Дін және ғылым пәнінен дәрістер
1 . Лекция тақырыбы: Дін және ғылым түсінігі.
2 . Лекция тақырыбы: Ғылыми таным түсінігі және оны негізгі ерекшеліктері.
3 . Лекция тақырыбы: Діни таным және оның маңызы мен мақсаты
4 . Лекция тақырыбы: Ғылым мен дін арасындағы байланыс және қарама . қарсылық
5 . Лекция тақырыбы: Ғылыми көз . қарас және діни анторпология түсінігі
6 . Лекция тақырыбы: Діни көз қарас ерекшеліктері және даму бағыттары
7 . лекция. Тақырыбы: Ғылым мен дін дамуындағы діни анторопология пәні
8. лекция. Тақырыбы: адамның еркі, жаны және ислам дініндегі ролі.
9. лекция. Дін мен философия байланысы
10 . лекция. Ғылым мен философиядағы сана мәселесі .
11 . лекция. Ғылым мен ұлттық дамуымыздағы ислам дінінің ролі.
12 . лекция. Тақырыбы: Дін мен ұлттық мәдениет жүйесіндегі қазақ ойшылдарының антропологиялық ізденістері.
13.лекция. Тақырыбы: Жаратылыстанудың ғылым мен мәдениет системасындағы орны.
14 . 15 . лекция. Дін ақиқатты түсіндіру мектебі
2 . Лекция тақырыбы: Ғылыми таным түсінігі және оны негізгі ерекшеліктері.
3 . Лекция тақырыбы: Діни таным және оның маңызы мен мақсаты
4 . Лекция тақырыбы: Ғылым мен дін арасындағы байланыс және қарама . қарсылық
5 . Лекция тақырыбы: Ғылыми көз . қарас және діни анторпология түсінігі
6 . Лекция тақырыбы: Діни көз қарас ерекшеліктері және даму бағыттары
7 . лекция. Тақырыбы: Ғылым мен дін дамуындағы діни анторопология пәні
8. лекция. Тақырыбы: адамның еркі, жаны және ислам дініндегі ролі.
9. лекция. Дін мен философия байланысы
10 . лекция. Ғылым мен философиядағы сана мәселесі .
11 . лекция. Ғылым мен ұлттық дамуымыздағы ислам дінінің ролі.
12 . лекция. Тақырыбы: Дін мен ұлттық мәдениет жүйесіндегі қазақ ойшылдарының антропологиялық ізденістері.
13.лекция. Тақырыбы: Жаратылыстанудың ғылым мен мәдениет системасындағы орны.
14 . 15 . лекция. Дін ақиқатты түсіндіру мектебі
Ғылымсыз дін ақсақ (Эйнштейн)
Дін әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құблыстарға тән тарихи саяси ,әлеуметтік, дүние танымдық, және психологиялық құблыс. Ол бұрынғы замандардан бері адамзатпен бірге жасалып келеді. Оның негізгі тұжырымы құдай мен адамның ара қатынасы, адамның танымының құдаймен байланысы сиптталады. Ғылым дінді табиғи инстинкт өмір үшін күрестің құралы деп санайды және діндарлық генінің болуы ықтимал деген тұжырым жасайды. Ғылымның тақырыбы: әлем және адам арасындағы қатынасты зерттейді. Ал дін тақырыбы: алла мен адам арсындағы қатнасты зерттейді. Діни таным нагіздері.
1. Құран
2. Хадис
3. Ижиа
4. Қйяс
5. Әдеп
6. Ғұрып
7. Мәдениет
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық, және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы, әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдарыболып табылады. Ал құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар құдайға сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс акттарыжиындығы, әрекеттерінің өнімдері мен нәтижелеріқызықтырады.
Әлеуметтік факт ретінде дін. Дюркгейм дінді қасиетті нәрселерге бағытталған сенімдер мен практикалар системасы ретінде анықтама жасаған. Бұл анықтама шешілуі тиіс проблеманы айқындағандықтан социологиялық мәнге ие: адамар нені қасиетті деп таниды және оған деген қатынасына қарай адамдар өздерін қалай ұстайды ? Осы сұрақтарға жауап беру арқылы дінді әлеуметтік факт ретінде түсінуге болады.
Дін әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құблыстарға тән тарихи саяси ,әлеуметтік, дүние танымдық, және психологиялық құблыс. Ол бұрынғы замандардан бері адамзатпен бірге жасалып келеді. Оның негізгі тұжырымы құдай мен адамның ара қатынасы, адамның танымының құдаймен байланысы сиптталады. Ғылым дінді табиғи инстинкт өмір үшін күрестің құралы деп санайды және діндарлық генінің болуы ықтимал деген тұжырым жасайды. Ғылымның тақырыбы: әлем және адам арасындағы қатынасты зерттейді. Ал дін тақырыбы: алла мен адам арсындағы қатнасты зерттейді. Діни таным нагіздері.
1. Құран
2. Хадис
3. Ижиа
4. Қйяс
5. Әдеп
6. Ғұрып
7. Мәдениет
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық, және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы, әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдарыболып табылады. Ал құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар құдайға сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс акттарыжиындығы, әрекеттерінің өнімдері мен нәтижелеріқызықтырады.
Әлеуметтік факт ретінде дін. Дюркгейм дінді қасиетті нәрселерге бағытталған сенімдер мен практикалар системасы ретінде анықтама жасаған. Бұл анықтама шешілуі тиіс проблеманы айқындағандықтан социологиялық мәнге ие: адамар нені қасиетті деп таниды және оған деген қатынасына қарай адамдар өздерін қалай ұстайды ? Осы сұрақтарға жауап беру арқылы дінді әлеуметтік факт ретінде түсінуге болады.
1 – Лекция тақырыбы: Дін және ғылым түсінігі.
2 – Лекция жоспары:
1. Пәннің мақсаты міндеті.
2. Дін мен ғылымның сипаты
3. Дін мен ғылымның рационалдық типтері.
4. Дін мен ғылым қоғамдық сананың болмысы
3. Лекция мақсаты: Дін мен ғылым арасындағы байланысты философиялық
және діні түсініктер негізінде баяандау және бүгінгі таңдағы ролін анықтау.
4 – Лекция мазмұны:
Дінсіз ғылым соқыр
Ғылымсыз дін ақсақ (Эйнштейн)
Дін әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құблыстарға тән тарихи саяси
,әлеуметтік, дүние танымдық, және психологиялық құблыс. Ол бұрынғы
замандардан бері адамзатпен бірге жасалып келеді. Оның негізгі тұжырымы
құдай мен адамның ара қатынасы, адамның танымының құдаймен байланысы
сиптталады. Ғылым дінді табиғи инстинкт өмір үшін күрестің құралы деп
санайды және діндарлық генінің болуы ықтимал деген тұжырым жасайды.
Ғылымның тақырыбы: әлем және адам арасындағы қатынасты зерттейді. Ал дін
тақырыбы: алла мен адам арсындағы қатнасты зерттейді. Діни таным нагіздері.
1. Құран
2. Хадис
3. Ижиа
4. Қйяс
5. Әдеп
6. Ғұрып
7. Мәдениет
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке
сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық,
және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының
тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы,
әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдарыболып табылады. Ал
құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны
ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы
айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар құдайға
сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын
әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт
қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс
акттарыжиындығы, әрекеттерінің өнімдері мен нәтижелеріқызықтырады.
Әлеуметтік факт ретінде дін. Дюркгейм дінді қасиетті нәрселерге
бағытталған сенімдер мен практикалар системасы ретінде анықтама жасаған.
Бұл анықтама шешілуі тиіс проблеманы айқындағандықтан социологиялық мәнге
ие: адамар нені қасиетті деп таниды және оған деген қатынасына қарай
адамдар өздерін қалай ұстайды ? Осы сұрақтарға жауап беру арқылы дінді
әлеуметтік факт ретінде түсінуге болады.
Социологтардың дінді теориялық және эмпирикалық зерттеулерінде
қолданылатын дін ақытамасы екі типке бөлінеді: субстанционалдық (осы типпен
дінде бар мәндер қарастырылады, философиялық тұрғыда субстанция – оның
негізінде жатқан мәні деген мағынаны білдіреді) және функционалдық (осы тип
бойынша діннің атқаратын функциясы айқындалады).
Діннің субстанционалдық анықтамасы. Діннің субстанционалдық
анықтамасына, мәселен, табиғаттан тыс күшке сенім тәрізді көптеген дін
анықтамаларын келтіруге болады. Тайлор дінді анимизм теориясынан туындаған
рухани тіршілікке сенім деп анықтама жасағн. Діннің орындайтын
функцияларын түсіндіру үшін алдымен оның негізінде не жатқандығын түсіну,
белгілі бір дәрежете қызмет атқаратын органын айқындап алу қажет.
Дюркгеймнің жасаған дін анықтамасы субстанционалдық элементті қамтиды: дін
дегеніміз қасиетті нәрелерге қатысы бар, топтарға бөлшектенетін сенімдер
практикалар жиындығы. Субстанционалдық анықтаманың негізгі ерекшелігі
ретінде діннің өзі сияқты болып көрінуі мүмкін, бірақ, діннің нағыз өзі
бола алмайтын діни феномендердің функционалдық баламасынан сақтайды деп
айтуға болады.
Діннің субстанцоналдық анықтамасы саяси партиялар мен түрлі
идеологиялық т.б. жүйелердің жетегінде кеткен жалған діни феноменнің
типтерін електен өткізуге мүмкіндік жасайды.
Әрине, діннің субстанционалдық анықтамасы оңай айқындалмайды, оның
өзіне тән қиыншылықтары баршылық. Дінді анықтауға тырысқандар одан адамның
ерекше субстанциямен, қасиеттілікпен байланысын байқаған. Ал қасиеттілікке
келер болсақ, ол адамдарға үкім жүргізу қабілетіне ие, құрметтеу,
қастерлеу, сүю, бас ию сияқты өзімен ерекше қатынаста болуды талап етеді.
Ал мұндағы қиыншылық қасиеттіліктің табиғатын түсінумен байланысты.
Профандық заттарды қасиеттіден ажырата отырып, Дюркгейм заттарға онда
болмаса да, адамдар тарапынан қасиеттілік сипат беріледі деп қуаттаған.
Кезкелген зат, кезкелген объект (тіршілік, әлеуметтік құбылыс, құндылық)
қасиеттілік функциясын орындауы мүмкін. Осыған мысал ретінде ойда тұрған
идеяларымызды (қасиеттілік) белгілеп алу үшін, - деп жазды Дюркгейм, - осы
идеяларды символмен көрсететін белгілі бір заттарға көңіл аударамыз: өз
туын қорғап, құрбан болған жауынгер бір жапырақ матаға бол жанын қияды.
Коллективтік ой индивидуалдық ойға оған лайықты түрде қарауын міндеттейтін
қабілетке ие. Енді қасиеттілік дегеніміз әлеуметтік ортаға тән құбылыс.
Дюркгеймнің пікірі бойынша, дін дегеніміз табиғаттан тыс күшке емес,
әлеуметтік мәнділікке сену. Дін анықтамасының негізі ретінде ұсынылған
қасиеттілік-профандық дихотомиясы табиғат-табиғаттан тыс, имманенттік-
трансценденттік дихотомиямен сәйкес келмейді. Алайда, бұл құдай, махаббат
өсиеті немесе христиан үшін шоқыну құпиясы сияқты қасиетті нәрселер ата-
бабадан қалған отан, дәстүр, патриоттық үшін қызмет жасау болып табылатынын
білдірсе керек. Егер дінде табиғаттан тыс құбылыс болмаса еді, оның ұлттық-
патриоттық идеядан айырмашылығы неде ? Ұлтшылдық мәселен, діннің формасы
болмас па еді ? Өз отанын дәріптейтін оны басқадан артық көретін, оның ән
ұраны мен байрағын құрметтейтін, оның өркендеуі үшін өз жанын да құрбан
ететін іс-әрекеттер діни жүріс-тұрыс болмас па еді ?
Бақлау сұрақтары: 1. Дін мен ғылым арасындағы байланыс.
2. Философия мен соцология саласындағы дін мен ғылым
орны.
3. Дін мен қоғам түсінігі.
2 – Лекция тақырыбы: Ғылыми таным түсінігі және оны негізгі
ерекшеліктері.
2 – Лекция жоспары:
1.Ғылыми көз қарас
2. Ғылыми танымның жалпы әдістері.
3. Материялдық және рухани мәдениет сисемасындығы ғылыми
таным ролі.
3 – Лекция мақсаты: Бүгінгі таңдағы таным мәселесін дін және ғылым
тұрғысында түсіндіру.
4 – Лекция мазмұны:
Таным өте күрделі, қайшылыққа толы, үзаққа созылатын процесс
болғандықтан, оны іске асыру барысында түрлі әдестер мен тәсілдер
қолданылатыны өзінен-өзі түсінікті. Кең мағынада әдіс дегеніміз белгілі бір
мәселені шешу үшін таңдап алынған жол, қолданылатын айла мен эрекеттер
жиынтығы. Ғылыми таным әдістерін қолданудың басты мақсаты — шынайы, ақиқат
білімге қол жеткізу. Тағы бір көңіл бөлетін жэйт, зерттеуші ғылыми
танысының әдістерін өз қалауы бойынша, қалай болса солай белгілей салмайды.
Әдістер зерттелмек болып отырған объектіге тэн ерекшеліктер мен заңдылықтар
негізде таңдап алынады. Бүл тұрғыдан алғанда әдістер объективті сипатта
болады, сөйте түра олар адамның рухани қызметінің нәтижесі болып табылады
және де ол тек адам санасында өмір сүреді. Сондықтан да әдіс объективтілік
пен субъективтіліктің диалектикалық бірлігін құрайды.
Ғылыми танымның әдістері ете көп, әрі сан салалы, себебі танып білудің
объектісі болып табылатын материалдық және рухани дүниенің өзі көп түрлі,
сан салалы. Дегенмен, ғылыми танымның барлық әдістерін шартты түрде үш
топқа бөлуге болады: 1) жалпылама диалектикалық әдіс. Ол болмыстың барлық
жақтарын зерттеуге және таным процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады;
2) жалпы ғылыми әдістер. Олар ғылымның барлық
саласында
пайдаланылғанымен, таным процесінің барлық кезеңінде қолданыла бермейді;
3) жекеше әдістер. Олар нақты қүбылыстарды бір ғылымның шеңберінде
зерттеуге қолданылады. Мәселен, математикалық индукция әдісі —
математикада, қоспалардың ыстыққа төзімділігін анықтау әдісі —
металлургияда, радиоактивті бөліну әдісі — ғарышты зерттеулерде
пайдаланылады.
Материалистік диалектика бүкіл элемді, дүниені біртұтас қарастырып,
табиғаттың, қоғамның, адам ақыл-ойының дамуындағы ең жалпылама
зандылыктарды зерттейтін бірден-бір ғылым болғандықтан, ғылыми танымның ең
жалпылама әдісі рөлін атқарады; оның методологиялық мән-мағынасы жөнінде
жоғарыда кысқаша айтылып өткен болатын.
Ғылыми танымның жалпы әдістері мен түрлерін қарастыру үшін танымның
эмпириялық және теориялық дэңгейлерін ажыратқан элбетте дұрыс, себебі әр
деңгейдің өзіндік ерекшеліктері мен әдістері бар. Эмпирикалық деңгейде
таным объектісінің қасиеттері мен қырлары сезімдік қабілет түрғысынан
кабылданады. Әрине, ғылым мен тахниканың дамуына байланысты адамның
сезімдік танымның көкжиегін элдеқайда кеңейтетін аспаптар, қүралдар,
компьютерлер іске қосылып жатқанын айта кеткен артық емес.
Теориялық деңгейде таным объектісінің маңызды байланыстары мен
заңдылықтары тәжірибе негізінде алынған біліммен қоса абстрактілі ойлау
нәтижесінде тұжырымдалады.
Ғылыми танымның эмпириялык, деңгейінде кең қолданылатын ең қарапайым
әдіс — бақылау деп аталады. Оның мэні — зерттеу объектісін белгілі бір
мерзім аралығында нысаналы үйымдасқан түрде жүйелі бақылай отырып, ондағы
өзгерістерді жіті қадағалау.Мәселен, бидайдың бір сортының өсіп-өну
ерекшелігін зерттеу мақсатында көктемгі егістен бастап күздегі жиын-терімге
дейінгі аралықта дэн топырақтан көктеп есіп шыкқаннан бастап, астықты орып
алғанға дейінгі өзгерістері есепке алынып отырады. Сол негізде тиісті
ғылыми қорытындылар жасалады. Келесі әдіс — эксперимент — ғылыми
тәжірибе деп аталады. Оның ерекшелігі — зерттеліп жатқан объектіге адамның,
зерттеушінің тікелей әсер етіп, ондағы процестерге араласуы. Зертгеуші
объектіні эр түрлі кездейсоқ жағдайлардан оқшаулап алып, бөліп қарауы
мүмкін. Қажет болған жағдайда эскпериментті элденеше рет қайталауға да
болады.
Осы заманғы кең пайдаланылатын әдістердің бірі — модельдеу. Модельдеу
дегеніміз эксперименттің бір түрі, бірақ мұнда объектінің өзі емес, оның
орнын басатын модель зертгеледі. Модель (латын тілінен аударғанда үлгі
деген ұғымды білдіреді) — зерттелетін объектімен ұқсастық қатынаста
болатын, таным процесінде оның орнына пайдаланылатын, нақты өмір сүретін
немесе ойша алынатын жүйе, яки құбылыс. Жүртшылыққа ежелден белгілі көз
таныс модельдерден географиялық картаны, глобусты, химиядағы қүрылыстық
формулаларды т.б. атауға болады.
Ғылыми таным процесінде анализ (талдау, саралау) және синтез
(қиыстыру, біріктіру) әдістері үлкен рөл атқарады. Зерттелуге тиіс
объектіні ойша түрлі қүрамдас бөліктер мен жақтарға бөліп қарастыруды, сол
негізде оның түрлі қасиеттерін, ішкі байланыстарын анықтау әдісін анализ
деп атайды. Мәселен, адам ағашты зерттеп білу үшін оның тамырын, діңін,
бүл^ақтары мен жапырақтарын, түрін сыртқы сипатын т.б. ойша жіктеп қарайды.
Байқап отырғанымыздай таным процесі анализбен шектелмейді. Объектінің эр
қүрамдас бөлігін жіктеп қарап, зерттеп алғаннан кейін бастапқы тұтастыққа
қайта көшу керек. Бүл синтез әдісі арқылы іске асырылады. Анализ және
синтез — адамның күнделікті практикалық іс-әрекеті негізінде өмірге
келген әдістер.
Фактілерді анализ жасап талдағаннан соң теориялық синтезге көшу
индукциялық әдіс арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген тұжырымдар негізінде
жалпы қорытынды жасауды индукция әдісі деп атайды. Бүған кереғар әдісті,
яғни нэтижеден кері қарай жүріп жеке-жеке түжырымға келуін дедукция дейді.
Бақлау сұрақтары: 1. Ғылыми таным ерекшеліктері.
2. Обьекті және субьекті
3. Анализ жіне синтез
3 – Лекция тақырыбы: Діни таным және оның маңызы мен мақсаты
2 – Лекция жоспары:
1. Дінге көз қарас
2. Діни сенім және таным ерекшеліктері
3. Қоғамдық дамудағы діни түсініктер
3 – Лекция мақсаты: Дін жөніндегі көз қарстарды талдай отырып бүгінгі
таңдағы діни сенім құндылығын арттыру
4 – Лекция мазмұны:
Дінді ақылдық идеологиялық дәйектемелерімен түсіндіруден өзге ол
жайлы өзге ғылымдармен бірге социология адам өміріндегі діннің рөлін ашуға
тырысып, олардың діни жүріс-тұрысын зерттеу фактілеріне сүйенген кездейсоқ
дәйектемелерге мән береді. Осы бағыттағы алғашқы қадамды О. Конт (1798-
1857) жасады. Ол әлеуметтік өмірде табиғи ғылымдарды қолданумен, танымның
индуктивтік (жалқыдан жалпыға өту) әдістері арқылы зерттеуге болады деп,
осы арқылы қоғам жайлы ғылым – социологияны жасауға болады деп санады.
Француз революциясы салдарынан Еуропа қоғамында болған тоқыраудан шығудың
жолы деп, Конт социология арқылы қоғамның тұрақтылығы мен даму жолын
іздеуге әрекеттенді. Осының нәтижесінде мынандай сұрақтар туындады:
әлеуметтік тәртіптің негізін не құрайды ? ондағы діннің әлеуметтік рөлі
қандай ?
Әлеуметтік динамика жайындағы Конт ілімі діндер тарихынан алынған
түсінікке негізделген қоғамның эволюциялық модельі құрайды. Қоғам
прогресі жайлы осы ілім адамның өмірлік кезеңдері – балалық, жастық және ер
жетуге сәйкес келетін үш сатыдан өткен. Бірінші саты – теология. Аталған
сатыда адам құбылыстарының ішкі мәнін тануға және олардың пайда болу
себептерін білуге ұмтылады. Бұл сатыда діни сана үш типпен байқалады:
фетиштік, политеистік және монотеистік. Екінші саты деп аталатын
метафизикалықта абстрактілік түсінік басым болады. Құдай өзінің мәнділігін
жоғалта бастайды. Ал үшінші саты – позитивтікте адам құбылыстардың нақты
мәнін ашуға тырысады, адамға ғылым жетекшілік етеді.
Конт ілімінде дін жайлы ілім үшін екі сәт маңызды:
1. Дін қоғамның ажырамас бөлігін және маңызды элементін құрайды.
Алайда қоғамның дамуы барысында дін өзінің орнын ғылымға береді. Осының
нәтижесінде бұл адам қоғамының дамуы жолында дінге мұқтаж болмайтын
секуляризация теориясы дамуын қамтамасыз етеді, қоғамдық өмір рационалдық
негізде қалыптаса бастайды, оның айқындаушы күші ғылым болады.
2. Әрбір тарихи қабат белгілі бір әлеуметтік құрылыммен, билікпен
байланысты.
Басталуынан ХІІІ ғасырға дейін адамзат тарихын қамтитын теологиялық
идеялардың үкім жүргізуі қоғамдағы руханилық пен әскери қолбасшылардың
үстемдігіне, метафизикалық сатыда бюрократия мен заңгерлер үстемдігіне
сәйкес келеді.
Нәрселердің теологиялық тәртібінің соңғы тарихи формасы, Конттың
пікірі бойынша, христиан монотеизміне сәйкес келетін католиктік және
феодалдық режим болған. Егер бүкіл тарих бойында діни сенімдер әлеуметтік
тәртіпті байланыстырып тұратын күш қызметін атқарса, соңғы кезеңдегі діннің
құлдырауы әлеуметтік байланысты бұзады. Енді әлеуметтік құрылысқа жаңа
тірек қажет. ХІХ ғасырда қуатталған қоғамдағы позитивтік қабатқа жетекші
рөлді инженерлер мен оқымыстылар ойнай бастады. Қоғамдағы діннің ықпалы
жоғалған кезде, қоғамды біріктіруші күшке ғылыми білімнің позитивтік
синтезі айналған. Ақылдың көмегімен қоғамды саналы түрде ұйымдастырудан
үмітін үзген Конт соңында әлеуметтік байланыстың рухани тірегі ретінде
екінші теологиялық синтездің қажеттігі турасындағы қорытындыға келді. Ол
позитивтік діннің орнына ұлы тіршілік бірлестігі, алып әлеуметтік
организм ретінде адамзат культін ұсынды. Осы діннің жоғарғы абызы қоғамға
жетекшілік ету қабілетіне ие, әлеуметтік өмірдің қыр-сырын меңгерген
социолог болуы тиіс.
Конт тек ғылыми дисциплина ретінде дін социологиясын дүниеге әкеліп
қана қоймай, дін, тым болмағанда, дәстүрлі қоғамда оның әлеуметтік
құрылымының бір бөлігі болып табылады және қоғамда белгілі, оның ішінде
позитивтік функцияларын орындауға қабілетті деген ой тудырып, оның
қалыптасуына негіз жасады.
Әлеуметтік системалардың табиғи бірлігі идеясы және оның эволюциялық
процесі ХІХ ғасырдың ІІ ші жартысында Еуропа қоғамы ойының иегері Г Спенсер
(1820-1903) социологиясында орталықтандырылған. Спенсер эволюция қоғам
құрылысының өнеркәсіптік типін қуаттауға, индивидуализм мен утилитаризм
принциптері жеңісіне алып барады деп ойлаған. Толығымен осы принциптер
бойынша Англиядағы әлеуметтік пікір дінді әлеуметтік тәртіп негізі деп те,
әлеуметтік прогресс жолына кедергі деп те қарамаған. Утилитарлық
индивидуализм көзқарасы бойынша қоғам өмірінің едәуір мағызды реттеушісі
дін емес, рынок (базар), саяси әрекет болып табылады. Ал дін турасында сөз
қозғар болсақ, ол оншалықты мәнге ие емес.
4 – Лекция тақырыбы: Ғылым мен дін арасындағы байланыс және қарама -
қарсылық
2 – Лекция жоспары: 1. Ғылым мен дін мақсаты
2. Ғылым методология
3. Діни методология
3 – Лекция мақсаты:
4 – Лекция мазмұны:
Дін адамның ойы мен жүріс-тұрысын жануарлардың жүріс тұрысынан
ерекшелейтін символдандырылған қабілетімен сипатталады. Адам тіл мен өзге
де символдық құрылғылар арқылы символдық системаларды дүниеге әкелген және
оны пайдаланған. Дін мифтер мен ритуалдар тілінде сөйлейді. Сонымен қатар
ол мәдени системалардың бір бөлігі, мәдени үлгілер осы діннің сақтау,
жаңарту функциялары арқылы кейінгі ұрпақтарға бекемделіп, жеткізіліп
отырады және бұл процесс әлеуметтік системада жүзеге асатыны айқын. Мәдени
системалар символдық мәні бар – кодтар кешенінен құралады, олардың
негізінде іштей үйлескен символдар сақталған.
Дінде символдарды өзге тәсілмен түсіндіру мүмкін емес. әлгі символ
оның киелілігін білдіретін жалғыз жол. Дюркгеймнің пікірі бойынша қасиетті
заттар символдық мәнін білдіредіоның мағынасын өзге терминдермен түсіндіру
мүмкін емес.
Символ дегеніміз – қандай да бір затты білдіретін немесе қандай да
бір идеяны нұсқайтын белгілер мен образдар. Символ объект, әрекет, мифтер,
адамдар түрінде кездесуі мүмкін.
Қасиетті деген сөз латынша құдайға арналған sacer мағынасын
білдіретін профандыққа қарама-қайшы сөз. Бұл түсініктер римдік культтен
туындаған. Қасиеттілік – адамға қорқыныш ұялататын, сонымен қатар, оны
бақытты да қылатын құпия күш.
Ғылыми танымның логикасы мен методологиясы.
Ғылыми танымның логикасы, методологиясы мен әдістері туралы сөз
еткенде міндетті түрде логика, методология және әдіс деген үғымдардың
мазмұнын ашып көрсету қажет. Ғылым логикасы деп материалистік диалектиканы
түсінеміз. Өйткені, ғылыми таньшдағы негізгі мақсат — толық емес, дэл емес
білімнің толығырақ, дэлірек білімге айналуы, жаңа теорияны жасау мен
дамыту, ескі теориядан жаңа теорияға көтерілу, яғни ғылыми таным —
қайшылықты, күрделі элеуметтік процесс.
Абстрактіліктен нақтылыққа қарай өрлеу — ғылыми теорияны жасаудың,
зерттеліп отырған объектінің мэнін ашудың жалпы әдісі. Абстрактілік деп
зерттеліп отырған объекті туралы біржақты білімді, түсінікті айтады. Ал
ойлаудағы нақтылық — объект туралы кептеген абстрактілі анықтамалардың,
түсініктердің жиынтығы, эр түрліліктің бірлігі. Абстрактіліктен нақтылыққа
қарай өрлеу әдісі — ол К. Маркстің "Капиталды" жазуымен қатар басқа да
ғылыми теорияларды жасауының шынайы дэлелі болды.
Ғылыми танымның методологиясы — адамның танымдық және практикалық
қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы теориялық ілім. Әдіс дегеніміз
таным туралы тарауда айтылғандай, танымдық немесе практикалық мәселелерді
шешудің амалы. Егер теория белгілі бір заттық саланы түсіндіруге, не оның
заңдылықтарын ашуға бағытталған болса, әдіс адамның танымдық және
практикалық эс-эрекетінде реттеушілік қызмет атқарады. Кез келген әдіс
ғылыми теорияға негізделген, сондықтан ғылыми әдістің қалыптасуында теория
елеулі рөл атқарады және оның қажетті шарты болып табылады. "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінде" әдіс туралы мынадай анықтама берілген: "Адам баласы
қызметінің белгілі салаларында қолданылатын эр түрлі амал, тэсіл, айла"
деп. Негізінде бүл дүрыс берілген анықгама. Әдіс — ол белгілі зерттеу
жұ_мысында қолданылатын айла. Әдіс түрліше болады. Оны кең мағынада да, тар
мағынада да түсінуге болады. Мәселен, диалектикалық әдіс, оның заңдары мен
категориялары барлық ғылымдарда бірдей қолданылады. Оны кең мағынадағы әдіс
дейді. Диалектикалық әдіс сондықтан барлық ғылымдарға методологиялық рөл
атқарады. Бүдан басқа эрбір нақты ғылымдардың тек езіне тән әдісі бар.
Әдістің басқа да түрлері болады. Белгілі бір әдіс қолданбайынша ешқандай
істе дұрыс нэтижеге жету мүмкін емес. Сондықтан әдістің дұрыстығы ғылыми
зерттеулерде маңызды орын алатыны белгілі. Олай болса әдіске немқұрайлы
қарауға болмайды. Ғылыми нақты болуы қажет. Тек сонда ғана ғылым алдына
қойған мақсатына жетеді. Әр нэрсенің тек өзіне тэн әдісі бар. Ғылым
теорияны мүлтіксіз басшылыққа алып отыруға, ғылыми ізденістің
методологиясын білгірлікпен қолдануға міндетті. Дүниеге көзқарастың
айқындығы, ақыл ойдың методологиялық негізі — ғылымды ойдағыдай дамытудың
сөзсіз шарты. Диалектика табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуы мен
қозғалуының ең жалпы заңдарын зерттейтін философиялық ілім екені белгілі.
Бүл заңдарда ғылым мен техниканың барлық саласындағы — танымның бай
тәжірибесі, адамдардың практикалық қызметінің нэтижелері жинақгаған және
қорытылған. Былайша айтқанда, материалистік диалектика — дамудың жалпы
философиялық теориясы, таным териясы, диалектикалық логикасы мен
методологиясы болып табылады. Материалистік диалектика — адамның жаңаша
ойлауының және әлеуметтік шығармашылығьшың логикасы. Сондықтан ол қазіргі
ғылым мен элеуметтік практиканың, ғылыми-техникалық революцияның, адам
проблемасына бағытгалған қоғамдық, техникалық жаратылыстану ғылымдарының
жалпы методологиясы болып табылады.
Сонымен, қазіргі уақытта ғылымда методологиялық зерттеудің тығыз
байланысты мынадай үш деңгейі: арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және
әмбебап философиялық деңгейлері айқындалған. Оларды бір-бірімен шатастырмау
қажет. Мысалы, эволюция теориясы әсіресе биология ғылымы үшін
методологиялық мыңызы зор. Ал, жүйелі, қүрылымдық әдіс — диалектика
ғылымдардың бірнеше саласында қолданылады, ендеше оның жалпы ғылыми-
методологиялық маңызы бар. Қазіргі кезде ғылым қоғамнын, өндіруші күшіне
айналып отыр. Ол қоғам өмірінің барлық жағына, т.б. елеулі ықпал жасауда.
Сонымен қатар қазіргі ғылым дамуын айрықша сипаттайтын заңдылықтар (білімді
математикаландыру, экспериментті индустрияландыру, белгілі бір күрделі
объектіні, мысалы Жерді немесе Ғарышты зерттеуде көптеген ғылымдардың өзара
ықпалы, танымды интеграция тенденциясының басым рөл атқаруы және басқалар)
эрекет етеді. Осындай теориялық зерттеулер жедел дамып отырғанда диалектика
мен ғылымның арасында өзара тығыз байланыс бар, олардың арасындағы
жасампаздық одақты үздіксіз дамытып және нығайтып отыруы қажет.
Бақлау сұрақтары: 1. Ғылымның ақиқаттығы
2. Ғылми методология түсінігі
3. Дін ақиқаты
5 – Лекция тақырыбы: Ғылыми көз – қарас және діни анторпология
түсінігі
2 – Лекция жоспары:
1. Танымдық ерекшелік
2. Діни анторпология және оның қалыптасуы
3. Ғылымилық және діни түсінік
3 – Лекция мақсаты: діндегі адам ролін анықтау және ғылыми тұрғыда
негіздеу.
4 – Лекция мазмұны:
Бұған дейін қарастырылған тақырыптардың бәрінде белгілі бір дәрежеде
адам мәселесі сөз болады, өйткені ол материалдық дүниенің, табиғаттың
дамуының ең жоғары көрнісі, мәдениеттің иесі және субъектісі ретінде, әрі
биологиялық, әрі қоғамдық жан ретінде материя құрылымының формалары мен
деңгейлерінің түйдектелген көрінісі десе де болады. Адам ең алдымен
биологиялық жан, сондықтан оның қалыптасуының бірінші алғышарты мен қоғам
- Жердің және оның биосферасының табиғи дамуының шыңы. Адам - табиғаттың,
Жердің перзенті деуге болады.
Егер адамзаттың Жер тарихында алатын орнын анықтауға әрекет жасап
көрсек, онда адам жер бетіндегі тірі жәндіктердің жасы жағынан ең кішісі
екенін көреміз. Бұл құбылысты белгілі датчандық этнограф Й.Бьерре деген
кісі төмендегідей теңеу арқылы түсіндіруге тырысады. Жердің бүкіл тарихын
бір жылға теңесе, дейді ол, онда ноябрьде (қарашада) тіршілік алғаш пайда
болады. Желтоқсанның ортасында аса зәулім жануарлар пайда болады, ал Жаңа
жылға ширек сағат қалғанда, яғни жаңа жыл түніне шамамен 23 сағат 45 минут
болғанда, адам пайда болады. Сонда біздің эрамыз өтіп бара жатқан жылдың ең
соңғы минутын ғана алар еді! Француз ғалымы П.Тейяр де Шарден Ното
sapiensтің пайда болғаннан берігі өмірінің ұзақтығын одан да қысқарта
көрсетеді: Отыз мың жыл. Бұл біздің өмірімізбен салыстырғанда ұзақ уақыт.
Ал бүкіл эволюция үшін бір секунд. Тіпті жер бетіндегі биосфераның
дамуымен ғана салыстырғанда адамзаттың даму тарихы болмашы ғана уақыт болып
көрінеді. Шынында да, биосфераның дам у тарихы эволюцияның әрқайсысы барған
сайын күрделілене түскен тіршілік формасы болып табылатын бір қатьар
кезеңдерінің ауысуы екенін көреміз. Осы даму кезеңдерінің соңында ғана адам
мен қоғам пайда болады. Адам, адамның ақыл-ойы және қоғам Жердің ең кенже
перзенті болып табылады. Оның тірі организмдердің қазіргі заманғы
классификациясынан да көруге болады. Биологиялық, оның ішінде зоологиялық
классификация бойынша, адам жануарлардың хордалылар тобына, оның ішінде
омыртқалыларға, одан сүтқоректілер класына, бұл соңғының приматтар
отрядына, одан адам тегіне, ал адамның ақыл-ойы бар түріне жатады, яғни ең
кейін шыққан түріне жатады.
Жердің тарихында түрлі кезеңдер өтті. Оның тарихындағы адамның,
адамзаттың орнына қарай, оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) таза геологиялық кезең - бұл кезеңдерге Жер бетінде әлі тіршілік
болмаған;
2) геобиологиялық эволюция кезеңі - бұл кезеңнің соңғы стадиясында
антропасоциогенез қалыптасады;
3) рухани эволюция кезеңі. Ақыл-ойдың қалыптасуына байланысты бұл
кезең - Жер эволюциясындағы жаңа сапалық кезең. Ақыл-ойдың дамуына және
биосферадан ноосфераға өтуге байланысты бұл кезеңді табиғатпен қоғамның
өзара әрекеттесуі дами түседі, адамның ақыл-ой қызметі эволюцияның шешуші
факторына айналады.
Құран кәрім жу, топырақ жануар жәндік өсімдіктен соң адам
жаратылысына өтеді. Адам ерекшелігін оның өмірінде пайда болған нәрселер
екіге бөлінеді.
1. Табиғат шарттарынан тыс болған су, топырақ сияқты шарттары
жаратқаннан кейін оған рух үрленіп тірілгенін айтады.
2. Жаратылыс аяқталған ер мен әйел арасындағы қатынас ертінде
көрсетеді.
1 – жағдайға байланысты құранда бақара, ағраф, исра, тоха, каһф сүрелері
адамның атымен сипаттары хиджр сод сүрелерінде тек сипаттары жазылғант.
Құран адамның жаратылысында төмендегілерге қол жеткізеді.
1. Аллаһ жер жүзіне халифа жаратуды қалады.
2. Жаратылған бұл барлыққа періштелерге, шайтанға сәжде етуді бұйырды.
3. Алам топырақ пен топырақтың әр түрлі сатыдан өткенінен жаратылған.
4. Жарату, түрлену, әр сатыдан өту әрекеттері Аллаһ тарапынан болды.
5. Аллаһ адамдарға рух үрлеген соң адам тірі болды.
Бақылау сұрақтар:
1.Ислам діні және құрандағы адам жаратылысы.
2.Адам мен жаратушы ара қатынасы.
6 – Лекция тақырыбы: Діни көз қарас ерекшеліктері және даму бағыттары
2 – Лекция жоспары:
1. Дін мен соцология арасындағы байланыс
2. Қоғам және оның қажеттілігі
3. Дін жөніндегі танымдық негіздер.
3 – Лекция мақсаты: Теология пәнінің мазмұнын ашу және рух мәселесін
бүгінгі қоғамдағы ролін дамыту
4 – Лекция мазмұны:
Дін социологиясы екі басты ұстынға сүйенеді: социология және дін. Осы
тұрғыдан эстетика социологиясы және хұқық социологиясы тәрізді
социологияның өзге салалары сияқты дін социологиясы да екі түрлі құрылымға
негізделген: қоғамды зерттеу, дінді зерттеу. Міне, осылайша қоғамдық
дәрежеде діни құбылыстарды зерттеуді негізгі тақырып ретінде қарастыратын
дін социологиясы кейбір мәселелерді жалпы социология мен оның өзге де
салаларымен бірлесе қарастырумен қатар, діни тәжірибе мен оған қатысты
басқа да проблемаларды дінтану ғылымдарымен бірге зерттейді.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі қоғам мағынасына сәйкес келетін socius
және грекше ілім мағынасын беретін logos деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын
әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның
қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу ҮІІІ
ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз
бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік
ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы деп
анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте
қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың
қоғамдық сипатын айқындау үшін әлеуметтік тіршілік иесі деген ұғімды
қолданған. ХІҮ ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да
адам қоғамы міндеттілік деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары
айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен
өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де
адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде
ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиындығы
ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал
қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір
сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан
да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар,
тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның
өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады.
Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін
басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын
жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрысы,
жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны
үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және
онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып
табылады.
Социология қоғамдыө өмірді сүретін адамды негізгі тақырып ретінде
алады. Алайда бұл ғылым саласының зерттеу алаңы жеке басты индивид емес,
топталып өмір сүретін адамдардың дүниеге әкелген қоғам мен олардың өзара
әсері болып табылады. Адамдардың түйсіну, ойлау және әрекет етуіндегі
бірлік пен ынтымақтастық әлеуметтік оқиғаларды дүниеге әкеледі, қоғамның
тіршілік етуін қамтамасыз ететін де осы. Әлеуметтік оқиға тек бір индивид
тарапынан жүзеге асса да, ол мұны өз ортасынан алған. Осылай әлеуметтік
оқиға бір желіге түседі.
Дін социологиясы пәні
Жоғарыда айтылып өткені сияқты социолог дінді әлеуметтік феномен
ретінде қарастырады, яғни діни жүріс-тұрысты ұжымдық жүріс-тұрыс
дәрежесінде, әлеуметтік әрекет системаларының бірі ретінде зерттейді.
Социологияның негізгі зерттеу объектісі адамдар тобыры, ондағы жекелеген
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы болып табылады. Сонымен дін
социологиясының қарастыратын мәселесі діни топтар, олардың пайда болуы мен
атқарар функциясы екені даусыз. Осыған орай әлеуметтік өмір жеке
салаларының бірі ретінде дінді зерттеумен қатар, діни топтардың әрекетіне
және діни адамдардың жүріс-тұрысына сыртқы факторлардың тигізетін әсерін,
сондай-ақ, діни топтардың өзі өмір сүріп жатқан қоғамға ықпалы мен әрекет
ету мәні қарастырылады. Сонымен қатар, дін әлеуметтік институт ретінде
өзара іштей байланысты және және әлеуметтік мінез-құлықтың өзге
сфераларынан ерекшеленіп тұратын мінез-құлық пен адамдар арасы қарым-
қатынас үлгісі ретінде қаралады.
Діннің жеке индивидтің жүріс тұрысына әсері сенім арқылы жүзеге
асады. Бірақ діни мекемелер мен ұйымдар қатаң тәртіпке негізделген, кейде
діни сенімге қайшы келетін әдістерді қолданып, ресми қабылданған догмаға
теріс белгілі бір жағдайды қолдап, өз жолын ұстаушыларға ықпалын жүргізуі
мүмкін. Мұның соңы тотальдік институтқа алып барады.
Тотальдік институт дегеніміз мүшелері үнемі бақылауда ұсталатын
бірлестік. Олардың мұқтаждықтары мекеме немесе ұйыммен шешіледі, олардың
жүріс-тұрыстары мекеме немесе ұйым қағидаларымен реттеледі. Белгілі бір
дәрежеді тотальдік институттың моделіне мектеп-интернаттар, армия
казармалары, түрмелер, психиатриялық ауруханалар жақын келеді. Олар күндіз-
түні бақылауда ұсталады, ал егер де қағидалардан ауытқып кетсе, жазаланады
немесе тәртіпке түсіріледі.
Діни ұйымдардың арасында тотальдік институттың осы тектес модельдерін
орнатқандары да бар. Себебі, оның қағидалары әлеуметтік әрекет ретінде
саналы түрде айқындалған, яғни оның негіздерін діни сферада реттелген
нормалар, құндылықтар, сенімдер құрайды.
Бақлау сұрақтары: 1. Қоғамдық дамудағы дін ролі
2. Қоғам және дін
7 – лекция. Тақырыбы: Ғылым мен дін дамуындағы діни анторопология пәні
1.Жоспары:
1.Діни антропологияның ерекшеліктері..
2.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі діни
антропологияның орны. .
3.Лекция мақсаты: Бүгінгі күнде адам мәселесі, адам табиғаты, адамның
рухани әлемі, жаратушы мен адам ара қатынасы жөніндегі ойларды ашып көрсету
және әлемдік және ұлттық діндердегі адам орнын анықтау.
4.Лекция мазмұны:
Діни антрологиясы – ұлттық және әлемдік діндердегі адам және
оныңжаратушылығы, қасиеттілікке қатысты түсінікте, сонымен қатар тилогия
және діни философиядағы адамның шығуы мен бағыт – бағдары, адам өмірінің
мән – мағынасы жөнінде діни ілімдік дәстүрлерге регізделген ілім.
Діни антологиясының ғылым ретінде оқытылул, әлемдік әлемдік және
ұлттық діндер аясындағы адам және оның жаратушыға, қасиеттілікке қатынасы,
сонымен қатар адамның шығуы мен мақсаты, адам табиғатының тіршілігімен мәні
туралы түсінік пен ұғымдарды танып білуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күнде адам мәселесі, адам табиғатымен дүниедегі орны, адамның
рухани әлемі, жаратушы мен адам ара қатынасы сенім мен білім маңызы
өмірдегі маңызды тақырыптарды зерделеп зеріттеу уақыт талабы. Елімізде ұлт
аралық пен дін аралық келісім мен төзімділік антрологиялық мәселелерді
көтеру мен шешумен ұштасып жатыр.
Бұл пәннің мақсаты – елімізде гуманитарлық білімнің жаңа жағдайында
дін тану пәндерін оқытуды ғылыми әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Антралогия (грек сөз antropos - адам) ашып айтқанда философия және
теология ғылымдарының көмегімен, теориалық жағынан толық қанды зеріттелген
ілім. Антрология саласын түрлі жағынан зеріттелгенін көреміз, - ғылыми,
философиялық және теологиялық. Бұлардың әрқайыссының іштей зеріттеу
әдістері бар. Олардың барлығының да негізгі мақсаты “адам” олардың өз
саласына қарай тек зеріттау әдістерін ғана өзгертеді. негізгі мақсаты адам
туралаы ілімді толығымен зеріттеп тану. Оның физикалық материалдық
нәрселерімен қоса рухани танымдық мәселесін, толыққанды зеріттеу осы
антрологияның міндеті болып табылады. Ол өзіндік қийыншылыққа толы бір
сала болып табылыды. Барлық діндерде дерлік антопологиялық ьастауы ,
түсінігі бар және оқытылады. Адамның тағдыры мен табиғаты құдайға деген
сенімімен тікелей байланысты.
Дін антропологиясында антропологияны теориялық түрде екіге бөліп
қарастырады.
1. этнологиялық және философиялық.
Діни философиялық антропология етіп бөлінеді. Қ.И. Некеновтың тұжырымдамасы
бойынша теологиялық антропологиялық міндеттілігі жағынан философиялық
антропологиямен бірдей барлық діндерде адам баласы үшін екенін білеміз,
және келген иләһи кітаптарда адам баласы үшін келген. Мұндағы айтылған
мәселелерді адамға айтылғандығын барлық діндарлар түсіндіруге тырысып
бағады. Әлемдік діндерде және құдайлық діндерде жартушы жаратылған олатға
өз әмірін, тыйымдарын оларға қайдан келгенін, қайда бартынын, не істеу
керектігін сонымен қатар адамның жаратылуындағы мақсатын, міндеттері туралы
толық мәлімет беріп отырған.
Адам –жеке адам және тұлға ретінде.
Адам жалпы ұғым ретінде нақты индивидтерден тұрады. Адам жер бетіндегі
тірі организмдердіңт дамуының ең жоғарғы түрі еңбек процесінің субьекті, ой-
санасы мент сөйлеу тілі бар биопсихәлеуметтік жан. Индивид (латынша –“жеке
адам”) қоғамның мүшесі-жеке адамды білдіреді. Жеке адам жалпы адамзаттың
нақты өкілі, жеке, дарасы. Көптің бірі болу үшін оған жалпы адамзатқа
жалпы тән қасиет, келбет болу керек. әлеуметтік болмыс деңгейінде және
әлеуметтік теория тұрғысынан адам проблемасы жеке адам және тұлға ұғымдары
арасындағы қарым-қатынас проблемасына айналады, яғни биологиялық жаратылысы
жағынан адам ең алдымен жеке адам, ал әлеуметтік жаратылысы жағынан тұлға
болып табылады.
АЛ ТҰЛҒА –дегеніміз жан-жақты жетілген,кәмілетке жасы жеткен адам
,жәнеде өз ісіне-өзі жауап бере алатын адам.Яғни тұлға дегеніміз
әлеуметтендірілген жеке адам.
Тұлға – іс-әрекетінің, қарым – қатынастық, сана мен өзіндік
сананың , дүниеег көз қарастың субьекті. Жалпы айтқанда, тұлға ұғымы
адамның әлеуметтік-психологиялық мәнін білдіреді. Тұлға адамның ішкі
адамдық қасиеттерінің тұтастығының көрсеткісі-ішкі тұтастықсыз тұлға жоқ.
Адамның дамуы мен қалыптасуы туралы осы уақытқа дейін әртүрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келді. Атақты Грек
философтары Плотон мен Аристотель адамның дамуын, алдын – ала тағдыр
белгіленген тұқын қуалаушылық табиғатынан деп дәделдеді.Аристотнль мұны
табиғаттың “заңы”деді. Көптеген ғалымдар жеке адамның дамуында тұқым
қуалаушылық жетекші роль атқарады деп таниды.Адам жөніндегі барлық
ғалымдарда ең басты мәселе-жеке адамның дамуы және ол дамуының көзімен
ықпал күштері. Негізгі даму дегеніміз жеке адам сапалары мен
қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі. Адамның жеке адам болып
дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық ондағы сапалық өзгерістер. Ал
қалыптасу – ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде оның кемелденуі мен
тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемленуі.
Бақылау сұрақтар:
1. Діни антропологияның пайда болуы.
2. Діни антропология принциптері.
3. Діни антропология обектісі.
8- лекция. Тақырыбы: адамның еркі, жаны және ислам дініндегі ролі.
2. Жоспары: 1. Адам және даму кезеңдері
2. Адамның ерік бостандығы.
3. Құрандағы адам жаратылысы.
3.Лекция мақсаты: Ислам дінідегі құдай мәселесін жан-жақты қарастыру, құран
хадистеріндегі адам мәселесін ашып көрсету.
4. Лекция мазмұны:
Бұған дейін қарастырылған тақырыптардың бәрінде белгілі бір дәрежеде
адам мәселесі сөз болады, өйткені ол материалдық дүниенің, табиғаттың
дамуының ең жоғары көрнісі, мәдениеттің иесі және субъектісі ретінде, әрі
биологиялық, әрі қоғамдық жан ретінде материя құрылымының формалары мен
деңгейлерінің түйдектелген көрінісі десе де болады. Адам ең алдымен
биологиялық жан, сондықтан оның қалыптасуының бірінші алғышарты мен қоғам
- Жердің және оның биосферасының табиғи дамуының шыңы. Адам - табиғаттың,
Жердің перзенті деуге болады.
Егер адамзаттың Жер тарихында алатын орнын анықтауға әрекет жасап
көрсек, онда адам жер бетіндегі тірі жәндіктердің жасы жағынан ең кішісі
екенін көреміз. Бұл құбылысты белгілі датчандық этнограф Й.Бьерре деген
кісі төмендегідей теңеу арқылы түсіндіруге тырысады. Жердің бүкіл тарихын
бір жылға теңесе, дейді ол, онда ноябрьде (қарашада) тіршілік алғаш пайда
болады. Желтоқсанның ортасында аса зәулім жануарлар пайда болады, ал Жаңа
жылға ширек сағат қалғанда, яғни жаңа жыл түніне шамамен 23 сағат 45 минут
болғанда, адам пайда болады. Сонда біздің эрамыз өтіп бара жатқан жылдың ең
соңғы минутын ғана алар еді! Француз ғалымы П.Тейяр де Шарден Ното
sapiensтің пайда болғаннан берігі өмірінің ұзақтығын одан да қысқарта
көрсетеді: Отыз мың жыл. Бұл біздің өмірімізбен салыстырғанда ұзақ уақыт.
Ал бүкіл эволюция үшін бір секунд. Тіпті жер бетіндегі биосфераның
дамуымен ғана салыстырғанда адамзаттың даму тарихы болмашы ғана уақыт болып
көрінеді. Шынында да, биосфераның дам у тарихы эволюцияның әрқайсысы барған
сайын күрделілене түскен тіршілік формасы болып табылатын бір қатьар
кезеңдерінің ауысуы екенін көреміз. Осы даму кезеңдерінің соңында ғана адам
мен қоғам пайда болады. Адам, адамның ақыл-ойы және қоғам Жердің ең кенже
перзенті болып табылады. Оның тірі организмдердің қазіргі заманғы
классификациясынан да көруге болады. Биологиялық, оның ішінде зоологиялық
классификация бойынша, адам жануарлардың хордалылар тобына, оның ішінде
омыртқалыларға, одан сүтқоректілер класына, бұл соңғының приматтар
отрядына, одан адам тегіне, ал адамның ақыл-ойы бар түріне жатады, яғни ең
кейін шыққан түріне жатады.
Жердің тарихында түрлі кезеңдер өтті. Оның тарихындағы адамның,
адамзаттың орнына қарай, оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) таза геологиялық кезең - бұл кезеңдерге Жер бетінде әлі тіршілік
болмаған;
2) геобиологиялық эволюция кезеңі - бұл кезеңнің соңғы стадиясында
антропасоциогенез қалыптасады;
3) рухани эволюция кезеңі. Ақыл-ойдың қалыптасуына байланысты бұл
кезең - Жер эволюциясындағы жаңа сапалық кезең. Ақыл-ойдың дамуына және
биосферадан ноосфераға өтуге байланысты бұл кезеңді табиғатпен қоғамның
өзара әрекеттесуі дами түседі, адамның ақыл-ой қызметі эволюцияның шешуші
факторына айналады.
Құран кәрім жу, топырақ жануар жәндік өсімдіктен соң адам
жаратылысына өтеді. Адам ерекшелігін оның өмірінде пайда болған нәрселер
екіге бөлінеді.
3. Табиғат шарттарынан тыс болған су, топырақ сияқты шарттары
жаратқаннан кейін оған рух үрленіп тірілгенін айтады.
4. Жаратылыс аяқталған ер мен әйел арасындағы қатынас ертінде
көрсетеді.
1 – жағдайға байланысты құранда бақара, ағраф, исра, тоха, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2 – Лекция жоспары:
1. Пәннің мақсаты міндеті.
2. Дін мен ғылымның сипаты
3. Дін мен ғылымның рационалдық типтері.
4. Дін мен ғылым қоғамдық сананың болмысы
3. Лекция мақсаты: Дін мен ғылым арасындағы байланысты философиялық
және діні түсініктер негізінде баяандау және бүгінгі таңдағы ролін анықтау.
4 – Лекция мазмұны:
Дінсіз ғылым соқыр
Ғылымсыз дін ақсақ (Эйнштейн)
Дін әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құблыстарға тән тарихи саяси
,әлеуметтік, дүние танымдық, және психологиялық құблыс. Ол бұрынғы
замандардан бері адамзатпен бірге жасалып келеді. Оның негізгі тұжырымы
құдай мен адамның ара қатынасы, адамның танымының құдаймен байланысы
сиптталады. Ғылым дінді табиғи инстинкт өмір үшін күрестің құралы деп
санайды және діндарлық генінің болуы ықтимал деген тұжырым жасайды.
Ғылымның тақырыбы: әлем және адам арасындағы қатынасты зерттейді. Ал дін
тақырыбы: алла мен адам арсындағы қатнасты зерттейді. Діни таным нагіздері.
1. Құран
2. Хадис
3. Ижиа
4. Қйяс
5. Әдеп
6. Ғұрып
7. Мәдениет
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке
сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық,
және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының
тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы,
әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдарыболып табылады. Ал
құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны
ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы
айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар құдайға
сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын
әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт
қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс
акттарыжиындығы, әрекеттерінің өнімдері мен нәтижелеріқызықтырады.
Әлеуметтік факт ретінде дін. Дюркгейм дінді қасиетті нәрселерге
бағытталған сенімдер мен практикалар системасы ретінде анықтама жасаған.
Бұл анықтама шешілуі тиіс проблеманы айқындағандықтан социологиялық мәнге
ие: адамар нені қасиетті деп таниды және оған деген қатынасына қарай
адамдар өздерін қалай ұстайды ? Осы сұрақтарға жауап беру арқылы дінді
әлеуметтік факт ретінде түсінуге болады.
Социологтардың дінді теориялық және эмпирикалық зерттеулерінде
қолданылатын дін ақытамасы екі типке бөлінеді: субстанционалдық (осы типпен
дінде бар мәндер қарастырылады, философиялық тұрғыда субстанция – оның
негізінде жатқан мәні деген мағынаны білдіреді) және функционалдық (осы тип
бойынша діннің атқаратын функциясы айқындалады).
Діннің субстанционалдық анықтамасы. Діннің субстанционалдық
анықтамасына, мәселен, табиғаттан тыс күшке сенім тәрізді көптеген дін
анықтамаларын келтіруге болады. Тайлор дінді анимизм теориясынан туындаған
рухани тіршілікке сенім деп анықтама жасағн. Діннің орындайтын
функцияларын түсіндіру үшін алдымен оның негізінде не жатқандығын түсіну,
белгілі бір дәрежете қызмет атқаратын органын айқындап алу қажет.
Дюркгеймнің жасаған дін анықтамасы субстанционалдық элементті қамтиды: дін
дегеніміз қасиетті нәрелерге қатысы бар, топтарға бөлшектенетін сенімдер
практикалар жиындығы. Субстанционалдық анықтаманың негізгі ерекшелігі
ретінде діннің өзі сияқты болып көрінуі мүмкін, бірақ, діннің нағыз өзі
бола алмайтын діни феномендердің функционалдық баламасынан сақтайды деп
айтуға болады.
Діннің субстанцоналдық анықтамасы саяси партиялар мен түрлі
идеологиялық т.б. жүйелердің жетегінде кеткен жалған діни феноменнің
типтерін електен өткізуге мүмкіндік жасайды.
Әрине, діннің субстанционалдық анықтамасы оңай айқындалмайды, оның
өзіне тән қиыншылықтары баршылық. Дінді анықтауға тырысқандар одан адамның
ерекше субстанциямен, қасиеттілікпен байланысын байқаған. Ал қасиеттілікке
келер болсақ, ол адамдарға үкім жүргізу қабілетіне ие, құрметтеу,
қастерлеу, сүю, бас ию сияқты өзімен ерекше қатынаста болуды талап етеді.
Ал мұндағы қиыншылық қасиеттіліктің табиғатын түсінумен байланысты.
Профандық заттарды қасиеттіден ажырата отырып, Дюркгейм заттарға онда
болмаса да, адамдар тарапынан қасиеттілік сипат беріледі деп қуаттаған.
Кезкелген зат, кезкелген объект (тіршілік, әлеуметтік құбылыс, құндылық)
қасиеттілік функциясын орындауы мүмкін. Осыған мысал ретінде ойда тұрған
идеяларымызды (қасиеттілік) белгілеп алу үшін, - деп жазды Дюркгейм, - осы
идеяларды символмен көрсететін белгілі бір заттарға көңіл аударамыз: өз
туын қорғап, құрбан болған жауынгер бір жапырақ матаға бол жанын қияды.
Коллективтік ой индивидуалдық ойға оған лайықты түрде қарауын міндеттейтін
қабілетке ие. Енді қасиеттілік дегеніміз әлеуметтік ортаға тән құбылыс.
Дюркгеймнің пікірі бойынша, дін дегеніміз табиғаттан тыс күшке емес,
әлеуметтік мәнділікке сену. Дін анықтамасының негізі ретінде ұсынылған
қасиеттілік-профандық дихотомиясы табиғат-табиғаттан тыс, имманенттік-
трансценденттік дихотомиямен сәйкес келмейді. Алайда, бұл құдай, махаббат
өсиеті немесе христиан үшін шоқыну құпиясы сияқты қасиетті нәрселер ата-
бабадан қалған отан, дәстүр, патриоттық үшін қызмет жасау болып табылатынын
білдірсе керек. Егер дінде табиғаттан тыс құбылыс болмаса еді, оның ұлттық-
патриоттық идеядан айырмашылығы неде ? Ұлтшылдық мәселен, діннің формасы
болмас па еді ? Өз отанын дәріптейтін оны басқадан артық көретін, оның ән
ұраны мен байрағын құрметтейтін, оның өркендеуі үшін өз жанын да құрбан
ететін іс-әрекеттер діни жүріс-тұрыс болмас па еді ?
Бақлау сұрақтары: 1. Дін мен ғылым арасындағы байланыс.
2. Философия мен соцология саласындағы дін мен ғылым
орны.
3. Дін мен қоғам түсінігі.
2 – Лекция тақырыбы: Ғылыми таным түсінігі және оны негізгі
ерекшеліктері.
2 – Лекция жоспары:
1.Ғылыми көз қарас
2. Ғылыми танымның жалпы әдістері.
3. Материялдық және рухани мәдениет сисемасындығы ғылыми
таным ролі.
3 – Лекция мақсаты: Бүгінгі таңдағы таным мәселесін дін және ғылым
тұрғысында түсіндіру.
4 – Лекция мазмұны:
Таным өте күрделі, қайшылыққа толы, үзаққа созылатын процесс
болғандықтан, оны іске асыру барысында түрлі әдестер мен тәсілдер
қолданылатыны өзінен-өзі түсінікті. Кең мағынада әдіс дегеніміз белгілі бір
мәселені шешу үшін таңдап алынған жол, қолданылатын айла мен эрекеттер
жиынтығы. Ғылыми таным әдістерін қолданудың басты мақсаты — шынайы, ақиқат
білімге қол жеткізу. Тағы бір көңіл бөлетін жэйт, зерттеуші ғылыми
танысының әдістерін өз қалауы бойынша, қалай болса солай белгілей салмайды.
Әдістер зерттелмек болып отырған объектіге тэн ерекшеліктер мен заңдылықтар
негізде таңдап алынады. Бүл тұрғыдан алғанда әдістер объективті сипатта
болады, сөйте түра олар адамның рухани қызметінің нәтижесі болып табылады
және де ол тек адам санасында өмір сүреді. Сондықтан да әдіс объективтілік
пен субъективтіліктің диалектикалық бірлігін құрайды.
Ғылыми танымның әдістері ете көп, әрі сан салалы, себебі танып білудің
объектісі болып табылатын материалдық және рухани дүниенің өзі көп түрлі,
сан салалы. Дегенмен, ғылыми танымның барлық әдістерін шартты түрде үш
топқа бөлуге болады: 1) жалпылама диалектикалық әдіс. Ол болмыстың барлық
жақтарын зерттеуге және таным процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады;
2) жалпы ғылыми әдістер. Олар ғылымның барлық
саласында
пайдаланылғанымен, таным процесінің барлық кезеңінде қолданыла бермейді;
3) жекеше әдістер. Олар нақты қүбылыстарды бір ғылымның шеңберінде
зерттеуге қолданылады. Мәселен, математикалық индукция әдісі —
математикада, қоспалардың ыстыққа төзімділігін анықтау әдісі —
металлургияда, радиоактивті бөліну әдісі — ғарышты зерттеулерде
пайдаланылады.
Материалистік диалектика бүкіл элемді, дүниені біртұтас қарастырып,
табиғаттың, қоғамның, адам ақыл-ойының дамуындағы ең жалпылама
зандылыктарды зерттейтін бірден-бір ғылым болғандықтан, ғылыми танымның ең
жалпылама әдісі рөлін атқарады; оның методологиялық мән-мағынасы жөнінде
жоғарыда кысқаша айтылып өткен болатын.
Ғылыми танымның жалпы әдістері мен түрлерін қарастыру үшін танымның
эмпириялық және теориялық дэңгейлерін ажыратқан элбетте дұрыс, себебі әр
деңгейдің өзіндік ерекшеліктері мен әдістері бар. Эмпирикалық деңгейде
таным объектісінің қасиеттері мен қырлары сезімдік қабілет түрғысынан
кабылданады. Әрине, ғылым мен тахниканың дамуына байланысты адамның
сезімдік танымның көкжиегін элдеқайда кеңейтетін аспаптар, қүралдар,
компьютерлер іске қосылып жатқанын айта кеткен артық емес.
Теориялық деңгейде таным объектісінің маңызды байланыстары мен
заңдылықтары тәжірибе негізінде алынған біліммен қоса абстрактілі ойлау
нәтижесінде тұжырымдалады.
Ғылыми танымның эмпириялык, деңгейінде кең қолданылатын ең қарапайым
әдіс — бақылау деп аталады. Оның мэні — зерттеу объектісін белгілі бір
мерзім аралығында нысаналы үйымдасқан түрде жүйелі бақылай отырып, ондағы
өзгерістерді жіті қадағалау.Мәселен, бидайдың бір сортының өсіп-өну
ерекшелігін зерттеу мақсатында көктемгі егістен бастап күздегі жиын-терімге
дейінгі аралықта дэн топырақтан көктеп есіп шыкқаннан бастап, астықты орып
алғанға дейінгі өзгерістері есепке алынып отырады. Сол негізде тиісті
ғылыми қорытындылар жасалады. Келесі әдіс — эксперимент — ғылыми
тәжірибе деп аталады. Оның ерекшелігі — зерттеліп жатқан объектіге адамның,
зерттеушінің тікелей әсер етіп, ондағы процестерге араласуы. Зертгеуші
объектіні эр түрлі кездейсоқ жағдайлардан оқшаулап алып, бөліп қарауы
мүмкін. Қажет болған жағдайда эскпериментті элденеше рет қайталауға да
болады.
Осы заманғы кең пайдаланылатын әдістердің бірі — модельдеу. Модельдеу
дегеніміз эксперименттің бір түрі, бірақ мұнда объектінің өзі емес, оның
орнын басатын модель зертгеледі. Модель (латын тілінен аударғанда үлгі
деген ұғымды білдіреді) — зерттелетін объектімен ұқсастық қатынаста
болатын, таным процесінде оның орнына пайдаланылатын, нақты өмір сүретін
немесе ойша алынатын жүйе, яки құбылыс. Жүртшылыққа ежелден белгілі көз
таныс модельдерден географиялық картаны, глобусты, химиядағы қүрылыстық
формулаларды т.б. атауға болады.
Ғылыми таным процесінде анализ (талдау, саралау) және синтез
(қиыстыру, біріктіру) әдістері үлкен рөл атқарады. Зерттелуге тиіс
объектіні ойша түрлі қүрамдас бөліктер мен жақтарға бөліп қарастыруды, сол
негізде оның түрлі қасиеттерін, ішкі байланыстарын анықтау әдісін анализ
деп атайды. Мәселен, адам ағашты зерттеп білу үшін оның тамырын, діңін,
бүл^ақтары мен жапырақтарын, түрін сыртқы сипатын т.б. ойша жіктеп қарайды.
Байқап отырғанымыздай таным процесі анализбен шектелмейді. Объектінің эр
қүрамдас бөлігін жіктеп қарап, зерттеп алғаннан кейін бастапқы тұтастыққа
қайта көшу керек. Бүл синтез әдісі арқылы іске асырылады. Анализ және
синтез — адамның күнделікті практикалық іс-әрекеті негізінде өмірге
келген әдістер.
Фактілерді анализ жасап талдағаннан соң теориялық синтезге көшу
индукциялық әдіс арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген тұжырымдар негізінде
жалпы қорытынды жасауды индукция әдісі деп атайды. Бүған кереғар әдісті,
яғни нэтижеден кері қарай жүріп жеке-жеке түжырымға келуін дедукция дейді.
Бақлау сұрақтары: 1. Ғылыми таным ерекшеліктері.
2. Обьекті және субьекті
3. Анализ жіне синтез
3 – Лекция тақырыбы: Діни таным және оның маңызы мен мақсаты
2 – Лекция жоспары:
1. Дінге көз қарас
2. Діни сенім және таным ерекшеліктері
3. Қоғамдық дамудағы діни түсініктер
3 – Лекция мақсаты: Дін жөніндегі көз қарстарды талдай отырып бүгінгі
таңдағы діни сенім құндылығын арттыру
4 – Лекция мазмұны:
Дінді ақылдық идеологиялық дәйектемелерімен түсіндіруден өзге ол
жайлы өзге ғылымдармен бірге социология адам өміріндегі діннің рөлін ашуға
тырысып, олардың діни жүріс-тұрысын зерттеу фактілеріне сүйенген кездейсоқ
дәйектемелерге мән береді. Осы бағыттағы алғашқы қадамды О. Конт (1798-
1857) жасады. Ол әлеуметтік өмірде табиғи ғылымдарды қолданумен, танымның
индуктивтік (жалқыдан жалпыға өту) әдістері арқылы зерттеуге болады деп,
осы арқылы қоғам жайлы ғылым – социологияны жасауға болады деп санады.
Француз революциясы салдарынан Еуропа қоғамында болған тоқыраудан шығудың
жолы деп, Конт социология арқылы қоғамның тұрақтылығы мен даму жолын
іздеуге әрекеттенді. Осының нәтижесінде мынандай сұрақтар туындады:
әлеуметтік тәртіптің негізін не құрайды ? ондағы діннің әлеуметтік рөлі
қандай ?
Әлеуметтік динамика жайындағы Конт ілімі діндер тарихынан алынған
түсінікке негізделген қоғамның эволюциялық модельі құрайды. Қоғам
прогресі жайлы осы ілім адамның өмірлік кезеңдері – балалық, жастық және ер
жетуге сәйкес келетін үш сатыдан өткен. Бірінші саты – теология. Аталған
сатыда адам құбылыстарының ішкі мәнін тануға және олардың пайда болу
себептерін білуге ұмтылады. Бұл сатыда діни сана үш типпен байқалады:
фетиштік, политеистік және монотеистік. Екінші саты деп аталатын
метафизикалықта абстрактілік түсінік басым болады. Құдай өзінің мәнділігін
жоғалта бастайды. Ал үшінші саты – позитивтікте адам құбылыстардың нақты
мәнін ашуға тырысады, адамға ғылым жетекшілік етеді.
Конт ілімінде дін жайлы ілім үшін екі сәт маңызды:
1. Дін қоғамның ажырамас бөлігін және маңызды элементін құрайды.
Алайда қоғамның дамуы барысында дін өзінің орнын ғылымға береді. Осының
нәтижесінде бұл адам қоғамының дамуы жолында дінге мұқтаж болмайтын
секуляризация теориясы дамуын қамтамасыз етеді, қоғамдық өмір рационалдық
негізде қалыптаса бастайды, оның айқындаушы күші ғылым болады.
2. Әрбір тарихи қабат белгілі бір әлеуметтік құрылыммен, билікпен
байланысты.
Басталуынан ХІІІ ғасырға дейін адамзат тарихын қамтитын теологиялық
идеялардың үкім жүргізуі қоғамдағы руханилық пен әскери қолбасшылардың
үстемдігіне, метафизикалық сатыда бюрократия мен заңгерлер үстемдігіне
сәйкес келеді.
Нәрселердің теологиялық тәртібінің соңғы тарихи формасы, Конттың
пікірі бойынша, христиан монотеизміне сәйкес келетін католиктік және
феодалдық режим болған. Егер бүкіл тарих бойында діни сенімдер әлеуметтік
тәртіпті байланыстырып тұратын күш қызметін атқарса, соңғы кезеңдегі діннің
құлдырауы әлеуметтік байланысты бұзады. Енді әлеуметтік құрылысқа жаңа
тірек қажет. ХІХ ғасырда қуатталған қоғамдағы позитивтік қабатқа жетекші
рөлді инженерлер мен оқымыстылар ойнай бастады. Қоғамдағы діннің ықпалы
жоғалған кезде, қоғамды біріктіруші күшке ғылыми білімнің позитивтік
синтезі айналған. Ақылдың көмегімен қоғамды саналы түрде ұйымдастырудан
үмітін үзген Конт соңында әлеуметтік байланыстың рухани тірегі ретінде
екінші теологиялық синтездің қажеттігі турасындағы қорытындыға келді. Ол
позитивтік діннің орнына ұлы тіршілік бірлестігі, алып әлеуметтік
организм ретінде адамзат культін ұсынды. Осы діннің жоғарғы абызы қоғамға
жетекшілік ету қабілетіне ие, әлеуметтік өмірдің қыр-сырын меңгерген
социолог болуы тиіс.
Конт тек ғылыми дисциплина ретінде дін социологиясын дүниеге әкеліп
қана қоймай, дін, тым болмағанда, дәстүрлі қоғамда оның әлеуметтік
құрылымының бір бөлігі болып табылады және қоғамда белгілі, оның ішінде
позитивтік функцияларын орындауға қабілетті деген ой тудырып, оның
қалыптасуына негіз жасады.
Әлеуметтік системалардың табиғи бірлігі идеясы және оның эволюциялық
процесі ХІХ ғасырдың ІІ ші жартысында Еуропа қоғамы ойының иегері Г Спенсер
(1820-1903) социологиясында орталықтандырылған. Спенсер эволюция қоғам
құрылысының өнеркәсіптік типін қуаттауға, индивидуализм мен утилитаризм
принциптері жеңісіне алып барады деп ойлаған. Толығымен осы принциптер
бойынша Англиядағы әлеуметтік пікір дінді әлеуметтік тәртіп негізі деп те,
әлеуметтік прогресс жолына кедергі деп те қарамаған. Утилитарлық
индивидуализм көзқарасы бойынша қоғам өмірінің едәуір мағызды реттеушісі
дін емес, рынок (базар), саяси әрекет болып табылады. Ал дін турасында сөз
қозғар болсақ, ол оншалықты мәнге ие емес.
4 – Лекция тақырыбы: Ғылым мен дін арасындағы байланыс және қарама -
қарсылық
2 – Лекция жоспары: 1. Ғылым мен дін мақсаты
2. Ғылым методология
3. Діни методология
3 – Лекция мақсаты:
4 – Лекция мазмұны:
Дін адамның ойы мен жүріс-тұрысын жануарлардың жүріс тұрысынан
ерекшелейтін символдандырылған қабілетімен сипатталады. Адам тіл мен өзге
де символдық құрылғылар арқылы символдық системаларды дүниеге әкелген және
оны пайдаланған. Дін мифтер мен ритуалдар тілінде сөйлейді. Сонымен қатар
ол мәдени системалардың бір бөлігі, мәдени үлгілер осы діннің сақтау,
жаңарту функциялары арқылы кейінгі ұрпақтарға бекемделіп, жеткізіліп
отырады және бұл процесс әлеуметтік системада жүзеге асатыны айқын. Мәдени
системалар символдық мәні бар – кодтар кешенінен құралады, олардың
негізінде іштей үйлескен символдар сақталған.
Дінде символдарды өзге тәсілмен түсіндіру мүмкін емес. әлгі символ
оның киелілігін білдіретін жалғыз жол. Дюркгеймнің пікірі бойынша қасиетті
заттар символдық мәнін білдіредіоның мағынасын өзге терминдермен түсіндіру
мүмкін емес.
Символ дегеніміз – қандай да бір затты білдіретін немесе қандай да
бір идеяны нұсқайтын белгілер мен образдар. Символ объект, әрекет, мифтер,
адамдар түрінде кездесуі мүмкін.
Қасиетті деген сөз латынша құдайға арналған sacer мағынасын
білдіретін профандыққа қарама-қайшы сөз. Бұл түсініктер римдік культтен
туындаған. Қасиеттілік – адамға қорқыныш ұялататын, сонымен қатар, оны
бақытты да қылатын құпия күш.
Ғылыми танымның логикасы мен методологиясы.
Ғылыми танымның логикасы, методологиясы мен әдістері туралы сөз
еткенде міндетті түрде логика, методология және әдіс деген үғымдардың
мазмұнын ашып көрсету қажет. Ғылым логикасы деп материалистік диалектиканы
түсінеміз. Өйткені, ғылыми таньшдағы негізгі мақсат — толық емес, дэл емес
білімнің толығырақ, дэлірек білімге айналуы, жаңа теорияны жасау мен
дамыту, ескі теориядан жаңа теорияға көтерілу, яғни ғылыми таным —
қайшылықты, күрделі элеуметтік процесс.
Абстрактіліктен нақтылыққа қарай өрлеу — ғылыми теорияны жасаудың,
зерттеліп отырған объектінің мэнін ашудың жалпы әдісі. Абстрактілік деп
зерттеліп отырған объекті туралы біржақты білімді, түсінікті айтады. Ал
ойлаудағы нақтылық — объект туралы кептеген абстрактілі анықтамалардың,
түсініктердің жиынтығы, эр түрліліктің бірлігі. Абстрактіліктен нақтылыққа
қарай өрлеу әдісі — ол К. Маркстің "Капиталды" жазуымен қатар басқа да
ғылыми теорияларды жасауының шынайы дэлелі болды.
Ғылыми танымның методологиясы — адамның танымдық және практикалық
қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы теориялық ілім. Әдіс дегеніміз
таным туралы тарауда айтылғандай, танымдық немесе практикалық мәселелерді
шешудің амалы. Егер теория белгілі бір заттық саланы түсіндіруге, не оның
заңдылықтарын ашуға бағытталған болса, әдіс адамның танымдық және
практикалық эс-эрекетінде реттеушілік қызмет атқарады. Кез келген әдіс
ғылыми теорияға негізделген, сондықтан ғылыми әдістің қалыптасуында теория
елеулі рөл атқарады және оның қажетті шарты болып табылады. "Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінде" әдіс туралы мынадай анықтама берілген: "Адам баласы
қызметінің белгілі салаларында қолданылатын эр түрлі амал, тэсіл, айла"
деп. Негізінде бүл дүрыс берілген анықгама. Әдіс — ол белгілі зерттеу
жұ_мысында қолданылатын айла. Әдіс түрліше болады. Оны кең мағынада да, тар
мағынада да түсінуге болады. Мәселен, диалектикалық әдіс, оның заңдары мен
категориялары барлық ғылымдарда бірдей қолданылады. Оны кең мағынадағы әдіс
дейді. Диалектикалық әдіс сондықтан барлық ғылымдарға методологиялық рөл
атқарады. Бүдан басқа эрбір нақты ғылымдардың тек езіне тән әдісі бар.
Әдістің басқа да түрлері болады. Белгілі бір әдіс қолданбайынша ешқандай
істе дұрыс нэтижеге жету мүмкін емес. Сондықтан әдістің дұрыстығы ғылыми
зерттеулерде маңызды орын алатыны белгілі. Олай болса әдіске немқұрайлы
қарауға болмайды. Ғылыми нақты болуы қажет. Тек сонда ғана ғылым алдына
қойған мақсатына жетеді. Әр нэрсенің тек өзіне тэн әдісі бар. Ғылым
теорияны мүлтіксіз басшылыққа алып отыруға, ғылыми ізденістің
методологиясын білгірлікпен қолдануға міндетті. Дүниеге көзқарастың
айқындығы, ақыл ойдың методологиялық негізі — ғылымды ойдағыдай дамытудың
сөзсіз шарты. Диалектика табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуы мен
қозғалуының ең жалпы заңдарын зерттейтін философиялық ілім екені белгілі.
Бүл заңдарда ғылым мен техниканың барлық саласындағы — танымның бай
тәжірибесі, адамдардың практикалық қызметінің нэтижелері жинақгаған және
қорытылған. Былайша айтқанда, материалистік диалектика — дамудың жалпы
философиялық теориясы, таным териясы, диалектикалық логикасы мен
методологиясы болып табылады. Материалистік диалектика — адамның жаңаша
ойлауының және әлеуметтік шығармашылығьшың логикасы. Сондықтан ол қазіргі
ғылым мен элеуметтік практиканың, ғылыми-техникалық революцияның, адам
проблемасына бағытгалған қоғамдық, техникалық жаратылыстану ғылымдарының
жалпы методологиясы болып табылады.
Сонымен, қазіргі уақытта ғылымда методологиялық зерттеудің тығыз
байланысты мынадай үш деңгейі: арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және
әмбебап философиялық деңгейлері айқындалған. Оларды бір-бірімен шатастырмау
қажет. Мысалы, эволюция теориясы әсіресе биология ғылымы үшін
методологиялық мыңызы зор. Ал, жүйелі, қүрылымдық әдіс — диалектика
ғылымдардың бірнеше саласында қолданылады, ендеше оның жалпы ғылыми-
методологиялық маңызы бар. Қазіргі кезде ғылым қоғамнын, өндіруші күшіне
айналып отыр. Ол қоғам өмірінің барлық жағына, т.б. елеулі ықпал жасауда.
Сонымен қатар қазіргі ғылым дамуын айрықша сипаттайтын заңдылықтар (білімді
математикаландыру, экспериментті индустрияландыру, белгілі бір күрделі
объектіні, мысалы Жерді немесе Ғарышты зерттеуде көптеген ғылымдардың өзара
ықпалы, танымды интеграция тенденциясының басым рөл атқаруы және басқалар)
эрекет етеді. Осындай теориялық зерттеулер жедел дамып отырғанда диалектика
мен ғылымның арасында өзара тығыз байланыс бар, олардың арасындағы
жасампаздық одақты үздіксіз дамытып және нығайтып отыруы қажет.
Бақлау сұрақтары: 1. Ғылымның ақиқаттығы
2. Ғылми методология түсінігі
3. Дін ақиқаты
5 – Лекция тақырыбы: Ғылыми көз – қарас және діни анторпология
түсінігі
2 – Лекция жоспары:
1. Танымдық ерекшелік
2. Діни анторпология және оның қалыптасуы
3. Ғылымилық және діни түсінік
3 – Лекция мақсаты: діндегі адам ролін анықтау және ғылыми тұрғыда
негіздеу.
4 – Лекция мазмұны:
Бұған дейін қарастырылған тақырыптардың бәрінде белгілі бір дәрежеде
адам мәселесі сөз болады, өйткені ол материалдық дүниенің, табиғаттың
дамуының ең жоғары көрнісі, мәдениеттің иесі және субъектісі ретінде, әрі
биологиялық, әрі қоғамдық жан ретінде материя құрылымының формалары мен
деңгейлерінің түйдектелген көрінісі десе де болады. Адам ең алдымен
биологиялық жан, сондықтан оның қалыптасуының бірінші алғышарты мен қоғам
- Жердің және оның биосферасының табиғи дамуының шыңы. Адам - табиғаттың,
Жердің перзенті деуге болады.
Егер адамзаттың Жер тарихында алатын орнын анықтауға әрекет жасап
көрсек, онда адам жер бетіндегі тірі жәндіктердің жасы жағынан ең кішісі
екенін көреміз. Бұл құбылысты белгілі датчандық этнограф Й.Бьерре деген
кісі төмендегідей теңеу арқылы түсіндіруге тырысады. Жердің бүкіл тарихын
бір жылға теңесе, дейді ол, онда ноябрьде (қарашада) тіршілік алғаш пайда
болады. Желтоқсанның ортасында аса зәулім жануарлар пайда болады, ал Жаңа
жылға ширек сағат қалғанда, яғни жаңа жыл түніне шамамен 23 сағат 45 минут
болғанда, адам пайда болады. Сонда біздің эрамыз өтіп бара жатқан жылдың ең
соңғы минутын ғана алар еді! Француз ғалымы П.Тейяр де Шарден Ното
sapiensтің пайда болғаннан берігі өмірінің ұзақтығын одан да қысқарта
көрсетеді: Отыз мың жыл. Бұл біздің өмірімізбен салыстырғанда ұзақ уақыт.
Ал бүкіл эволюция үшін бір секунд. Тіпті жер бетіндегі биосфераның
дамуымен ғана салыстырғанда адамзаттың даму тарихы болмашы ғана уақыт болып
көрінеді. Шынында да, биосфераның дам у тарихы эволюцияның әрқайсысы барған
сайын күрделілене түскен тіршілік формасы болып табылатын бір қатьар
кезеңдерінің ауысуы екенін көреміз. Осы даму кезеңдерінің соңында ғана адам
мен қоғам пайда болады. Адам, адамның ақыл-ойы және қоғам Жердің ең кенже
перзенті болып табылады. Оның тірі организмдердің қазіргі заманғы
классификациясынан да көруге болады. Биологиялық, оның ішінде зоологиялық
классификация бойынша, адам жануарлардың хордалылар тобына, оның ішінде
омыртқалыларға, одан сүтқоректілер класына, бұл соңғының приматтар
отрядына, одан адам тегіне, ал адамның ақыл-ойы бар түріне жатады, яғни ең
кейін шыққан түріне жатады.
Жердің тарихында түрлі кезеңдер өтті. Оның тарихындағы адамның,
адамзаттың орнына қарай, оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) таза геологиялық кезең - бұл кезеңдерге Жер бетінде әлі тіршілік
болмаған;
2) геобиологиялық эволюция кезеңі - бұл кезеңнің соңғы стадиясында
антропасоциогенез қалыптасады;
3) рухани эволюция кезеңі. Ақыл-ойдың қалыптасуына байланысты бұл
кезең - Жер эволюциясындағы жаңа сапалық кезең. Ақыл-ойдың дамуына және
биосферадан ноосфераға өтуге байланысты бұл кезеңді табиғатпен қоғамның
өзара әрекеттесуі дами түседі, адамның ақыл-ой қызметі эволюцияның шешуші
факторына айналады.
Құран кәрім жу, топырақ жануар жәндік өсімдіктен соң адам
жаратылысына өтеді. Адам ерекшелігін оның өмірінде пайда болған нәрселер
екіге бөлінеді.
1. Табиғат шарттарынан тыс болған су, топырақ сияқты шарттары
жаратқаннан кейін оған рух үрленіп тірілгенін айтады.
2. Жаратылыс аяқталған ер мен әйел арасындағы қатынас ертінде
көрсетеді.
1 – жағдайға байланысты құранда бақара, ағраф, исра, тоха, каһф сүрелері
адамның атымен сипаттары хиджр сод сүрелерінде тек сипаттары жазылғант.
Құран адамның жаратылысында төмендегілерге қол жеткізеді.
1. Аллаһ жер жүзіне халифа жаратуды қалады.
2. Жаратылған бұл барлыққа періштелерге, шайтанға сәжде етуді бұйырды.
3. Алам топырақ пен топырақтың әр түрлі сатыдан өткенінен жаратылған.
4. Жарату, түрлену, әр сатыдан өту әрекеттері Аллаһ тарапынан болды.
5. Аллаһ адамдарға рух үрлеген соң адам тірі болды.
Бақылау сұрақтар:
1.Ислам діні және құрандағы адам жаратылысы.
2.Адам мен жаратушы ара қатынасы.
6 – Лекция тақырыбы: Діни көз қарас ерекшеліктері және даму бағыттары
2 – Лекция жоспары:
1. Дін мен соцология арасындағы байланыс
2. Қоғам және оның қажеттілігі
3. Дін жөніндегі танымдық негіздер.
3 – Лекция мақсаты: Теология пәнінің мазмұнын ашу және рух мәселесін
бүгінгі қоғамдағы ролін дамыту
4 – Лекция мазмұны:
Дін социологиясы екі басты ұстынға сүйенеді: социология және дін. Осы
тұрғыдан эстетика социологиясы және хұқық социологиясы тәрізді
социологияның өзге салалары сияқты дін социологиясы да екі түрлі құрылымға
негізделген: қоғамды зерттеу, дінді зерттеу. Міне, осылайша қоғамдық
дәрежеде діни құбылыстарды зерттеуді негізгі тақырып ретінде қарастыратын
дін социологиясы кейбір мәселелерді жалпы социология мен оның өзге де
салаларымен бірлесе қарастырумен қатар, діни тәжірибе мен оған қатысты
басқа да проблемаларды дінтану ғылымдарымен бірге зерттейді.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі қоғам мағынасына сәйкес келетін socius
және грекше ілім мағынасын беретін logos деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын
әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның
қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу ҮІІІ
ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз
бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік
ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы деп
анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте
қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың
қоғамдық сипатын айқындау үшін әлеуметтік тіршілік иесі деген ұғімды
қолданған. ХІҮ ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да
адам қоғамы міндеттілік деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары
айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен
өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де
адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде
ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиындығы
ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал
қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір
сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан
да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар,
тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның
өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады.
Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін
басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын
жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрысы,
жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны
үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және
онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып
табылады.
Социология қоғамдыө өмірді сүретін адамды негізгі тақырып ретінде
алады. Алайда бұл ғылым саласының зерттеу алаңы жеке басты индивид емес,
топталып өмір сүретін адамдардың дүниеге әкелген қоғам мен олардың өзара
әсері болып табылады. Адамдардың түйсіну, ойлау және әрекет етуіндегі
бірлік пен ынтымақтастық әлеуметтік оқиғаларды дүниеге әкеледі, қоғамның
тіршілік етуін қамтамасыз ететін де осы. Әлеуметтік оқиға тек бір индивид
тарапынан жүзеге асса да, ол мұны өз ортасынан алған. Осылай әлеуметтік
оқиға бір желіге түседі.
Дін социологиясы пәні
Жоғарыда айтылып өткені сияқты социолог дінді әлеуметтік феномен
ретінде қарастырады, яғни діни жүріс-тұрысты ұжымдық жүріс-тұрыс
дәрежесінде, әлеуметтік әрекет системаларының бірі ретінде зерттейді.
Социологияның негізгі зерттеу объектісі адамдар тобыры, ондағы жекелеген
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы болып табылады. Сонымен дін
социологиясының қарастыратын мәселесі діни топтар, олардың пайда болуы мен
атқарар функциясы екені даусыз. Осыған орай әлеуметтік өмір жеке
салаларының бірі ретінде дінді зерттеумен қатар, діни топтардың әрекетіне
және діни адамдардың жүріс-тұрысына сыртқы факторлардың тигізетін әсерін,
сондай-ақ, діни топтардың өзі өмір сүріп жатқан қоғамға ықпалы мен әрекет
ету мәні қарастырылады. Сонымен қатар, дін әлеуметтік институт ретінде
өзара іштей байланысты және және әлеуметтік мінез-құлықтың өзге
сфераларынан ерекшеленіп тұратын мінез-құлық пен адамдар арасы қарым-
қатынас үлгісі ретінде қаралады.
Діннің жеке индивидтің жүріс тұрысына әсері сенім арқылы жүзеге
асады. Бірақ діни мекемелер мен ұйымдар қатаң тәртіпке негізделген, кейде
діни сенімге қайшы келетін әдістерді қолданып, ресми қабылданған догмаға
теріс белгілі бір жағдайды қолдап, өз жолын ұстаушыларға ықпалын жүргізуі
мүмкін. Мұның соңы тотальдік институтқа алып барады.
Тотальдік институт дегеніміз мүшелері үнемі бақылауда ұсталатын
бірлестік. Олардың мұқтаждықтары мекеме немесе ұйыммен шешіледі, олардың
жүріс-тұрыстары мекеме немесе ұйым қағидаларымен реттеледі. Белгілі бір
дәрежеді тотальдік институттың моделіне мектеп-интернаттар, армия
казармалары, түрмелер, психиатриялық ауруханалар жақын келеді. Олар күндіз-
түні бақылауда ұсталады, ал егер де қағидалардан ауытқып кетсе, жазаланады
немесе тәртіпке түсіріледі.
Діни ұйымдардың арасында тотальдік институттың осы тектес модельдерін
орнатқандары да бар. Себебі, оның қағидалары әлеуметтік әрекет ретінде
саналы түрде айқындалған, яғни оның негіздерін діни сферада реттелген
нормалар, құндылықтар, сенімдер құрайды.
Бақлау сұрақтары: 1. Қоғамдық дамудағы дін ролі
2. Қоғам және дін
7 – лекция. Тақырыбы: Ғылым мен дін дамуындағы діни анторопология пәні
1.Жоспары:
1.Діни антропологияның ерекшеліктері..
2.Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі діни
антропологияның орны. .
3.Лекция мақсаты: Бүгінгі күнде адам мәселесі, адам табиғаты, адамның
рухани әлемі, жаратушы мен адам ара қатынасы жөніндегі ойларды ашып көрсету
және әлемдік және ұлттық діндердегі адам орнын анықтау.
4.Лекция мазмұны:
Діни антрологиясы – ұлттық және әлемдік діндердегі адам және
оныңжаратушылығы, қасиеттілікке қатысты түсінікте, сонымен қатар тилогия
және діни философиядағы адамның шығуы мен бағыт – бағдары, адам өмірінің
мән – мағынасы жөнінде діни ілімдік дәстүрлерге регізделген ілім.
Діни антологиясының ғылым ретінде оқытылул, әлемдік әлемдік және
ұлттық діндер аясындағы адам және оның жаратушыға, қасиеттілікке қатынасы,
сонымен қатар адамның шығуы мен мақсаты, адам табиғатының тіршілігімен мәні
туралы түсінік пен ұғымдарды танып білуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күнде адам мәселесі, адам табиғатымен дүниедегі орны, адамның
рухани әлемі, жаратушы мен адам ара қатынасы сенім мен білім маңызы
өмірдегі маңызды тақырыптарды зерделеп зеріттеу уақыт талабы. Елімізде ұлт
аралық пен дін аралық келісім мен төзімділік антрологиялық мәселелерді
көтеру мен шешумен ұштасып жатыр.
Бұл пәннің мақсаты – елімізде гуманитарлық білімнің жаңа жағдайында
дін тану пәндерін оқытуды ғылыми әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Антралогия (грек сөз antropos - адам) ашып айтқанда философия және
теология ғылымдарының көмегімен, теориалық жағынан толық қанды зеріттелген
ілім. Антрология саласын түрлі жағынан зеріттелгенін көреміз, - ғылыми,
философиялық және теологиялық. Бұлардың әрқайыссының іштей зеріттеу
әдістері бар. Олардың барлығының да негізгі мақсаты “адам” олардың өз
саласына қарай тек зеріттау әдістерін ғана өзгертеді. негізгі мақсаты адам
туралаы ілімді толығымен зеріттеп тану. Оның физикалық материалдық
нәрселерімен қоса рухани танымдық мәселесін, толыққанды зеріттеу осы
антрологияның міндеті болып табылады. Ол өзіндік қийыншылыққа толы бір
сала болып табылыды. Барлық діндерде дерлік антопологиялық ьастауы ,
түсінігі бар және оқытылады. Адамның тағдыры мен табиғаты құдайға деген
сенімімен тікелей байланысты.
Дін антропологиясында антропологияны теориялық түрде екіге бөліп
қарастырады.
1. этнологиялық және философиялық.
Діни философиялық антропология етіп бөлінеді. Қ.И. Некеновтың тұжырымдамасы
бойынша теологиялық антропологиялық міндеттілігі жағынан философиялық
антропологиямен бірдей барлық діндерде адам баласы үшін екенін білеміз,
және келген иләһи кітаптарда адам баласы үшін келген. Мұндағы айтылған
мәселелерді адамға айтылғандығын барлық діндарлар түсіндіруге тырысып
бағады. Әлемдік діндерде және құдайлық діндерде жартушы жаратылған олатға
өз әмірін, тыйымдарын оларға қайдан келгенін, қайда бартынын, не істеу
керектігін сонымен қатар адамның жаратылуындағы мақсатын, міндеттері туралы
толық мәлімет беріп отырған.
Адам –жеке адам және тұлға ретінде.
Адам жалпы ұғым ретінде нақты индивидтерден тұрады. Адам жер бетіндегі
тірі организмдердіңт дамуының ең жоғарғы түрі еңбек процесінің субьекті, ой-
санасы мент сөйлеу тілі бар биопсихәлеуметтік жан. Индивид (латынша –“жеке
адам”) қоғамның мүшесі-жеке адамды білдіреді. Жеке адам жалпы адамзаттың
нақты өкілі, жеке, дарасы. Көптің бірі болу үшін оған жалпы адамзатқа
жалпы тән қасиет, келбет болу керек. әлеуметтік болмыс деңгейінде және
әлеуметтік теория тұрғысынан адам проблемасы жеке адам және тұлға ұғымдары
арасындағы қарым-қатынас проблемасына айналады, яғни биологиялық жаратылысы
жағынан адам ең алдымен жеке адам, ал әлеуметтік жаратылысы жағынан тұлға
болып табылады.
АЛ ТҰЛҒА –дегеніміз жан-жақты жетілген,кәмілетке жасы жеткен адам
,жәнеде өз ісіне-өзі жауап бере алатын адам.Яғни тұлға дегеніміз
әлеуметтендірілген жеке адам.
Тұлға – іс-әрекетінің, қарым – қатынастық, сана мен өзіндік
сананың , дүниеег көз қарастың субьекті. Жалпы айтқанда, тұлға ұғымы
адамның әлеуметтік-психологиялық мәнін білдіреді. Тұлға адамның ішкі
адамдық қасиеттерінің тұтастығының көрсеткісі-ішкі тұтастықсыз тұлға жоқ.
Адамның дамуы мен қалыптасуы туралы осы уақытқа дейін әртүрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келді. Атақты Грек
философтары Плотон мен Аристотель адамның дамуын, алдын – ала тағдыр
белгіленген тұқын қуалаушылық табиғатынан деп дәделдеді.Аристотнль мұны
табиғаттың “заңы”деді. Көптеген ғалымдар жеке адамның дамуында тұқым
қуалаушылық жетекші роль атқарады деп таниды.Адам жөніндегі барлық
ғалымдарда ең басты мәселе-жеке адамның дамуы және ол дамуының көзімен
ықпал күштері. Негізгі даму дегеніміз жеке адам сапалары мен
қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі. Адамның жеке адам болып
дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық ондағы сапалық өзгерістер. Ал
қалыптасу – ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде оның кемелденуі мен
тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемленуі.
Бақылау сұрақтар:
1. Діни антропологияның пайда болуы.
2. Діни антропология принциптері.
3. Діни антропология обектісі.
8- лекция. Тақырыбы: адамның еркі, жаны және ислам дініндегі ролі.
2. Жоспары: 1. Адам және даму кезеңдері
2. Адамның ерік бостандығы.
3. Құрандағы адам жаратылысы.
3.Лекция мақсаты: Ислам дінідегі құдай мәселесін жан-жақты қарастыру, құран
хадистеріндегі адам мәселесін ашып көрсету.
4. Лекция мазмұны:
Бұған дейін қарастырылған тақырыптардың бәрінде белгілі бір дәрежеде
адам мәселесі сөз болады, өйткені ол материалдық дүниенің, табиғаттың
дамуының ең жоғары көрнісі, мәдениеттің иесі және субъектісі ретінде, әрі
биологиялық, әрі қоғамдық жан ретінде материя құрылымының формалары мен
деңгейлерінің түйдектелген көрінісі десе де болады. Адам ең алдымен
биологиялық жан, сондықтан оның қалыптасуының бірінші алғышарты мен қоғам
- Жердің және оның биосферасының табиғи дамуының шыңы. Адам - табиғаттың,
Жердің перзенті деуге болады.
Егер адамзаттың Жер тарихында алатын орнын анықтауға әрекет жасап
көрсек, онда адам жер бетіндегі тірі жәндіктердің жасы жағынан ең кішісі
екенін көреміз. Бұл құбылысты белгілі датчандық этнограф Й.Бьерре деген
кісі төмендегідей теңеу арқылы түсіндіруге тырысады. Жердің бүкіл тарихын
бір жылға теңесе, дейді ол, онда ноябрьде (қарашада) тіршілік алғаш пайда
болады. Желтоқсанның ортасында аса зәулім жануарлар пайда болады, ал Жаңа
жылға ширек сағат қалғанда, яғни жаңа жыл түніне шамамен 23 сағат 45 минут
болғанда, адам пайда болады. Сонда біздің эрамыз өтіп бара жатқан жылдың ең
соңғы минутын ғана алар еді! Француз ғалымы П.Тейяр де Шарден Ното
sapiensтің пайда болғаннан берігі өмірінің ұзақтығын одан да қысқарта
көрсетеді: Отыз мың жыл. Бұл біздің өмірімізбен салыстырғанда ұзақ уақыт.
Ал бүкіл эволюция үшін бір секунд. Тіпті жер бетіндегі биосфераның
дамуымен ғана салыстырғанда адамзаттың даму тарихы болмашы ғана уақыт болып
көрінеді. Шынында да, биосфераның дам у тарихы эволюцияның әрқайсысы барған
сайын күрделілене түскен тіршілік формасы болып табылатын бір қатьар
кезеңдерінің ауысуы екенін көреміз. Осы даму кезеңдерінің соңында ғана адам
мен қоғам пайда болады. Адам, адамның ақыл-ойы және қоғам Жердің ең кенже
перзенті болып табылады. Оның тірі организмдердің қазіргі заманғы
классификациясынан да көруге болады. Биологиялық, оның ішінде зоологиялық
классификация бойынша, адам жануарлардың хордалылар тобына, оның ішінде
омыртқалыларға, одан сүтқоректілер класына, бұл соңғының приматтар
отрядына, одан адам тегіне, ал адамның ақыл-ойы бар түріне жатады, яғни ең
кейін шыққан түріне жатады.
Жердің тарихында түрлі кезеңдер өтті. Оның тарихындағы адамның,
адамзаттың орнына қарай, оны мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) таза геологиялық кезең - бұл кезеңдерге Жер бетінде әлі тіршілік
болмаған;
2) геобиологиялық эволюция кезеңі - бұл кезеңнің соңғы стадиясында
антропасоциогенез қалыптасады;
3) рухани эволюция кезеңі. Ақыл-ойдың қалыптасуына байланысты бұл
кезең - Жер эволюциясындағы жаңа сапалық кезең. Ақыл-ойдың дамуына және
биосферадан ноосфераға өтуге байланысты бұл кезеңді табиғатпен қоғамның
өзара әрекеттесуі дами түседі, адамның ақыл-ой қызметі эволюцияның шешуші
факторына айналады.
Құран кәрім жу, топырақ жануар жәндік өсімдіктен соң адам
жаратылысына өтеді. Адам ерекшелігін оның өмірінде пайда болған нәрселер
екіге бөлінеді.
3. Табиғат шарттарынан тыс болған су, топырақ сияқты шарттары
жаратқаннан кейін оған рух үрленіп тірілгенін айтады.
4. Жаратылыс аяқталған ер мен әйел арасындағы қатынас ертінде
көрсетеді.
1 – жағдайға байланысты құранда бақара, ағраф, исра, тоха, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz