Еліміздегі прокурорлық қызметті ұйымдастыруды тиiмділеуде прокурордың құқықтық жағдайын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... .3
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру ... ... ..11
1.3. ҚР.сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық реттеу ... ... ... ... ..16
ІІ. Азаматтық іс бойынша прокурордың құқықтық жағдайы
2.1. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысу негіздері ... ... ... ... ... 28
2.2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 31
2.3. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың бағыттары ... ... ... ...37
2.4. Прокурорлық қадағалаудың актілері ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ..67
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру ... ... ..11
1.3. ҚР.сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық реттеу ... ... ... ... ..16
ІІ. Азаматтық іс бойынша прокурордың құқықтық жағдайы
2.1. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысу негіздері ... ... ... ... ... 28
2.2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 31
2.3. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың бағыттары ... ... ... ...37
2.4. Прокурорлық қадағалаудың актілері ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ..67
«Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру тәртібін анықтайды. «Прокуратура туралы» ҚР Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып, прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды. Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға мүмкіндік береді.
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып, прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды. Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға мүмкіндік береді.
1. Нормативтік құқықтық актілер
1. ҚР Конституциясы. 30.08.1995 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 21.05.2007 ж. енгізілген. Алматы 2007ж
2. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 17 қаңтар 1992 ж. (салыстырмалы ретінде)
3. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 13.12.2005 ж. енгізілген.
5. ҚР Азаматтық iс жүргiзу Кодексі. 13.07.1999 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 12.07.2005 ж. енгізілген.
6. ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
7. ҚР Әкiмшiлiк Құқық бұзушылық Кодексі. 30 январь 2001 жыл 15 шілде 2005 Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Бас прокурорының бұйрығымен бекітілген «прокуратура органдарын көтеру үшін кадр резервтерімен жұмыс істеу жөніндегі нұсқаулық» /
9. Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 жылғы 27 желтоқсандағы № 76 «Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы» бұйрығы. Астана. 2003 ж. - 340 б.
2. Арнайы әдебиеттер
10. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030» Қазақстан еліне жолдауы.
11. Прокурорский надзор//под.ред. В.И.Басков М., 1996г
12. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием уголовных дел. М., 1971 г.
13. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. М., 1980 г.
14. Басков.В.И. Прокурорский надзор при рассмотрении судами уголовных дел. М., 1980 г.
15. Алдекеев А.А. На страже законности. Алматы 1981г.
16. Даев В., М.Маршунов Основы теории прокурорского надзора Л., 1990.
17. Ролихин В.И., Струканов А.П. Прокурорский надзор за соблюдением законности по делам административных правонарушениях. СПб., 1997
18. Халиулин А.Г. Осуществление функции уголовного преследования прокуратурой России Кемерово 1998
19. М.С.Нәрікбаев, Ғ.Қ. Өтебаев, М.М. Алиев. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау. Астана, 2005 ж.
20. Прокурорский надзор. Лекция және практикум курсы /Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен - М.: «Экзамен». 2000.
21. Басков В.И. Курс прокурорского надзора. - М.: Зерцало, 1999.
22. Ақпарова Р.Н. Қазақстан Республикасының прокуратура органдары. - Алматы, 1999.
23. Ибрагимов Х.Ю. Құқық қорғау органдары. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: «Дәнекер», 2002. -220 6.
24. Гинзбург А.Я. Основы оперативно-розыскной деятелыности. /Жедел-іздестіру қызметтің негіздері/. - Алматы, 1997 ж. - 75 б.
25. Әлиев М.М. Прокурорский надзор в РК. УМК. Алматы:»Жеті Жарғы», 2002. -416.
26. Винокуров Ю.Е. және т.б. Прокурорский надзор. Учебник. 3-издание. - М.,2001-352 6.
27. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары, мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институты. - Астана, 2004.-204 б.
28. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. - Алматы, 2001. -2186.
29. Егебаев F.K. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. - Алматы, 2004 - 2596.
30. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның негізгі нормативтік актілер жинағы. - Астана, 2003 - 506 б.
27. Келдібаев М.Х., Огородников А.А. Прокурорский надзор. Учебник. - Санкт- Петербург, 2002. - 240 б.
28. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сұрақтар).-М.:Жаңа заңгер, 1999.
29. Прокурорлық қадағалау /Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. - М.: Экзамен, 2000.
30. ҚР Бас прокурорының 2001 жылғы 19 сәуірдегі № 225 «Прокуратура органдарын көтеру үшін кадрлар резервімен жұмыс жасау жөніндегі нұсқаулық».
31. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор в РК. - Алматы, 2002.-384 с.
32. Муравьев И.В. Прокурорский надзор в его устройстве и деятельности. Т-1. М. 1884.
33. Советское прокуратура. М. 1981.
34.ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
35. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
1. ҚР Конституциясы. 30.08.1995 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 21.05.2007 ж. енгізілген. Алматы 2007ж
2. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 17 қаңтар 1992 ж. (салыстырмалы ретінде)
3. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 13.12.2005 ж. енгізілген.
5. ҚР Азаматтық iс жүргiзу Кодексі. 13.07.1999 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 12.07.2005 ж. енгізілген.
6. ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
7. ҚР Әкiмшiлiк Құқық бұзушылық Кодексі. 30 январь 2001 жыл 15 шілде 2005 Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Бас прокурорының бұйрығымен бекітілген «прокуратура органдарын көтеру үшін кадр резервтерімен жұмыс істеу жөніндегі нұсқаулық» /
9. Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 жылғы 27 желтоқсандағы № 76 «Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы» бұйрығы. Астана. 2003 ж. - 340 б.
2. Арнайы әдебиеттер
10. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030» Қазақстан еліне жолдауы.
11. Прокурорский надзор//под.ред. В.И.Басков М., 1996г
12. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием уголовных дел. М., 1971 г.
13. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. М., 1980 г.
14. Басков.В.И. Прокурорский надзор при рассмотрении судами уголовных дел. М., 1980 г.
15. Алдекеев А.А. На страже законности. Алматы 1981г.
16. Даев В., М.Маршунов Основы теории прокурорского надзора Л., 1990.
17. Ролихин В.И., Струканов А.П. Прокурорский надзор за соблюдением законности по делам административных правонарушениях. СПб., 1997
18. Халиулин А.Г. Осуществление функции уголовного преследования прокуратурой России Кемерово 1998
19. М.С.Нәрікбаев, Ғ.Қ. Өтебаев, М.М. Алиев. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау. Астана, 2005 ж.
20. Прокурорский надзор. Лекция және практикум курсы /Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен - М.: «Экзамен». 2000.
21. Басков В.И. Курс прокурорского надзора. - М.: Зерцало, 1999.
22. Ақпарова Р.Н. Қазақстан Республикасының прокуратура органдары. - Алматы, 1999.
23. Ибрагимов Х.Ю. Құқық қорғау органдары. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: «Дәнекер», 2002. -220 6.
24. Гинзбург А.Я. Основы оперативно-розыскной деятелыности. /Жедел-іздестіру қызметтің негіздері/. - Алматы, 1997 ж. - 75 б.
25. Әлиев М.М. Прокурорский надзор в РК. УМК. Алматы:»Жеті Жарғы», 2002. -416.
26. Винокуров Ю.Е. және т.б. Прокурорский надзор. Учебник. 3-издание. - М.,2001-352 6.
27. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары, мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институты. - Астана, 2004.-204 б.
28. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. - Алматы, 2001. -2186.
29. Егебаев F.K. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. - Алматы, 2004 - 2596.
30. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның негізгі нормативтік актілер жинағы. - Астана, 2003 - 506 б.
27. Келдібаев М.Х., Огородников А.А. Прокурорский надзор. Учебник. - Санкт- Петербург, 2002. - 240 б.
28. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сұрақтар).-М.:Жаңа заңгер, 1999.
29. Прокурорлық қадағалау /Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. - М.: Экзамен, 2000.
30. ҚР Бас прокурорының 2001 жылғы 19 сәуірдегі № 225 «Прокуратура органдарын көтеру үшін кадрлар резервімен жұмыс жасау жөніндегі нұсқаулық».
31. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор в РК. - Алматы, 2002.-384 с.
32. Муравьев И.В. Прокурорский надзор в его устройстве и деятельности. Т-1. М. 1884.
33. Советское прокуратура. М. 1981.
34.ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
35. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ...6
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. ҚР-сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық
реттеу ... ... ... ... ..16
ІІ. Азаматтық іс бойынша прокурордың құқықтық жағдайы
2.1. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысу
негіздері ... ... ... ... ... 28
2.2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 31
2.3. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың
бағыттары ... ... ... ...37
2.4. Прокурорлық қадағалаудың
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары
қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана
коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа
концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру
тәртібін анықтайды. Прокуратура туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық
бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда
белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына
бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс
жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға
теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
Прокуратура органдары жергілікті органдардан тәуелді және тек ҚР Бас
прокурорына бағынып, мемлекет атынан Президент бақылауы бойынша жүзеге асуы
- Прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады. Президенттің бақылауында
болуды прокуратура Президенттен тәуелді деп тануға болмайды. Осы
институттардың міндеттері бөлек, олар Елбасы тапсырыстарын орындау және
нормалаушы қызметте қатысу, Президент тарапынан прокуратура құрылымы мен
тағы басқаларды қалыптастыру арқылы өз міндеттерін шешеді.
Заңнамамен өзара қарым-қатынасында Парламент және прокуратура өте тығыз
байланысты. Ерекшелеп келсек, прокуратура заңдарды дәл және біркелкі
қолданудың жоғарғы қадағалауын жүзеге асырады, заң бұзушылықтың көз
келгенін жояды, Конституцияға және республиканың заңдарына қайшы келетін
Президент пен Үкіметтің заңдары мен басқа да нормативтік құқықтық
актілеріне наразылық білдіреді. Заң шығару құқығы бар органдардың арасында
Парламент - маңызды заң шығарушы орган болғандықтан Парламенттің тікелей
міндеті - заң шығару.
Парламент және Прокуратура өзара тығыз байланыста әрекет ететін екі
орган, Прокуратура парламенттің заң шығарушылық негізін осы актілердің
дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету функциясымен жүзеге асырады.
Сот билігі мен прокуратура органдарының барлық жұмысы заңдарды
өзгертусіз және мүлтіксіз сақтау, құқықтық қарым-қатынаста қатысушылардың
бұзылған құқығын қалпына келтіру. Прокуратура мемлекеттік орган ретінде
үкіметтің барлық үш тармағын, оның ішінде соттық, яғни, заң нормаларын
бұзушылыққа орай төз әрекет етумен өзара толықтырады.
Прокурорлық қадағалау актілері - белгілі фактілерге (заң бұзушылық)
байланысты өзге органдарға және лауазымды адамдарға арналған жеке актілер.
Прокурорлық қадағалау актісі басқа органның, лауазымды адамның белгіленген
заң түрінде ол арқылы реттелуін: оны қарауға, тиісті шаралар қолдануға және
оны енгізген прокурорға хабарлауды міндеттейді. Прокурорлық қадағалау
актілерін дұрыс жасау, заңда бекітілген прокурорлардың өкілеттіліктерін
және олардың негізгі талаптарын дәл әрі толық көрсету - заңдардың
орындалуына қадағалаудын әрекет етуінің бөлінбес шарттары.
Реттеу құралдарын таңдау заң бұзушылықтың, олардың себептерінің
сипатталуынан, заңдардың таратылуынан, зиянды салдардан, заң бұзушылықты
тудырудан, құқық бұзушылардың кінәсі дәрежесінен байланысты. Әдетте,
мынадай аса үлкен тиімділіккеқ жеткізетін (жазбаша, ауызша) және сонымен
бірге, заң бұзушылықтың жою және алдын алу жоспарында олардың тез іске
асыратын прокурорлық қадағалау актілерінің реттеу құралдары қолданады,
нысандары таңдалады.
Прокурорлық реттеуге нақты талаптар қойылады. Ол уақытылы орындалатын
немесе мүмкіндігіне қарай жедел, негізделген, жеткілікті қатаң кешенделген,
маневрлі, адекватты және аяқталған болуға тиіс. Ол алдын алу-
профилактикалық сипатта болуға тиіс. Сонда ғана прокурорлық қадағалаудың
әсері нәтижелі болады.
Прокуратураның құқықтық актілерінің жүйесі:
1) прокурорлық қадағалау актілері: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтініш,
нұсқау, ұсыным, заңға түсіндірме;
2) прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін
актілер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтарды құрайды;
3) прокуратураның ережелері мен нұсқаулықтары тиісті прокурорлардың
бұйрықтарымен бекітіледі.
Мемлекетімізде ҚР Прокуратурасының кез келген заңдылық бұзушылықты
анықтау және жою жөнінде шаралар қолданада, республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасауды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіру, сондай-ақ занда белгіленген
жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды тиісті дәрежеде жүзеге
асыруына санкция сынды Прокуратураның құқықтық актісінің көмегі зор
мүмкіндік береді, сондай-ақ қадағалаудың әсері нәтижелі болады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттегі заңдылықты қамтамасыз етудің негізгі
жолы болып табылады. Мемлекеттік басқару теориясы да, конституциялық
заңдылық теориясы да ҚР Конституциясының 3 б. 4-тармағында анықталған
Республика мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде
заң шығарушы... деген заңдылық ұғымын растайды. Сонымен, Конституция мен
заңдарды және барлық өзге де шығарылған нормативтік-құқықтық актілердің
қолданыстағы заңға сәйкес келуін сақтау заңдылықтың маңыздылығын құрайды.
Мұндай контексте заң бұзушылықты анықтау және алдын-алу мақсатында сол
мемлекеттік органның оған бағынышты емес арнаулы уәкілетті органдар мен
адамдардың қызметтеріне үнемі, жүйелі бақылау жасаудан тұратын прокурорлық
қадағалаудың рөлі айқын.[1]
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[2]
ҚР-ның прокуратурасы өз тарихында, бәрінен бұрын үш маңызды кезеңді
атап өткен жөн. Қазақ АССР прокуратурасы 1922 жылы 13 шілдеде, Қазақ Атқару
комитетінің 2-ші шақырылған 3-сессиясының Прокурорлық қадағалау туралы
Ережесі деген қаулысымен бекітіліп, құрылды. Әділет халық комиссары бір
мезгілде республика прокурорының міндеттерін онымен сәйкестікте атқарды.[3]
Тарихи маңызы бар бұл құжатпен, Әділет халық комиссариатының құрамына
кіретін прокуратураға барлық билік тармақтарының, шаруашылық мекемелерінің,
қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың кінәлігіне қарсы қылмыстық
қудалауға іс қозғау жолдарымен және заңға қайшы қаулыларға наразылық
білдіру; анықтама мен тергеу органдары қызметіне тікелей қадағалау және
қылмысты ашу саласында тергеуге бақылау жасау; сотта айыптауды қолдауды;
күзетпен қамауға алынғандардың жағдайының дұрыстығын бақылау әрекеттерінің
заңдылығын мемлекет атынан қадағалауды жүзеге асыру жүктелген болатын.[4]
Автономды республика прокуратурасы Республиканың ОАК-мен тағайындалды
және таратылды, осы республика аумағында шекте барлық жоғары құқықтарды
иемденді. Жалпы федералдық заң шығару мәселелері бойынша Қазақ Автономды
республика прокуратурасы РСФСР прокуратурасына бағындырылды және оған есеп
берді. Республиканың тұңғыш прокуроры болып әділет халық комиссары
Бекмұхамедов Шафқат Мұхамеджанұлы тағайындалды. Прокурорлық қадағалау
туралы ережені қабылдаған соң, Ш.Бекмұхамедов 1922 жылы 2-тамызда әділет
халық комиссары мен республика прокуроры міндеттерін бір мезгілді атқару
туралы бұйрыққа қол қойды. Архивтік деректерге сәйкес, ол республика
прокуратурасының негізін қалаушы болып табылады.[5]
Қаз ОАК-ке жасалған прокуратураның 1-ші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы қабылдаған еді. Ш.М.
Бекмұхамедовтің ұсынысы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, құн және
барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
1922 жылы 15 қырқүйекте ғана ҚазОАК-тің алқалар шешімімен көптеген
авторлар Қаз АКСР-дің алғаш прокуроры деген деп есептейтін, Әділет халық
комиссары мен республика прокуроры болып Мырзақұл Атаниязов тағайындалды.
Ережеге сәйкес, әрбір губерния ме облысқа республика прокуроры орталық
қызметкерелері санынан, сондай-ақ жерлікті органдар кандидаттарынан
прокурорларды тағайындады. Прокурор лауызымынан босату, ауыстыру және
шеттету мүмкіндігі тек республика прокурорымен ғана жүзеге асырылатын.
Губерниялық прокуратура жанында сол губернияның не облыстың республика
прокурорымен тағайындалды және қайта шақырылатын көмекші прокурорлары
өткізілетін. Олардың арасында губерния мен облыс шегінде міндеттері
бөлінетін. Республика прокурорына жүктелген болатын:
барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметтерінің
заңдылығын бақылау және олар шығарған заңға сәйкес, келмейтін өкімдер мен
қаулыларға өзгерістер мен алынулар туралы ұсыныстар енгізу;
Халық комиссарлар Кеңесіне және Қаз ОАК-нің Төралқасына көрсетілген
өкімдер мен қаулыларды алып тастау мақсатында наразылық білдіру
(прокурормен наразылық білдіру наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды
тоқтатпады)[6]
Республика прокуроры көмекшілерінің қызметіне басшылық пен бақылау,
сондай-ақ жерлікті прокурорлар мен олардың көмекшілері және олардың
қызметінде туындаған барлық мәселелер бойынша түсінік беру;
Республика прокуроры қажет деп тапқан жағдайда прокурорлар қызметін
тікелей жүзеге асыру.
Жерлікті прокурорлардың біршама міндеттері ережеде келесі жағдайда
белгіленген болатын;
А) атқомға не оларға бағынышты органдарға заңға сәйкессіз өкімдер мен
қаулыларды өзгерту не алып тастау туралы ұсыныспен кіруге;
Ә) жоғарыда аталған өкімдер мен қаулыларға Республика прокуроры арқылы
Қазаткомға не ОАК-нің Төралқасына наразылық білдіру. Прокурормен наразылық
енгізу тең жағдайда наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды өткізу
тоқтатылмайды. Прокурорға жерлікті аткомдардың барлық отырысына кеңесушілік
дауыспен қатысу құқығы берілген болатын.
Прокурор өкілеттігі шегінде Ережеде іс жүзінде губерния мен облыстағы
барлығынан, әкімішілік мекеме мен лауазымды тұлғалардан қажетті деректер
мен материалдарды талап ету құқығы қарастырылды. Прокурорға өз өкілеттігін
өзі жеке не өзінің көмекшілері арқылы жүзеге асырады. Мемлекет саясат
басқармасы органдары алдын ала ерекше ескерту жағдайында, аса құпия
сипаттағы сол не басқа істі мойындай отырып, істі таныстыру тікелей
прокурордың өзі жүзеге асыруын талап етуге құқылы болды.
Прокуратура туралы ережеде губерниялық прокурорлардың республика
прокуроры мен губаткомның алдында әр кварталдық есебі қарастырылды. Қаз ОАК
қаулымен прокурорлық қадағалау туралы қабылданған ережеге байланысты, осы
уақытқа дейін губерниялық халық соттарына жүктелген барлық міндеттер, 1922
жылдың 1-тамызынан прокуратураның ерекше жүргізілуіне берілді.[7]
1923 жылдың соңына таман Қаз КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде 4-бөлімше ұйымдастырылған еді.
жалпы басқару (ұйымдастырушылық-инструкторлық);
жалпы қадағалау;
анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
мемлекеттік айыптауды мен соттық қадағалау (Жоғарғы сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлім құрылымының жетілмегеніне қарамастан, әлдеқашан сол
уақытта оның бөлімшелерінің бөліну негіздеріне прокурорлық қадағалаудың
басты бағыттары, жалпы алғанда дұрыс белгіленіп, жатқызылған болатын.
Прокуратура қызметінің жетілдірілуі оның құрылымдық дамуынсыз мүмкін емес
еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы прокурорлық
қадағалаудың басты қызметтерін кеңейту бағытында өзгертілді. 1934 жылы 25
наурызда КСРО прокуратурасы бойынша Орталық және жерлікті прокуратура
аппаратын қайта құру туралы бұйрық шығарылған еді. Бұл бұйрықпен ҚСРО
прокуратурасындағы іс жүзіндегі бөлімдердің орнына (жалпы қадағалау, соттық
қадағалау және т.б.) өндірістік іс бойынша, ауыл шаруашылығы, сауда,
кооперациялық, қаржылық, су көлігі істері бойынша, сондай-ақ әкімшілік-сот
істері бойынша секторлар және мәдени-құрылыстағы және сот-тұрмыстық істері
бойынша секторлар құрылған болатын. Осындай ұйымдастыру өндірістік салалық
қағидалар бойынша кеңестік және автономды республикалық, аймақтық және
облыстық прокуратураларда шығарылған еді.[8]
Прокуратура алдына қойылған жаңа мәселелерді орындау оның құрылымын
қайта құруды талап етті. Ұйымдасқан кемшіліктерді жою мақсатында 1936 жылы
5-қарашадағы ҚСРО халық комиссарлар Кеңесінің қаулымен бұрынғы іс
жүргізудегі ҚСРО прокуратурасы Орталық аппаратындағы бөлімдер жойылып, оның
жаңа құрылымы бекітілді. ҚСРО прокурорына кеңестік және автономды
республикалық, аймақтық және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
бекіту ұсынылған еді; олардың секторлар мен бөлімдерге бөлінуі жойылды;
өндірістік-салалық қағидалар бойынша жаңа бөлімдер құрылды; жалпы
қадағалау, қылмыстық-соттық, азаматтық-соттық, арнайы істер бойынша тергеу,
қамауға алынған жерлердегі қадағалау бойынша, арыздар мен кадр бөлімі
бойынша.
Іс жүзіндегі бұл құрылым біршама өзгертілген түрде осы уақытқа дейін
сақталды. Прокуратура органдарының қызметі көрсеткендей, прокуратураға
жүктелген қадағалау өкілеттігінің жетістікпен орындалуы үшін, оның
бөлімшелері бұл қадағалаудың негізгі функциялары бойынша құрылуы қажет.
Прокуратура өміріндегі белгілі бір кезең, жоғары мемлекеттік билік
органдарымен мойындалып, 1-ші кезекке жазалау мекемелерінің беделі
қойылған, сөйтіп құқық қорғау органдары қызметін қалыптастырмаған дәуірімен
байланысты. Тек 50-ші жылдардың ортасында ғана заңдылықты бекіту бойынша,
яғни мемлекеттегі дамытудың құқықтық базасын құру бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураны дамытуда кезекті маңызды кезең 1955 жылы 24 мамырда ҚСРО-да
прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдау болып табылады. Онда
мемлекеттегі заңдылықтың тағайындалуы және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі
прокурорлық қадағалау органдарының ролін дамыту және заңдастыру туралы
идеяларды бекітті. Ережеде прокурорлық қадағалаудың мақсаттарын,
прокурорлардың өкілеттіктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде
кездесетін заң бұзушылыққа прокурорлық құралдардың реакциясы белгіленген
болатын. Ережедегі көптеген нормалар нәтижесінде қылмыстық және азаматтық
сот ісін жүргізуі, еңбекпен түзеу заңдардың негізіне кіргізілді.[9]
Әскери прокуратура органдарының да алғашқы құрылуы болды. Оның жүйесі
мен құрылымы, әскери прокурорлардың өкілеттіктері, олардың функцияларының
аймақтық прокурорлардың қызметтерінен өзара байланысты- осының барлығы 1966
жылы 14-желтоқсанда бекітілген әскери прокуратура туралы ережеде
көрінісін тапты. Мазмұнынан күтілгендей, әскери прокуратура кеңестік
прокуратура органдарының жүйесіне кіргізілді және КСРО Бас прокурорына есеп
берді.
Заңдылықты қамтамасыз етуге жүктелген қадағалаудың келесі бір адымдары
1977 жылы қабылдаған КСРО Конституциясына байланысты. Оның ішінен, КСРО
прокуратурасы туралы заңды жетілдіру туралы шешімі болды. Мұндай заң 1979
жылы 30 қарашада 10-ші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің 2-ші сессиясында
қабылданды. Онда кеңестік прокуратура органдырының қызметі мен
ұйымдастырылуы қағидаларының негізгі болжамды құқықтық регламентациясы,
оның қызметінің негізгі бағыттары бекітілді.[10]
70-ші және 80-ші жылдары прокуратура органдарына, оның негізгі
заңдылықты қадағалау функциясын елеулі түрде 2-ші кезекке ығыстырған,
прокурорлық қадағалауға тән емес көптеген міндеттер (егін егу, егін жинау,
аңшылық кампаниясы және т.б.) жүктелген еді. Прокурорларға қосымша
өкілеттіктер берілген еді, бірақ нәтижесінде олар прокуратура алдында
тұрған барлық мәселелерді шеше алмады, әсіресе құқық қорғау және
азаматтардың заңды мүдделерін қорғау саласында.
Прокурорлық қадағалау теориясы мен практикасына ҚР-ның прокуратурасы
туралы Жарлығы, 1992 жылы 17-қаңтарда қабылданған, көптеген жаңалықтар
енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына, Республиканың Жоғарғы Кеңесіне
есеп беретін жоғары қадағалау органы деп танылды. Қазақстанның прокуратура
органдарының жүйесіне енді әскери прокуратура енгізілді.[11]
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[12] Бұл заң
прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуды өзінің қанағаттанарлық
ролін ойнады. Алайда, еліміздің нарықтық экономикалық жолмен қозғалысы,
демократияның кеңейтілуі құқықтық жүйені қалыптастыруда жаңа әдісті талап
етті. Осыған байланысты ҚР-сы Президентінің қаулысымен 1994 жылы 12 ақпанда
прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен прокуратураны реформалаудың негізгі
қағидалары белгіленген, ҚР-нда құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасы
бекітіліп, өзінің жаңғырығын ҚР-ның жаңа Конституциясында және ҚР-сы
Президентінің 1995-жылы 21 желтоқсандағы ҚР Прокуратура туралы Заңында
тапқан. Прокуратураның құқық қорғау ролін арттыру мақсатында оған 1-ші рет
конституциялық қадағалау фукнциясы жүктелді- Конституция мен республика
заңдарына қайшы заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді.
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
Қадағалау функциясын жүзеге асыратын бөлімдер мен лауазымды тұлғалар
прокурорлық қадағалау органдарының жүйесін біріктірілген. Сондықтан,
прокуратура органдары жүйесі мен прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
әртүрлі түсінігі қалыптасқан. Соңғысы-прокуратура органдары жүйесінің
бөлімі. Прокуратура жалпы алғанда, тек қадағалау функциясын ғана емес,
қылмыстық қудалауды, сотта мемлекет мүддесін білдіреді, қылмыспен күрес
бойынша құқық қорғау органдары қызметін үйлестіреді және т.б. функцияларын
орындайды.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселені қарастырғанда, еске
ұстар нәрсе, жүйе ретінде бір бірімен өзара байланысқан көптеген
элементтерді және олардың ұсынылатын тұтас бірілігін ұғынамыз. Бұл
байланыста прокуратура органдары жүйесін құрайтын оның органдар жиынтығын
ғана емес, олардың құрылымдағы өзара қарым қатынас орнын, олардың
ұйымдасқан байланысын және басқару қатынасын түсіну қажет. Органдардың
тәртіптелуі мен бірлігі және прокуратура бөлімдерінің ұйымдасқан бірлігі
функцияны, өкілеттікті бөлу, құрылым элементтерінің өзара қарым қатынасын
орнату арқылы жүргізіледі. Сондықтан, өкілеттік, өзара қарым қатынас
функциялары өзімен құрылым элементтерінің өзара байланысын ұсынады, яғни
негізгі мазмұны олардың өзара әрекеті болып табылады. Прокуратура ішкі
жүйесі секілді, басқа әлеуметтік жүйелерімен байланыстыра отырып, олар
тігінен прокуратуралардың ішкі жүйесімен және басқа әлеуметтік жүйелерімен
бір тәртіппен реттелетін байланысты үзбей көлденең орналастырылуы мүмкін.
Құрылымның элементтерінің тігінен және көлденеңінен байланысын пайдалану
субординация және үйлестіру қарым қатынастарына негізделген, яғни қарым
қатынас субъектілерінің бағыну мен келісу тәртібіне өзара байланыстың
аталған сипаты ұйымдасқан құрылым құрылыстың түзу-қызметтік типін
анықтайды. Әрі қарай көретініміздей, ҚР-нда прокуратура органдарының
құрылымы дәл осы тип бойынша құрылған.[13]
Түзулік құрылым өзара бағынысты органдар, бөлімдер мен бірліктердің
басқару аппаратының құрылысы нәтижесінде қалыптасады. Әрбір төменгі
деңғейдегі буыны жоғары деңғейлі басшыға қатысы бойынша тікелей бағыныста
болады. Мұндай жағдайда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға
ғана бағынышты және есеп береді, нәтижесінде жоғары тұрған жүйемен тек сол
арқылы байланысады. Түзулік басшы оған сеніп тапсырылған органдар мен
бөлімдердің барлық қызмет көлеміне бір басшылық қағидасымен сәйкес жауап
береді.
Түзулік құрылымы, бағынудың дәл және қарапайым өзара байланысына
құрылғандықтан, өте тиімді. Осындай қағида бойынша прокуратура
органдарындағы өзара қарым қатынас, өкілеттіктер бөлінеді, прокурорлар
арасындағы функциялар және прокуратура органдарының сәйкес деңғейде
басқарылатын аппараты құрылады. Осындай қағида бойынша департаменттерде,
басқармаларда және ҚР-сы Бас прокуратура аппаратыныңдағы бөлімдерде және
облыс прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан
құрылымдар құрылған. Прокуратура органдарының жүйесі аудандық, қалалық,
облыстық және оған теңестірілген прокуратуралардың, осындай деңғейі мен
буындағы тұратындығын ескере отырып, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокуратурасы,
оның ұйымдастырылған құрылымдағы басшылық сатысы мен басқару сатысын
ажырату керек. Осыған орай, прокуратура органдарының басқару құрылымын
негізінен үш деңғейлік деп бекітуге болады. Алайда, мысалы прокуратура
органдары арнайы мамандандырылған прокуратуралардың (облыстық деңғейдегі)
болуы, ұйымдастырылған құрылымы екі деңғейлі болатындығын куәландырады.
Ұйымдастырылған құрылымдағы деңғей саны бұл құрылымның басқару тиімділігіне
тікелей әсер етеді: неғұрлым деңғейі аз болса, соғұрлым басқару тиімді.
Алайда, прокуратура органдары қызметі мәселелерінің күрделенуі
маманданудың дамуы ұйымдастырылған құрылымның қызметтік туындауы мен дамуын
шарттайды. Мұндай құрылымның құрамдас элементі қызметтің белгілі түріне
арнайы мамандандырылған органдар, бөлімдер, құрылымдық бірліктер болып
табылады. Оларға табиғат қорғау, көлік және басқа, яғни прокурорлық
қадағалауды арнайы объектілер белгілеген шекте немесе прокурорлық
қадағалауды бөлек салалармен жүзеге асыратын прокуратуралар жатады. Одан
басқа, құрылымның қызметтік элементтін құрушылар болып, аудандық, қалалық
прокурорлардың көмекшілері мен аға көмекшілері, облыс прокурорларының
бақармасы мен бөлімдердің прокурорлары мен аға прокурорлары, ҚР-сы Бас
прокуратураның департаментері мен басқармаларының, бөлімдердің прокурорлары
мен аға прокурорлары болып табылады.
Қызметтік құрылымның болуы еңбек көлденеңі бойынша бөлуге икемдейді,
қызметтің белгілі бір түрі бойынша білікті шешімді жетілдіруге әкеледі.
Ұйымдастырылған құрылымға кіретін, кез келген бөлімдер не органдар басшымен
басқарылады. Бұл басшылар басқару құрылымдағы рөлі мен орнына сәйкес
түзулік не қызметтік болуы мүмкін. Түзулік басшылар болып аудан, қала
прокурорлары, облыс прокурорлары, арнайы мамандандырылған прокуратура
прокурорлары, ҚР-сы Бас прокуроры мен олардың орынбасарлары табылады.
Қызметтік басшыларға облыстық прокурорлардың көмекшілері мен аға
көмекшілері, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокурорының көмекшілері мен аға
көмекшілері жатады.
Прокуратура органдарының құрылымына белгілі ерекшеліктерді ҚР-сы Бас
прокуратурасы мен облыс прокурорлары басқармасы мен бөлімдердің
прокурорлары және аға прокурорларының қызметі енгізеді. Бір қарағанда, олар
өздері жұмыс істейтін бөлім бастығының тапсырмасымен, прокурорлық
қадағалаудың белгілі саласы бойынша маманданған болып табылады және тек
басқару қызметінің кейбір жекелеген бөлімін орындайды. Соның арасында
прокуратура органдары жүйесінде қолданылып жүрген жұмысты ұйымдастырудың
зоналық және зоналық-пәндік принципі, өз кезінде ҚСРО Бас прокурордың
03.02.89 жылы Одақтық КСР Прокуратурасының апппараты жұмысын ұйымдастыруда
зоналық-пәндік қағидаға көшуі туралы нөмір 3 бұйрығымен енгізілген,
прокурорлық қадағалаудың нақты саласы бойынша бақылау мен басшылықты
ұйымдастыру үшін төменгі сатыдағы прокуратуралардың бөлімдері мен
басқармаларындағы белгілі есеппен әрбір прокурорларға (аға прокурорларға)
бекіту мүмкіндігін белгіледі, осы арқылы оларға басшылық қызметін жүктеді.
Өздерінің сипаты бойынша бұл лауазымды тұлғалар қызметтік басшыларға
жатады. Дәлірек, оларды зоналық басшылар деп атап және бір уақытта қосымша
қажетті өкілеттік беру керек. Қазіргі уақытта олар барлық прокуратураларда
жерлікті прокурорлардың басқару актілерімен іске енгізілген.[14]
Тігінен байланыс өзінің негізінде субординациялық қатынасқа ие.
Көлденеңінен байланыс үйлесімді және келісімді тәртіп ұғымын көрсетеді.
Егер кез келге жағдайда басқару объектісінен субъектіге кері әрекет
болатынын ескерсек, онда бұл байланыс прокурорлық қадағалау органдарының
ұйымдасқан жүйесінде және реттеуші қатынаста бар екендігін кәуландырады.
Субординациялық қарым қатынастың негізі ҚР Прокуратура туралы Заңының 3-
бабы 1-тармағына сәйкес белгіленді. ҚР-сы прокуратурасы және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты бір орталықтандырылған органдар мен мекемелерді
құрайды. ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура жүйесін басқарады, ҚР-сы
прокуратура жүйесін ұйымдастыру мен оның қызметі мәселелерін реттейтін
прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлері орындауы үшін
міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер мен нұсқаулықтар шығарады.
Облыс прокурорлары мен оларған теңестілірлген прокурорлар қала мен
аудан прокуратуралары қызметін басқарады, және оларға бағынысты
қызметкерлерге орындауы үшін міндетті бйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шығарады. Заңды бекіту, алайда, бағыныштылық қатынас алды. Бірақ
прокуратураның ішкі өзара қарым қатынас құрылымын оның органдары мен
бөлімдері арасында кейбір жағдайларда тек субординациялық қатынаспен
түсіндіруге болмайды. Бізге көрсетілгендей, ҚР-сы прокуратура органдары
жүйесі басқару-ұйымдастыру байланысының үш түріне негізделеді. Байланыстың
1-ші түріне субординацияға ие бағынысқа негізделгендерде жатқызуға болады.
Мұндай байланыстар, жоғарыдан-төменге типі бойынша құрылған, аздаған
шарттылық үлесімен таза басқарушылыққа жатқызылады; оларда басқару
әрекеттінің мақсаты бағыты жоғары тұрған прокуратура органдарына,
бөлімдеріне, лауазымды тұлғаларына таратылады.
Басқару-ұйымдастыру байланысының 2-ші түріне реттегіш (қайта ретету)
принципіне негізделген байланысты жатқызуға болады. Бүкіл Прокуратура ұжымы
немесе оның жекелеген бөлімдері не тіпті жеке қызметкерлерінің, прокуратура
органдары қызметінің мақсатты бағыты мен басқару бағытын тоқтатуға,
реттеуге және туындатуға мәнді ықпал жасауы мүмкін, мақсаты мен міндеттерін
ұйымдастыру мен қызметінің өзінің ішкі себептері, талаптары мен мүдделері
болатынын түсіндіре кету өте маңызды. Бұл жағдайда төменнен-жоғары байланыс
типі бойынша басқару субъектісі мен объектісі арасындағы қатынастан
туындайтын кері әрекетті сипаттау болады. Мұндай басқару-ұйымдастыру
қатынас ретеуші принципке негізделеді. Мұндай қатынастың туындауына мысал
ретінде нақты шешімнің қабылдауына ұсыныс жасаушы төмен тұрған прокурор
болып табылатын ситуацияны айтуға болады. Бұл жанама түрде төмен тұрған
прокуролардың заңмен белгіленген қызметінің кейбір бағыттары бойынша
өкілеттігі мазмұнымен бекітіледі. Мысалы, прокуратура туралы жарлықтың 32-
бабы 2-тармағында қадағалау тәртібінде прокурор заңсыз немесе негізсіз
шешімге, үкімге, соттың анықтамасы мен қаулысына наразылық келтіруге
құқығын белгіленген немесе баса қөңіл аударатын нәрсе-прокурор жоғары
тұрған прокурорға ұсыныспен кіреді. Ұсыныс мазмұнында сот қабылдаған
шешімде заңдылықты қалпына келтіру бойынша тиісті әрекет жасалуы мәлімделуі
керек.
Аса аңғарылатын нәрсе, прокуратурада не қандай да бір жеке бөлімді
ұйымдасқан қатынасқа бей ресми басқару құрылымдар күшті ықпал жасайды.
Олардың қызметі прокуратура басшысына шарт қояды, яғни бей ресми лидерлер
секілді олардың көзқарасымен есептеуге тура келеді, сондай-ақ бүкіл
прокуратура ұжымымен есептеуге тура келеді. Осы жағдайда басқару субъектісі
мен объектілерінің әрекет келісіміне, бірақ тек өзіндік ретету күшін
пайдалану арқылы қол жеткізіледі.
Неғұрлым ұйымдастырылған реттілік аз түсіндірілген сайын, соғұрлым жеке
бөлімдердің өзін ретеуі өзін өзі басқару тетігі үлкен рөл ойнайды. Қәзәргі
уақытта бей ресми құрылымы рөлі өсу үстінде. Бұл тенденция прокуратура
органдары қызметкерлерінің саяси және әлеуметтік белсенділігінің өсуімен,
демократиялылықпен, өзара қарым қынастың күрделінуімен шарттасады.
Мөлшерден тыс өзін реттеушілікті дамыту, алайда орталықтандыру мен
орталықсыздану қарым қатынас мәселелеріне соқтыру мүмкін. Прокуратура
органдарының жеке бөлімдеріне қолдану, прокурорға берілген құқық пен
ресурс, оның өз мүдделері мен мақсаттарына бастайтын мүмкіндік береді, олар
прокуратура жүйесінің барлық мүдделері мен мақсаттарына көр ретте сәйкес
келмейді деп айтуға болады. Орталықсыздану белгілі пайдаға жетелейді, бірақ
өмірде барлық нәрсенің көлеңкелі жақтары болады. Мөлшерден тыс дербестік,
төменгі буындағы ұйымның мақсатын бүтіндей жалпы елемеуге әкелуі мүмкін.
Мұндай жағдайда жұйенің жекелеген бөлімдері жалпы мақсатқа қарамастан
әрекет ете бастауы мүмкін. Одақтық КСР-дың таратылу кезіңдегі және тәелсіз
егеменді мемлекеттердің құрылуы прокуратура органдарының тағдыры мысал бола
алады. Сондықтан, мақсаттың талқылануына аппаратын, әрекеттің босаңсу
факторларына шара қолданылуы қажет. Мұндай ситуациялар прокуратура
органдарының ұйымдастырылған құрылымның әр түрлі деңғейінде болуы мүмкін.
Осы мәселе әртүрлі деңғейдегі басшылық күш салуымен саланы шектеумен
шешіледі.
Байланыстың 3-ші типіне, прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
ұйымдастырылған құрылымында қолданылатын, субъект-объект, объект-объект
типі бойынша байланысты атауға болады. Байланыстың бұл типі басқару
субъекті мен объектілерінің тәртібі келісімі мен үйлесімі қағидасына
негізделген. Мұндай байланыс прокуратура органдары жүйесінің жекелеген
бөлімдерінің өзара қарым-қатынасын, оны құрайтын элементтердің ерікті
келісілген тәртібі арқылы қамтамасыз етеді. Осындай тәртіп үшін басты
қозғаушы фактор біріккен құндылықтар болып табылады. Нақ осылар бір біріне
бағынбаған прокуратура органдарын, бөлімдерін немесе жекелеген
қызметкерлерді белгіленген бағытта әрекеттендіріп, прокуратура органдар
жүйесінің алдына қойған мақсатты шешуге мәжбүр ете алады.
Прокуратура органдары, қалалық, аудандық прокуратуралар арасындағы,
басқармалар (департаменттер) мен облыстық прокуратура органдарының ішкі
бөлімдері, ҚР-сы Бас прокуратура аппаратындағы бір біріне бағыныссыз
лауазымды тұлғалар арасындағы өзара қатынас осы типті байланысқа құрылады.
Осындай сипатта, ҚР-сы прокуратура органдары жүйсі кейбір ескертулермен үш
буынды және ұйымдастырылған құрылымда түзу-қызметтік типке негізделген
болып табылады. Құрылымның негзгі мазмұны оны құрайтын элементтердің
олардың субординация, реттеуші және үйлестіруші жағдайындағы өзара әркеті
болып табылады.
1.3. ҚР-сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық реттеу
ҚР-сы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыс
прокуратуралары және оларға теңестірілген прокуратуралар, Республика
астанасы мен республикалық маңызы бар қалалардың прокуратураларын,
ауданаралық, аудан, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа
мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР-сы Бас прокуратурасы прокурорлық жүйесінің жоғары буыны болып
табылады және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты
жүзеге асырады. Бас прокуратураны Жарлықтың 12 бабына сәйкес, ҚР-сы Бас
прокуроры басқарады. ҚР-сы Бас прокурорын Сенаттың келісуімен ҚР-сы
Президенті 5-жыл мерзімге қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Қ-
сы Бас прокурорының 1-ші орынбасарлары мен орынбасарлары болады, оларды Бас
прокурордың ұсынуымен ҚР-сы Президені қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. ҚР-сы Бас прокурорының ұсынысы Бас прокуратураның алқасында
таныстырылады. Бас прокуратурада, ҚР-сы Бас прокуроры құрамына кіретін және
оның төрағасы болып табылатын. Алқа құрылады, мүшелері болып: Бас прокурор,
оның 1-ші орынбасары мен орынбасарлары (лауазымы бойынша), ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалатын басқа да прокуратура қызметкерелері. ҚР-сы Бас
прокуратурасы құрылымын департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды,
оларды Бас прокурордың аға көмекшілері болып табылатын бастықтары
басқарады. ҚР-сы Бас прокурорының ерекше тапсырмалары бойынша көмекшілері
болады. Ерекше тапсырмалар бойынша көмекшілері ҚР-сы Бас прокурорының
орынбасарлары да болады. Департаменттерде, басқармаларда және бөлімдерде
прокурорлар мен аға прокурорлар алдын ала лауазымдар қарастырылған. Әрбір
жекелеген бөлімдер, заңмен белгіленген прокурорлық қадағалау бағытын
ескергенде, прокурорлық жүйе қызметінен туындайтын мәселелерді шешеді және
міндеттерді орындайды. ҚР-сы Бас прокуратурасы құрылымындағы Бас басқарма
құқығына, ҚР-сы Бас прокурорының бір уақытта орынбасары болып табылатын,
Бас әскери прокурорымен басқарылатын Бас әскери прокуратура кіреді.
Департаменттер, басқарма және бөлім бастықтарын және олардың
орынбасарларын, сондай-ақ аға көмекшілерді, көмекшілерді, ерекше
тапсырмалар бойынша көмекшілерді, департаменттер, басқармалар мен бөлімдер
прокурорларын және аға прокурорларды ҚР-сы Бас прокуроры қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. ҚР Прокуратура туралы Заңының 12
бабы 5-бөлігіне сәйкес, Бас прокуратура:
Республика прокуратура органдарының қызметі әрекеттерін, олардың
негізгі бағыттары бойынша үйлестіру мен келстіруді қамтамасыз етеді;
Республикада заңдылық жағдайын, заңдардың қолданылуына қадағалау
тәжірибесін талдайды;
Прокурорлық қадағалауды жетілдіру бойынша прокуратура органдарының
жұмысын бақылайды;
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде, жедел іздестіру
қызметін, анықтама мен тергеуді жүзеге асыратын және басқада құқық қорғау
органдарымен өзара әрекет етеді және олардың қызметін үйлестіреді;
Кадрлар біліктілігін жетілдіруді ұйымдастырады және өткізеді;
Норма шығарушылық қызметке қатысады;
Халықаралық қызметтестік аясында прокуратура органдарын танытады.[15]
ҚР-ның Бас прокуроры
ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура органдарының барлық жүйесі мен
мекемелерін басқарады және ҚР-сы Бас прокуратурасына тікелей басшылық
жасайды. ҚР-сы Бас прокуроры прокуратура органдарының қызметіне басшылық
жасайды және олардың жұмыстарына бақылауды жүзеге асырады. Ол прокуратура
мекемелері мен органдарының барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті,
ҚР-сы прокуратура жүйесін ұйымдастыру қызметінің барлық мәселелерін
реттейтін және осы қызметкерлердің материалдық және әлеуметтік шараларын
қамтамасыз ету тәртібін іске асыратын бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер,
ережелер, нұсқаулықтар шығарады. ҚР-сы Бас прокуроры бөлінген штаттық есеп
пен еңбекке ақы төлеу қоры шегінде штаттар мен бағынысты прокуратуралар
құрылымын және ҚР-сы прокуратура мекемелерін белгілейді.
ҚР-сы Бас прокуроры департаменттер, басқармалар мен бөлімдері
бастықтарын және олардың орынбасарларын, Бас прокурордың ерекше
тапсырмалары бойынша көмекшілерін, басқарма мен бөлімдердің аға
прокурорлары мен прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Прокуратура жүйесіндегі барлық буындағы прокурорлары да ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалады.
Прокуратура органдарына прокуратура туралы жарлықпен жүктелген
мәселелердің орындалуына ҚР-сы Бас прокуроры жауапкершілікте болады. Ол әр
жыл сайын ҚР-сы Президентіне елдегі заңдылық пен құқықтық тәртібінің
жағдайы туралы, оларды нығайтудағы атқарылған жұмыстар туралы баяндама
жасайды. ҚР-сы Бас прокуроры болмаған және өз міндетін атқаруға мүмкіндігі
болмаған жағдайда оларды оның бірінші орынбасары атқарады. Егер соңғысы да
болмаған жағдайда немесе қандай да бір себепке (ауруы және т.б.) байланысты
ҚР-сы Бас прокурорының міндетін атқара алмағанда, онда оны атқару оның
орынбасарларының біріне жүктеледі. ҚР-сы Бас прокуроры орынбасарларының
міндетін бөлуді ҚР-сы Бас прокуроры жүргізеді. Ол сондай-ақ кеңесуші орган
табылатын алқа жұмысын басқарады. Алқа отырысында ҚР-сы прокуратура
қызметінің негізгі бағыттары бойынша жұмыс жағдайы талданады, орындау
мәселесін тексеру, кадрларды таңдау, қою және тәрбиелеу, бұйрық жобаларын,
нұсқаулары мен басқа да маңызды нормативтік құқықтық актілерді талқыланады,
Бас әскери прокурордың, бас басқарма бастықтарының, Бас прокуратура
бөлімдері мен басқарма бастықтарының, облыс прокурорлары мен оларға
теңестірілген прокурорлардың есебі, бағынысты прокуратуралар жұмысына
тексерістің нәтижесі тыңдалады. Алқа шешімнің негізінде Бас прокурор бұйрық
шығарады.
Аумақтық прокуратуралар. Аумақтық құрылым мен аумақтық бөлініске сәйкес
құрылады. Әр облыста негізінен сол облыстық атауына сәйкес прокуратура бар.
Бұдан басқа облыстық прокуратура құқығында қызмет ететін Астана қаласы
проокуратурасы мен Алматы қалалық прокуратурасы, мамандандырылған
прокуратуралар бар. Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген
прокуратураларды ҚР-сы Президентінің келісімі бойынша Қр-сы Бас прокуроры
тағайындайтын прокурор басқарады. Облыс прокурорларын, сондай-ақ ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалатын, 1-ші орынбасарлары мен орынбасарлары болады.
Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген прокуратуралар өз деңғейіндегі
органдардың, мекемелердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың заңды
орындауына қадағалауды қалалық, аудандық және ҚР-сы басқа әкімішілік-
аумақтық бірлігіндегі прокуратуралар қызметіне бақылауды жүзеге асыратын
басқармалар мен бөлімдерді өз құрылымына кіргізеді.
Облыс прокуратурасы прокурормен басқарылатын алқа бар. Алқа мүшелері
болып прокурор орынбасарлары мен бөлімше бастықтары табылады.
Облыс прокуроры
Облыс прокуроры мен оған теңестірілген прокурорлар лауазымына ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалады. Облыс прокуроры мен оған теңестірілген
прокурорлар ҚР-сы Бас прокурорына есеп береді және онымен лауазымынан
босатылады. Олар, ҚР-сы аумағында қолданылатын заңдар мен ҚР-сы Бас
прокурорының нормативтік актілер негізінде, қала, аудан прокуратуралары мен
оларға теңестірілген басқа да прокуратуралардың қызметіне басшылық жасайды,
барлық бағынысты қызметкерлер орындауы үшін міндетті бұйрықтар, нұсқаулар,
өкімдер шығарады. ҚР-сы Бас прокурорымен бекітілген еңбек ақы қоры мен
есебі шегінде бағынысты прокуратура ме өз аппаратының штаттық күн тәртібіне
өзгеріс енгізуі мүмкін.
Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген прокуратуралар алқасының өз
отырысында прокурорлық органдар қызметінің маңызды мәселелерін, заңдардың
орындалуына және қылмыспен күреске қадағалауды жүзеге асыру бойынша ҚР-сы
Бас прокурорының бұйрықтары мен нұсқауларынның орындалуын қарастырады,
басқарма мен бөлімдер бастықтары, төменгі тұрған прокурорлардың есептерін
тыңдайды, кадрларды іріктеу, қою және тәрбиелеу мәселелерін, бұйрықтар
жобаларын талқылайды. Аумақтық прокуратураның төменгі буыны болып қала мен
аудан прокуратуралары болады. Аумақтықпен қатар заңды билігі екі ауданға
немесе облыстық бағыныстағы қала мен ауданға тарайтын ауданаралық
прокуратура қызмет атқарады.
Барлық аумақтық прокурорлар облыстық прокурордың ұсынуы бойынша ҚР-сы
Бас прокурорымен 5-жыл мерзімге тағайындалады. Аудандық және қалалық
прокуратураларда үлкен жұмыс көлемімен прокурорлардың орынбасарлары, аға
көмекшілері мен көмекшілері болады.
Аудан (қала) прокуроры
Аудан мен қала прокуратураларын, оған теңестірілген әскери және басқа
да арнайы мамандандырылған прокуратураларды сәйкес прокурорлар басқарады.
Олар ҚР-сы Бас прокурорымен лауазымға тағайындалады және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты және оған есеп береді. Олардың міндетіне бағынысты
көмекшілер, тергеушілер жұмысына басшылық, оның барлық бағыттарына
қадағалауды жүзеге асыру және соттардың қылмыстық және азаматтық істі
қарауына қатысу кіреді. Аудандық бөліністегі қала прокуроры аудандық және
оған теңестірілген прокуратуралар қызметін басқарады, жоғары тұрған
прокурорларға өз аппараты мен бағынысты прокуратураның штаттық есебін
өзгерту туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсынстар енгізеді. Кез келген
сатыдағы прокурор өкілеттігі мерзімінде лауазымды орнынан өз еркімен
босатылуы мүмкін; отставкаға шығуына байланысты; басқа жұмысқа ауысуына
байланысты; аттестация нәтижесі бойынша; сот үкімі заңды күшіне еніп,
белгіленген қылмыс жасалған жағдайда; ҚР-сы еңбек туралы заңда көзделген
басқа негіздерде.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік, табиғат қорғау және
арнайы объектілеріндегі прокуратураларынан тұрады.
Әскери, көлік, табиғат қорғау прокуратуралары аудандық прокуратураларға
теңестірілген және облыстық прокуратураларға теңестірілген болып бөлінеді.
Бұл мамандандырылған прокуратуралардың төменгі буындағы сәйкестендірілген
жоғары тұрған прокуратуралардың бағыныстағы болады. ҚР-сы прокуратура
органдары жүйесінде облыстық прокуратура құқығында: Алматы, Ақмола және
Батыс Қазақстан көлік прокуратуралары жұмыс істейді.
Әскери прокуратура құрылымын Бас әскери прокуратура, аудандық
прокуратураға теңестірілген әскери гарнизондардың прокуратуралары,
құрайды. Әскери прокуратура органдарын ҚР-сы Бас прокурорының орынбасары-
Бас әскери прокуроры басқарады. Оны ҚР-сы Бас прокурорының ұсынуымен ҚР-сы
Президенті лауазымға тағайындайды және лауазымынан босатады. Басқа барлық
әскери прокурорлар лауазымға ҚР-сы Бас прокурорымен бес жылға
тағайындалады. Оларды тек ҚР-сы Бас прокуроры ғана лауазымынан босата
алады. Әскери прокуратура органдары өз өкілеттігін, ҚР-сы заңдарына сәйкес
құрылған, Қр-сы Қорғаныс Министрлігінің бөлімшелерде, басқа да әскери
бөлімдер мен құрамдарда жүзеге асырады.
Көлік прокуратуралар темір жол көлік басқармаларынң құрылымына және
басқа көлік жүйеге қолданыста, сондай-ақ көлікте ішкі істер органдары
құрылымын ескере отырып ұйымдастырылған (басқармалар мен бөлімнің бағыттық
бөлімшелері). ҚР-сы Бас прокурорының бұйрығымен көлік прокурорларына көлік
және коммуникация министрлігінің бөлімшелері РГП Темір жолы, Қазақстан әуә
жолы, (автожол қызметін ескермегенде) өзен флоты қызметі мен оған кіретін
мемлекеттік кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, сондай-ақ Кеден комитеті, ҚР-
сы Мемлекеттік кіріс министрілігі мен оның органдарында заңдардың
қолданылуына қадағалау жүктелген.
Табиғат қорғау прокуратуралары экология заңдарының орындалуына
қадағалауды күшейту мақсатында құрылған. Облыстық прокуратура құқығында бір
ғана- Каспий аймақтық табиғат қорғау прокуратурасы бар. Оның құрамына
Каспий бассейінінің белгіленген бөлімдерде экологиялық заңдардың
қолданылуына қадағалауды жүзеге асыратын аудан аралық құқықтағы табиғат
қорғау прокуратуралары кіреді. Кейбір аймақтарда аудан аралық құқықта
сәйкес облыстық прокуратуралар ға бағыныстағы табиғат қорау
прокуратуралары құрылған.
Әскери бөлімдер прокуратурасы жабық әкімшілік-аумақтық құрылымдарда
және ерекше тәртіптегі объектілерде әрекет етеді. Әскери прокуратура
құрамына олар кірмейді. ҚР-сы Бас прокурорының бұйрығымен әскери бөлімдер
прокуратурасы (атауы біршама шартты) жергілікті өзін өзі басқару
органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жабық әкімшілік-
аумақтық құрылымында, аса маңызды және аса ерекше тәртіптегі объектілерде,
әскери басқарма органдарында, мамандандырылған әскери құрылымдарда,
құрылыспен айналасатын, аталған объектілерді пайдалану мен қорғауда, сондай-
ақ олармен білінетін министерство мен ведомствоға сәйкес аумақтық
органдармен заңдардың орындалуына қадағалауды жүзеге асырады.
Әскери бөлім прокуроры, тәртіптелген объектілер мен аумақтарда өз
қызметін жүзеге асыратын ІІМ органдары мен ҰҰҚ бөлімшелерінің заңдарды
қолданылуына қадағалауды жүзеге асырады. Әскери бөлімдер прокуратурасы ҚР-
сы прокуратурасы жүйесінің төменгі буыны жатады, қалалық және аудандық
прокуратура құқығында әрекет етеді. Сонымен бірге, әскери бөлім прокуроры,
ҚР-сы Бас прокурорының заңдардың қолданылуына қадағалауды жүзеге асыруға
байланысты мәселелер бойынша сәйкес министрліктер мен ведомстволарға
тікелей қарау құқығымен берілген.
Әскери бөлімдер прокуроры ҚР-сы Бас прокурорына тікелей бағынады. Олар
лауазымына, әскери бөлім прокуратурасы қызметіне бақылау мен басшылықты
ұйымдастыруды жүзеге асыратын, Бас прокуратура ішкі әкімшілігі
департаментінің басшылығы мен Бас прокурордың тәртіптелген объектілер
бойынша аға көмекшілерінің ұсыныс бойынша ҚР-сы Бас прокурорымен
тағайындалады.
Атқару мекемелерінде заңдардың сақталуына қадағалау бойынша
прокуратуралар атқару мен тәрбиелеу колониялардың, түрмелердің, қылмыстық-
атқару жүйесіндегі емдеу-сауықтыру мекемелерінің әкімішілік қызметінде
заңдылыққа қадағалауды жүзеге асырады. Бұл мамандандырылған прокуратура
құзіреті, өзара шекаралас облыстардың әртүрлі аумағында орналасқан, бірнеше
атқару мекемелеріне таратылады. Атқару мекемелеріндегі заңдардың сақталуына
қадағалау бойынша прокурорлар, мамандандырылған прокуратура орналасқан
аумақтағы, сол облыс прокурорына бағынады. Атқару мекемелері әкімшілігінің
заңдарды орындауына қадағалаудан басқа, прокуратуралар жазасын өтеуші
тұлғалар, жасаған қылмысы туралы қылмыстық істі тергеуге, сондай-ақ соңғы
аумақтағы осы мекеме қызметкерлерінің заңдарды қолданылуына қадағалауды
жүзеге асырады.
ҚР-сы прокуратурасы жүйесіне ғылыми мекемелер: С.Есқараев атындағы ҚР-
сы Бас прокуратурасы жанындағы прокуратура органдары кадрларының
біліктілігін жетілдіру мен құқықтық тәртіп, заңдылық мәселелерін зерттеу
институты кіреді. Бас прокуроры институт директорын лауазымға тағайындайды
және оны қызметтен босатады.
ҚР-ның қылмыстық істер жүргізу кодексі (әрі қарай - ҚІЖК) және ҚР
Прокуратура туралы Заңы прокуратура органының тергеу және анықтама
органдарына прокурорлық қадағалаудың тікелей функцияларын және міндеттерін
анықтап көрсетеді.
Тергеу және анықтама органдары қызметінің заңдылығына қадағалау
прокурорлар жүзеге асырады, бұл ҚР-сы Прокуратура туралы заңында
көрсетілген, сондай-ақ прокурордың нұсқаулары жазбаша нысанда болады және
анықтама жүргізуші органы мен тергеушіге міндетті болатын нұсқау береді
(Прокуратура туралы заңы, 22 бабы).
ҚР-сы прокуратура туралы заңына сәйкес, прокурор анықтау және тергеу
органдарының қызметтерінде заңдарды толық орындауына қадағалауды жүзеге
асырады деп белгілейді.
Тергеу және анықтама органдары заңдарын дұрыс қадағалау ҚР Прокуратура
туралы заңына сәйкес прокуратура органдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл
заң тергеудің жоғарғы сапасын және мерзімдерінің сақталуына, жасалған
немесе әзірленіп жатқан қылмыс туралы өтініштер мен хабарларды
қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуына прокурорларға көп
өкілеттіктер берді. Сонымен қатар, прокурор өз өкілеттіктерін дұрыс қолдана
отырып, қылмыстық істерді тергеуде заңдылығын сақтауды қамтамасыз етеді.
Және көрсетіп кету қажет Тергеуге қадағалау жүргізу қызметінің
объектісі бойынша ғана емес, сондай-ақ прокурорлық қадағалаудың басқа
салаларының мәнісін өтінбей-ақ, бұл - заңды дұрыс орындауға қадағалау
прокурордың қызметінде ең маңызды бағыт болып табылады.
Анықтама және тергеу жүргізу барысында прокурордың қадағалауы - басқа
мемлекеттік органдарының, лауызымды тұлғалардың қызметтерінің заңдылығына
қадағалаудан ажырататын ерекше қатынастармен сипатталады.
Бұл қасиеттер мыналар:
Анықтама және тергеу жүргізу барысында прокурорлық қадағалау тек қана
тар мағынадағы қарау емес, сол сияқты осы органмен жүзеге асырылатын
тергеуге басшылық болып табылады. Прокурор анықтама және тергеу органдарына
жүргізіліп жатқан тергеу жұмыстарына байланысты тиісті нұсқаулар беруге
құқылы. Бұл жерде прокурорға анықтама және тергеу кезінде шешуші билік
беріледі.
Анықтама және тергеу органдарының заңсыз және негізсіз қаулыларын
өзгертеді және жояды.
Қылмыстық істерді тергеуіне қадағалауды жүзеге асыру барысында
прокурордың жағдайы мен міндеттері барлық тергеу және анықтама органдарына
қарағанда бәрі бірдей, яғни, ішкі істер министрлігіне, ҰҚК-ң жүйесіне не
басқа органдарға кіру, кірмеуіне қарамастан.
Прокурорлық қадағалаудың осы саласындағы осындай ерекшелік түсінігіне
өз ізін қалдырады. Бірақ бұл жерде де тергеуге прокурорлық қадағалаудың
мәнісі – тергеу процесінде заңдылықты үздіксіз сақтауды қамтамасыз ету
қадағалауға жүктелген міндетпен айқындалады.
Анықтама және тергеу органдарының заңдарды сақтауына қадағалауды жүзеге
асыру барысында прокурордың өкілеттіктері әмірші-бұйрық беру сипаттамада
болады. Прокурордың ұсыныстары мен нұсқаулары қылмыстық істі қозғау және
тергеу мен байланысты прокурордың актілері анықтама және тергеу
органдарынан лауазымды адамдарға міндетті болады. Прокурор заңды сақтаудың
мәнісі бойынша араласуға құқылы, тергеушінің актілерін өзінің актілерімен
ауыстыруға немесе өзгертуге әрі жеке тергеу әрекеттерін өзінің өндірісіне
алуға құқылы.
Осы әмірші-бұйрық беру сипаты істің мәнісі бойынша тергеу органдарының
қай ведомство қатарында болуына тәуелсіз тергеуге процессуалдық басшылықты
жүзеге асырады.
Атап айтқанда, прокурор тергеуге басшылық жүргізеді, не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ...6
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. ҚР-сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық
реттеу ... ... ... ... ..16
ІІ. Азаматтық іс бойынша прокурордың құқықтық жағдайы
2.1. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысу
негіздері ... ... ... ... ... 28
2.2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 31
2.3. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың
бағыттары ... ... ... ...37
2.4. Прокурорлық қадағалаудың
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 65
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары
қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана
коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа
концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру
тәртібін анықтайды. Прокуратура туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық
бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда
белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына
бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс
жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға
теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
Прокуратура органдары жергілікті органдардан тәуелді және тек ҚР Бас
прокурорына бағынып, мемлекет атынан Президент бақылауы бойынша жүзеге асуы
- Прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады. Президенттің бақылауында
болуды прокуратура Президенттен тәуелді деп тануға болмайды. Осы
институттардың міндеттері бөлек, олар Елбасы тапсырыстарын орындау және
нормалаушы қызметте қатысу, Президент тарапынан прокуратура құрылымы мен
тағы басқаларды қалыптастыру арқылы өз міндеттерін шешеді.
Заңнамамен өзара қарым-қатынасында Парламент және прокуратура өте тығыз
байланысты. Ерекшелеп келсек, прокуратура заңдарды дәл және біркелкі
қолданудың жоғарғы қадағалауын жүзеге асырады, заң бұзушылықтың көз
келгенін жояды, Конституцияға және республиканың заңдарына қайшы келетін
Президент пен Үкіметтің заңдары мен басқа да нормативтік құқықтық
актілеріне наразылық білдіреді. Заң шығару құқығы бар органдардың арасында
Парламент - маңызды заң шығарушы орган болғандықтан Парламенттің тікелей
міндеті - заң шығару.
Парламент және Прокуратура өзара тығыз байланыста әрекет ететін екі
орган, Прокуратура парламенттің заң шығарушылық негізін осы актілердің
дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету функциясымен жүзеге асырады.
Сот билігі мен прокуратура органдарының барлық жұмысы заңдарды
өзгертусіз және мүлтіксіз сақтау, құқықтық қарым-қатынаста қатысушылардың
бұзылған құқығын қалпына келтіру. Прокуратура мемлекеттік орган ретінде
үкіметтің барлық үш тармағын, оның ішінде соттық, яғни, заң нормаларын
бұзушылыққа орай төз әрекет етумен өзара толықтырады.
Прокурорлық қадағалау актілері - белгілі фактілерге (заң бұзушылық)
байланысты өзге органдарға және лауазымды адамдарға арналған жеке актілер.
Прокурорлық қадағалау актісі басқа органның, лауазымды адамның белгіленген
заң түрінде ол арқылы реттелуін: оны қарауға, тиісті шаралар қолдануға және
оны енгізген прокурорға хабарлауды міндеттейді. Прокурорлық қадағалау
актілерін дұрыс жасау, заңда бекітілген прокурорлардың өкілеттіліктерін
және олардың негізгі талаптарын дәл әрі толық көрсету - заңдардың
орындалуына қадағалаудын әрекет етуінің бөлінбес шарттары.
Реттеу құралдарын таңдау заң бұзушылықтың, олардың себептерінің
сипатталуынан, заңдардың таратылуынан, зиянды салдардан, заң бұзушылықты
тудырудан, құқық бұзушылардың кінәсі дәрежесінен байланысты. Әдетте,
мынадай аса үлкен тиімділіккеқ жеткізетін (жазбаша, ауызша) және сонымен
бірге, заң бұзушылықтың жою және алдын алу жоспарында олардың тез іске
асыратын прокурорлық қадағалау актілерінің реттеу құралдары қолданады,
нысандары таңдалады.
Прокурорлық реттеуге нақты талаптар қойылады. Ол уақытылы орындалатын
немесе мүмкіндігіне қарай жедел, негізделген, жеткілікті қатаң кешенделген,
маневрлі, адекватты және аяқталған болуға тиіс. Ол алдын алу-
профилактикалық сипатта болуға тиіс. Сонда ғана прокурорлық қадағалаудың
әсері нәтижелі болады.
Прокуратураның құқықтық актілерінің жүйесі:
1) прокурорлық қадағалау актілері: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтініш,
нұсқау, ұсыным, заңға түсіндірме;
2) прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін
актілер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтарды құрайды;
3) прокуратураның ережелері мен нұсқаулықтары тиісті прокурорлардың
бұйрықтарымен бекітіледі.
Мемлекетімізде ҚР Прокуратурасының кез келген заңдылық бұзушылықты
анықтау және жою жөнінде шаралар қолданада, республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасауды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіру, сондай-ақ занда белгіленген
жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды тиісті дәрежеде жүзеге
асыруына санкция сынды Прокуратураның құқықтық актісінің көмегі зор
мүмкіндік береді, сондай-ақ қадағалаудың әсері нәтижелі болады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттегі заңдылықты қамтамасыз етудің негізгі
жолы болып табылады. Мемлекеттік басқару теориясы да, конституциялық
заңдылық теориясы да ҚР Конституциясының 3 б. 4-тармағында анықталған
Республика мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде
заң шығарушы... деген заңдылық ұғымын растайды. Сонымен, Конституция мен
заңдарды және барлық өзге де шығарылған нормативтік-құқықтық актілердің
қолданыстағы заңға сәйкес келуін сақтау заңдылықтың маңыздылығын құрайды.
Мұндай контексте заң бұзушылықты анықтау және алдын-алу мақсатында сол
мемлекеттік органның оған бағынышты емес арнаулы уәкілетті органдар мен
адамдардың қызметтеріне үнемі, жүйелі бақылау жасаудан тұратын прокурорлық
қадағалаудың рөлі айқын.[1]
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[2]
ҚР-ның прокуратурасы өз тарихында, бәрінен бұрын үш маңызды кезеңді
атап өткен жөн. Қазақ АССР прокуратурасы 1922 жылы 13 шілдеде, Қазақ Атқару
комитетінің 2-ші шақырылған 3-сессиясының Прокурорлық қадағалау туралы
Ережесі деген қаулысымен бекітіліп, құрылды. Әділет халық комиссары бір
мезгілде республика прокурорының міндеттерін онымен сәйкестікте атқарды.[3]
Тарихи маңызы бар бұл құжатпен, Әділет халық комиссариатының құрамына
кіретін прокуратураға барлық билік тармақтарының, шаруашылық мекемелерінің,
қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың кінәлігіне қарсы қылмыстық
қудалауға іс қозғау жолдарымен және заңға қайшы қаулыларға наразылық
білдіру; анықтама мен тергеу органдары қызметіне тікелей қадағалау және
қылмысты ашу саласында тергеуге бақылау жасау; сотта айыптауды қолдауды;
күзетпен қамауға алынғандардың жағдайының дұрыстығын бақылау әрекеттерінің
заңдылығын мемлекет атынан қадағалауды жүзеге асыру жүктелген болатын.[4]
Автономды республика прокуратурасы Республиканың ОАК-мен тағайындалды
және таратылды, осы республика аумағында шекте барлық жоғары құқықтарды
иемденді. Жалпы федералдық заң шығару мәселелері бойынша Қазақ Автономды
республика прокуратурасы РСФСР прокуратурасына бағындырылды және оған есеп
берді. Республиканың тұңғыш прокуроры болып әділет халық комиссары
Бекмұхамедов Шафқат Мұхамеджанұлы тағайындалды. Прокурорлық қадағалау
туралы ережені қабылдаған соң, Ш.Бекмұхамедов 1922 жылы 2-тамызда әділет
халық комиссары мен республика прокуроры міндеттерін бір мезгілді атқару
туралы бұйрыққа қол қойды. Архивтік деректерге сәйкес, ол республика
прокуратурасының негізін қалаушы болып табылады.[5]
Қаз ОАК-ке жасалған прокуратураның 1-ші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы қабылдаған еді. Ш.М.
Бекмұхамедовтің ұсынысы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, құн және
барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
1922 жылы 15 қырқүйекте ғана ҚазОАК-тің алқалар шешімімен көптеген
авторлар Қаз АКСР-дің алғаш прокуроры деген деп есептейтін, Әділет халық
комиссары мен республика прокуроры болып Мырзақұл Атаниязов тағайындалды.
Ережеге сәйкес, әрбір губерния ме облысқа республика прокуроры орталық
қызметкерелері санынан, сондай-ақ жерлікті органдар кандидаттарынан
прокурорларды тағайындады. Прокурор лауызымынан босату, ауыстыру және
шеттету мүмкіндігі тек республика прокурорымен ғана жүзеге асырылатын.
Губерниялық прокуратура жанында сол губернияның не облыстың республика
прокурорымен тағайындалды және қайта шақырылатын көмекші прокурорлары
өткізілетін. Олардың арасында губерния мен облыс шегінде міндеттері
бөлінетін. Республика прокурорына жүктелген болатын:
барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметтерінің
заңдылығын бақылау және олар шығарған заңға сәйкес, келмейтін өкімдер мен
қаулыларға өзгерістер мен алынулар туралы ұсыныстар енгізу;
Халық комиссарлар Кеңесіне және Қаз ОАК-нің Төралқасына көрсетілген
өкімдер мен қаулыларды алып тастау мақсатында наразылық білдіру
(прокурормен наразылық білдіру наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды
тоқтатпады)[6]
Республика прокуроры көмекшілерінің қызметіне басшылық пен бақылау,
сондай-ақ жерлікті прокурорлар мен олардың көмекшілері және олардың
қызметінде туындаған барлық мәселелер бойынша түсінік беру;
Республика прокуроры қажет деп тапқан жағдайда прокурорлар қызметін
тікелей жүзеге асыру.
Жерлікті прокурорлардың біршама міндеттері ережеде келесі жағдайда
белгіленген болатын;
А) атқомға не оларға бағынышты органдарға заңға сәйкессіз өкімдер мен
қаулыларды өзгерту не алып тастау туралы ұсыныспен кіруге;
Ә) жоғарыда аталған өкімдер мен қаулыларға Республика прокуроры арқылы
Қазаткомға не ОАК-нің Төралқасына наразылық білдіру. Прокурормен наразылық
енгізу тең жағдайда наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды өткізу
тоқтатылмайды. Прокурорға жерлікті аткомдардың барлық отырысына кеңесушілік
дауыспен қатысу құқығы берілген болатын.
Прокурор өкілеттігі шегінде Ережеде іс жүзінде губерния мен облыстағы
барлығынан, әкімішілік мекеме мен лауазымды тұлғалардан қажетті деректер
мен материалдарды талап ету құқығы қарастырылды. Прокурорға өз өкілеттігін
өзі жеке не өзінің көмекшілері арқылы жүзеге асырады. Мемлекет саясат
басқармасы органдары алдын ала ерекше ескерту жағдайында, аса құпия
сипаттағы сол не басқа істі мойындай отырып, істі таныстыру тікелей
прокурордың өзі жүзеге асыруын талап етуге құқылы болды.
Прокуратура туралы ережеде губерниялық прокурорлардың республика
прокуроры мен губаткомның алдында әр кварталдық есебі қарастырылды. Қаз ОАК
қаулымен прокурорлық қадағалау туралы қабылданған ережеге байланысты, осы
уақытқа дейін губерниялық халық соттарына жүктелген барлық міндеттер, 1922
жылдың 1-тамызынан прокуратураның ерекше жүргізілуіне берілді.[7]
1923 жылдың соңына таман Қаз КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде 4-бөлімше ұйымдастырылған еді.
жалпы басқару (ұйымдастырушылық-инструкторлық);
жалпы қадағалау;
анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
мемлекеттік айыптауды мен соттық қадағалау (Жоғарғы сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлім құрылымының жетілмегеніне қарамастан, әлдеқашан сол
уақытта оның бөлімшелерінің бөліну негіздеріне прокурорлық қадағалаудың
басты бағыттары, жалпы алғанда дұрыс белгіленіп, жатқызылған болатын.
Прокуратура қызметінің жетілдірілуі оның құрылымдық дамуынсыз мүмкін емес
еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы прокурорлық
қадағалаудың басты қызметтерін кеңейту бағытында өзгертілді. 1934 жылы 25
наурызда КСРО прокуратурасы бойынша Орталық және жерлікті прокуратура
аппаратын қайта құру туралы бұйрық шығарылған еді. Бұл бұйрықпен ҚСРО
прокуратурасындағы іс жүзіндегі бөлімдердің орнына (жалпы қадағалау, соттық
қадағалау және т.б.) өндірістік іс бойынша, ауыл шаруашылығы, сауда,
кооперациялық, қаржылық, су көлігі істері бойынша, сондай-ақ әкімшілік-сот
істері бойынша секторлар және мәдени-құрылыстағы және сот-тұрмыстық істері
бойынша секторлар құрылған болатын. Осындай ұйымдастыру өндірістік салалық
қағидалар бойынша кеңестік және автономды республикалық, аймақтық және
облыстық прокуратураларда шығарылған еді.[8]
Прокуратура алдына қойылған жаңа мәселелерді орындау оның құрылымын
қайта құруды талап етті. Ұйымдасқан кемшіліктерді жою мақсатында 1936 жылы
5-қарашадағы ҚСРО халық комиссарлар Кеңесінің қаулымен бұрынғы іс
жүргізудегі ҚСРО прокуратурасы Орталық аппаратындағы бөлімдер жойылып, оның
жаңа құрылымы бекітілді. ҚСРО прокурорына кеңестік және автономды
республикалық, аймақтық және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
бекіту ұсынылған еді; олардың секторлар мен бөлімдерге бөлінуі жойылды;
өндірістік-салалық қағидалар бойынша жаңа бөлімдер құрылды; жалпы
қадағалау, қылмыстық-соттық, азаматтық-соттық, арнайы істер бойынша тергеу,
қамауға алынған жерлердегі қадағалау бойынша, арыздар мен кадр бөлімі
бойынша.
Іс жүзіндегі бұл құрылым біршама өзгертілген түрде осы уақытқа дейін
сақталды. Прокуратура органдарының қызметі көрсеткендей, прокуратураға
жүктелген қадағалау өкілеттігінің жетістікпен орындалуы үшін, оның
бөлімшелері бұл қадағалаудың негізгі функциялары бойынша құрылуы қажет.
Прокуратура өміріндегі белгілі бір кезең, жоғары мемлекеттік билік
органдарымен мойындалып, 1-ші кезекке жазалау мекемелерінің беделі
қойылған, сөйтіп құқық қорғау органдары қызметін қалыптастырмаған дәуірімен
байланысты. Тек 50-ші жылдардың ортасында ғана заңдылықты бекіту бойынша,
яғни мемлекеттегі дамытудың құқықтық базасын құру бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураны дамытуда кезекті маңызды кезең 1955 жылы 24 мамырда ҚСРО-да
прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдау болып табылады. Онда
мемлекеттегі заңдылықтың тағайындалуы және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі
прокурорлық қадағалау органдарының ролін дамыту және заңдастыру туралы
идеяларды бекітті. Ережеде прокурорлық қадағалаудың мақсаттарын,
прокурорлардың өкілеттіктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде
кездесетін заң бұзушылыққа прокурорлық құралдардың реакциясы белгіленген
болатын. Ережедегі көптеген нормалар нәтижесінде қылмыстық және азаматтық
сот ісін жүргізуі, еңбекпен түзеу заңдардың негізіне кіргізілді.[9]
Әскери прокуратура органдарының да алғашқы құрылуы болды. Оның жүйесі
мен құрылымы, әскери прокурорлардың өкілеттіктері, олардың функцияларының
аймақтық прокурорлардың қызметтерінен өзара байланысты- осының барлығы 1966
жылы 14-желтоқсанда бекітілген әскери прокуратура туралы ережеде
көрінісін тапты. Мазмұнынан күтілгендей, әскери прокуратура кеңестік
прокуратура органдарының жүйесіне кіргізілді және КСРО Бас прокурорына есеп
берді.
Заңдылықты қамтамасыз етуге жүктелген қадағалаудың келесі бір адымдары
1977 жылы қабылдаған КСРО Конституциясына байланысты. Оның ішінен, КСРО
прокуратурасы туралы заңды жетілдіру туралы шешімі болды. Мұндай заң 1979
жылы 30 қарашада 10-ші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің 2-ші сессиясында
қабылданды. Онда кеңестік прокуратура органдырының қызметі мен
ұйымдастырылуы қағидаларының негізгі болжамды құқықтық регламентациясы,
оның қызметінің негізгі бағыттары бекітілді.[10]
70-ші және 80-ші жылдары прокуратура органдарына, оның негізгі
заңдылықты қадағалау функциясын елеулі түрде 2-ші кезекке ығыстырған,
прокурорлық қадағалауға тән емес көптеген міндеттер (егін егу, егін жинау,
аңшылық кампаниясы және т.б.) жүктелген еді. Прокурорларға қосымша
өкілеттіктер берілген еді, бірақ нәтижесінде олар прокуратура алдында
тұрған барлық мәселелерді шеше алмады, әсіресе құқық қорғау және
азаматтардың заңды мүдделерін қорғау саласында.
Прокурорлық қадағалау теориясы мен практикасына ҚР-ның прокуратурасы
туралы Жарлығы, 1992 жылы 17-қаңтарда қабылданған, көптеген жаңалықтар
енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына, Республиканың Жоғарғы Кеңесіне
есеп беретін жоғары қадағалау органы деп танылды. Қазақстанның прокуратура
органдарының жүйесіне енді әскери прокуратура енгізілді.[11]
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[12] Бұл заң
прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуды өзінің қанағаттанарлық
ролін ойнады. Алайда, еліміздің нарықтық экономикалық жолмен қозғалысы,
демократияның кеңейтілуі құқықтық жүйені қалыптастыруда жаңа әдісті талап
етті. Осыған байланысты ҚР-сы Президентінің қаулысымен 1994 жылы 12 ақпанда
прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен прокуратураны реформалаудың негізгі
қағидалары белгіленген, ҚР-нда құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасы
бекітіліп, өзінің жаңғырығын ҚР-ның жаңа Конституциясында және ҚР-сы
Президентінің 1995-жылы 21 желтоқсандағы ҚР Прокуратура туралы Заңында
тапқан. Прокуратураның құқық қорғау ролін арттыру мақсатында оған 1-ші рет
конституциялық қадағалау фукнциясы жүктелді- Конституция мен республика
заңдарына қайшы заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді.
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
Қадағалау функциясын жүзеге асыратын бөлімдер мен лауазымды тұлғалар
прокурорлық қадағалау органдарының жүйесін біріктірілген. Сондықтан,
прокуратура органдары жүйесі мен прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
әртүрлі түсінігі қалыптасқан. Соңғысы-прокуратура органдары жүйесінің
бөлімі. Прокуратура жалпы алғанда, тек қадағалау функциясын ғана емес,
қылмыстық қудалауды, сотта мемлекет мүддесін білдіреді, қылмыспен күрес
бойынша құқық қорғау органдары қызметін үйлестіреді және т.б. функцияларын
орындайды.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселені қарастырғанда, еске
ұстар нәрсе, жүйе ретінде бір бірімен өзара байланысқан көптеген
элементтерді және олардың ұсынылатын тұтас бірілігін ұғынамыз. Бұл
байланыста прокуратура органдары жүйесін құрайтын оның органдар жиынтығын
ғана емес, олардың құрылымдағы өзара қарым қатынас орнын, олардың
ұйымдасқан байланысын және басқару қатынасын түсіну қажет. Органдардың
тәртіптелуі мен бірлігі және прокуратура бөлімдерінің ұйымдасқан бірлігі
функцияны, өкілеттікті бөлу, құрылым элементтерінің өзара қарым қатынасын
орнату арқылы жүргізіледі. Сондықтан, өкілеттік, өзара қарым қатынас
функциялары өзімен құрылым элементтерінің өзара байланысын ұсынады, яғни
негізгі мазмұны олардың өзара әрекеті болып табылады. Прокуратура ішкі
жүйесі секілді, басқа әлеуметтік жүйелерімен байланыстыра отырып, олар
тігінен прокуратуралардың ішкі жүйесімен және басқа әлеуметтік жүйелерімен
бір тәртіппен реттелетін байланысты үзбей көлденең орналастырылуы мүмкін.
Құрылымның элементтерінің тігінен және көлденеңінен байланысын пайдалану
субординация және үйлестіру қарым қатынастарына негізделген, яғни қарым
қатынас субъектілерінің бағыну мен келісу тәртібіне өзара байланыстың
аталған сипаты ұйымдасқан құрылым құрылыстың түзу-қызметтік типін
анықтайды. Әрі қарай көретініміздей, ҚР-нда прокуратура органдарының
құрылымы дәл осы тип бойынша құрылған.[13]
Түзулік құрылым өзара бағынысты органдар, бөлімдер мен бірліктердің
басқару аппаратының құрылысы нәтижесінде қалыптасады. Әрбір төменгі
деңғейдегі буыны жоғары деңғейлі басшыға қатысы бойынша тікелей бағыныста
болады. Мұндай жағдайда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға
ғана бағынышты және есеп береді, нәтижесінде жоғары тұрған жүйемен тек сол
арқылы байланысады. Түзулік басшы оған сеніп тапсырылған органдар мен
бөлімдердің барлық қызмет көлеміне бір басшылық қағидасымен сәйкес жауап
береді.
Түзулік құрылымы, бағынудың дәл және қарапайым өзара байланысына
құрылғандықтан, өте тиімді. Осындай қағида бойынша прокуратура
органдарындағы өзара қарым қатынас, өкілеттіктер бөлінеді, прокурорлар
арасындағы функциялар және прокуратура органдарының сәйкес деңғейде
басқарылатын аппараты құрылады. Осындай қағида бойынша департаменттерде,
басқармаларда және ҚР-сы Бас прокуратура аппаратыныңдағы бөлімдерде және
облыс прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан
құрылымдар құрылған. Прокуратура органдарының жүйесі аудандық, қалалық,
облыстық және оған теңестірілген прокуратуралардың, осындай деңғейі мен
буындағы тұратындығын ескере отырып, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокуратурасы,
оның ұйымдастырылған құрылымдағы басшылық сатысы мен басқару сатысын
ажырату керек. Осыған орай, прокуратура органдарының басқару құрылымын
негізінен үш деңғейлік деп бекітуге болады. Алайда, мысалы прокуратура
органдары арнайы мамандандырылған прокуратуралардың (облыстық деңғейдегі)
болуы, ұйымдастырылған құрылымы екі деңғейлі болатындығын куәландырады.
Ұйымдастырылған құрылымдағы деңғей саны бұл құрылымның басқару тиімділігіне
тікелей әсер етеді: неғұрлым деңғейі аз болса, соғұрлым басқару тиімді.
Алайда, прокуратура органдары қызметі мәселелерінің күрделенуі
маманданудың дамуы ұйымдастырылған құрылымның қызметтік туындауы мен дамуын
шарттайды. Мұндай құрылымның құрамдас элементі қызметтің белгілі түріне
арнайы мамандандырылған органдар, бөлімдер, құрылымдық бірліктер болып
табылады. Оларға табиғат қорғау, көлік және басқа, яғни прокурорлық
қадағалауды арнайы объектілер белгілеген шекте немесе прокурорлық
қадағалауды бөлек салалармен жүзеге асыратын прокуратуралар жатады. Одан
басқа, құрылымның қызметтік элементтін құрушылар болып, аудандық, қалалық
прокурорлардың көмекшілері мен аға көмекшілері, облыс прокурорларының
бақармасы мен бөлімдердің прокурорлары мен аға прокурорлары, ҚР-сы Бас
прокуратураның департаментері мен басқармаларының, бөлімдердің прокурорлары
мен аға прокурорлары болып табылады.
Қызметтік құрылымның болуы еңбек көлденеңі бойынша бөлуге икемдейді,
қызметтің белгілі бір түрі бойынша білікті шешімді жетілдіруге әкеледі.
Ұйымдастырылған құрылымға кіретін, кез келген бөлімдер не органдар басшымен
басқарылады. Бұл басшылар басқару құрылымдағы рөлі мен орнына сәйкес
түзулік не қызметтік болуы мүмкін. Түзулік басшылар болып аудан, қала
прокурорлары, облыс прокурорлары, арнайы мамандандырылған прокуратура
прокурорлары, ҚР-сы Бас прокуроры мен олардың орынбасарлары табылады.
Қызметтік басшыларға облыстық прокурорлардың көмекшілері мен аға
көмекшілері, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокурорының көмекшілері мен аға
көмекшілері жатады.
Прокуратура органдарының құрылымына белгілі ерекшеліктерді ҚР-сы Бас
прокуратурасы мен облыс прокурорлары басқармасы мен бөлімдердің
прокурорлары және аға прокурорларының қызметі енгізеді. Бір қарағанда, олар
өздері жұмыс істейтін бөлім бастығының тапсырмасымен, прокурорлық
қадағалаудың белгілі саласы бойынша маманданған болып табылады және тек
басқару қызметінің кейбір жекелеген бөлімін орындайды. Соның арасында
прокуратура органдары жүйесінде қолданылып жүрген жұмысты ұйымдастырудың
зоналық және зоналық-пәндік принципі, өз кезінде ҚСРО Бас прокурордың
03.02.89 жылы Одақтық КСР Прокуратурасының апппараты жұмысын ұйымдастыруда
зоналық-пәндік қағидаға көшуі туралы нөмір 3 бұйрығымен енгізілген,
прокурорлық қадағалаудың нақты саласы бойынша бақылау мен басшылықты
ұйымдастыру үшін төменгі сатыдағы прокуратуралардың бөлімдері мен
басқармаларындағы белгілі есеппен әрбір прокурорларға (аға прокурорларға)
бекіту мүмкіндігін белгіледі, осы арқылы оларға басшылық қызметін жүктеді.
Өздерінің сипаты бойынша бұл лауазымды тұлғалар қызметтік басшыларға
жатады. Дәлірек, оларды зоналық басшылар деп атап және бір уақытта қосымша
қажетті өкілеттік беру керек. Қазіргі уақытта олар барлық прокуратураларда
жерлікті прокурорлардың басқару актілерімен іске енгізілген.[14]
Тігінен байланыс өзінің негізінде субординациялық қатынасқа ие.
Көлденеңінен байланыс үйлесімді және келісімді тәртіп ұғымын көрсетеді.
Егер кез келге жағдайда басқару объектісінен субъектіге кері әрекет
болатынын ескерсек, онда бұл байланыс прокурорлық қадағалау органдарының
ұйымдасқан жүйесінде және реттеуші қатынаста бар екендігін кәуландырады.
Субординациялық қарым қатынастың негізі ҚР Прокуратура туралы Заңының 3-
бабы 1-тармағына сәйкес белгіленді. ҚР-сы прокуратурасы және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты бір орталықтандырылған органдар мен мекемелерді
құрайды. ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура жүйесін басқарады, ҚР-сы
прокуратура жүйесін ұйымдастыру мен оның қызметі мәселелерін реттейтін
прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлері орындауы үшін
міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер мен нұсқаулықтар шығарады.
Облыс прокурорлары мен оларған теңестілірлген прокурорлар қала мен
аудан прокуратуралары қызметін басқарады, және оларға бағынысты
қызметкерлерге орындауы үшін міндетті бйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шығарады. Заңды бекіту, алайда, бағыныштылық қатынас алды. Бірақ
прокуратураның ішкі өзара қарым қатынас құрылымын оның органдары мен
бөлімдері арасында кейбір жағдайларда тек субординациялық қатынаспен
түсіндіруге болмайды. Бізге көрсетілгендей, ҚР-сы прокуратура органдары
жүйесі басқару-ұйымдастыру байланысының үш түріне негізделеді. Байланыстың
1-ші түріне субординацияға ие бағынысқа негізделгендерде жатқызуға болады.
Мұндай байланыстар, жоғарыдан-төменге типі бойынша құрылған, аздаған
шарттылық үлесімен таза басқарушылыққа жатқызылады; оларда басқару
әрекеттінің мақсаты бағыты жоғары тұрған прокуратура органдарына,
бөлімдеріне, лауазымды тұлғаларына таратылады.
Басқару-ұйымдастыру байланысының 2-ші түріне реттегіш (қайта ретету)
принципіне негізделген байланысты жатқызуға болады. Бүкіл Прокуратура ұжымы
немесе оның жекелеген бөлімдері не тіпті жеке қызметкерлерінің, прокуратура
органдары қызметінің мақсатты бағыты мен басқару бағытын тоқтатуға,
реттеуге және туындатуға мәнді ықпал жасауы мүмкін, мақсаты мен міндеттерін
ұйымдастыру мен қызметінің өзінің ішкі себептері, талаптары мен мүдделері
болатынын түсіндіре кету өте маңызды. Бұл жағдайда төменнен-жоғары байланыс
типі бойынша басқару субъектісі мен объектісі арасындағы қатынастан
туындайтын кері әрекетті сипаттау болады. Мұндай басқару-ұйымдастыру
қатынас ретеуші принципке негізделеді. Мұндай қатынастың туындауына мысал
ретінде нақты шешімнің қабылдауына ұсыныс жасаушы төмен тұрған прокурор
болып табылатын ситуацияны айтуға болады. Бұл жанама түрде төмен тұрған
прокуролардың заңмен белгіленген қызметінің кейбір бағыттары бойынша
өкілеттігі мазмұнымен бекітіледі. Мысалы, прокуратура туралы жарлықтың 32-
бабы 2-тармағында қадағалау тәртібінде прокурор заңсыз немесе негізсіз
шешімге, үкімге, соттың анықтамасы мен қаулысына наразылық келтіруге
құқығын белгіленген немесе баса қөңіл аударатын нәрсе-прокурор жоғары
тұрған прокурорға ұсыныспен кіреді. Ұсыныс мазмұнында сот қабылдаған
шешімде заңдылықты қалпына келтіру бойынша тиісті әрекет жасалуы мәлімделуі
керек.
Аса аңғарылатын нәрсе, прокуратурада не қандай да бір жеке бөлімді
ұйымдасқан қатынасқа бей ресми басқару құрылымдар күшті ықпал жасайды.
Олардың қызметі прокуратура басшысына шарт қояды, яғни бей ресми лидерлер
секілді олардың көзқарасымен есептеуге тура келеді, сондай-ақ бүкіл
прокуратура ұжымымен есептеуге тура келеді. Осы жағдайда басқару субъектісі
мен объектілерінің әрекет келісіміне, бірақ тек өзіндік ретету күшін
пайдалану арқылы қол жеткізіледі.
Неғұрлым ұйымдастырылған реттілік аз түсіндірілген сайын, соғұрлым жеке
бөлімдердің өзін ретеуі өзін өзі басқару тетігі үлкен рөл ойнайды. Қәзәргі
уақытта бей ресми құрылымы рөлі өсу үстінде. Бұл тенденция прокуратура
органдары қызметкерлерінің саяси және әлеуметтік белсенділігінің өсуімен,
демократиялылықпен, өзара қарым қынастың күрделінуімен шарттасады.
Мөлшерден тыс өзін реттеушілікті дамыту, алайда орталықтандыру мен
орталықсыздану қарым қатынас мәселелеріне соқтыру мүмкін. Прокуратура
органдарының жеке бөлімдеріне қолдану, прокурорға берілген құқық пен
ресурс, оның өз мүдделері мен мақсаттарына бастайтын мүмкіндік береді, олар
прокуратура жүйесінің барлық мүдделері мен мақсаттарына көр ретте сәйкес
келмейді деп айтуға болады. Орталықсыздану белгілі пайдаға жетелейді, бірақ
өмірде барлық нәрсенің көлеңкелі жақтары болады. Мөлшерден тыс дербестік,
төменгі буындағы ұйымның мақсатын бүтіндей жалпы елемеуге әкелуі мүмкін.
Мұндай жағдайда жұйенің жекелеген бөлімдері жалпы мақсатқа қарамастан
әрекет ете бастауы мүмкін. Одақтық КСР-дың таратылу кезіңдегі және тәелсіз
егеменді мемлекеттердің құрылуы прокуратура органдарының тағдыры мысал бола
алады. Сондықтан, мақсаттың талқылануына аппаратын, әрекеттің босаңсу
факторларына шара қолданылуы қажет. Мұндай ситуациялар прокуратура
органдарының ұйымдастырылған құрылымның әр түрлі деңғейінде болуы мүмкін.
Осы мәселе әртүрлі деңғейдегі басшылық күш салуымен саланы шектеумен
шешіледі.
Байланыстың 3-ші типіне, прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
ұйымдастырылған құрылымында қолданылатын, субъект-объект, объект-объект
типі бойынша байланысты атауға болады. Байланыстың бұл типі басқару
субъекті мен объектілерінің тәртібі келісімі мен үйлесімі қағидасына
негізделген. Мұндай байланыс прокуратура органдары жүйесінің жекелеген
бөлімдерінің өзара қарым-қатынасын, оны құрайтын элементтердің ерікті
келісілген тәртібі арқылы қамтамасыз етеді. Осындай тәртіп үшін басты
қозғаушы фактор біріккен құндылықтар болып табылады. Нақ осылар бір біріне
бағынбаған прокуратура органдарын, бөлімдерін немесе жекелеген
қызметкерлерді белгіленген бағытта әрекеттендіріп, прокуратура органдар
жүйесінің алдына қойған мақсатты шешуге мәжбүр ете алады.
Прокуратура органдары, қалалық, аудандық прокуратуралар арасындағы,
басқармалар (департаменттер) мен облыстық прокуратура органдарының ішкі
бөлімдері, ҚР-сы Бас прокуратура аппаратындағы бір біріне бағыныссыз
лауазымды тұлғалар арасындағы өзара қатынас осы типті байланысқа құрылады.
Осындай сипатта, ҚР-сы прокуратура органдары жүйсі кейбір ескертулермен үш
буынды және ұйымдастырылған құрылымда түзу-қызметтік типке негізделген
болып табылады. Құрылымның негзгі мазмұны оны құрайтын элементтердің
олардың субординация, реттеуші және үйлестіруші жағдайындағы өзара әркеті
болып табылады.
1.3. ҚР-сы прокуратура органдарының жүйесін құқықтық реттеу
ҚР-сы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыс
прокуратуралары және оларға теңестірілген прокуратуралар, Республика
астанасы мен республикалық маңызы бар қалалардың прокуратураларын,
ауданаралық, аудан, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа
мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР-сы Бас прокуратурасы прокурорлық жүйесінің жоғары буыны болып
табылады және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты
жүзеге асырады. Бас прокуратураны Жарлықтың 12 бабына сәйкес, ҚР-сы Бас
прокуроры басқарады. ҚР-сы Бас прокурорын Сенаттың келісуімен ҚР-сы
Президенті 5-жыл мерзімге қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Қ-
сы Бас прокурорының 1-ші орынбасарлары мен орынбасарлары болады, оларды Бас
прокурордың ұсынуымен ҚР-сы Президені қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. ҚР-сы Бас прокурорының ұсынысы Бас прокуратураның алқасында
таныстырылады. Бас прокуратурада, ҚР-сы Бас прокуроры құрамына кіретін және
оның төрағасы болып табылатын. Алқа құрылады, мүшелері болып: Бас прокурор,
оның 1-ші орынбасары мен орынбасарлары (лауазымы бойынша), ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалатын басқа да прокуратура қызметкерелері. ҚР-сы Бас
прокуратурасы құрылымын департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды,
оларды Бас прокурордың аға көмекшілері болып табылатын бастықтары
басқарады. ҚР-сы Бас прокурорының ерекше тапсырмалары бойынша көмекшілері
болады. Ерекше тапсырмалар бойынша көмекшілері ҚР-сы Бас прокурорының
орынбасарлары да болады. Департаменттерде, басқармаларда және бөлімдерде
прокурорлар мен аға прокурорлар алдын ала лауазымдар қарастырылған. Әрбір
жекелеген бөлімдер, заңмен белгіленген прокурорлық қадағалау бағытын
ескергенде, прокурорлық жүйе қызметінен туындайтын мәселелерді шешеді және
міндеттерді орындайды. ҚР-сы Бас прокуратурасы құрылымындағы Бас басқарма
құқығына, ҚР-сы Бас прокурорының бір уақытта орынбасары болып табылатын,
Бас әскери прокурорымен басқарылатын Бас әскери прокуратура кіреді.
Департаменттер, басқарма және бөлім бастықтарын және олардың
орынбасарларын, сондай-ақ аға көмекшілерді, көмекшілерді, ерекше
тапсырмалар бойынша көмекшілерді, департаменттер, басқармалар мен бөлімдер
прокурорларын және аға прокурорларды ҚР-сы Бас прокуроры қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. ҚР Прокуратура туралы Заңының 12
бабы 5-бөлігіне сәйкес, Бас прокуратура:
Республика прокуратура органдарының қызметі әрекеттерін, олардың
негізгі бағыттары бойынша үйлестіру мен келстіруді қамтамасыз етеді;
Республикада заңдылық жағдайын, заңдардың қолданылуына қадағалау
тәжірибесін талдайды;
Прокурорлық қадағалауды жетілдіру бойынша прокуратура органдарының
жұмысын бақылайды;
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде, жедел іздестіру
қызметін, анықтама мен тергеуді жүзеге асыратын және басқада құқық қорғау
органдарымен өзара әрекет етеді және олардың қызметін үйлестіреді;
Кадрлар біліктілігін жетілдіруді ұйымдастырады және өткізеді;
Норма шығарушылық қызметке қатысады;
Халықаралық қызметтестік аясында прокуратура органдарын танытады.[15]
ҚР-ның Бас прокуроры
ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура органдарының барлық жүйесі мен
мекемелерін басқарады және ҚР-сы Бас прокуратурасына тікелей басшылық
жасайды. ҚР-сы Бас прокуроры прокуратура органдарының қызметіне басшылық
жасайды және олардың жұмыстарына бақылауды жүзеге асырады. Ол прокуратура
мекемелері мен органдарының барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті,
ҚР-сы прокуратура жүйесін ұйымдастыру қызметінің барлық мәселелерін
реттейтін және осы қызметкерлердің материалдық және әлеуметтік шараларын
қамтамасыз ету тәртібін іске асыратын бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер,
ережелер, нұсқаулықтар шығарады. ҚР-сы Бас прокуроры бөлінген штаттық есеп
пен еңбекке ақы төлеу қоры шегінде штаттар мен бағынысты прокуратуралар
құрылымын және ҚР-сы прокуратура мекемелерін белгілейді.
ҚР-сы Бас прокуроры департаменттер, басқармалар мен бөлімдері
бастықтарын және олардың орынбасарларын, Бас прокурордың ерекше
тапсырмалары бойынша көмекшілерін, басқарма мен бөлімдердің аға
прокурорлары мен прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Прокуратура жүйесіндегі барлық буындағы прокурорлары да ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалады.
Прокуратура органдарына прокуратура туралы жарлықпен жүктелген
мәселелердің орындалуына ҚР-сы Бас прокуроры жауапкершілікте болады. Ол әр
жыл сайын ҚР-сы Президентіне елдегі заңдылық пен құқықтық тәртібінің
жағдайы туралы, оларды нығайтудағы атқарылған жұмыстар туралы баяндама
жасайды. ҚР-сы Бас прокуроры болмаған және өз міндетін атқаруға мүмкіндігі
болмаған жағдайда оларды оның бірінші орынбасары атқарады. Егер соңғысы да
болмаған жағдайда немесе қандай да бір себепке (ауруы және т.б.) байланысты
ҚР-сы Бас прокурорының міндетін атқара алмағанда, онда оны атқару оның
орынбасарларының біріне жүктеледі. ҚР-сы Бас прокуроры орынбасарларының
міндетін бөлуді ҚР-сы Бас прокуроры жүргізеді. Ол сондай-ақ кеңесуші орган
табылатын алқа жұмысын басқарады. Алқа отырысында ҚР-сы прокуратура
қызметінің негізгі бағыттары бойынша жұмыс жағдайы талданады, орындау
мәселесін тексеру, кадрларды таңдау, қою және тәрбиелеу, бұйрық жобаларын,
нұсқаулары мен басқа да маңызды нормативтік құқықтық актілерді талқыланады,
Бас әскери прокурордың, бас басқарма бастықтарының, Бас прокуратура
бөлімдері мен басқарма бастықтарының, облыс прокурорлары мен оларға
теңестірілген прокурорлардың есебі, бағынысты прокуратуралар жұмысына
тексерістің нәтижесі тыңдалады. Алқа шешімнің негізінде Бас прокурор бұйрық
шығарады.
Аумақтық прокуратуралар. Аумақтық құрылым мен аумақтық бөлініске сәйкес
құрылады. Әр облыста негізінен сол облыстық атауына сәйкес прокуратура бар.
Бұдан басқа облыстық прокуратура құқығында қызмет ететін Астана қаласы
проокуратурасы мен Алматы қалалық прокуратурасы, мамандандырылған
прокуратуралар бар. Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген
прокуратураларды ҚР-сы Президентінің келісімі бойынша Қр-сы Бас прокуроры
тағайындайтын прокурор басқарады. Облыс прокурорларын, сондай-ақ ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалатын, 1-ші орынбасарлары мен орынбасарлары болады.
Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген прокуратуралар өз деңғейіндегі
органдардың, мекемелердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың заңды
орындауына қадағалауды қалалық, аудандық және ҚР-сы басқа әкімішілік-
аумақтық бірлігіндегі прокуратуралар қызметіне бақылауды жүзеге асыратын
басқармалар мен бөлімдерді өз құрылымына кіргізеді.
Облыс прокуратурасы прокурормен басқарылатын алқа бар. Алқа мүшелері
болып прокурор орынбасарлары мен бөлімше бастықтары табылады.
Облыс прокуроры
Облыс прокуроры мен оған теңестірілген прокурорлар лауазымына ҚР-сы Бас
прокурорымен тағайындалады. Облыс прокуроры мен оған теңестірілген
прокурорлар ҚР-сы Бас прокурорына есеп береді және онымен лауазымынан
босатылады. Олар, ҚР-сы аумағында қолданылатын заңдар мен ҚР-сы Бас
прокурорының нормативтік актілер негізінде, қала, аудан прокуратуралары мен
оларға теңестірілген басқа да прокуратуралардың қызметіне басшылық жасайды,
барлық бағынысты қызметкерлер орындауы үшін міндетті бұйрықтар, нұсқаулар,
өкімдер шығарады. ҚР-сы Бас прокурорымен бекітілген еңбек ақы қоры мен
есебі шегінде бағынысты прокуратура ме өз аппаратының штаттық күн тәртібіне
өзгеріс енгізуі мүмкін.
Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілген прокуратуралар алқасының өз
отырысында прокурорлық органдар қызметінің маңызды мәселелерін, заңдардың
орындалуына және қылмыспен күреске қадағалауды жүзеге асыру бойынша ҚР-сы
Бас прокурорының бұйрықтары мен нұсқауларынның орындалуын қарастырады,
басқарма мен бөлімдер бастықтары, төменгі тұрған прокурорлардың есептерін
тыңдайды, кадрларды іріктеу, қою және тәрбиелеу мәселелерін, бұйрықтар
жобаларын талқылайды. Аумақтық прокуратураның төменгі буыны болып қала мен
аудан прокуратуралары болады. Аумақтықпен қатар заңды билігі екі ауданға
немесе облыстық бағыныстағы қала мен ауданға тарайтын ауданаралық
прокуратура қызмет атқарады.
Барлық аумақтық прокурорлар облыстық прокурордың ұсынуы бойынша ҚР-сы
Бас прокурорымен 5-жыл мерзімге тағайындалады. Аудандық және қалалық
прокуратураларда үлкен жұмыс көлемімен прокурорлардың орынбасарлары, аға
көмекшілері мен көмекшілері болады.
Аудан (қала) прокуроры
Аудан мен қала прокуратураларын, оған теңестірілген әскери және басқа
да арнайы мамандандырылған прокуратураларды сәйкес прокурорлар басқарады.
Олар ҚР-сы Бас прокурорымен лауазымға тағайындалады және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты және оған есеп береді. Олардың міндетіне бағынысты
көмекшілер, тергеушілер жұмысына басшылық, оның барлық бағыттарына
қадағалауды жүзеге асыру және соттардың қылмыстық және азаматтық істі
қарауына қатысу кіреді. Аудандық бөліністегі қала прокуроры аудандық және
оған теңестірілген прокуратуралар қызметін басқарады, жоғары тұрған
прокурорларға өз аппараты мен бағынысты прокуратураның штаттық есебін
өзгерту туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсынстар енгізеді. Кез келген
сатыдағы прокурор өкілеттігі мерзімінде лауазымды орнынан өз еркімен
босатылуы мүмкін; отставкаға шығуына байланысты; басқа жұмысқа ауысуына
байланысты; аттестация нәтижесі бойынша; сот үкімі заңды күшіне еніп,
белгіленген қылмыс жасалған жағдайда; ҚР-сы еңбек туралы заңда көзделген
басқа негіздерде.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік, табиғат қорғау және
арнайы объектілеріндегі прокуратураларынан тұрады.
Әскери, көлік, табиғат қорғау прокуратуралары аудандық прокуратураларға
теңестірілген және облыстық прокуратураларға теңестірілген болып бөлінеді.
Бұл мамандандырылған прокуратуралардың төменгі буындағы сәйкестендірілген
жоғары тұрған прокуратуралардың бағыныстағы болады. ҚР-сы прокуратура
органдары жүйесінде облыстық прокуратура құқығында: Алматы, Ақмола және
Батыс Қазақстан көлік прокуратуралары жұмыс істейді.
Әскери прокуратура құрылымын Бас әскери прокуратура, аудандық
прокуратураға теңестірілген әскери гарнизондардың прокуратуралары,
құрайды. Әскери прокуратура органдарын ҚР-сы Бас прокурорының орынбасары-
Бас әскери прокуроры басқарады. Оны ҚР-сы Бас прокурорының ұсынуымен ҚР-сы
Президенті лауазымға тағайындайды және лауазымынан босатады. Басқа барлық
әскери прокурорлар лауазымға ҚР-сы Бас прокурорымен бес жылға
тағайындалады. Оларды тек ҚР-сы Бас прокуроры ғана лауазымынан босата
алады. Әскери прокуратура органдары өз өкілеттігін, ҚР-сы заңдарына сәйкес
құрылған, Қр-сы Қорғаныс Министрлігінің бөлімшелерде, басқа да әскери
бөлімдер мен құрамдарда жүзеге асырады.
Көлік прокуратуралар темір жол көлік басқармаларынң құрылымына және
басқа көлік жүйеге қолданыста, сондай-ақ көлікте ішкі істер органдары
құрылымын ескере отырып ұйымдастырылған (басқармалар мен бөлімнің бағыттық
бөлімшелері). ҚР-сы Бас прокурорының бұйрығымен көлік прокурорларына көлік
және коммуникация министрлігінің бөлімшелері РГП Темір жолы, Қазақстан әуә
жолы, (автожол қызметін ескермегенде) өзен флоты қызметі мен оған кіретін
мемлекеттік кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, сондай-ақ Кеден комитеті, ҚР-
сы Мемлекеттік кіріс министрілігі мен оның органдарында заңдардың
қолданылуына қадағалау жүктелген.
Табиғат қорғау прокуратуралары экология заңдарының орындалуына
қадағалауды күшейту мақсатында құрылған. Облыстық прокуратура құқығында бір
ғана- Каспий аймақтық табиғат қорғау прокуратурасы бар. Оның құрамына
Каспий бассейінінің белгіленген бөлімдерде экологиялық заңдардың
қолданылуына қадағалауды жүзеге асыратын аудан аралық құқықтағы табиғат
қорғау прокуратуралары кіреді. Кейбір аймақтарда аудан аралық құқықта
сәйкес облыстық прокуратуралар ға бағыныстағы табиғат қорау
прокуратуралары құрылған.
Әскери бөлімдер прокуратурасы жабық әкімшілік-аумақтық құрылымдарда
және ерекше тәртіптегі объектілерде әрекет етеді. Әскери прокуратура
құрамына олар кірмейді. ҚР-сы Бас прокурорының бұйрығымен әскери бөлімдер
прокуратурасы (атауы біршама шартты) жергілікті өзін өзі басқару
органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жабық әкімшілік-
аумақтық құрылымында, аса маңызды және аса ерекше тәртіптегі объектілерде,
әскери басқарма органдарында, мамандандырылған әскери құрылымдарда,
құрылыспен айналасатын, аталған объектілерді пайдалану мен қорғауда, сондай-
ақ олармен білінетін министерство мен ведомствоға сәйкес аумақтық
органдармен заңдардың орындалуына қадағалауды жүзеге асырады.
Әскери бөлім прокуроры, тәртіптелген объектілер мен аумақтарда өз
қызметін жүзеге асыратын ІІМ органдары мен ҰҰҚ бөлімшелерінің заңдарды
қолданылуына қадағалауды жүзеге асырады. Әскери бөлімдер прокуратурасы ҚР-
сы прокуратурасы жүйесінің төменгі буыны жатады, қалалық және аудандық
прокуратура құқығында әрекет етеді. Сонымен бірге, әскери бөлім прокуроры,
ҚР-сы Бас прокурорының заңдардың қолданылуына қадағалауды жүзеге асыруға
байланысты мәселелер бойынша сәйкес министрліктер мен ведомстволарға
тікелей қарау құқығымен берілген.
Әскери бөлімдер прокуроры ҚР-сы Бас прокурорына тікелей бағынады. Олар
лауазымына, әскери бөлім прокуратурасы қызметіне бақылау мен басшылықты
ұйымдастыруды жүзеге асыратын, Бас прокуратура ішкі әкімшілігі
департаментінің басшылығы мен Бас прокурордың тәртіптелген объектілер
бойынша аға көмекшілерінің ұсыныс бойынша ҚР-сы Бас прокурорымен
тағайындалады.
Атқару мекемелерінде заңдардың сақталуына қадағалау бойынша
прокуратуралар атқару мен тәрбиелеу колониялардың, түрмелердің, қылмыстық-
атқару жүйесіндегі емдеу-сауықтыру мекемелерінің әкімішілік қызметінде
заңдылыққа қадағалауды жүзеге асырады. Бұл мамандандырылған прокуратура
құзіреті, өзара шекаралас облыстардың әртүрлі аумағында орналасқан, бірнеше
атқару мекемелеріне таратылады. Атқару мекемелеріндегі заңдардың сақталуына
қадағалау бойынша прокурорлар, мамандандырылған прокуратура орналасқан
аумақтағы, сол облыс прокурорына бағынады. Атқару мекемелері әкімшілігінің
заңдарды орындауына қадағалаудан басқа, прокуратуралар жазасын өтеуші
тұлғалар, жасаған қылмысы туралы қылмыстық істі тергеуге, сондай-ақ соңғы
аумақтағы осы мекеме қызметкерлерінің заңдарды қолданылуына қадағалауды
жүзеге асырады.
ҚР-сы прокуратурасы жүйесіне ғылыми мекемелер: С.Есқараев атындағы ҚР-
сы Бас прокуратурасы жанындағы прокуратура органдары кадрларының
біліктілігін жетілдіру мен құқықтық тәртіп, заңдылық мәселелерін зерттеу
институты кіреді. Бас прокуроры институт директорын лауазымға тағайындайды
және оны қызметтен босатады.
ҚР-ның қылмыстық істер жүргізу кодексі (әрі қарай - ҚІЖК) және ҚР
Прокуратура туралы Заңы прокуратура органының тергеу және анықтама
органдарына прокурорлық қадағалаудың тікелей функцияларын және міндеттерін
анықтап көрсетеді.
Тергеу және анықтама органдары қызметінің заңдылығына қадағалау
прокурорлар жүзеге асырады, бұл ҚР-сы Прокуратура туралы заңында
көрсетілген, сондай-ақ прокурордың нұсқаулары жазбаша нысанда болады және
анықтама жүргізуші органы мен тергеушіге міндетті болатын нұсқау береді
(Прокуратура туралы заңы, 22 бабы).
ҚР-сы прокуратура туралы заңына сәйкес, прокурор анықтау және тергеу
органдарының қызметтерінде заңдарды толық орындауына қадағалауды жүзеге
асырады деп белгілейді.
Тергеу және анықтама органдары заңдарын дұрыс қадағалау ҚР Прокуратура
туралы заңына сәйкес прокуратура органдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл
заң тергеудің жоғарғы сапасын және мерзімдерінің сақталуына, жасалған
немесе әзірленіп жатқан қылмыс туралы өтініштер мен хабарларды
қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуына прокурорларға көп
өкілеттіктер берді. Сонымен қатар, прокурор өз өкілеттіктерін дұрыс қолдана
отырып, қылмыстық істерді тергеуде заңдылығын сақтауды қамтамасыз етеді.
Және көрсетіп кету қажет Тергеуге қадағалау жүргізу қызметінің
объектісі бойынша ғана емес, сондай-ақ прокурорлық қадағалаудың басқа
салаларының мәнісін өтінбей-ақ, бұл - заңды дұрыс орындауға қадағалау
прокурордың қызметінде ең маңызды бағыт болып табылады.
Анықтама және тергеу жүргізу барысында прокурордың қадағалауы - басқа
мемлекеттік органдарының, лауызымды тұлғалардың қызметтерінің заңдылығына
қадағалаудан ажырататын ерекше қатынастармен сипатталады.
Бұл қасиеттер мыналар:
Анықтама және тергеу жүргізу барысында прокурорлық қадағалау тек қана
тар мағынадағы қарау емес, сол сияқты осы органмен жүзеге асырылатын
тергеуге басшылық болып табылады. Прокурор анықтама және тергеу органдарына
жүргізіліп жатқан тергеу жұмыстарына байланысты тиісті нұсқаулар беруге
құқылы. Бұл жерде прокурорға анықтама және тергеу кезінде шешуші билік
беріледі.
Анықтама және тергеу органдарының заңсыз және негізсіз қаулыларын
өзгертеді және жояды.
Қылмыстық істерді тергеуіне қадағалауды жүзеге асыру барысында
прокурордың жағдайы мен міндеттері барлық тергеу және анықтама органдарына
қарағанда бәрі бірдей, яғни, ішкі істер министрлігіне, ҰҚК-ң жүйесіне не
басқа органдарға кіру, кірмеуіне қарамастан.
Прокурорлық қадағалаудың осы саласындағы осындай ерекшелік түсінігіне
өз ізін қалдырады. Бірақ бұл жерде де тергеуге прокурорлық қадағалаудың
мәнісі – тергеу процесінде заңдылықты үздіксіз сақтауды қамтамасыз ету
қадағалауға жүктелген міндетпен айқындалады.
Анықтама және тергеу органдарының заңдарды сақтауына қадағалауды жүзеге
асыру барысында прокурордың өкілеттіктері әмірші-бұйрық беру сипаттамада
болады. Прокурордың ұсыныстары мен нұсқаулары қылмыстық істі қозғау және
тергеу мен байланысты прокурордың актілері анықтама және тергеу
органдарынан лауазымды адамдарға міндетті болады. Прокурор заңды сақтаудың
мәнісі бойынша араласуға құқылы, тергеушінің актілерін өзінің актілерімен
ауыстыруға немесе өзгертуге әрі жеке тергеу әрекеттерін өзінің өндірісіне
алуға құқылы.
Осы әмірші-бұйрық беру сипаты істің мәнісі бойынша тергеу органдарының
қай ведомство қатарында болуына тәуелсіз тергеуге процессуалдық басшылықты
жүзеге асырады.
Атап айтқанда, прокурор тергеуге басшылық жүргізеді, не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz