босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазада босату емесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттық міндеті болып табылады. Бұлда қылмыстық жазаның шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан —ашық тағайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан -ашық түрде белгіленеді. Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазада ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.[3]
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде кылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілге нақты кылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда '"адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті",-делінген. Сондай-ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мынада: егер тергеу жүргізген немесе істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің істеген кылмысының қоғамға қауіпті мәні жайылса немесе оның өзі қоғамға енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс-әрекет жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға 68-бап болады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі
азаматтық, әкімшілік немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады 2. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстық ауырлығына, кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс әрекетті істеудегі мінез құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тиым салуы, мүмкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда кінәлігет заңда көрсетілген негізде ерекше жаза өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады. [4]
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі құқылық зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянда көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін калонияның түрін белгілеу үшін маңызды жаза дегеніміз —сот арқылы мемлекет қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараы қолдану болып табылады. Қылмыстық жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан айырмашылығы мынадай:
біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья тағайындайды.
Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндай да құқылық зардап болмайды.
Жазаға тән ерекшелік —міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау - дегеіміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау силаты. Олар күш көрсету, моральдық, материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда сотталған адамның көптеген құқықтарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның отбасымен, дос туыстарымен байланысы үзіледі.
II. а Жазаны бұрынғы заң бойынша жаңа заңға сәйкес салыстыру
Қазақ ССР-нің Қылмыстық
Кодексі.
20-бап- жазаның мақсаттары.
-бап. Жазаның түрлері.
-бап. Ерекше Жазалау
шарасы - өлім жазасы.
23-1бап Аса қауіпті
рецидивист.
-бап. Жер аудару және елден
шығарып жібеу.
-бап. Бас бостандығынан
айырмайтын түзету жұмыстары.
27-бап. Қызметтен босату.
29-бап. Қоғам алдыда бетіне
басу.
30-1бап. Еңбекпен тәрбиелеу
профилакториясына жіберу.
33-бап Ата-аналық құқығынан
айыру.
35-бап. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән —жайлар.
36-бап. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар.
38-бап. Бірінеше үкім бойынша жаза тағайындау.
41-бап. Әскери мерзімде
әскерге жазаны өтеуін кейінге
қалдыру.
41-1бап. Үкімнің орындалуын
кейінге қалдыру.
Қазақстан Республикасның
Қылмыстық Кодексі.
-бап. Жаза ұғымы мен оның
мақсаттары.
-бап. Жазаың түрлері.
79-бап: Кәмілетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы.
-бап. Өлім жазасы.
13-бап.3-бөлім. Қылмыстардың қайталануы.
- Сәйкес бап жоқ
43-бап. Түзету Жұмыстары.
—
—
53-бап. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін
мән-жайлар.
54-бап. Қылмыстық жауаптылық
пен жазаны ауырлататын
мән-жайлар.
-бап. Үкімдердің жиынтығы
бойынша жаза тағайындау.
-бап.Жүкті әйелдердің және
балалары бар әйелдердің жазаны
өтеуін кейінге қалдыру.
74-бап. Төтенше мән жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру.
II. б. Жазаның түрлері.
Жазалар жүйесінің ұғымы және маңызы. Жазалар жүйесі дегеніміз —ауырлығы ескеріліп белгілі-бір ретпен орналасқан, толық берілген және сот үшін міндетті болып табылатын, қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің тізімі. Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодекстінде жазалар жүйесі 39—баптың 1—бөлігінде орналасқан.
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар. Оның методологиялық маңызы сол —әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол—онда жазаның түрлері бір жүйемен ең жеңілінен бастап ауырына қарай берілген, соның нәтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірбиесін, қоғамдық көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанға ықпал жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де ұтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда —ол арқылы қай жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай аламыз. Бұл тек жаза тағайындалғада ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жұмсақтау түріне ауыстырғанда да керек ҚК-тің 71-бабы.[5]
Жалпы жаза түрлерінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл арқылы сотталғанға ықпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер арасынан сот ең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша кауіпті емес қылмыс жасаған адамдарга қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оның жасаған қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға мүмкіндік береді, алдында тұрған мақсатқа жетуге көмектеседі.
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар-ожданы жазаның обьектісі, ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру, масқаралау —жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда қылмыскер әруақытта мемлекет атынан айыпталады. Қылмыстық жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келді, жауап береді де. Заңдарға бұрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи анахроним деп санар еді, ол жазалар жүрмес еді. Керісінше, егер заңдарға қоғам саяси да, саа жағынан да әлі дайын емес жазаларды енгізсек, олар да жұмыс істемес еді. Қылмыстық заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өміріне, қоғамдық қатынасқа, сол қоғамның идеология мен таптық құрылымына, мемлекет экономикасының ахуалына және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тиіс. Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму деңгейімен байланысына көз жүгіртсек, мынадай заңдылықты байқауға болады: өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қоғамдық тұрмыс та нашар, мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың аса қатаң түрлері қолданылды —ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің, жарақаттаудың жетік түрлері болды жазаны қатайтуды қажет етті, аса қатаң жазалау кейінгі федолизмге тән әрекет еді.
1532-жылы қабылданған Карл У-нің қылмыстық жинағы "Каролина" сол кезеңді дәлірек сипаттайтын заң актісі.
Басқа елдердің заңдары да, одан кейінгі кездері де бұл заңнан алыс кеткен жоқ . Ф. Энгельс былай деп жазды: "Ағылшындардың қылмыстық заңының Европадағы ең қатаң заң екендігін білеміз. 1810 жылдың өзінде ол өзінің қатыгездігі жағынан Каролинадан кем түспеді: отқа жағу, доңғалаққа байлап, кескілеп өлтіру, тірі адамның шек-қарнын ақтару, т.б. жазалаудың көп тараған түрі болды"ЗІб]
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат —"зиянкес" адамның көзін жою емесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің ұраны -үрейлендіру мен қатыгездік. Бірақ, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті. Нәтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да алдыңғы қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның сипатын өзгерту керек, екіншіден қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді айтты. Қазіргі тарихи кезең жағдайды жаза мен түзетуге болмайтындығын көрсетіп отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын іздестіруде. Осыған байланысты мәжбүрлеу және зорлық принципіне емес, сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестегі маңызды да және әзірше қажетті құрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты құрал емес, тек қосымша ғана деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын адамгершілікпен, адамға деген қамқорлықтан барып анықтамауға тиіс. Мәжбүрлеудің қылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып, бірақ ақтық соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамға ықпал жасауға болатындығын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойы, көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез құлқын өзгертуге болатындығын мойындау керек.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде бұл принциптер ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бұрынғы заңмен салыстырғанда едәуір өзгерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы алып тастаған. Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дәлелді. Жазаның кейбір түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмұны да өзгерген. Әскери және арнайы атақтан айырудың орына—арнайы әскери және құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстарына жіберудің орнына—түзеу жұмыстары. Тәртіптік батальонға жіберу түріндегі жаза тәртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза деп көрсетілмеген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде мыналар бар: айыппұл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналасу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы; арнаулы, әскери немесе құрметті атағына, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, биліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу. Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық Кодекстен жазаның мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген нұқсанды жоюды міндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен босату, еңбекпе тәрбиелеу прафилакториясына жіберу, ата-ана құқынан айыру. Мұның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық Кодексте бар болатын.
Бұрын кәмілетке толмағандарға тағайындалатын жазала түрінің арнайы тізімі қарастырылмаған, ал қазір Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл салу; белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; қамау; бас бостандығынан айыру.
Жаңа Қылмыстық Кодексте жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар жеңілдеу жазадан бастап қатаң жазаға қарай тізілген. Бұл қылмыстық заң принципімен сәйкестігін табады —қылмыскерді жазалағанда жазалау құралдары үнемді пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. Қазақстан Республикасы Конституциясының 17- бабында былай делінген: "І.Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды 2.Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, не жазалауға болмайды". Сонымен қатар, кәмілетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге, емшекте баласы бар және жас сәбиі бар әйелдерге жаза қолданылғанда заң бойынша бірқатар шектеулер қарастырылған. Сондықтан да бұл қылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі дәл тізімі беілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.[7]
Жаза түрлері өздерінің мазмұны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және ауырлығы жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нәтижесінде жазаның әділдігін, лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға, жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге жағдай жасалады.
Осы күшіндегі Қылмыстық Кодекс бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, біріншіден онын озық, алдынғы қатардағы принциптер бойынша құрылғанын, сондықтан оған жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғандығын атап өту керек. Сонымен қатар, жаңа Қылмыстық Кодекстердегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Біздің пікірімізше, өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі ретінде жүйесіне кіргізілмегендігі —қателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар, себебі бас бостандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы бас бостадығынан айыру —мерзімсіз жаза. Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі.
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері 3 топқа бөлінеді: негізгі, қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла алады.
Жазаларды негізгі және қосымша деп бөлудің практикалық маңызы зор. Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану жазаны жеке даралау принципін жүзеге асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қай түрі негізгі, қайсысы қосымша екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді. [8]
І. Негізгі жазалар.
Жазаның негізгі түрлеріне тек өзінше бөлек тағайындалатын жазалар жатады, олармен басқаларды толықтыруға болмайды, жазаның негізгі мақсаттарын орындау осылармен байланыстырылған. Қылмыстық Кодекстің 39 —бабына сәйкес, жазаның мұндай негізгі түрлеріне мыналар жатады: қоғамдық жұмыстарға тарту; әскери қызмет бойыша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы; Қылмыс жасаған адамға Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі нормалар санкциясында белгілеген негізгі жазалардың біреуі ғана қолданылады. Мысалы, түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен бірге бірге санкцияда қаастырылғанмен, оларды бір-біріне толықтыру ретінде тағайындауға болмайды.
Қоғамдық жұмыстарға тарту.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 42-бабына сәйкес, қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізгі жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегін қоғамдық пайдалы жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді. Қоғамдық жұмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі белгіленген жазаның жаңа түрі болып табылады, ол Қазақ ССР-ның бұрынғы қылмыстық заңында жоқ еді. Қоғамдық жұмыстар Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімнің баптарында 64 санкцияда бар, ол 10, 14% құрайды. 1997 жылғы 16 шілдедегі "Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексін күшіне енгізу туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес, жазаның осы түрін реттейтін міндеттеу Қазақстан Республикасының Қылмыстық - орындаушылық кодексі күшіне енгеннен кейін, жазаның бұл түрін орындау үшін қажетті жағдайдың тууына орай.
Жоғарыда аталып кеткендей, қоғамдық жұмыстардың түрлерін жергілікті атқарушы органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейді, олар жазаны орындаушы органға - қылмыстық орындаушы инспекцияға мұндай жұмыстардың қажеттігін хабарлайды.
Инспекция сотталғандарды жұмысқа жібереді. Сотталғандар қоғамдық жұмыстарды өздері тұрған жерде жасайды. [9]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің айыпкер сотталған бабының снкциясында қарастырылған болса, қоғамдық жұмыстар жазаның негізгі түрі ретінде ғана қолданылады. Қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілірек жаза тағайындалса және жазаның өтелмеген бөлігін жұмсақ жазамен ауыстырған жағдайда қолданылады. Бұл жаза мерзімді жазалар қатарына жатады. Ол сотталған адам қоғамдық жұмыста болған сағатпен өлшенеді. Заң бұл жазаны алпыс сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейін тағайындауға рұқсат береді. Жазаның бөлшектеп өтейді- демалыс күндері және сотталған адам негізгі жұмысында немесе оқуында болмаса күніне ең көп дегенде 4-сағат, жұмыс күндері —жұмыстан немесе оқудан кейін 2 сағат, сотталғанның келісімімен 4 сағат жұмыс жасалынады. Қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтаған жағдайда сотталған адам үшін жазаның бұл түрі ауырырақ жазаме алмастырылады.
ҚР ҚАК —нің 34-бабына сәйкес қоғамдық жұмыстарды өтеуден әдейі қашқақтау дегеніміз: қоғамдық жұмыстардан қашып сотталғанның тығылып қалуы; бір ай ішінде еңбек тәртібін екі реттен артық бұзуы; бір ай ішінде ешқандай себепсіз қоғамдық жұмыстарға екі реттен артық шықпай қоюы.
Қоғамдық жұмыстарды бас бостандығын шектеумен немесе Қылмыстық Кодекстің 45-және 46 баптарында қарастырылған мезімге қамауға алумен ауыстыру қарастырылған. Ал сотталған адамның қоғамдық жұмыстарда өтеген уақыты оның бас бостандығын шектегенде немесе оны қамағанда есепке алынады. Қоғамдық жұмыстарда болған әрбір сегіз сағат бас бостандығынан айырғанда немесе қамалғанда бір күнге есептелед [10]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 42-бабының 3 —бөлігінде қоғамдық жұмыстар қолданылмайтын адамдар тобы көрсетілген. Қоғамдық жұмыстар мына адамдарға тағайындалмайды: әскери қызметкерлерге; елу жастан асқан әйелдер мен алпыс жастан асқан ер адамдарға; жүкті әйелдеге, сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдерге; бірінші, екінші топтағы мүгедектерге.
Осы жаза тағайындалған әйел жүкті болып қалса, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекстің 72-бабына сәйкес жазаны өтеуді кейінге қалдыру қолданылуы мүмкін.
Жазаны өтеу барысында сотталған адам бірінші немесе екінші топтағы мүгедек деп танылса, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 73-бабының 2-бөлігіне сәйкес ол адам бұл жазаны өтеуден босатылуы мүмкін немесе бұл жаза басқа жеңілірек түрмен ауыстырылуы мүмкін, себебі оның денсаулық жағдайы жазаны бұл түрін ары карай өтеуді көтермейді.
Қоғамдық жұмыстар қызметте тұрақты болуына байланысты әскери қызметкерлердің барлық категорияларына да қолданылмайды, ал Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексте бұл жаза шақыру арқылы қызмет өтеп жатқан әскери қызметкерлерге ғана тағайындалмайды.
Кәмілетке толмаған адамға тағайындалған қоғамдық жұмыстарға оқуда немесе негізгі жұмыс уакытынан кейін жасы толмаған атқар алатын ақысыз қоғамдық пайдалы жұмыстар жатады. Кәмілетке толмағандардың қоғамдық жұмыстарының мерзімін есептеу біршама басқа. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 79- бабының 4- бөлігіне сәйкес қоғамдық жұмыс оларға қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Жазаны өтеу сотталған адамның жасына қарай анықталады: он алты жасқа дейінгілер үшін күніне екі сағаттан артпауы тиіс; он алтыдан он сегіз жасқа дейінгіле үшін-күніне үш сағат. [11]
Түзеу жұмыстары. Түзеу жұмыстарының мазмұны сонда сотталған адам жазасын өзінің бұрынғы негізгі жұмыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысынан мемлекет кірісіне тиісті бір бөлігін ұстап тұрады. Бұл жазалау шарасы қылмыстық қылмыстық заңдарда орын алып отырған адамгершілік принциптерінің бір көрінісі.. Ол кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бірақ қоғамнан оқшауламаса да түзелу мүмкіндігі бар адамдарға соттардың бас бостандықтан айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкіндік береді.
Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексіне Түсініктеменің авторларының анықтамасы бойынша "түзеу жұмыстары мемлекет таққан кінәні мойындап сотталғанның көңіл-күйіне ықпал жасайды; сотталғаннын жұмыс орнын ауыстыруына, көптеген қызметте кәсібі мансапқа ие болу мүмкіндігіне мемлекеттік қызмет, банк қызметі, білім беру саласы, т.б. шектеу жасайды; мүліктік жағдайына әсер етеді, нақты айлығы азаяды. Сонымен қатар түзеу жұмыстары жаза түрі ретінде жалпы үнемді болып табылады, сотталғанның ортамен әлеуметтік оң байланысын үзбейді".
Түзеу жұмыстары - жазаның ең көп таралған түрлерінің бірі. Ол Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлім нормаларының 155 санкциясында бар, бұл —, 5%. Сот практикасында түзеу жұмыстарын тағайындаудың басқа жазалау шараларының арасындағы үлесі едәуір. Бірақ жазаның бұл түрін бүдан да мән - жайларды ескермеуге болмайды. Оған жұмыссыздықты жатқызуға болады. Жұмыссыз адамға жазаның бұл түрін қолдануға болмайды. Бұл жазаның соңғы кездері аз қолданылуын осы жағдаймен түсіндіруге болады. Мысалы, 1995 жылы түзеу жұмыстарына 18649 адам сотталса 20, 0%, ал 1996 жылы 10532 адам 12, 4%, сотталға. Түзеу жұмыстарын қолданудағы мақсатқа үш тәсілмен жетуге болады: еңбекке міндетті түрде тарту; еңбек ету және басқа құықтарын біршама шектеу жәе материалдық сипатта ықпал ету —жалақысының бір бөлігін ұстап қалу.
Түзеу жұмыстарын орындаудың тәртібі ме шартын қылмыстық —орындаушылық заңдар реттейді. Жазаны орындау ішкі істер органдарының тиісті бөлімшелеіне —түзеу жұмыстарының қылмыстық —орындаушы инспекциясына жүктеледі. Бұл жазаның ауыртпашылығы тек оның мерзімінде, ал ол —жасалған қылмыстың қоғам үшін қауіптілігіне жәс айыпкердің жеке басына қарай белгіленеді. Түзеу жұмыстарыың мерзімі айлап, жылдап саналады, сол уақыттарда сотталға адам жұмыс істеуі және оның жалақысына ақша ұсталуы тиіс. Кейбір жағдайларда мерзім күнде саналады. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады, оны сотталған адам сот үкіміне сәйкес өзі бұрын негізгі жұмысын атқарып жүрген жерде өтейді. Сотталған адам дәлелді себептерме жұмыс істемеге, бірақ оға жалақы төленге уақыт ауырған, бала —баққан, т.б. өтелген уақыт есебіне кіреді. Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу уақытына жатқызылады. Сотталған адамның жұмыс істеген күндерінің саны жазаның сот белгілеген күнтізбелік мерзіміндегі жұмыс күндерінен аз болмауға тиіс. Егер сотталған адам жұмыс күнінің көрсетілген саы жұмыс істеп өтемесе, ал жұмыс істемеген күндерін жаза мерзіміне жатқызуға заңда белгіленген негіздер болмаса, тиісті жұмыс күндерін толық өтегенше түзеу жұмыстары жалғаса береді. Түзеу жұмыстарын өтеу мерзіміге мыалар кірмейді: әкімшілік жаза алып қамауда отырған уақыты, егер сотталған адам жазаны өтеп жүрге кезде әкімшіліктік жаза алып, бұлтартпау шарасы ретіде қамауға алынса; мастықтан немесе мастыққа байланысты әрекеттерден ауырып қалған уақыты; сотталған адам нақты жұмыс істемеген және оған жалақы есептелмеген басқа барлық жағдайларда. Түзеу жұмыстарын өтеудің мерзімін есептеудің белгіленген тәртібі оны сот белгілеген мерзімнен ертерек өтеу мүмкіндігін қарастырмайды, мұндай жағдай тек сотталғады жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға ұсынғанда ғана болады Қылмыстық Кодекс 70-бабы.
Заң түзеу жұмыстарын сотталған адамның өз жұмыс орнында өтеуін қарастырады, яғни субьект меншіктің кез-келген нысандағы кәсіпорында, мекемеде, ұйымда, өзінің бұрығы жұмыс орнында, сол лауазымды қалады, заң түзеу жұмыстары ретінде ешқандай нақты жұмысты атамайды. Сондықтан да жұмыстың барлығы да түзеу жұмыстарына жатқызылады. Бұл жерде бір мәселе туындайды: адамның сотталуы оның қызметімен, кәсіби айалысатын жұмысымен байланысты болса; немесе жазаның қосымша шарасы ретінде сот белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айырса не істеу керек? Қазақстан Республика жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 24- маусымдағы "Жаза тағайындағанда соттадың заңдылықты сақтауы жөніндегі" —N3 қаулысында "жұмыс орыны бойынша түзеу жұмыстарын тағайындағанда қызметті немесе кәсіби міндетті орындауға байланысты қылмыс жасаған адамдарға жазаның бұл түрін қолдауну бұл жазаның беделін түсіретіндігін соттар ескеруге тиіс" 4 деп атап көрсетілген. Сотталғаның жалақысынан сот үкіметінде көрсетілген мөлшерде мемлекет пайдасына ақша ұстау түзеу жұмыстарының ажырамас бөлігі. Бұл мөлшер бес процент пен жиырма процет аралығында болады. [11]
"Жалақы"—""еңбек ақы" ұғымына заңдарда анықтама берілмеген. Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 24- бабын, Қаз ССР —ның Ет 3 К-нің 75 —бабын талдай отырып еңбек ақыға мынадай анықтама беруге болады. Еңбек ақы-санына және сапасына қарай еңбекке берілетін сыйақы. Түзеу жұмыстарының мерзімі толықтай өтелгенше сотталғанның жалақысынан ақша ұсталып тұрады. Сотталғанның негізгі жұмыс орнындағы жалақысының барлық түрлерінен, салықтар мен басқа төлемдерді шығармай, басқа орындау құжаттары бойынша оның ақша төлейтіндігіне қарамастан ұсталды Қаз ССР Ет ЗК-нің 108 бабы. Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру бойынша берілетін жәрдемақыдан, бір жолғы төлемдерден жұмыстан шығардағы жәрдемақы, іс сапарга берілетін ақша және заңга сәйкес өндірілуге жатпайты төлемдерден ұсталмайды Қаз ССР Ет ЗК —нің 109 бабы. Ұсталған ақша мемлекет кірісіне аударылады. Егер сотталғанның тұрмыс жағдайы нашарласа, сот түзету жұмыстары түріндегі жазаны өтеп жүрген адамнан ұсталатын ақша мөлшерін азайта алады ҚР ҚАК —нің 40-бабының 1-бөлігі. Ұсталатын ақша мөлшерін азайту туралы шешім шығарганда сотталғанның барлық табыстары есепке алынады. Түзеу жұмыстары тек негізгі жаза ретінде қолданылады, егер ол ҚК-тің Ерекше бөліміндегі нормалардың тиісті санкцияларында қарастырылған болса. Сонымен қатар түзеу жұмыстары мына жағдайларда да тағайындалады:
1. Сол жасалған қылмыс үшін қарастырылған жазадан жеңілдеу жаза тағайындағанда ҚР ҚК-нің 55-бабы; 2. Жазаның өтелмеген бөлігін жазаның жеңілдеу түріне ауыстырғанда ҚР ҚК-нің 71-бабы;
3. Жазадан әдейі жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса ҚР ҚК —нің 70-бабы;
Түзеу жұмыстары түріндегі жазаы тағайындағанда, сот заңда көзделген жағдайларға сүйеніп, сотталғанға шартты сотталудын қолдана алады Қ ҚК 63-бабы.
Қазақстан Республикасының жоғарғы Сотының пленумы өзінің 1993 жылғы 24-маусымдағы "Жаза тағайындалғандан соттардың заңдылықты сақтауы туралы" № 3 қаулысында '"жазаның бұл түрін дұрыс қолдану үшін елеулі маңызы бар мән-жайларды соттың мұқият аықтауы тиіс, ал сотталушы түзеу жұмыстарын өтей алмайтындай халде болса, онда оған басқа жаза тағайындалуы керек", —деп көрсетілген. Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тізімі заңда нақты көрсетілген, олар:
а. еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; б. тұрақты жұмысы жоқ адамдар; в. өндірістен қол үзіп оқу оқып жүрген адамдар.
Іс жүзінде бұл жаза жүкті әйелдер мен сегіз жасқа дейін баласы бар әйелдеге де қолданылмайды. Бұл тізімде көрсетілген адамдарға сот түзеу жұмыстарының орнына айыппұл тағайындауы мүмкін, егер ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің айыпталушыға қолданып отырған бабының санкциясында айыппұл түріндегі жаза қарастырылмаған болса, онда айыппұл мөлшері бір ай түзеу жұмыстары үшін заңда белгіленген бір айлық есептеу көрсеткішіне тен болады.[12]
Түзеу жұмыстарына сотталып, үкім шыққаннан кейін ол адам жұмысқа жарамсыз деп мойындалса, оның тұрақты жұмыс орыны болмай шықса немесе өндірістен қол үзіп оқу орнында оқып жүргені анықталса, сот түзеуі жұмыстарын жоғарыда көрсетілген есеп бойынша айыппұлмен алмастыра алады ҚР ҚК —нің 43-бабының 3-бөлігі.
Келісім —шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерлерге түзеу жұмыстарын әскери қызмет бойынша шектеу жазасына ауйстырылады ҚР ҚК —нің 44-бабы. Егер сотталған адам өзінің түзелгенін дәлелдесе, сот оған мадақтау шарасын қолданып, оны түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босата алады. Егер сотталған адам жаза өтеуден әдейі қашқақтаса, түзеу жұмыстарының өтелмеген мерзімін сол мерзімге бас бостандығын шектеуге, қамауға ауға немесе бас бостандығынан айыруға соттың ауыстыра алатындығы заңда қарастырылған. Жазаны өтеуден әдейі қашқақтау дегенімі, түзеу жұмыстарның орындамауын бақылайтын органның жазбаша ескертуінен кейін түзеу жұмыстары түріндегі жазаны өтеудің тәртібі ме шартын қайта бұзу немесе қайда жүргені белгісіз болып, тұрған жерінен қашып кету. Жаза өтеудің тәртібі мен шартының бұзғандыққа мыналар жатады: жазбаша ескерту жасалғаннан кейін еш себепсіз қылмыстық -органдаушы инспекцияға келмей қалу, жазбаша ескертуден кейін қылмыстық-орындаушылық заңдарда белгіленген міндеттерді орындамау жұмысқа себепсіз кешігіп келу немесе жұмыс орнына мас болып немесе есірткі токсикалық заттар пайдаланып келу. Кәмілетке толмағандарға түзеу жұмыстарын тағайындауда жасына, мерзіміне және қылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне байланысты ерекшеліктер болады.
1. Үкім шығарылған кезде 16 жасқа толған адамға ғана түзеу жұмыстары тағайындалуы мүмкін.
2. Заңда түзеу жұмыстарының тек ең көп мерзімі көрсетілген —ол бір жылға дейін, ал ең аз мерзімі көрсетілмеген. ҚР ҚК-нің екі ай деп көрсетілген сондықтан да мұны кәмілетке толмағандарға да жатқызуға болады деп санаймыз. Сонымен кәмілетке толмағандар үшін түзеу
жұмыстары екі айдан бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
3. ҚР ҚК-нің 55,63,71- баптарында бекітілген жағдайларымен қоса кәмілетке толмай сотталғандарға бірінші рет кешірім немесе орташа ауйырлықтағы қылмыс жасалғаны үшін тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін, және шартты түрде мерзімінен бұрын басталуды қолдану үшін кәмілетке толмай сотталғанның түзеу жұмыстарын өтеуінің ең аз мерзімі едәуір қысқаруы мүмкін.
Әскери қызмет бойынша шектеу.
Қызмет бойынша шектеу- жазаның ерекше түрі, ол тек әскери қызметте жүріп сотталған әскери қызметкерлерге ғана қолданылады әскери қызмет бойынша шектеу, негізгі жаза ретінде ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінің нормаларының 22 санкциясында бар, ол 3,4%. Әскери қызмет бойынша шектеудің мәні-көндіру және мәжбүрлеу әдістерін сәтті үйлестіру, яғни бұл әскер қызметкерлер өзінің кәсіби міндетін атқара береді, бірақ сонымен қатар оның құқықтары біршама шектеледі. Әскери қызмет бойынша шектеу негізгі жаза ретінде, тек мына жағдайда тағайындалады:
І.Келісім —шарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметкерге немесе шақыру бойынша әскери қызмет атқарушы офицерге әскери қызмет бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкін, егер әскери қызметке қарсы олар жасаған қылмыс үшін ҚК-нің қолданып отырған баптарының санкцияларында мынадай жаза көзделген болса. Мысалы, "қызметке селхос қарау" деп аталатын ҚК-нің 391- бабы бойынша әскери қызметті екі жылға дейінгі мерзімге шектеу немесе алты айға дейін қамауда ұстау не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.
2.Әскери қызмет бойынша шектеу келісім-шарт бойынша әскери қызмет атқарып жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түріндегі жаза көзделген қылмысты жасағаны үшін сотталған әскери қызметкерге тағайындалады.
Әскери қызмет бойыша шектеудің мерзімі, бірінші жағдайда, үш айдан екі жылға дейін қарастырылған, ол мерзім айлар мен жылдар саны бойынша жалпы тәртіппен саналады және әскери қызмет атқарып жүрген кезде өтеледі.
Түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеуге ауыстырғандағы мерзім ҚР ҚК- нің 44-бабында көрсетілмеген. Сондықтан да түзеу жұмыстары әскери қызмет бойынша шектеумен сол мерзімге, яғни екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге ауыстырылады деп санау керек.
Әскери қызмет бойынша шектеу түріндегі жаза төменгі шегінен де төмен болуы мүмкін, яғни үш айдан да аз, не сот, ерекше мән-жайларды ескеріп, әскери қызмет бойынша шектеуде де жұмсақ жаза тағайындай алады, шартты түрде соттайды, жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатады, жазаның өтелмеген бөлігін басқа жеңілдеу түрге ауыстырады, ауруынан байланысты жазадан босатады.
Бұл жазаың мәні-құқыққа әртүрлі сипатта шек келтіру. Ең алдымен, бұл жазаны өтеу кезінде сотталған адамның үлес қаражатынан соттың үкімімен белгіленген, бірақ 20 %-те аспайтын мөлшерде мемлекеттің кірісіне ақша ұсталып қалады. Ақша ұсталатын үлес қаражатына лауазымдық жалақы, әскери атақ үшін үстеме, айсайынғы және басқа үстемелер, басқа да қосымша ақшалай төлемдер кіреді. Сонымен ұсталатын ақшаның ең көп мөлшері заңда белгіленген, ал ең аз мөлшері белгісіз.
Басқа бір шектеу-жазаны өтеу уақытында сотталған адамның лауазымын, әскери атағын көтеруге болмайды.
Үшінші шектеу-жаза мерзімі кезекті әскери атақ беру үшін еңбек сіңірген жылдар мерзіміне есептелмейді.
Сонымен қатар ҚР ҚАК —нің 144-бабына сәйкес, егер әскери қызметкер, сот белгілеген жаза мерзімі өтелмей ҚР заңдарыда көзделген негіздер бойынша әскери қызметтен босаса, қалған бөлікті соттың жеңілірек жазаға алмастыруы мүмкін, не оны жазадан босатуы мүмкін.
Бас бостандығын шектеу.
Бас бостандығын шектеу сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде 1 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz