Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары
Мазмұны
Кіріспе
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 . 14
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15. 37 1.3 Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... .38.45
II тарау Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролі ... ... ... ... ..46.57
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.72
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... .73.81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82.84
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85.87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88.90
Кіріспе
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 . 14
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15. 37 1.3 Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... .38.45
II тарау Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролі ... ... ... ... ..46.57
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.72
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... .73.81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82.84
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85.87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88.90
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық ретінде мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының өктемдігінің жолында тосқауыл болуға, мемлекеттің қоғамды шексіз билеп-төстеуіне кедергі қоюға тиіс.
Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайларда адамның қоғамдағы орнын, оның мемлекетпен өзара байланысын анықтайды.ҚР Конституциясының 1-бабында адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп бекітілген.Бұл конституциялық норма – мақсатта мемлекеттің құқықтық дамуының ұзақ мерзімдік міндеті – мемлекеттің құқықтық сипатын қалыптастыру жарияланған. ҚР Конституциясының негізгі идеясы мен адам мүдделерінің жалпыға бірдей презумпциясы болып табылады. «Адам мүдделерінің презумпциясы, - дейді профессор Г.Мальцев, - заң аясында барлық қарама – қайшылықтар, барлық дау-дамайлар адам үшін не тиімді деген көзқарас тұрғысынан шешіледі, барлық шешімдер осы тұрғыдан қабылданады, ал ол адам қайдағы бір қиялдағы, қандай да болмасын демократиялық сұлбаға сәйкес әсерленген адам емес, нақтылы мақсаттары мен қажеттіліктері өмірде бар, тірі адам.
Адамның құқықтары – бүкіл адамзаттың ажырамас, бөлінбес игілігі. Бұл дүниеде қандай да оқиғалар мен әрекеттер орын алмасын, қандай да ғылыми жаңалықтар ашылмасын, олар адамның жағдайына, оның құқықтары мен бостандықтарына жағымсыз әсер етпеуге тиіс. Қоғамдық процестердің дамуында құндылық бағдар адам құқықтарын ұлағаттаған дүниежүзілік және ұлттық дамудың барлық процестерін адаммен өлшеудің мәні осында.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көптеген мемлекеттер жалпы адамзаттық құндылықтардың, либералдық-демократиялық идеялардың ықпалымен адам құқықтарын қорғауды көздейтін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық мемлекет принциптерінен бағдар алды. Адам құқықтарын жан-жақтылау процесіндегі мына төмендегідей аса маңызды кезеңдерді атап өту қажет. 1948 жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы негізгі құқық қорғаушы құжат – Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Адам құқықтарын қорғауда 1975 жылы Хельсинки және 1989 жылы Вена келісімдері де маңызды құжаттар болды.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мелекеттің ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылды. Тұңғыш рет мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы сот негізіне қойылды, барлық құқықтар мен бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар, азаматтар және олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдардың қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамның құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі келесі маңызды қадам – ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адамның құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап өткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекеттік билік органдарымен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қоданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемелекттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдынд келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары құндылықтар деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымның рөлін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғы шарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасауы егеменді Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуына көмектесетін адам құқықтары мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл каталог жалпы халықаралық стандарттарға сай келеді. Оның үстіне, Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі жағдайда адамның бостандығы біршама басқаша түсініледі. Адамның бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда кездесетін кез келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі – жауапты шешімдерді қабылдау еркіндігі. Бұл адамның санасы мен мәдениетінің даму деңгейінің аса жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да, мемлекет те сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамның табиғи құқықтары деп атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке қарыздар емес. Ол еш уақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен бостандықтар берді деп ешкімге бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары мен бостандықтарының түйірмелерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамсыз ету проблемаларын тиімді шешу. Осыдан келіп туындайтын міндеттер:
1. ҚР заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою жолдарын зерттеу.
2. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесін ашып көрсету.
3. Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтарының мән мазмұнын сипаттау.
4. Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролін салыстыру.
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілетті органдарының қызметтеріне талдау жасау.
6. Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орнына құқықтық баға беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі: Адамдардың құқықтарын реттейтін ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, ҚР Әкімшілік құқық, ҚР «Еңбек туралы» Заңы, ҚР-ның «Білім туралы» Заңы т.б. Қазақстан Республикасының заңнамаларымен қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық ретінде мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының өктемдігінің жолында тосқауыл болуға, мемлекеттің қоғамды шексіз билеп-төстеуіне кедергі қоюға тиіс.
Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайларда адамның қоғамдағы орнын, оның мемлекетпен өзара байланысын анықтайды.ҚР Конституциясының 1-бабында адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп бекітілген.Бұл конституциялық норма – мақсатта мемлекеттің құқықтық дамуының ұзақ мерзімдік міндеті – мемлекеттің құқықтық сипатын қалыптастыру жарияланған. ҚР Конституциясының негізгі идеясы мен адам мүдделерінің жалпыға бірдей презумпциясы болып табылады. «Адам мүдделерінің презумпциясы, - дейді профессор Г.Мальцев, - заң аясында барлық қарама – қайшылықтар, барлық дау-дамайлар адам үшін не тиімді деген көзқарас тұрғысынан шешіледі, барлық шешімдер осы тұрғыдан қабылданады, ал ол адам қайдағы бір қиялдағы, қандай да болмасын демократиялық сұлбаға сәйкес әсерленген адам емес, нақтылы мақсаттары мен қажеттіліктері өмірде бар, тірі адам.
Адамның құқықтары – бүкіл адамзаттың ажырамас, бөлінбес игілігі. Бұл дүниеде қандай да оқиғалар мен әрекеттер орын алмасын, қандай да ғылыми жаңалықтар ашылмасын, олар адамның жағдайына, оның құқықтары мен бостандықтарына жағымсыз әсер етпеуге тиіс. Қоғамдық процестердің дамуында құндылық бағдар адам құқықтарын ұлағаттаған дүниежүзілік және ұлттық дамудың барлық процестерін адаммен өлшеудің мәні осында.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көптеген мемлекеттер жалпы адамзаттық құндылықтардың, либералдық-демократиялық идеялардың ықпалымен адам құқықтарын қорғауды көздейтін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық мемлекет принциптерінен бағдар алды. Адам құқықтарын жан-жақтылау процесіндегі мына төмендегідей аса маңызды кезеңдерді атап өту қажет. 1948 жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы негізгі құқық қорғаушы құжат – Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Адам құқықтарын қорғауда 1975 жылы Хельсинки және 1989 жылы Вена келісімдері де маңызды құжаттар болды.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мелекеттің ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылды. Тұңғыш рет мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы сот негізіне қойылды, барлық құқықтар мен бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар, азаматтар және олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдардың қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамның құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі келесі маңызды қадам – ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адамның құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап өткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың, мемлекеттік билік органдарымен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қоданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемелекттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдынд келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары құндылықтар деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымның рөлін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғы шарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасауы егеменді Қазақстанда азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуына көмектесетін адам құқықтары мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл каталог жалпы халықаралық стандарттарға сай келеді. Оның үстіне, Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі жағдайда адамның бостандығы біршама басқаша түсініледі. Адамның бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда кездесетін кез келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі – жауапты шешімдерді қабылдау еркіндігі. Бұл адамның санасы мен мәдениетінің даму деңгейінің аса жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да, мемлекет те сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамның табиғи құқықтары деп атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке қарыздар емес. Ол еш уақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен бостандықтар берді деп ешкімге бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары мен бостандықтарының түйірмелерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамсыз ету проблемаларын тиімді шешу. Осыдан келіп туындайтын міндеттер:
1. ҚР заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою жолдарын зерттеу.
2. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері жүйесін ашып көрсету.
3. Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтарының мән мазмұнын сипаттау.
4. Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролін салыстыру.
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілетті органдарының қызметтеріне талдау жасау.
6. Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орнына құқықтық баға беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі: Адамдардың құқықтарын реттейтін ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, ҚР Әкімшілік құқық, ҚР «Еңбек туралы» Заңы, ҚР-ның «Білім туралы» Заңы т.б. Қазақстан Республикасының заңнамаларымен қарастырылған.
Қолданылған әдебиеттер
I. Нормативтік құқықтық актілер.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
(1998 жылы 7 қазан, 2007 жылы 21мамырдағы №254-III заңымен енгізілген өзгертулер).
3. Қазақстан Республикасының еңбек туралы кодексі 2002 жылы
1 қыркүйек.
4. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, 2004 жылы 28 сәуір.
II. Оқулықтар.
1. Аграновская Е.В., Лапинь О.А., Лукашева Е.А., «Права человека в истории человечества и в современном мире» Москва, 1989г.
2. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. –Алматы, 1998ж.
3.Бюргенталь Т. «Международные права человека», Алматы, «Ғылым»1999г.
4. Винсент Р.Дж. «Адам құқықтары және халықаралық қатынастар» Алматы, Жеті жарғы, 1998ж.
5. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» Алматы, Жеті жарғы.,2004ж.
6. Сарсембаев М. А. «Халықаралық құқық»Алматы Жеті жарғы,1996 ж.
7. Степанова Т.А. «Основы права» Москва, «Финансы и статистика» 2004г.
8. Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. «Основы государства и права современного Казахстана» Астана -2000г. «Фолиант».
9. Комарова С.А. «Основы государства и права» Москва 2003г.
10.Мюллерсон Р.А. «Права человека: идеи, нормы, реальность». Москва, Юридическая литература, 1991г.
11.Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Алиев М.М. «Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау» Астана.,2005ж.
12.«Основные международные документы по правам человека материалыи коментарии» Алматы, 1998г.
13. Основы права, Учебное пособие - Москва «Юристь» и «Гардарика» 1998г.
14. «Основы государства и права РК» Уч. пособие Алматы: «Жеті жарғы», 1999.
15. «Основы права» Москва 1998г. НОРМА-ИНФРА учебник.
16. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы, Жеті жарғы.,2006ж.
17. Права человека. Учебное пособие.Алматы. «Дәнекер» 1999г.
18. Пугинский Б.И. «Правоведение» Москва, Юрайт 2004г.Учебник.
19. Табанов С.А., Оразова А.Ә. «Күрделі заманның өтпелі кезеңдегі қазақ қоғамы». Ата заңдылығының (конституцияның) тарихи құқықтық сабақтастығы. Алматы., Жеті жарғы,2005 жыл.
22. Шкатулла В.И, Надвикова В.В., Сытинская М.В. «Право» Москва «Высшая школа»,2004г
21. «Халықаралық құқық» Дәрістер курсы. –Алматы., ҚазГЗУ, 2003ж.
III. Баспа сөз материалдары
1. Аманбаев А. «На защите конституционных прав и свобод граждан» Заң және Заман журналы №5, қыркүйек-қазан 2007ж.
2. Асанов Б. «Қатардағы еңбек адамы өз құқын жете біле бермейді» Заң газеті №123, 14 тамыз 2007 жыл.
3. «Адам құқығын қорғау кепілі» Заң газеті №53(677), 29 маусым 2005 жыл.
4. «Адам құқығын құрметтеу дәстүрлі даму үстінде», Заң газеті №30, 13 сәуір 2005 жыл.
5. «Адам құқығы ең жоғары құндылық» Құқықтық Қазақстан №27, 2007 жыл.
6.Балдабекова А. «Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі парламенттік өкілетті институтының (Омбудсмен институтының) пайда болуы мен дамуы» Заң журналы №4, 2007жыл
7. Байқадамов Б. «Әр адам өз құқығын өзі қорғауы тиіс» Заң газеті 25 тамыз, 2004 жыл.
8. Буралқиев І. «Әр азамат өз құқығын білу тиіс» Заң газеті №6, 1 қаңтар 2005 жыл
9. Смағұлов А. « Адамның құқықтары мен бостандықтарының қайнар көздері» Тураби журналы №5, 2007жыл.
10. Сәбекенов С. «Ата Заң және адам құқығы» Заң газеті №149,17 қараша 2005 жыл.
11. Смағұлов А. «Азаматтық қоғамда адам құқын қорғау адамзат парасаттылығының негізгі қағидасы» Тураби журналы №4, 2007жыл.
12. Ибраева А. «Адам құқығы-құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның басты игілігі» Заң және Заман журналы №9, қыркүйек 2006ж
13. Ибраева А. «Құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарының абсолюттігі» Тураби журналы №6, 2007жыл
14. «Қазақстан сот жүйесі бастамашылық қасиетке ие» Заң газеті №171, 8 қараша 2007 жыл.
15. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы». Заң газеті 16 сәуір, 2004 жыл.
16. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы» Заң газеті 21 сәуір, 2004 жыл.
17. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы» Заң газеті 5мамыр, 2004 жыл.
18. Қаржаубаев Е. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік механизміндегі сот билігінің кейбір өзекті мәселелері» Тураби журналы №1,2008 жыл.
19. Тоқпатаев У. «Азаматтардың құқың қорғап,заңдылықты жіті қадағалау-қасиетті міндет», Заң және Заман журналы №12 желтоқсан, 2006ж
20. Тоқпатаев У. «Азамат құқығынан артық қазына жоқ», Заң және Заман журналы №10 қазан, 2006 жыл.
I. Нормативтік құқықтық актілер.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
(1998 жылы 7 қазан, 2007 жылы 21мамырдағы №254-III заңымен енгізілген өзгертулер).
3. Қазақстан Республикасының еңбек туралы кодексі 2002 жылы
1 қыркүйек.
4. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, 2004 жылы 28 сәуір.
II. Оқулықтар.
1. Аграновская Е.В., Лапинь О.А., Лукашева Е.А., «Права человека в истории человечества и в современном мире» Москва, 1989г.
2. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. –Алматы, 1998ж.
3.Бюргенталь Т. «Международные права человека», Алматы, «Ғылым»1999г.
4. Винсент Р.Дж. «Адам құқықтары және халықаралық қатынастар» Алматы, Жеті жарғы, 1998ж.
5. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» Алматы, Жеті жарғы.,2004ж.
6. Сарсембаев М. А. «Халықаралық құқық»Алматы Жеті жарғы,1996 ж.
7. Степанова Т.А. «Основы права» Москва, «Финансы и статистика» 2004г.
8. Дулатбеков Н.О., Амандыкова С.К., Турлаев А.В. «Основы государства и права современного Казахстана» Астана -2000г. «Фолиант».
9. Комарова С.А. «Основы государства и права» Москва 2003г.
10.Мюллерсон Р.А. «Права человека: идеи, нормы, реальность». Москва, Юридическая литература, 1991г.
11.Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Алиев М.М. «Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау» Астана.,2005ж.
12.«Основные международные документы по правам человека материалыи коментарии» Алматы, 1998г.
13. Основы права, Учебное пособие - Москва «Юристь» и «Гардарика» 1998г.
14. «Основы государства и права РК» Уч. пособие Алматы: «Жеті жарғы», 1999.
15. «Основы права» Москва 1998г. НОРМА-ИНФРА учебник.
16. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. «Мемлекет және құқық теориясы» Алматы, Жеті жарғы.,2006ж.
17. Права человека. Учебное пособие.Алматы. «Дәнекер» 1999г.
18. Пугинский Б.И. «Правоведение» Москва, Юрайт 2004г.Учебник.
19. Табанов С.А., Оразова А.Ә. «Күрделі заманның өтпелі кезеңдегі қазақ қоғамы». Ата заңдылығының (конституцияның) тарихи құқықтық сабақтастығы. Алматы., Жеті жарғы,2005 жыл.
22. Шкатулла В.И, Надвикова В.В., Сытинская М.В. «Право» Москва «Высшая школа»,2004г
21. «Халықаралық құқық» Дәрістер курсы. –Алматы., ҚазГЗУ, 2003ж.
III. Баспа сөз материалдары
1. Аманбаев А. «На защите конституционных прав и свобод граждан» Заң және Заман журналы №5, қыркүйек-қазан 2007ж.
2. Асанов Б. «Қатардағы еңбек адамы өз құқын жете біле бермейді» Заң газеті №123, 14 тамыз 2007 жыл.
3. «Адам құқығын қорғау кепілі» Заң газеті №53(677), 29 маусым 2005 жыл.
4. «Адам құқығын құрметтеу дәстүрлі даму үстінде», Заң газеті №30, 13 сәуір 2005 жыл.
5. «Адам құқығы ең жоғары құндылық» Құқықтық Қазақстан №27, 2007 жыл.
6.Балдабекова А. «Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі парламенттік өкілетті институтының (Омбудсмен институтының) пайда болуы мен дамуы» Заң журналы №4, 2007жыл
7. Байқадамов Б. «Әр адам өз құқығын өзі қорғауы тиіс» Заң газеті 25 тамыз, 2004 жыл.
8. Буралқиев І. «Әр азамат өз құқығын білу тиіс» Заң газеті №6, 1 қаңтар 2005 жыл
9. Смағұлов А. « Адамның құқықтары мен бостандықтарының қайнар көздері» Тураби журналы №5, 2007жыл.
10. Сәбекенов С. «Ата Заң және адам құқығы» Заң газеті №149,17 қараша 2005 жыл.
11. Смағұлов А. «Азаматтық қоғамда адам құқын қорғау адамзат парасаттылығының негізгі қағидасы» Тураби журналы №4, 2007жыл.
12. Ибраева А. «Адам құқығы-құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның басты игілігі» Заң және Заман журналы №9, қыркүйек 2006ж
13. Ибраева А. «Құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарының абсолюттігі» Тураби журналы №6, 2007жыл
14. «Қазақстан сот жүйесі бастамашылық қасиетке ие» Заң газеті №171, 8 қараша 2007 жыл.
15. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы». Заң газеті 16 сәуір, 2004 жыл.
16. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы» Заң газеті 21 сәуір, 2004 жыл.
17. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі 2003 жылы ҚР-да адам және азамат құқығын сақтау жөніндегі баяндамасы «Азаматтық қоғамның негізгі қағидаты: адам құқығының сақталуы» Заң газеті 5мамыр, 2004 жыл.
18. Қаржаубаев Е. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік механизміндегі сот билігінің кейбір өзекті мәселелері» Тураби журналы №1,2008 жыл.
19. Тоқпатаев У. «Азаматтардың құқың қорғап,заңдылықты жіті қадағалау-қасиетті міндет», Заң және Заман журналы №12 желтоқсан, 2006ж
20. Тоқпатаев У. «Азамат құқығынан артық қазына жоқ», Заң және Заман журналы №10 қазан, 2006 жыл.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Адам және азаматтардың Конституциялық құқықтары мен бостандықтары
Мазмұны
Кіріспе
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6 - 14
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..15- 37 1.3 Халықаралық адам
құқықтары мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
II тарау Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы
ролі ... ... ... ... ..46-57
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-72
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... .73 -81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 2-84
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 85-87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88-90
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары
жоғары құндылық ретінде мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
тұлғаларының өктемдігінің жолында тосқауыл болуға, мемлекеттің қоғамды
шексіз билеп-төстеуіне кедергі қоюға тиіс.
Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайларда адамның қоғамдағы орнын, оның
мемлекетпен өзара байланысын анықтайды.ҚР Конституциясының 1-бабында адам,
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп бекітілген.Бұл
конституциялық норма – мақсатта мемлекеттің құқықтық дамуының ұзақ
мерзімдік міндеті – мемлекеттің құқықтық сипатын қалыптастыру жарияланған.
ҚР Конституциясының негізгі идеясы мен адам мүдделерінің жалпыға бірдей
презумпциясы болып табылады. Адам мүдделерінің презумпциясы, - дейді
профессор Г.Мальцев, - заң аясында барлық қарама – қайшылықтар, барлық дау-
дамайлар адам үшін не тиімді деген көзқарас тұрғысынан шешіледі, барлық
шешімдер осы тұрғыдан қабылданады, ал ол адам қайдағы бір қиялдағы, қандай
да болмасын демократиялық сұлбаға сәйкес әсерленген адам емес, нақтылы
мақсаттары мен қажеттіліктері өмірде бар, тірі адам.
Адамның құқықтары – бүкіл адамзаттың ажырамас, бөлінбес игілігі. Бұл
дүниеде қандай да оқиғалар мен әрекеттер орын алмасын, қандай да ғылыми
жаңалықтар ашылмасын, олар адамның жағдайына, оның құқықтары мен
бостандықтарына жағымсыз әсер етпеуге тиіс. Қоғамдық процестердің дамуында
құндылық бағдар адам құқықтарын ұлағаттаған дүниежүзілік және ұлттық
дамудың барлық процестерін адаммен өлшеудің мәні осында.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көптеген мемлекеттер жалпы
адамзаттық құндылықтардың, либералдық-демократиялық идеялардың ықпалымен
адам құқықтарын қорғауды көздейтін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық
мемлекет принциптерінен бағдар алды. Адам құқықтарын жан-жақтылау
процесіндегі мына төмендегідей аса маңызды кезеңдерді атап өту қажет. 1948
жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы негізгі құқық қорғаушы құжат
– Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Адам құқықтарын
қорғауда 1975 жылы Хельсинки және 1989 жылы Вена келісімдері де маңызды
құжаттар болды.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мелекеттің ғана емес, сонымен бірге
құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылды. Тұңғыш рет мемлекет пен
тұлғаның өзара қарым-қатынасы сот негізіне қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар және олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдардың қабылдануына орай
1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамның құқықтарын,
бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі
келесі маңызды қадам – ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адамның құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау
алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап өткен жөн. ҚР
Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың,
мемлекеттік билік органдарымен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің
мәнін, мазмұны мен қоданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл
маңызды ережелер мемелекттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің
алдынд келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен
бостандықтарын ең жоғары құндылықтар деп санап, қоғамның оның мүдделерін
мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен
бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-
дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды.
Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымның рөлін
атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғы
шарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның
қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің
проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасауы егеменді Қазақстанда
азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуына
көмектесетін адам құқықтары мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл
каталог жалпы халықаралық стандарттарға сай келеді. Оның үстіне,
Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды
қорғаудың және кепілдік берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың
Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс
таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу,
әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған
жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске
кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі жағдайда адамның бостандығы біршама басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі – жауапты шешімдерді
қабылдау еркіндігі. Бұл адамның санасы мен мәдениетінің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға
негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол
сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің
талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да,
мемлекет те сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамның табиғи құқықтары деп
атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке
қарыздар емес. Ол еш уақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен
бостандықтар берді деп ешкімге бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік
борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің
құқықтары мен бостандықтарының түйірмелерімен пайдаланғандығы үшін кімге
де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек
адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мен қамтамсыз ету проблемаларын тиімді шешу.
Осыдан келіп туындайтын міндеттер:
1. ҚР заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою жолдарын
зерттеу.
2. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жүйесін ашып көрсету.
3. Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтарының мән мазмұнын
сипаттау.
4. Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролін салыстыру.
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілетті
органдарының қызметтеріне талдау жасау.
6. Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орнына құқықтық баға
беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі: Адамдардың құқықтарын реттейтін ҚР
Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, ҚР Әкімшілік құқық, ҚР Еңбек туралы
Заңы, ҚР-ның Білім туралы Заңы т.б. Қазақстан Республикасының
заңнамаларымен қарастырылған.
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және
жою.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасы Конституциясының
толықтай халықаралық құқықтың жалпыға танылған нормаларынан бастау алатыны
баршаға белгілі. Тек Конституциядағы және халықаралық құқықтағы адам құқына
деген көзқараста кездесетін ұқсастықтар мен айырмашылықтарға тоқталайық.
1.Халықаралық құқық сипаты Қазақстан Республикасының Конституциясы да
қандай да болсын нәсілдік, тері түсі, жыныстық, тілдік, діндік, саяси
нанымды, ұлттық және әлеуметтік және өзге де жағдайларының белгілері
бойынша кемсітуді толықтай теріске шығарады.
2.Жасына: балалар, еңбекке қабілеттер, зейнеткерлер екендігіне
байланысты мәртебе бірдей белгіленеді.
3.Отбасы мәртебесі мәселесі қоғамның қарапайым ұясы ретінде де,
негізгі ұясы ретінде де бірыңғай шешіледі.
4.Адамның мемлекет пен қоғам өмірінің барлық саласында құқықтары мен
бостандықтары жарияланады, оларды жүзеге асыру кепілдігі қарастырылады.
5.Абырой, өмір, денсаулық және қадір-қасиет өз дәрежесінде қорғалады.
6.Адамның құқы мен бостандығын шектеуге өзгеше жағдайларда ғана жол
беріледі.
7.Азаматтардың кез келген әр түрлі ассоциацияларға бірігуіне кепілдік
беріледі.
Халықаралық құқық нормалары адам құқы мен бостандығын азаматтарға,
шетелдіктерге, апатридтерге бөліп сипаттайды. Азаматтар мен аталған
мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адамдардың ара қатынасын дұрыс
белгілеу үшін ұлттық заңдарда да осындай өзгешелік жүргізілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Конституциясы да осы принципті басшылыққа алады
(12-бап).
Шетелдіктер мен апатридтердің құқы мемлекеттің мүдделері мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті деңгейде шешіледі. Атап айтқанда,
олар мемлекеттің өкілетті органдарын сайлауға қатыстырылмайды, әскери
қызметке шақырылмайды және т.б.
Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқтардың құқықтары мен
бостандықтарының шеңбері кең. Тек меншік және кәсіпкерлік қызмет
саласындағыларын ғана атап өтейін.Сот шешімінен басқа ретте ешкім ешкімді
өз меншігінен айыра алмайды. Мұнда әңгіме барлық адамдардың азаматтыққа
тәуелсіз меншігі жөнінде болып отыр. Шетелдіктердің де, азаматтығы жоқ
адамдардың да кәсіпкерлік қызметі мемлекеттің қорғауында болады.
Проблеманың мұндай шешімі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте әр адам, ол қай жерде тұрса да,
оның құқықтық субьектілігін тануға құқы бар делінген (16-бап).
Осы айтылғандарды тұжырымдай келгенде, ҚР Конституциясы жалпыға мәлім
халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды құндылықтардың
бәрін барынша бойына сіңірген құжат болып табылады. Конституция -
мемлекеттің Негізгі Заңы болғандықтан ол бастауларды көрсетпейді. Дегенмен,
Қазақстан Республикасының Конституциясы бір-қатар жағдайларда халықаралық
құқықтың нормаларына тікелей жүгінеді.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың
жалпыға мәлім нормаларына бағдарланған ұлттық заңдарды қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен
арасындағы өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты
саяси-құқықтық байланыс ұғынылады.1Азаматтық ұғымы заң бойынша үш
элементтен тұрады: 1)адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты
болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан
бас тарта алмайды; 2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта
болады. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез
келген адаммен құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек
мемлекет пен оның азаматы арасында ғана орнай алады; 3) мемлекет пен
азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары
атынан өз азаматтары алдында жауапты, ал Қазақстан Республикасы азаматтары
өзінің республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын
қорғауға, әдет-ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында
тұратын басқа да ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан
Республикасының қуатының, егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес
қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері
Конституциямен және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі.
Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі туралы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі
туралы, құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және басқаларына жол
берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген. Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылатынын, олардың құқықтық жағдайларын, азаматтықты алу және
тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген және бала етіп асырап
алған кездегі олардың балаларының азаматтығын, азаматтық мәселелері бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық мәселелері бойынша арыздар
мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау тәртібін, сондай-ақ азаматтық
мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне,
шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасына, саяси және өзге де
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) Азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге -1992 жылдың 1 наурызына
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтығын алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)тууы бойынша; 2)Қазақстан
Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3)Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған өзге де негіздер
бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген
кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты
тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген
келісіміне орай белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген
кезде Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, егер бала: 1)
Қазақстан аумағында туған; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бір-ақ ата-
аналарының немесе олардың біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты
тұратын орны болса, бала Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, ал
екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, бала қай жерде туғанына қарамастан
Қазақстан азаматы болып табылады.
Басқа мемлекеттің азаматы және азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттарға сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Кәмелеттік жасқа толмаған
қабілетсіздер, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер, саяси
себептермен Қазақстан аумағын тастап кетуге мәжбүр болғандар және олардың
ұрпақтары көрсетілген шарттарсыз Қазақстан азаматтығына қабылданады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен
азаматтық туралы Заңға бірқатар өзгерістер енгізілді. Бұл Жарлық бұрынғы
Кеңес Одағының азаматтары арасындағы қатынастардың кейбір ерекшеліктерін
бейнелейді. Бұрынғы КСРО азаматтары бір республикадан екіншісіне еркін
қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі республикаларда тұруларына мүмкіндігі
болды, тұрып жатты да және бір-бірімен ешқандай қиындықсыз араласты.
Алайда, КСРО-ның ыдырауының және дербес мемлекеттердің құрылуының
нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара белгіленді және соған орай шектеулер
қойылды. Бұл адамдардың қатынасына, мемлекетаралық қатынастарға әсер етті.
Бұрынғы КСРО республикалары азаматтарының арасында тарихи қалыптасқан
қатынастарды одан әрі нығайту және Қазақстан азаматтығын алудың
жеңілдетілген тәртібін белгілеу мақсатында Жарлық Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңға өзгеріс енгізді. Отбасылық
қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы одақтас республикалардың
Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары (балалары, жұбайы,
ата–аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы мен әжесі) барлар Қазақстан
азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген тәртіптің мәні мынада,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау туралы тілек білдірген
адамдардың өтініштері өтініш берген күннен алты айдан асырмай қаралатын
болды. Сонымен бірге осы Жарлық ҚР-ның азаматтық туралы Заңмен белгіленген
басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті 10 жылдық тұрақты тұру мерзімін 5
жылға дейін кемітті.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекеттердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісімге
осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары мен бостандықтарын
сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық байланыстарын
сақтау мен нығайтуға ұмтылудан туындайды. Келісімге сәйкес әр тарап басқа
елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы екендігін
дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген (тіркелген) тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер
өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе тұрған
болса; 2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың
аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары жұбайы (зайыбы),
ата–аналарының (бала етіп асырап алғандардың) біреуі, баласы ( оның ішінде
асырап алған баласы), апа-сіңлісі, аға-інісі, атасы және әжесі оның
азаматтары болып табылса қолданылады.Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты
балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-
аналарының азаматтығы өзгерген кезде,соған орай екеуі де басқа тараптың
азаматы болады не екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініш, егер адам: адамзатқа,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне қарсы қылмыс
жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
Мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
Мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса,
мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет етсе;
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша басқа мемлекеттің
азаматы Республика азаматы болып танылмайды, яғни, қос азаматтық
танылмайды.
Жалпы, әлемдегі көптеген елдердің заңдары қос азаматтыққа рұқсат
етпейді.1 Қос азаматтық институты мемлекеттің мазмұнынның өзіне қайшы
келеді.Өйткені мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің қайнар
көзі халық, ол мемлекетпен саяси байланыста болады.Қос азаматтық алған
адамдар санының көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек бөлшектеу
мүмкін.
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Егемендік пен тәуелсіздік мемлекеттің бүкіл қуатымен, оның
осы мемлекеттің азаматтарына қызмет ететін Қарулы Күштерімен қорғалады. Қос
азаматтығы бар адамның, егер ол сонымен бір мезгілде дауласушы мемлекеттің
де азаматы болса, өзі тұратын мемлекетті жан-тәнімен қорғайды деп толық
сеніммен айтуға бола ма? Әрине, жоқ. Адамның патриоттық сезімі бір елге,
бір мемлекетке ғана арналады. Одан әрі, кез келген мемлекеттің өзінің
мемлекеттік құпиясы, жасырын: әскери, ғылыми, техникалық, қызметтік және
басқа құпиялары болады.Бір елдің азаматы ретінде елдің құпиясы білуге
мүмкіндігі болған адамның, оны тап сондай азаматы болған екінші бір елге
таратып жібермейтіндігіне шексіз кепілдік жоқ.
Жеке адамға қатысты алғанда қос азаматтық адамдар арасындағы
теңсіздікті білдіреді. Халықаралық құқық нормалары ретінде де, ұлттық заң
нормалары ретінде де барлық адамдар үшін бірдей тең құқықтар мен
бостандықтар белгілейді. Алайда, қос азаматтығы бар адамдар азаматтығына
қарай екі ел тарапынан да қорғалуға құқылы. Мұндай кепілдік кез келген
елдің Конституциялық заңдарында қарастырылған. Тиісінше, бір елдің
азаматтығын алғандар мен қос азаматтық алғандар арасында тепе-теңдік
болуы мүмкін емес.Жаппай қос азаматтық кезінде ол бір елдің азаматтығын
алғандар санасына теріс әсер ететін болады. Екінші жағынан, азаматы болып
табылатын бірінші ел тарапынан басқа елге қысым жасаудың тұрақты факторы
болады.
Осы айтылғандар жеке азаматтықтың дұрыстығы және қос азаматтық
ерекше жағдайда ғана танылуы керектігін көрсетеді. Дегенмен, қос
азаматтыққа барлық мемлекеттің заңдары рұқсат етеді. Мемлекеттердің
азаматтық туралы заңдарындағы айырмашылық қос азаматтылықтың пайда болуының
бір себебі болып табылады. Әр мемлекетте азаматтық мәселесін реттейтін
нормалар қайшылығының нәтижесінде азаматтың екі немесе одан да көп
мемлекеттің азаматы болып танылатын жағдайлардың тууы мүмкін. Қос азаматтық
көп жағдайда халықаралық шарттар негізінде пайда болады.
Азаматтылықтың тоқтатылуы. Қазақстан Республикасының азаматтығы
Азаматтық туралы Заңда қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу жатады. Азаматтықтан
шығуда Азаматтық туралы Заңда белгіленген тәртіппен берілген өтініш
негізінде рұқсат етіледі. Азаматтықтан шығу жөнінде арыз Ішкі істер
министрлігі және Сыртқы істер министрлігі арқылы Президенттің атына
беріледі. Жасы 14-ке толмаған бала Қазақстанның азаматтығынан шығуға өтініш
берген кезде, ата-аналарының бірі Қазақстанның азаматтығында қалатын болса,
осы ата-анасының баланың Қазақстан азаматтығынан шығуына өзінің қатынасы
білдірілген арызы берілуі тиіс.
Заңмен белгіленген жағдайларда азаматтықтан шығуға рұқсат берілмеуі
де мүмкін. Егер азамат мемелекет алдындағы міндеттемесін немесе Қазақстан
аумағында орналасқан азаматтардың немесе ұйымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің елеулі мүдделерімен байланысты мүліктік міндетте иелерін
орындамаған болса оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға рұқсат
етілмейді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуға, егер
шығу туралы өтініш білдірген адам айыпталушы ретінде қылмыстық жауаптылыққа
тартылған болса немесе сот үкімімен жазасын өтеп жатса; егер адамның
азаматтықтан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздік
мүддесіне қайшы келсе де рұқсат етілмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен қарастырылған жағдайларды есептемегенде, адам басқа
мемлекеттің қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзге де
мемлекеттік билік және басқару органдарына қызметке орналасуына байланысты;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрнеу өтірік мәліметтер
немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған болса; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарымен қарастырылған негіздер бойынша
тоқтатылады.
Ата-аналардың екеуінің де Қазақстан Республикасының азаматтығынан
шығуына орай олардың азаматтығы да өзгереді.
Азаматтық мәселесі бойынша шешім шығарушы лауазымды тұлға –
Қазақстан Республикасының Президенті. Тұратын жеріне қарамастан басқа елдің
азаматын және азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасының
азаматтығына қабылдау; Қазақстан Республикасына азаматтығын қалпына
келтіру; Азаматтық туралы Заңда қарастырылған, Қазақстан Республикасының
азаматтығынан шығару; ерекше жағдайларда басқа мемлекеттің азаматтарына
Қазақстан Республикасының азаматтығын беру туралы шешімді Президент
қабылдайды.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін
сипаттайды. Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ.Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын
қамтамасыз етуге айрықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулығына,
азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан
көмек сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін
арнаулы органдар жұмыс істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын
бұзушылардан қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір
мемлекеттік орган, бір де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей
алмайды. Бұл, адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды
бұзғаны, қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс. Ең
маңыздысы, адамның табиғи құқығы-өмір сүру құқығы.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2.Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді,
ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы
беріледі.1Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның ерекше қауіптілігіне
байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда қолданылады. Өлім
жазасын қолдану туралы үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр жазаны
қолданудың мән-жайын жан-жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды
мейлінше толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.
Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды (17 бап).
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау - жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа
әрекеттер түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге,
куәгерге, сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура
қызметкерлері қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мұндай іс-әрекет күш
қолдану (жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары)
не күш қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам
қылмыскерді ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш
қолданса, әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық
міндетін орындайды. Егер де лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің
қызмет бабын пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол
билігін теріс және асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның
үстіне айыпталушыдан, куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші
болмайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның , қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Қылмыстықтың өрісі
кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрініс болып
табылады. Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқылы. Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс. Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады.Конституция бірде-бір діннің артықшылығын
көздемейді. Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам
құқын бұзу болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін
құрылыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық
бұзушылық болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ .
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті -
ар-намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 17–бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп
жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау – жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқы жоқ .
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді. Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердің ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдық тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жүйесі.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995ж.) азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір – қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық – құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар
қайнар көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген II
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап,3- тармақ). Сөйтіп,
аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бір –
біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам.
Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан
жазылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық
пен бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге
табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы
жоқтарға да берілген.1
Алайда азаматтың құқығы азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені
мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің
өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады. Егер құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам,
әркім, ешкім де емес деген терминдер қолданылады. Егер де құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты
болса, онда ол тура көрсетіледі. 13-бапта: Әркімнің құқық субьектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы делінген. 14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең
екендігі айтылады. 17-бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған
зорлық – зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір –
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен
бірге, егер әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы
болса, онда бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының
азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту
құқынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды
(10-баптың 2-тармағы). Конституцияда республика азаматының әскери қызметті
өтеудегі міндеті айрықша атап көрсетілді (36-бап) және т.б. Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар – адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық,
Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1.Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен көзделгеннен өзге жағдайда,
одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ.[1]
2.Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтарымен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен,Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқы мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады. Конституция саяси себептер бойынша
адамдардың құқы мен бостандығын қандай да бір жол бермейтіндігін анық
көрсеткен. Конституция қағидасының тағы бір құндылығы осында. Демек, саяси
тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды. Бұл
арада, адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік, экономикалық жеке құқықтары
мен бостандықтары туралы болып отыр. Конституцияда қайсысы екендігі нақты
көрсетілді. Ол азаматтың тең бостандығынан азаматтықтың қандай негізде
алынғанына қарамастан, азаматтығын айыруға болмайтын азаматтыққа қатысты
(10-бап). Мемлекет өз шегінде өз азаматтарын қорғауға және қорғаушылыққа
кепілдік береді және оны мұндай қорғаушылықтан ешкім айыра алмайды. Мұндай
шектеусіз құқыққа құқықтық, субьектілік, сот арқылы қорғалу құқығы, заң
және сот алдында теңдік, өмір сүру құқығы (13,14,15-баптар), адамның жеке
басының бостандығы (16-баптың 1-тармағы), адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық (17-бап), ана тілін пайдалану құқығы (19-бап), ар-ождан
бостандығы құқығы (22-бап), меншікке кепілдік құқығы (26-бап, 2-тармақ)
жатады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы
принцип ретінде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақиқаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның өзі заңда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған. Заңда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды. Айталық, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет етеді1.
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін танудан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-баптың 2-тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Бұл Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді.
7. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қауымдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
Сонымен қатар, азаматтардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары
мен бостандықтары. Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің
материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру
үшін қажет. Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да
қоғамдық (жеке) қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика
деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан
мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру
(жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынадай мәселелерді
шешеді:
1)жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2)жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады. Яғни,
жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің
жеке қабілетіне, басқа да мән-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке
құқық адамның өзіндік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады: а) иелену құқығы, яғни, меншік обьектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық тұрғыдан иелену құқығы; ә) пайдалану құқығы,
яғни, меншік обьектісінің пайдалы қасиеттерінің тиімділігін көру,
техниканы, технологияны пайдалану құқығы; б) билік ету құқығы, яғни, сату,
жалдауға беру, мұралыққа қалдыру, біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз
мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан келтіре
отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
құндылық, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде
алынуы мүмкін. Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы
қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай- ақ
сырт жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншікке қол
сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа тартылады. Заң
жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті
алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды
немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезеңде
жеке кәсіпкерлікпен шұғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып
тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып
соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептеледі. Нәтижесінде
жеке кәсіпкерлік толық дерлік таратылады.Осының кесірінен адамдар жүздеген
жылдар бойғы сақталған ұлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру
мүмкіндігінен айрылды (қолмен кілем тоқу, зергерлік іс т.б). Бұл адамдардың
шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкерлік құлшынысты басып
тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай саясаттан
мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6 - 14
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..15- 37 1.3 Халықаралық адам
құқықтары мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
II тарау Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері.
2.1 Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы
ролі ... ... ... ... ..46-57
2.2 Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғау жөніндегі өкілетті
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-72
2.3 Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... .73 -81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 2-84
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 85-87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88-90
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары
жоғары құндылық ретінде мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
тұлғаларының өктемдігінің жолында тосқауыл болуға, мемлекеттің қоғамды
шексіз билеп-төстеуіне кедергі қоюға тиіс.
Құқықтар мен бостандықтар көп жағдайларда адамның қоғамдағы орнын, оның
мемлекетпен өзара байланысын анықтайды.ҚР Конституциясының 1-бабында адам,
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп бекітілген.Бұл
конституциялық норма – мақсатта мемлекеттің құқықтық дамуының ұзақ
мерзімдік міндеті – мемлекеттің құқықтық сипатын қалыптастыру жарияланған.
ҚР Конституциясының негізгі идеясы мен адам мүдделерінің жалпыға бірдей
презумпциясы болып табылады. Адам мүдделерінің презумпциясы, - дейді
профессор Г.Мальцев, - заң аясында барлық қарама – қайшылықтар, барлық дау-
дамайлар адам үшін не тиімді деген көзқарас тұрғысынан шешіледі, барлық
шешімдер осы тұрғыдан қабылданады, ал ол адам қайдағы бір қиялдағы, қандай
да болмасын демократиялық сұлбаға сәйкес әсерленген адам емес, нақтылы
мақсаттары мен қажеттіліктері өмірде бар, тірі адам.
Адамның құқықтары – бүкіл адамзаттың ажырамас, бөлінбес игілігі. Бұл
дүниеде қандай да оқиғалар мен әрекеттер орын алмасын, қандай да ғылыми
жаңалықтар ашылмасын, олар адамның жағдайына, оның құқықтары мен
бостандықтарына жағымсыз әсер етпеуге тиіс. Қоғамдық процестердің дамуында
құндылық бағдар адам құқықтарын ұлағаттаған дүниежүзілік және ұлттық
дамудың барлық процестерін адаммен өлшеудің мәні осында.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап көптеген мемлекеттер жалпы
адамзаттық құндылықтардың, либералдық-демократиялық идеялардың ықпалымен
адам құқықтарын қорғауды көздейтін құқықтық, әлеуметтік, демократиялық
мемлекет принциптерінен бағдар алды. Адам құқықтарын жан-жақтылау
процесіндегі мына төмендегідей аса маңызды кезеңдерді атап өту қажет. 1948
жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы негізгі құқық қорғаушы құжат
– Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдады. Адам құқықтарын
қорғауда 1975 жылы Хельсинки және 1989 жылы Вена келісімдері де маңызды
құжаттар болды.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мелекеттің ғана емес, сонымен бірге
құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылды. Тұңғыш рет мемлекет пен
тұлғаның өзара қарым-қатынасы сот негізіне қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар және олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді.
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдардың қабылдануына орай
1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамның құқықтарын,
бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі
келесі маңызды қадам – ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада ҚР Конституциясында адамның құқықтары мен
бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау
алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін атап өткен жөн. ҚР
Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтары заңдардың,
мемлекеттік билік органдарымен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінің
мәнін, мазмұны мен қоданылуын белгілейді. Конституция құрамындағы бұл
маңызды ережелер мемелекттік органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің
алдынд келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен
бостандықтарын ең жоғары құндылықтар деп санап, қоғамның оның мүдделерін
мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.
ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық және саяси құқықтары мен
бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат адамның дербестігін, жеке-
дара мүдделердің әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды.
Мемлекет барлығын бақылаушы және барлығына қол сұғушы ұйымның рөлін
атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда азаматтық қоғам орнатудың маңызды алғы
шарты болып табылады. Нақ осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның
қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті және қоғам мен мемлекеттің
проблемаларын шешуге қатысу үшін жағдайлар жасауы егеменді Қазақстанда
азаматтық қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы.
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуына
көмектесетін адам құқықтары мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл
каталог жалпы халықаралық стандарттарға сай келеді. Оның үстіне,
Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды
қорғаудың және кепілдік берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың
Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс
таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу,
әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған
жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске
кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.
Қазіргі жағдайда адамның бостандығы біршама басқаша түсініледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі – жауапты шешімдерді
қабылдау еркіндігі. Бұл адамның санасы мен мәдениетінің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді.
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға
негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол
сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің
талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да,
мемлекет те сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамның табиғи құқықтары деп
атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке
қарыздар емес. Ол еш уақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен
бостандықтар берді деп ешкімге бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік
борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің
құқықтары мен бостандықтарының түйірмелерімен пайдаланғандығы үшін кімге
де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек
адам болғаны үшін ғана тиесілі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мен қамтамсыз ету проблемаларын тиімді шешу.
Осыдан келіп туындайтын міндеттер:
1. ҚР заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және жою жолдарын
зерттеу.
2. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жүйесін ашып көрсету.
3. Халықаралық адам құқықтары мен бостандықтарының мән мазмұнын
сипаттау.
4. Құқық қорғау органдарының адам құқын қорғаудағы ролін салыстыру.
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілетті
органдарының қызметтеріне талдау жасау.
6. Сот жүйесінің адам құқын қорғау жүйесіндегі орнына құқықтық баға
беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі: Адамдардың құқықтарын реттейтін ҚР
Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі, ҚР Әкімшілік құқық, ҚР Еңбек туралы
Заңы, ҚР-ның Білім туралы Заңы т.б. Қазақстан Республикасының
заңнамаларымен қарастырылған.
I тарау Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы
конституциялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы, оны алу және
жою.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасы Конституциясының
толықтай халықаралық құқықтың жалпыға танылған нормаларынан бастау алатыны
баршаға белгілі. Тек Конституциядағы және халықаралық құқықтағы адам құқына
деген көзқараста кездесетін ұқсастықтар мен айырмашылықтарға тоқталайық.
1.Халықаралық құқық сипаты Қазақстан Республикасының Конституциясы да
қандай да болсын нәсілдік, тері түсі, жыныстық, тілдік, діндік, саяси
нанымды, ұлттық және әлеуметтік және өзге де жағдайларының белгілері
бойынша кемсітуді толықтай теріске шығарады.
2.Жасына: балалар, еңбекке қабілеттер, зейнеткерлер екендігіне
байланысты мәртебе бірдей белгіленеді.
3.Отбасы мәртебесі мәселесі қоғамның қарапайым ұясы ретінде де,
негізгі ұясы ретінде де бірыңғай шешіледі.
4.Адамның мемлекет пен қоғам өмірінің барлық саласында құқықтары мен
бостандықтары жарияланады, оларды жүзеге асыру кепілдігі қарастырылады.
5.Абырой, өмір, денсаулық және қадір-қасиет өз дәрежесінде қорғалады.
6.Адамның құқы мен бостандығын шектеуге өзгеше жағдайларда ғана жол
беріледі.
7.Азаматтардың кез келген әр түрлі ассоциацияларға бірігуіне кепілдік
беріледі.
Халықаралық құқық нормалары адам құқы мен бостандығын азаматтарға,
шетелдіктерге, апатридтерге бөліп сипаттайды. Азаматтар мен аталған
мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адамдардың ара қатынасын дұрыс
белгілеу үшін ұлттық заңдарда да осындай өзгешелік жүргізілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Конституциясы да осы принципті басшылыққа алады
(12-бап).
Шетелдіктер мен апатридтердің құқы мемлекеттің мүдделері мен
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті деңгейде шешіледі. Атап айтқанда,
олар мемлекеттің өкілетті органдарын сайлауға қатыстырылмайды, әскери
қызметке шақырылмайды және т.б.
Қазақстан Республикасындағы азаматтығы жоқтардың құқықтары мен
бостандықтарының шеңбері кең. Тек меншік және кәсіпкерлік қызмет
саласындағыларын ғана атап өтейін.Сот шешімінен басқа ретте ешкім ешкімді
өз меншігінен айыра алмайды. Мұнда әңгіме барлық адамдардың азаматтыққа
тәуелсіз меншігі жөнінде болып отыр. Шетелдіктердің де, азаматтығы жоқ
адамдардың да кәсіпкерлік қызметі мемлекеттің қорғауында болады.
Проблеманың мұндай шешімі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте әр адам, ол қай жерде тұрса да,
оның құқықтық субьектілігін тануға құқы бар делінген (16-бап).
Осы айтылғандарды тұжырымдай келгенде, ҚР Конституциясы жалпыға мәлім
халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды құндылықтардың
бәрін барынша бойына сіңірген құжат болып табылады. Конституция -
мемлекеттің Негізгі Заңы болғандықтан ол бастауларды көрсетпейді. Дегенмен,
Қазақстан Республикасының Конституциясы бір-қатар жағдайларда халықаралық
құқықтың нормаларына тікелей жүгінеді.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың
жалпыға мәлім нормаларына бағдарланған ұлттық заңдарды қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы
арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына адамның мемлекетпен
арасындағы өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты
саяси-құқықтық байланыс ұғынылады.1Азаматтық ұғымы заң бойынша үш
элементтен тұрады: 1)адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты
болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан
бас тарта алмайды; 2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта
болады. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез
келген адаммен құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек
мемлекет пен оның азаматы арасында ғана орнай алады; 3) мемлекет пен
азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары
атынан өз азаматтары алдында жауапты, ал Қазақстан Республикасы азаматтары
өзінің республикасы алдында жауапты. Ол Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын
қорғауға, әдет-ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында
тұратын басқа да ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, Қазақстан
Республикасының қуатының, егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес
қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері
Конституциямен және Республиканың азаматтық туралы Заңымен реттеледі.
Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі туралы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі
туралы, құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және басқаларына жол
берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген. Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылатынын, олардың құқықтық жағдайларын, азаматтықты алу және
тоқтату тәртібін, ата-аналардың азаматтығы өзгерген және бала етіп асырап
алған кездегі олардың балаларының азаматтығын, азаматтық мәселелері бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін, азаматтық мәселелері бойынша арыздар
мен ұсыныстарды қарау, шешімдерді орындау тәртібін, сондай-ақ азаматтық
мәселелері жөніндегі шешімдерге шағымдану тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне,
шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық
сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасына, саяси және өзге де
наным-сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа мән-
жайларына қарамастан заң алдында тең.
а) Азаматтық туралы Заң күшіне енген күнге -1992 жылдың 1 наурызына
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;
ә) азаматтық туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтығын алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)тууы бойынша; 2)Қазақстан
Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3)Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4)
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған өзге де негіздер
бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген
кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты
тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген
келісіміне орай белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген
кезде Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, егер бала: 1)
Қазақстан аумағында туған; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бір-ақ ата-
аналарының немесе олардың біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты
тұратын орны болса, бала Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, ал
екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, бала қай жерде туғанына қарамастан
Қазақстан азаматы болып табылады.
Басқа мемлекеттің азаматы және азаматтығы жоқ адам олардың өтініштері
бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттарға сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін. Кәмелеттік жасқа толмаған
қабілетсіздер, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер, саяси
себептермен Қазақстан аумағын тастап кетуге мәжбүр болғандар және олардың
ұрпақтары көрсетілген шарттарсыз Қазақстан азаматтығына қабылданады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен
азаматтық туралы Заңға бірқатар өзгерістер енгізілді. Бұл Жарлық бұрынғы
Кеңес Одағының азаматтары арасындағы қатынастардың кейбір ерекшеліктерін
бейнелейді. Бұрынғы КСРО азаматтары бір республикадан екіншісіне еркін
қатынады. Туыс адамдардың әр түрлі республикаларда тұруларына мүмкіндігі
болды, тұрып жатты да және бір-бірімен ешқандай қиындықсыз араласты.
Алайда, КСРО-ның ыдырауының және дербес мемлекеттердің құрылуының
нәтижесінде жағдай өзгерді. Шекара белгіленді және соған орай шектеулер
қойылды. Бұл адамдардың қатынасына, мемлекетаралық қатынастарға әсер етті.
Бұрынғы КСРО республикалары азаматтарының арасында тарихи қалыптасқан
қатынастарды одан әрі нығайту және Қазақстан азаматтығын алудың
жеңілдетілген тәртібін белгілеу мақсатында Жарлық Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңға өзгеріс енгізді. Отбасылық
қатынастарды қалпына келтіру үшін бұрынғы одақтас республикалардың
Қазақстан Республикасы азаматтарына жақын туыстары (балалары, жұбайы,
ата–аналары, апа-сіңлілері, аға-інілері, атасы мен әжесі) барлар Қазақстан
азаматтығына қабылданатын болды. Жеңілдетілген тәртіптің мәні мынада,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау туралы тілек білдірген
адамдардың өтініштері өтініш берген күннен алты айдан асырмай қаралатын
болды. Сонымен бірге осы Жарлық ҚР-ның азаматтық туралы Заңмен белгіленген
басқа адамдардың азаматтық алуға қажетті 10 жылдық тұрақты тұру мерзімін 5
жылға дейін кемітті.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекетаралық
шарттарымен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекеттердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісімге
осылай қол қойылды. Мұндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, құқықтары мен бостандықтарын
сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық байланыстарын
сақтау мен нығайтуға ұмтылудан туындайды. Келісімге сәйкес әр тарап басқа
елден өз аумағына тұрақты тұруға келген, бұрынғы КСРО азаматы екендігін
дәлелдеген азаматтарға азаматтық алудың жеңілдетілген (тіркелген) тәртібін
ұсынады. Мұндай тәртіп төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер
өтініш білдіруші азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе тұрған
болса; 2) өтініш білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың
аумағында тұрақты тұратын және жақын туыстары жұбайы (зайыбы),
ата–аналарының (бала етіп асырап алғандардың) біреуі, баласы ( оның ішінде
асырап алған баласы), апа-сіңлісі, аға-інісі, атасы және әжесі оның
азаматтары болып табылса қолданылады.Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
Келісімде ата-аналары азаматтығының өзгерілгеніне байланысты
балалардың азаматтығы өзгеруінің ерекше тәртібі қарастырылған. Ата-
аналарының азаматтығы өзгерген кезде,соған орай екеуі де басқа тараптың
азаматы болады не екеуі де тараптардың бірінің азаматтығынан шығады,
тиісінше олардың кәмелетке толмаған балаларының да азаматтығы өзгереді.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініш, егер адам: адамзатқа,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне қарсы қылмыс
жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
Мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
Мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті тұтатса,
мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет етсе;
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша басқа мемлекеттің
азаматы Республика азаматы болып танылмайды, яғни, қос азаматтық
танылмайды.
Жалпы, әлемдегі көптеген елдердің заңдары қос азаматтыққа рұқсат
етпейді.1 Қос азаматтық институты мемлекеттің мазмұнынның өзіне қайшы
келеді.Өйткені мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің қайнар
көзі халық, ол мемлекетпен саяси байланыста болады.Қос азаматтық алған
адамдар санының көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек бөлшектеу
мүмкін.
Егемендік, тәуелсіздік кез келген мемлекеттің бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Егемендік пен тәуелсіздік мемлекеттің бүкіл қуатымен, оның
осы мемлекеттің азаматтарына қызмет ететін Қарулы Күштерімен қорғалады. Қос
азаматтығы бар адамның, егер ол сонымен бір мезгілде дауласушы мемлекеттің
де азаматы болса, өзі тұратын мемлекетті жан-тәнімен қорғайды деп толық
сеніммен айтуға бола ма? Әрине, жоқ. Адамның патриоттық сезімі бір елге,
бір мемлекетке ғана арналады. Одан әрі, кез келген мемлекеттің өзінің
мемлекеттік құпиясы, жасырын: әскери, ғылыми, техникалық, қызметтік және
басқа құпиялары болады.Бір елдің азаматы ретінде елдің құпиясы білуге
мүмкіндігі болған адамның, оны тап сондай азаматы болған екінші бір елге
таратып жібермейтіндігіне шексіз кепілдік жоқ.
Жеке адамға қатысты алғанда қос азаматтық адамдар арасындағы
теңсіздікті білдіреді. Халықаралық құқық нормалары ретінде де, ұлттық заң
нормалары ретінде де барлық адамдар үшін бірдей тең құқықтар мен
бостандықтар белгілейді. Алайда, қос азаматтығы бар адамдар азаматтығына
қарай екі ел тарапынан да қорғалуға құқылы. Мұндай кепілдік кез келген
елдің Конституциялық заңдарында қарастырылған. Тиісінше, бір елдің
азаматтығын алғандар мен қос азаматтық алғандар арасында тепе-теңдік
болуы мүмкін емес.Жаппай қос азаматтық кезінде ол бір елдің азаматтығын
алғандар санасына теріс әсер ететін болады. Екінші жағынан, азаматы болып
табылатын бірінші ел тарапынан басқа елге қысым жасаудың тұрақты факторы
болады.
Осы айтылғандар жеке азаматтықтың дұрыстығы және қос азаматтық
ерекше жағдайда ғана танылуы керектігін көрсетеді. Дегенмен, қос
азаматтыққа барлық мемлекеттің заңдары рұқсат етеді. Мемлекеттердің
азаматтық туралы заңдарындағы айырмашылық қос азаматтылықтың пайда болуының
бір себебі болып табылады. Әр мемлекетте азаматтық мәселесін реттейтін
нормалар қайшылығының нәтижесінде азаматтың екі немесе одан да көп
мемлекеттің азаматы болып танылатын жағдайлардың тууы мүмкін. Қос азаматтық
көп жағдайда халықаралық шарттар негізінде пайда болады.
Азаматтылықтың тоқтатылуы. Қазақстан Республикасының азаматтығы
Азаматтық туралы Заңда қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу жатады. Азаматтықтан
шығуда Азаматтық туралы Заңда белгіленген тәртіппен берілген өтініш
негізінде рұқсат етіледі. Азаматтықтан шығу жөнінде арыз Ішкі істер
министрлігі және Сыртқы істер министрлігі арқылы Президенттің атына
беріледі. Жасы 14-ке толмаған бала Қазақстанның азаматтығынан шығуға өтініш
берген кезде, ата-аналарының бірі Қазақстанның азаматтығында қалатын болса,
осы ата-анасының баланың Қазақстан азаматтығынан шығуына өзінің қатынасы
білдірілген арызы берілуі тиіс.
Заңмен белгіленген жағдайларда азаматтықтан шығуға рұқсат берілмеуі
де мүмкін. Егер азамат мемелекет алдындағы міндеттемесін немесе Қазақстан
аумағында орналасқан азаматтардың немесе ұйымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің елеулі мүдделерімен байланысты мүліктік міндетте иелерін
орындамаған болса оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға рұқсат
етілмейді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуға, егер
шығу туралы өтініш білдірген адам айыпталушы ретінде қылмыстық жауаптылыққа
тартылған болса немесе сот үкімімен жазасын өтеп жатса; егер адамның
азаматтықтан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздік
мүддесіне қайшы келсе де рұқсат етілмейді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1)Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен қарастырылған жағдайларды есептемегенде, адам басқа
мемлекеттің қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзге де
мемлекеттік билік және басқару органдарына қызметке орналасуына байланысты;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрнеу өтірік мәліметтер
немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған болса; 3) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарымен қарастырылған негіздер бойынша
тоқтатылады.
Ата-аналардың екеуінің де Қазақстан Республикасының азаматтығынан
шығуына орай олардың азаматтығы да өзгереді.
Азаматтық мәселесі бойынша шешім шығарушы лауазымды тұлға –
Қазақстан Республикасының Президенті. Тұратын жеріне қарамастан басқа елдің
азаматын және азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасының
азаматтығына қабылдау; Қазақстан Республикасына азаматтығын қалпына
келтіру; Азаматтық туралы Заңда қарастырылған, Қазақстан Республикасының
азаматтығынан шығару; ерекше жағдайларда басқа мемлекеттің азаматтарына
Қазақстан Республикасының азаматтығын беру туралы шешімді Президент
қабылдайды.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін
сипаттайды. Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ.Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын
қамтамасыз етуге айрықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулығына,
азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан
көмек сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін
арнаулы органдар жұмыс істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын
бұзушылардан қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір
мемлекеттік орган, бір де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей
алмайды. Бұл, адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды
бұзғаны, қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс. Ең
маңыздысы, адамның табиғи құқығы-өмір сүру құқығы.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2.Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді,
ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы
беріледі.1Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның ерекше қауіптілігіне
байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән-жайларда қолданылады. Өлім
жазасын қолдану туралы үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр жазаны
қолданудың мән-жайын жан-жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды
мейлінше толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.
Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды (17 бап).
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау - жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа
әрекеттер түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге,
куәгерге, сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура
қызметкерлері қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мұндай іс-әрекет күш
қолдану (жеке бөлмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқалары)
не күш қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін. Егер адам
қылмыскерді ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш
қолданса, әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық
міндетін орындайды. Егер де лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің
қызмет бабын пайдаланып, адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол
билігін теріс және асыра пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады. Оның
үстіне айыпталушыдан, куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші
болмайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның , қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Қылмыстықтың өрісі
кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердің өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Сондай-ақ ар-намыс бостандығы да адам бостандығының көрініс болып
табылады. Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқылы. Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс. Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады.Конституция бірде-бір діннің артықшылығын
көздемейді. Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам
құқын бұзу болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін
құрылыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық
бұзушылық болып табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ .
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті -
ар-намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 17–бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп
жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау – жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқы жоқ .
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді. Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердің ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдық тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.
1.2 Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері жүйесі.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995ж.) азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір – қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық – құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар
қайнар көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген II
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап,3- тармақ). Сөйтіп,
аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бір –
біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам.
Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан
жазылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық
пен бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге
табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы
жоқтарға да берілген.1
Алайда азаматтың құқығы азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені
мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің
өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады. Егер құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам,
әркім, ешкім де емес деген терминдер қолданылады. Егер де құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты
болса, онда ол тура көрсетіледі. 13-бапта: Әркімнің құқық субьектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы делінген. 14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең
екендігі айтылады. 17-бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған
зорлық – зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір –
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен
бірге, егер әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы
болса, онда бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының
азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту
құқынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды
(10-баптың 2-тармағы). Конституцияда республика азаматының әскери қызметті
өтеудегі міндеті айрықша атап көрсетілді (36-бап) және т.б. Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар – адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық,
Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1.Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен көзделгеннен өзге жағдайда,
одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ.[1]
2.Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтарымен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен,Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтың құқы мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін қол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады. Конституция саяси себептер бойынша
адамдардың құқы мен бостандығын қандай да бір жол бермейтіндігін анық
көрсеткен. Конституция қағидасының тағы бір құндылығы осында. Демек, саяси
тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды. Бұл
арада, адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік, экономикалық жеке құқықтары
мен бостандықтары туралы болып отыр. Конституцияда қайсысы екендігі нақты
көрсетілді. Ол азаматтың тең бостандығынан азаматтықтың қандай негізде
алынғанына қарамастан, азаматтығын айыруға болмайтын азаматтыққа қатысты
(10-бап). Мемлекет өз шегінде өз азаматтарын қорғауға және қорғаушылыққа
кепілдік береді және оны мұндай қорғаушылықтан ешкім айыра алмайды. Мұндай
шектеусіз құқыққа құқықтық, субьектілік, сот арқылы қорғалу құқығы, заң
және сот алдында теңдік, өмір сүру құқығы (13,14,15-баптар), адамның жеке
басының бостандығы (16-баптың 1-тармағы), адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық (17-бап), ана тілін пайдалану құқығы (19-бап), ар-ождан
бостандығы құқығы (22-бап), меншікке кепілдік құқығы (26-бап, 2-тармақ)
жатады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы
принцип ретінде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақиқаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның өзі заңда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған. Заңда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды. Айталық, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет етеді1.
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін танудан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-баптың 2-тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Бұл Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді.
7. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қауымдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
Сонымен қатар, азаматтардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары
мен бостандықтары. Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің
материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру
үшін қажет. Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да
қоғамдық (жеке) қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика
деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан
мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру
(жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынадай мәселелерді
шешеді:
1)жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2)жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады. Яғни,
жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің
жеке қабілетіне, басқа да мән-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке
құқық адамның өзіндік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады: а) иелену құқығы, яғни, меншік обьектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық тұрғыдан иелену құқығы; ә) пайдалану құқығы,
яғни, меншік обьектісінің пайдалы қасиеттерінің тиімділігін көру,
техниканы, технологияны пайдалану құқығы; б) билік ету құқығы, яғни, сату,
жалдауға беру, мұралыққа қалдыру, біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз
мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан келтіре
отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әр түрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани
құндылық, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде
алынуы мүмкін. Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы
қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай- ақ
сырт жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншікке қол
сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа тартылады. Заң
жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын
заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті
алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды
немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезеңде
жеке кәсіпкерлікпен шұғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып
тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып
соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептеледі. Нәтижесінде
жеке кәсіпкерлік толық дерлік таратылады.Осының кесірінен адамдар жүздеген
жылдар бойғы сақталған ұлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру
мүмкіндігінен айрылды (қолмен кілем тоқу, зергерлік іс т.б). Бұл адамдардың
шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкерлік құлшынысты басып
тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай саясаттан
мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz