Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу жүйесі
КІРІСПЕ
І Қазақстан республикасы заңдары бойынша меншік құқық ұғымы
1.1 Меншік құқығының мазмұны, ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары
ІІ Меншіктің мәні, түрлері және жекешелендіру негіздері
2.1 Меншікті мемлекет иелігінен алу
2.2 Жекешелендірудің мәні, түрлері және Қазақстандағы жекешелендіру үлгісі
2.3 Халықаралық дәрежедегі жекешелендіру негіздері
ІІІ
Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
3.1 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
3.2 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі
3.3 Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің кезендері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР
І Қазақстан республикасы заңдары бойынша меншік құқық ұғымы
1.1 Меншік құқығының мазмұны, ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары
ІІ Меншіктің мәні, түрлері және жекешелендіру негіздері
2.1 Меншікті мемлекет иелігінен алу
2.2 Жекешелендірудің мәні, түрлері және Қазақстандағы жекешелендіру үлгісі
2.3 Халықаралық дәрежедегі жекешелендіру негіздері
ІІІ
Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
3.1 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
3.2 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі
3.3 Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің кезендері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР
Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика құру жөніндегі стратегиясында жекешелендіруді жедел жүргізу басты орын алған болатын. Бұл шараның түпкі мақсаты әрбір адам меншік иесі болатын немесе меншік иесі болуға мүмкіндігі бар мемлекет мемлекет құруды көздеген. Шынайы демократиялық қоғам құру үшін міндеттілік болып табылатын ойлау тәуелсіздігіне табыс тәуелсіздігі ғана жеткізе алады. Олай болса «өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар» дейтін атам қазақтың сөзінде үлкен астар бар болса керек.[1]
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізілуі нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру – меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті қайтарумен байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім түрлерін өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады. Жекешелендіру мақсатында мемлекет қандай мемлекеттік мүлікті жеке тұлғаларға сатуға болатындығын анықтайды. Мемлекеттік мүлікті сатуды уәкілетті мемлекет органдары жүзеге асырады. Әдетте бұл Қаржы Министрлігінің департаментінің бірі. Сатып алушы – жекешелендіру процесінде мүлікті иемденетін жеке тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе шетеллдік заңды тұлға. Жекешелендіруден түскен ақша мемлекеттік бюджетке түседі.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция деп те бейнелеп айтады. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік кәсіпорындар жекешелендіріп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жылдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізілуі нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру – меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті қайтарумен байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім түрлерін өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады. Жекешелендіру мақсатында мемлекет қандай мемлекеттік мүлікті жеке тұлғаларға сатуға болатындығын анықтайды. Мемлекеттік мүлікті сатуды уәкілетті мемлекет органдары жүзеге асырады. Әдетте бұл Қаржы Министрлігінің департаментінің бірі. Сатып алушы – жекешелендіру процесінде мүлікті иемденетін жеке тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе шетеллдік заңды тұлға. Жекешелендіруден түскен ақша мемлекеттік бюджетке түседі.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт революция деп те бейнелеп айтады. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік кәсіпорындар жекешелендіріп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен қарқыны, әсіресе 1991 жылдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.-Алматы: «Білім», 1998.-96бет.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз -Алматы: «Жеты Жарғы»,-2007ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. Жалпы бөлiм. 1994 жылы 27 желтоқсан. №408-1-Алматы: Юрист,-2006 ж.
4. Маркс К., Энгельс Ф. т-46, бөл.1, 479 бет
5. Братусь С.Н. Имущественные и организационные отношения и их правовое регулирование в СССР – вопросы общей теории советского права. М. 1960г., стр.67. Предмет и система сов. гр. права. М. 1963г., стр.21-23.
6. Суханов Е.А. Лекции оправе собственности. М.: Юридическая литература. 1991.-465с.
7. Сулейменов М.К. Комментарий к Закону РК “О праве собственности”, Бизнес и права в Казахстане. Алматы: «Жеті Жарғы». 1993.-13с.
8. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Москва: Юрист. 1996. -92с.
9. Қазақстан Республикасының «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы 1997 жылдың 16 сәуір N 94-1 Алматы: Юрист,-2006 ж.
10. Сулейменов М.К. Право и собственность. – Алматы: “Жеті жарғы”, 1998.-63с.
11. Баймұқанов Б.Б. «Мемлекеттік меншік сол елдің иелігі үшін
қызмет етуге тиіс». Жетісу – 2000.-23б.
12. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. І-том. Алматы: «Жеті жарғы». 2001.-25б.
13. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. Алматы: Казахстан, 1994. -127 с.
14. Бибиков А.Н. Правовые проблемы реализиции государственной собственности, - Иванова, 1992.-68с.
15. Нұрғалиев Қ. «Қазақстан экономикасы» - Алматы: «Дәнекер». 1999.-33б.
16. Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы»1993 жылы наурызда қабылданған «1993-1995 жылдарға арналған // Егемен Қазақстан, 23 тамыз 1994 ж.
17. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. «Азаматтық құқық» Жалпы бөлім. КазГЗУ, 2000.-47б.
18. 1991 жылы 22 маусымда қабылданған «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» Қазақ ССР-нің Заңы
19. «Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», ҚР Заңы 2003 жыл,15 мамыр.
20. «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» ҚР Заңы 2005 жыл.18 маусым
21. Қазақстан Республикасы «Жекешелендіру туралы» Заңы 09 желтоқсан 1995 жыл. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.12.1995
22. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту 1996-1998 жылдарға арналған бағдарламасы 1996 жыл ақпан. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.02.1996
23. Қазақ КСР Мемлекеттік мүлікті баскару жөніндегі мемлекеттік комитетін құру туралы ҚР Президенттің №318 жарлығы. 1991жыл 22-сәуір.
24. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. – Москва:1997г.
25. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. Ерекше бөлiм.1999 жыл 01 шілде № 409-1- Алматы: Юрист,-2006 ж.
26. Қазақстан Республикасының “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңы, 2003 жыл 13 мамыр. Алматы: Юрист,-2003 ж.
27. Қазақстан Республикасының “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” Заңы, 22.04.1998ж. Алматы: «Жеті Жарғы». 2001. -162с.
28. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылым – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003.-103б.
29. Төлеуғалиев Ғ. “ҚР Азаматтық құқығы”. Алматы: «Жеті Жарғы» 1-том, 2001.-278б.
30. Қазақстан Республикасының Жер кодексi. 2003 жыл 20 маусым № 409-1- Алматы: Юрист,-2006 ж.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз -Алматы: «Жеты Жарғы»,-2007ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. Жалпы бөлiм. 1994 жылы 27 желтоқсан. №408-1-Алматы: Юрист,-2006 ж.
4. Маркс К., Энгельс Ф. т-46, бөл.1, 479 бет
5. Братусь С.Н. Имущественные и организационные отношения и их правовое регулирование в СССР – вопросы общей теории советского права. М. 1960г., стр.67. Предмет и система сов. гр. права. М. 1963г., стр.21-23.
6. Суханов Е.А. Лекции оправе собственности. М.: Юридическая литература. 1991.-465с.
7. Сулейменов М.К. Комментарий к Закону РК “О праве собственности”, Бизнес и права в Казахстане. Алматы: «Жеті Жарғы». 1993.-13с.
8. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. Москва: Юрист. 1996. -92с.
9. Қазақстан Республикасының «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы 1997 жылдың 16 сәуір N 94-1 Алматы: Юрист,-2006 ж.
10. Сулейменов М.К. Право и собственность. – Алматы: “Жеті жарғы”, 1998.-63с.
11. Баймұқанов Б.Б. «Мемлекеттік меншік сол елдің иелігі үшін
қызмет етуге тиіс». Жетісу – 2000.-23б.
12. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. І-том. Алматы: «Жеті жарғы». 2001.-25б.
13. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. Алматы: Казахстан, 1994. -127 с.
14. Бибиков А.Н. Правовые проблемы реализиции государственной собственности, - Иванова, 1992.-68с.
15. Нұрғалиев Қ. «Қазақстан экономикасы» - Алматы: «Дәнекер». 1999.-33б.
16. Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы»1993 жылы наурызда қабылданған «1993-1995 жылдарға арналған // Егемен Қазақстан, 23 тамыз 1994 ж.
17. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. «Азаматтық құқық» Жалпы бөлім. КазГЗУ, 2000.-47б.
18. 1991 жылы 22 маусымда қабылданған «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» Қазақ ССР-нің Заңы
19. «Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», ҚР Заңы 2003 жыл,15 мамыр.
20. «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» ҚР Заңы 2005 жыл.18 маусым
21. Қазақстан Республикасы «Жекешелендіру туралы» Заңы 09 желтоқсан 1995 жыл. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.12.1995
22. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту 1996-1998 жылдарға арналған бағдарламасы 1996 жыл ақпан. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.02.1996
23. Қазақ КСР Мемлекеттік мүлікті баскару жөніндегі мемлекеттік комитетін құру туралы ҚР Президенттің №318 жарлығы. 1991жыл 22-сәуір.
24. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. – Москва:1997г.
25. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. Ерекше бөлiм.1999 жыл 01 шілде № 409-1- Алматы: Юрист,-2006 ж.
26. Қазақстан Республикасының “Акционерлік қоғамдар туралы” Заңы, 2003 жыл 13 мамыр. Алматы: Юрист,-2003 ж.
27. Қазақстан Республикасының “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” Заңы, 22.04.1998ж. Алматы: «Жеті Жарғы». 2001. -162с.
28. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылым – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003.-103б.
29. Төлеуғалиев Ғ. “ҚР Азаматтық құқығы”. Алматы: «Жеті Жарғы» 1-том, 2001.-278б.
30. Қазақстан Республикасының Жер кодексi. 2003 жыл 20 маусым № 409-1- Алматы: Юрист,-2006 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
Орындаған 4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
аға оқытушы
Норма бақылаушы __________________
Кафедра меңгерушісінің __________________
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент
АЛМАТЫ, 2009
Реферат
Диплом жұмысының мақсаты –меншік құқығына, оның ішінде меншік
түрлеріне анықтама беру, олардың түрлерін саралау, оларды қорғау
тәсілдерінің ережесін ашып көрсету
Диплом жұмысының міндеті –меншік құқығына қатысты жалпы ережелерді
қарастыру, бүгінгі қоладанылып жүрген заңдарымыз бойынша ерекшеліктерін
көрсету, сонымен қатар жаңа заман талабына сай меншіктің ерекшеліктерін
қарастыра отырып түйіндеу, анализ беру.
Диплом жұмысының өзектілігі - Меншік институты әлі де толығымен
қарастырылатын және болашақта да көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын
аударатын мәселе. Бұл ең алдымен басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер
меншікке қатысты жүзеге асуымен байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен
мемлекет қатыстары маңызды, өйткені олар мемлекеттің экономикалық
функцияларын жүзеге асыруға бастапқы бағыттарын құрайды, мемлекет пен
қоғамның дамуын белгілейді.
Диплом жұмысында көрнекті отандық ғалымдар М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин,
Ғ.И.Төлеуғалиев, А.Г.Диденко, О.Қ.Ихсанов, Ә.Е.Бектұрғанов, Н.Б.Мұхитдинов
және тағы басқа ғалымдар еңбектері мен шет ел әдебиеттері және қажетті
нормативтік актілер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы Меншік құқығының адамзат қоғамында пайда
болуынан бастап, Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығының ұғымы және негізгі
түрлері, Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығына ие болу
объектілері мен негіздері. Шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік
қоғамның меншік құқығын қарастыра келіп, негізгі бөлімде Қазақстан
Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы және Меншік
формалары және оларды өзгерту әдістері мен Қазақстан Республикасында
жекешелендіру процесіне сараптау және оның нәтижелері соңғы статистикалық
деректер бойынша мәліметтер келтіріліп, көрсетіледі.
Жиі кездесетін түйінді сөздер: меншік, иелену, пайдалану, билік
ету, мемлекеттік меншік, жекешелендіру, национализация,
денационализация, реприватизация.
Глоссарий
Меншік құқығы - субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және
қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және
оған билік ету құқығы.
Иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды
заң жүзінде қамтамасыз ету, яғни тұлғаның өз қалауынша мүлікке ықпал
жүргізудің мүмкіншілігі.
Пайдалану құқығы - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда түсірудің заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Пайда
табыс, өнім, төл өндіру түрінде жене басқа формада болуы мүмкін
Билік ету құқығы - мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен
қамтамасыз етілуі
Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесі
Жеке меншiк – жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншiгi.
Ортақ меншік – екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік
Ұлттандыру (национализация) – бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мемлекет меншігіне
көшірілуі
Жекешелендіру (лат, privates - жеке) – бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру.
Стратегиялық объектілер – Қазақстан қоғамының орнықты дамуы үшін
әлеуметтік-экономикалық маңызы бар, оны иелену,пайдалану және билік ету
Қазақстан Республикасының Ұлттық жай-күйіне әсер ететін мүлік
Шаруашылық жүргізу құқығы-
Оралымды басқару құқығы-
Реквизиция –
Тәркілеу -
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І Қазақстан республикасы заңдары бойынша меншік құқық ұғымы
1.1Меншік құқығының мазмұны, ұғымы 6
1.2Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары 12
ІІ Меншіктің мәні, түрлері және жекешелендіру негіздері
2.1Меншікті мемлекет иелігінен алу 15
2.2Жекешелендірудің мәні, түрлері және Қазақстандағы жекешелендіру
үлгісі 23
2.3Халықаралық дәрежедегі жекешелендіру негіздері 27
ІІІҚазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
3.1Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 33
3.2Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі 40
3.3Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және
мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің
кезендері 45
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 56
КІРІСПЕ
Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың әлеуметтік бағдарланған
нарықтық экономика құру жөніндегі стратегиясында жекешелендіруді жедел
жүргізу басты орын алған болатын. Бұл шараның түпкі мақсаты әрбір адам
меншік иесі болатын немесе меншік иесі болуға мүмкіндігі бар мемлекет
мемлекет құруды көздеген. Шынайы демократиялық қоғам құру үшін міндеттілік
болып табылатын ойлау тәуелсіздігіне табыс тәуелсіздігі ғана жеткізе алады.
Олай болса өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар дейтін атам қазақтың
сөзінде үлкен астар бар болса керек.[1]
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке
меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың
алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізілуі
нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру –
меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі
мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті қайтарумен
байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім түрлерін
өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады.
Жекешелендіру мақсатында мемлекет қандай мемлекеттік мүлікті жеке
тұлғаларға сатуға болатындығын анықтайды. Мемлекеттік мүлікті сатуды
уәкілетті мемлекет органдары жүзеге асырады. Әдетте бұл Қаржы
Министрлігінің департаментінің бірі. Сатып алушы – жекешелендіру процесінде
мүлікті иемденетін жеке тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе
шетеллдік заңды тұлға. Жекешелендіруден түскен ақша мемлекеттік бюджетке
түседі.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт
революция деп те бейнелеп айтады. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр
түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік
кәсіпорындар жекешелендіріп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары
тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен
қарқыны, әсіресе 1991 жылдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен
дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД
елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік
тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа
таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар
пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты
ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік
сіңіріліп, жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол
системадан қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді.
Өндірісті, шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай
жеке меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке
меншікке деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты
жұмсалды. Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер
әкелді. Әкімшілік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық
меншіктің қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік
қатынастарын қиратып, әкімшілдік – әкімшілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Мемлекеттік меншік құқығының басқару мазмұнын, нысандарын, түрлерін,
оны жекешелендіруден туындайтын міндеттемелік құқық негіздерін
қарастырамыз. Осыған орай, біздің Республикамызда қалыптасқан нарықтық
қоғамға сәйкес, осы мемлекеттік меншікті басқару нысандарының, оның
құқықтық жағдайының қаншалықты маңызды екендігіне көз жеткізуімізге болады.
Ендігі жерде біз осы еліміздегі қалыптасқан мемлекеттік меншікті
басқару нысандарын бұрынғы Кеңес өкіметі кезіндегі мемлекеттік меншікті
басқару нысанымен салыстыратын болсақ: ол кездегі мемлекеттік меншікті
басқару нысаны қазіргі кездегіге қарағанда, әлдеқайда шектеулі түрде
болғаны мәлім.
Ал, біздің Республикамыздағы қалыптасқан мемлекеттік меншікті басқару
институты, қазіргі кездегі нарықтық қоғамға сәйкес, ілгері қарай өрбуде.
Бұның өзі еліміздің экономикасының әрі қарай дамуына бірден-бір ықпалы
тигендігіне кәміл сенуімізге мүмкіншілік береді. Осы жоғарыда
көрсетілгендей мемлекеттік меншікті басқару нысандарының дамуына сәйкес,
Қазақстан Республикасында жекешелендіру негізде өтуде. Меншікті басқару
қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келеді. Сондықтан да меншік
құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын
экономикалық категория деп түсіну керек. Меншік дегеніміздің өзі
материалдық игіліктерді – табиғаттың өнімдері мен еңбекті – меншіктену әрі
иеленуді білдіреді. Азаматтық құқық ғылымында меншік қатынастары үлкен
маңызға ие. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша меншікке
кепілдік беріледі. [2] Қазақстан Республикасының азаматтарының заңдарында
да меншікке қол сұғылмайтындығы жөнінде қағида ретінде реттеледі. Кез-
келген дамыған мемлекеттердің экономикасы меншік қатынастарының негізінде
жүзеге асады.
Меншік дегеніміз – азаматтық құқық субъектісінің қандай да бір
заттармен қатынасы болып табылады. Себебі меншік субъектілердің
қажеттілігін қанағаттандыратын басты экономикалық категория болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады. Меншік негізінен міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен
қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субьектілері мен
обьектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді. [3]Бұл меншік
мәселесі өте күрделі және көп мәселелердің бірі - өтпелі дәуірдегі меншік
құрлымы мен шаруашылық жүйесінің тәуелді қатынастарын және жаппай
жекешелендіру және оның әлеуметтік - экономикалық нәтижелерін реттеу -
басқару шараларына тікелей қатысы бар ғалымдар Сүлейменов М.К.,Басин
Ю.Г.,Ашимбаев Т.А, Нысанбаев Б.Н, Нәрібаев К.Н, Арынов Е, Әубәкіров Ж.А,
Жатқанбаев Е.Б, Қалиев Г.А, т.б жұмыстарын атауға болады.
Республикалық бюджет қаражаты, алтын валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік обьектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды және мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік
заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен
бекітіліп берілуі мүмкін. Ендігі жерде біз осы мемлекеттік меншікті
басқару, жекешелендіру нысандарының құқықтық жағдайының реттелуін әрі
қарай дамытуда, оның қорғалуын қамтамасыз етуге ат салысуымыз керек деп
ойлаймын.
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША
МЕНШІК ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ
1.1 Меншік құқығының мазмұны, ұғымы
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралу керек. Бірақ, мүліктік игіліктерге және адамдардың көз-
қарастары әр түрлі. Ұдай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, олар
жоғары айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулер меншігіне айналып
отырады.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары.[4] Сондықтан, “Меншік” заттар себебінен адамдар арасындағы
қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір тұлғаға (олардың
ұжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне жатады, демек басқа
барлық тұлғалардың бұл игіліктерден шектелуіне әкеледі.
Сонымен, меншік қатынастары былай көрсетіледі:
1. өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынас
ретінде;
2. экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде.[4]
С.Н.Братусь және басқа ғалымдар азаматтық құқық пәнін зерттеп, мынадай
қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра сол
арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің негізі
болып табылады. Меншікті олар екі жайда қарастырады. Статистикалық иемдену
жағдайында болуы, өндіріс қаражаты және оның өнімі белгілі бір тұлғанікі,
динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы және ауспалы жағдайында болуы.
Меншік қатынастары – мүліктік қатынас болғандықтан онда статистикалық және
динамикалық жағдайда тұруы ақырғысына тән.[5] Шындығында, бұнымен
келіспеуге болмайды, себебі, меншік иесі мүліктік игілікті өндірумен қатар,
оны пайдаланып және арғы тағдырын белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде айтылған
еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін атқаруы тиіс
еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған. [3]
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне әрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтың негізгі
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер және арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе және білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап қойғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иеленуші мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мәселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық
заңды меншік иесі бола алады.
Меншік құқығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай, мүліктен
оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табуды заң
жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл және өзге
нысандарда болуы мүмкін. [3]
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкіліттілігі
– бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз
етілуін (ҚР АК 188-б, 2-т.) осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен
белгілеу. [3]
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілне қою және т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды. Кедергі жол болған жоюы
немесе оны лақтыруы, не болмаса мүліктің касиеттері өндіріс немесе
тұтынудың бір ғана актісінің жарамдылығы көзделсе меншікке қатысты
әрекеттерін заңды саралау анағұрлым қиындау.
Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын “қуатты”
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей-кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде жиылады (иеленеді). [6]
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездеседі, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақыдаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көз-қарас негіссіз, өйткені басқару – меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі және
пайдалануымен қатар, оның келісуіменмүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатын өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев С.М., Е.А. Сухановтар белгілі “үштікті” атаумен шектемей, меншікті
“өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тәуелсіз” жүзеге асыруды нұсқайды. [7]
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы- меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік және оған қатысты өз еркінше өз
мүддесі үшін,заң мен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа тұлғалардың
құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез-келген әрекет
жасауға, сондай-ақ шаруашылық билеу саласына үшінші тұлғалардың араласуын
(вмешательство) жоюға мүмкіндік.
Сонымен , меншік құқығы дегеніміз - тұлғалардың затқа құқықтық тұрғыдан
ықпал етуі болып табылады. Сол себепті Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінде меншік құқығына мынадай анықтама берілген: [3]
Меншік құқығы дегеніміз – тұлғалардың заң құжаттары арқылы танылған
өздеріне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және билік ету мүмкіндігі болып
табылады.
Демек, меншік құқығы 3 құқықтың жиынтығынан тұрады:
1. Иелену
2. Пайдалану
3. Билік ету құқықтары
Бұл құқықтарды меншік құқығының Үштігі деп атайды.
Иелену құқығы дегеніміз – тұлғаның өзіне тиесілі заттарға иелік етуін
айтамыз. Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан
толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде
үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт
жасайды. Заң иеленуді адал ниетті және арам ниетті, заңды және заңсыз
иелену деп бөледі. Егер мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды
иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы
тиіс. Затты мүлікті (заңсыз) иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан
жасырын жасалса, немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иелнеіп, оны
қайтару жөніндегі талапты құлағына ілмесе , бұл да құқық бұзу деп
есптеледі.
Сондай – ақ иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге
тиісті болса, онда ол арам ниеттті иеленуші болып табылады. Қарсы жақ
өзінің талабын дәлелдемейінше, зат иеленуші адал алушы қатарына жатады.
(Азаматтық Кодекстің 261 – бабы). Ал, керісінше, егер де мүлік оны иеліктен
айыруға құқығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы мұны білмесе және
білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік есі немесе меншік иесі
мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұның екуінен де ұрланған, не
олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған
ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруға құқылы.
Азаматтық Кодекстің 188 – бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3 – тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар Иелену мерзіміне жол беріледі.
Иеленудің мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз билігінде
нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары болады,
яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқалардан қорғауға
құқылы, ал екінші жағынан, осы баптың нормалары негізінде өзінің
иелігіндегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің мерзіміне
мынадай белгілер тән:
А) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік етеді;
Ә) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік
етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас
бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену түрі затты иелену
құқығын өзгеге баргенімен, меншік иесі болып қала береді ( мысалы,
кепілдік шарты бойынща).
Иелік ету дегеніміз – затты үшінші тұлғалардың қол сұғуынан қорғау,
затқа келтірілген шығынды өтеуге, талап етуге және өзге де затқа иелік ету,
қорғауға байланысты құқықтары.
Пайдалану құқығы дегеніміз - тұлғаның заттық пайдалы қасиеттерін алу
немесе затты пайдалана отырып кіріс келтіру және пайда табу мүмкіндігі.
Пайдаланудың өкілеттік құықтары дегеніміз – мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай – ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өнім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында
болуы мүмкін (Азаматтық Кодекстің 188 – бабы 2 - тармағы). [3]
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы – затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі.
Пайдалану – осы құқықты жүзеге асыру болып табылады, яғни затты нақты
пайдаланып немесе оны қашан кіріс алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6 – бабын бұрмаламауы тиіс, яғни
меншікті пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық
маңызы бар объектіні пайдаланғанда, меншік иесі тек өзінің ғана емес,
қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне құқылы (мысалы,
жалға, арендаға беру т.б.). Пайдалануға өкілеттік алған тұлға оны өзі үшін
пайдалана бастайды ( мысалы, затты пайдалану, өнім алу). Мұндай жағдайда
меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен түсіреді,
айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе белгілі бір
пайызды еншілейді.[8]
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын үйді не оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс
пайдалану жағдайы заң арқылы жүзеге асады ( Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 4 - бабы).[9]
Билік ету құқығы дегеніміз – тұлғаның өзіне тиесілі мүліктің заңды
тағдырын шешуі. ( Азаматтық Кодекстің 188 – бабы 2 - тармағы).[3]
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге
беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік
құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы мәмілелер
жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде
өтеді ( мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары беріледі).
Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің
мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады. Нарықта
өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру
үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құқығы сатушыдан сатып
алушыға ауысады.
Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын
өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты
меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға міндетті
деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді – оны бір өзі
шешеді. Дей тұрғанмен, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс емес.
Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам мүдделі
болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық негіздерге орай
меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады.
Мысалы, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен билік ету құқығын асыру
үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім – шарт негізінде негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне
беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін
пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), меншігіндегі
мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі жөндеу
жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер мүлік заңды
түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған
шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтуге тиіс.
Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап, баққанға кеткен шығынды айтуға
болады.
Шартта басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа біреуге уақытша
пайдалануға барген кезде оны күтіп – сақтау пайдаланушыға жүктеледі.
Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұсауға жұмсалған
шығындары өтелмейді (Азаматтық Кодекстің 189 – бабы ).[3]
Ауыртпалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүліну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе
кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта ол өзгеше
белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір мезгілде соған
көшеді. Мүліктің бүлінуі не жойылуна байланысты қауіп басқа мезгілде заң
немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойнына жүктеледі.
Мысалы, шарт жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын – ала
ескереді (сатып алу - сату), яғни зат берілмей тұрып, сатып алушыға меншік
құқығы ауыспай тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Осы үш құқықтың ішіндегі ең негізгісі – билік ету құқығы болып
табылады. Меншік иесі иелену және пайдалану құқығын өзге тұлғаға бере алады
(аренда) меншік құқығын сақтап қалады.
Ал егер меншік иесі билік ету құқығын үшінші тұлғаға беретін, меншік
құқығынан айырылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті абсолютті құқықты иеленеді, бірақ өз
мүлкін пайдалану барысында үшінші тұлғаларға, экологияға және қоршаған
ортаға зиян келтірмеуі тиіс.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүліктің күтіп ұстау ауыртпалығын көтеруі
тиіс. Меншік иесі шартта өзгеше көзделмесе мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығын
үшінші тұлғаларға ауыстыра алмайды. Қандай да бір заттар үшінші тұлғалардың
құқықтары меншік құқығымен бірге жүреді. Меншік құқығы ауысқан жағдайда
үшінші тұлғалардың құқықтары да затпен бірге жаңа меншік иесіне ауысады.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржы алуға құқылы,
сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету
өкілеттігі қалпына келтіріледі.
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің
түрлері мен нысандары
Енді біздің Республиқалық заңдарда меншік құқығының қандай нысаны және
түрлері қамтып көрсетілгенін талдау қажет. ҚР Конституциясының 6 бабында:
”Қазақстан Республикасында меншік қорғалады” делінген.[2] Азаматтық
кодексте де екі меншік нысаны қаралады: жеке меншік осы кодекстің 191-ші
бабында, ал мемлекеттік меншік 192-ші бабында бекітілген.[3]
Меншіктің екі нысанға бөлінуі Конституцияда меншік құқығының субъектісі
ретінде олардың мемлекетте қатынастық қасиеттері бойынша болады. Бұл орайда
жеке меншік мемлекеттік емес деп түсінеміз. Егер меншік құқұығының
субъектісі болып мемлекет тұрса (мемлекеттік органдар арқылы), онда сөз
мемлекеттік жауапкершілік туралы айтылып отыр.
Субъект болып мемлекеттік емес тұлғалар немесе азаматтар болған жерде,
жеке меншіктің барлығын айтамыз.
Сонымен, меншік біреу, ол алған субъект болып: мемлекет, әкімшілік-
аймақтық бірлік, заңды тұлғалар, азаматтар бола алады.
Азаматтық кодекс жеке меншікті оның мәндік қасиеттерін ашпай,
мемлекеттік емес ретінде шығарған тәсәләмен анықталады. Демек, мемлекеттік
емес объектілердің меншігінің құқықтық режимі негізінде ұқсас.
Меншік нысанынан оның түрі туындайды. Заңдар меншікті түрге бөлуге жол
береді. Мемлекеттік меншік Азаматтық кодексіне сай екі түрге бөлінеді:
Республикалық және коммуналдық. Бұл жағдай ҚР азаматтық кодексінің 191-
бабында бекітілген. [3]
Республикалық меншік өз кезеңінде республикалық қазынадан және
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Ал коммуналдық меншік жергілікті қазынамен коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты
және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген өзге де коммуналдық мүлік,
жергілікті бюджетті құрайды.
Мемелекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаға шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқұғымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Жеке меншікке келетін болсақ, ол ҚР-ң Азаматтық кодексінің 191-бабына
сай, меншік азаматтардың жеке мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Сонымен, ұжымдық меншік және
азаматтардың меншігін заңды “жеке меншік” деген ортақ терминмен
біріктірілген.[3]
Бізге белгілі, одақ кезінде жеке меншік деп – жалдамалы еңбекті,
қанаушы еңбекті ұғатынбыз. Кейіннен “Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы” заңды жеке (частная) деп азаматтардың пайда табуға бағытталған
меншігін айтады. Казіргі ұғым бойынша мемлекеттік емес меншік, жеке
меншікке жатады. Көпшілік (публичная) және жеке мемлекеттік меншік болу
керек. Мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздерінің барлық
мүліктерінің меншік иесі болып табылады. Мысалы, азаматтық құқығының
акциясының көбі мемлекеттігі болғанымен, мемлекеттік меншік емес, меншік
нысаны әрқашан жеке болып қала береді. Сонымен қатар, жеке меншікті, жеке
өзінің (тұтынушылардың) жеке азаматтардың жеке меншігін ішкі дифференциялау
қарастырылған.[10]
Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде кондоминимум меншігі көрінеді.
Кондоминимум ұжымдық меншік түрінде шықса да, “Тұрғын үй қатынастары
туралы” заңның 31-бабы, 1-тармағына сай болғанмен де қазіргі азаматтық
кодексіне ұжымдық меншік ұғымы жоқ екендігін ескеру қажет. Азаматтық
заңдарға ортақ (общая) меншік қарастырылған, ол екі түрге бөлінеді: үлестік
және біріккен (совместная) меншік.[9]
Қозғалмайтын мүлікке меншік кондоминимум нысанында пайда бола алады,
онда қозғалмайтын мүліктің жеке бөліктері азаматтардың немесе заңды
тұлғалардың индивидуалды (бөлек) меншігінде, ал қозғалмайтын бөліктің бөлек
(раздельный) меншік емес бөліктері ортақ үлестік мүліктің меншігінде
қозғалмайтын мүліктің бөлігінің меншік иелеріне тиісті. Егер заң
актілерімен немесе шартпен басқадай көзделмесе, әрбір меншік иесінің ортақ
мүліктегі үлесінің көлемі және оның ұстаудағы шығындарының қатысу дәрежесін
жеке меншіктің қозғалмайтын мүлік бөлігінің мөлшеріне байланысты.
Азаматтық кодексінің 209-бабына сай, екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқысымен тиесілі. Мысалы, заңды
тұлғаның меншігіндегі мүлік белгілі мөлшерде жарғылы капиталына қосылған
үлесі бойынша олардың құрылтайшыларына тиесілі бола алады.[3]
“Үлестік меншік” ұғымы осыдан туындайды. Ол заңды тұлғалармен тікелей
байланыста (бұл бірақ заңды тұлғалардың түрі мен нысанына байланысты ).
Ортақ бірлескен меншік азаматтық кодексіне екі түрде бекітілген ерлі
зайыптылар және шаруа (фермер) қожалықтары. Олар заңды тұлға болып
табылмағандықтан, бұдан әрі әңгіме негізінен ортақ үлестік меншік туралы
жүреді. Сонымен заңды тұлғалардың меншік құқықтарының түрлері мен
нысандарын сипаттағанда, мүліктік құқықтың режимінің еркшеліктері мен
мазмұны мүліктің қай нысаны мен түрлеріне байланысты екенін ескерту қажет.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау, олардың мемлекетке
меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне ойластырылған.
Осыған орай, жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады.
Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса(тікелей немесе тиісті
мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік деп
есептелінеді.
Сонымен меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер,
заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады. Азаматтық кодексіне сәйкес,
мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді. ҚР
азаматтық кодексінің 191- бабына сәйкес жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
ретінде көрінеді.[3]
Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі “жеке меншік” деген
терминнің аясына беріледі. Оларды біріктіру мемлекетпен бөліп қарау арқылы
бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты, мәселен, толық
саясатын жүргізуге немесе мемлекет әкімшілік аппараттың жөнсіз араласуынан
қорғайды.[11]
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара (өзіндік) меншік ұғымына
сай келеді. Ол азаматтардың меншігіне деген жеке дара өзіндік (тұтынушылық)
және жеке меншік ішкі дифференцияциясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік ету, пайдалану
және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 40-
бабында меншік иесінің үй-жайды ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны
нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта
жоспарлауына және қайта жабдықтауына тиім салынады.[9]
Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминимум меншігі де жатады.
Кондоминимум ұжымдық меншік түрінде көріне тұрса да, (“Тұрғын үй
қатынастары туралы” зыңының 31-бабының 1-тармағы) біздің Азаматтық
кодексімізде ұжымдық меншік ұғымы жоқ екендігін ескере кеткен жөн. Үй-жай
меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы бойынша
тиесілі үй-жайды өз қалау бойынша иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.[12]
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (баспалдақ, лифілер,
төбелер, шатырлар, подвалдар, пәтерден тыс не үйіне ортақ инжинерлік
жүйелер мен жабдықтар, жер учаскесі, оның ішінде көріктендіру элементтері
мен ортақ пайдаланылатын басқа да мүліктер) үй-жай меншігі иелеріне ортақ
меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі
оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің мөлшері,
егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек (өзіндік)
меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың пайдалы
алңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай үлесті
заттай бөліп беруге болмайды.
Кондоминимунның әр алуан түрінің құқының тәртібінің ерекшеліктері заң
құжаттарымен айқындалады, ол “Тұрғын үй қатынастары туралы” заңда тұрғын
үй кондоминимумы жайында айтылған. [9]
Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамдардың
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.[3]
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық
тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсібір түріне жататындығына
байланысты келеді.
ІІ МЕНШІКТІҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Меншікті мемлекет иелігінен алу
Қазақстан Республикасында мемлекеттің алуан түрлері мен формаларын
қалыптастыру мемлекеттенген меншікті қайта құру жолымен немесе мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру жолымен жүзеге асырылады.[13]
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық басқару
міндетін және тиісті өкілеттіліктерін тікелей шаруашылықты жүргізуге
субъектілерге беру арқылы қайта құру. Ал жекешелендіру мемлекеттік меншік
объектілерін азаматтардың және басқа да заңды тұлғалардың жеке меншігіне
беру (сату) дегенді білдіреді. Әрине, мұнда мемлекеттің иелігінен (сату)
алу мен жекешелендірудің ара-жігін ажырата білген жөн. Айталық, мемлекет
иелігінен алу кезінде мемлекеттік мүліктің толық немесе ішінара меншік иесі
ретінде қала отырып, шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылықты
басқару құқығын ғана береді. Ал, жекешелендіруге келетін болсақ, мұнда
меншік объектісі мемлекеттен біржола бөлінеді. Яғни меншік басқару құқығына
да иелік өзгереді.[14] Бұл субъектілер енді мемлекеттік тұтқаның иелері
емес.
Меншік мемлекет иелігінен алу – күрделі, қарама-қайшы және әлеуметтік
дау-жанжалды тудыратын процесс. Ол біздің бұрынғы Одаққа кірген
республикалар, соның ішінде Қазақстан Республикасы үшін жаңа процесс, бірақ
ХХ ғасырдағы дүниежүзілік тәжірибесімен салыстырғанда, бұл бәлендей жаңа
құбылыс емес, соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі шаруашылық орнына
келтіру кезеңдерінде көп тараған мемлекеттік меншіктің тиімділігі жоғары
еместігін түсінген елдерде меншікті мемлекет иелігінен алу басталды. Бұл
бағытта Ұлыбритания айтарлықтай табысқа жетті. Осындай процесс аз да болса,
70-80 жылдары басқа да елдерде жүргізілді.
Әлбетте, бұл елдер үшін аталған процесс дәстүрлі және тарихи тәжірибені
неғұрлым қолдана отырып, жүзеге асырылған жеке меншікке қайта оралу болады.
Ал бізге тән ерекшелік – бұл процесс жеке меншіктің тарихи тәжірибесі
толығымен жоғалтылған, халқының басым көпшілігі кәсіпкерлік әрекетпен
айналысуға қаржылары жетіспеушіліктен ғана емес, сонымен бірге, қабілеттері
де шамалы, мемлекеттік меншік – 100 пайызға тең жағдайында жүзеге
асырылуда. Сол себепті де меншікті мемлекет иелігінен алудың (әсіресе,
жекешелендіру) ауыртпашылығы аз болмайды.
Тағы бір айта кететін жайт. Біздер көп ахуалды экономика мен меншіктің
әр түрлі формаларын қайта қалпына келтіріп қана қоймай, ПР-нің жаңа
дәуіріне енуге жол алатын жаңа сапалы формаларды да қалыптастыруымыз қажет.
Әрине, бұл жеке меншікке тікелей қатысты. Ол ХІХ ғасырдың формасын
қайталаудан бой тарта отырып, бүгінгі таңдағы өркениеттілік түрінде құрылуы
абзал. Келесі жағдай бұрынғы Одақта, соның ішінде республика экономикасының
өнеркәсіп құрылымында ірі кәсіпорындар үстемдік жасағандықтан, олардың
монопольдық жағдайын тежеп, ығыстырып отыру қажет. Сондай-ақ әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын шағын және орташа кәсіпорындарды құру
қажет.
Жалпы меншікті мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік кәсіпорындарды жеке
меншікке сатуды ғана көздемейді. Ол күрделі, көп жақты құбылыс. Осы мүлкін
жекешелендіру ерекшеліктері туралы және т.б. Заңдар негізінде жүзеге
асырылуда. Осыған байланысты 1991 жылы Қазақ ССР-інде 1991-1992 жылдары (1-
кезең) мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
бағдарламасының қабылданып, жүзеге асырылады. Бұл меншікті қайта құрудың
бірінші кезеңі болып саналады.
1992 жылғы 1 қазандағы жағдайы бойынша, республикада төрт жарым мыңнан
астам әр түрлі республикалық және коммуналдық меншіктердің объектілері
қайта құрылды. Олардың бағаланған құны – 21 млрд. сомнан астам өндірістегі
орта және ірі кәсіпорындарды акцияландыру процесі жеделдетілді. Аграрлық
сектор бойынша, 447 совхоз жекешелендірілді.[15]
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті мемлекет
иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші кезеңінің нақты нәтижесі қандай
деген мәселеге келетін болсақ, мына деректер оған жауап бере алады. Кіші
кәсіпорындар: 1992 жылы өндірілген өнімдердің 0,6 пайызын, бірлескен
кәсіпорындар – 1,1 пайызын, шаруа қожалықтары – 2,2 пайызын өндірді. Ал,
бұлар биржалық саудада өздерінің тиімділігін көрсете алмады. Олардың
саудадағы үлесі – 2,2 пайызға тең.[15]
1993 жылы 5 наурызда Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу
мен жекешелендіруді жүргізуді 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы туралы Президенттің Жарлығы шықты. Осыны орындау мақсатында
мемлекеттік Мүлік жөніндегі комитет бірқатар нормативтік құжаттар пакеті
мен оны жүзеге асырудың календарлық – жоспар графигін әзірлеп
қабылдады.[16]
Олардың ішіндегі аса маңыздылары Жекешелендірудің инвестициялық
купондары туралы ереже, Инвестициялық жекешелендіру қорларын ұйымдастыру
жөніндегі шаралар туралы және т.б. Сөйтіп жалпы саны алты құжат пакеттері
әзірленіп, бұлар негізінен шілде (1993 ж) айынан жүзеге асырыла бастады.
Соларға сәйкес әуелі кіші жекешелендіру жүргізіледі. Ол негізінен: бөлшек
сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету, жүк тасымалы
автокөліктерін, сондай-ақ жұмысшыларының саны 200-ден аспайтын кішігірім
өнеркәсіп орындарын қамтиды. Мұндай кәсіпорындар республикамызда шамамен 27
мыңға жуықтайды. Оларда 1 млн. астам адам еңбек етеді. Бұл кәсіпорындар
аукциондар мен коммерциялық байқаулар арқылы жекешелендірілетін болады.
Кіші жекешелендірудің айрықша ерекшелігі – Ұлттық бағдарламада
аукционда немесе коммерциялық байқауларда сатып алынған мемлекет мүлкіне
екі түрлі ақы төлеу мүмкіндігі берілген. Атап айтсақ, жалпы соманың 50
пайызын ақшалай, 50 пайызын тұрғын үй жекешелендіру купонымен төлеуге
болады. Бұл жердегі басты қиындық көп жерлерде тұрғын үйлерді жекешелендіру
аяқталмағандығында болып отыр.
Мемлекеттік меншік құқығы дегеніміз - мемлекеттің заң актілерімен
танылған және қорғалатын, өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иемдену,
пайдалану және оған билік ету құқығы. Мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан
Республикасында танылған меншіктердің екі формасының біреуі болып
табылады.
Мемлекеттік меншік мемлекеттің өз функцияларын орындауына
арналған, сондай-ақ, ол, экономиканың жеке секторы рынокты қандайда
бір тауарлармен толтыра алмаса қосымша пайдаланылады.
Мемлекеттің функциялары- оның топтық, әлеуметтік мәнімен және
әлеуметтік арналарымен де айқындалған белгілі бір мақсатқа жету
үшін өз алдында тұған міндеттерді іске асыру жөніндегі қызметтердің
негізгі, басты бағыты. Оларға:
1) Құқықтық тәртіпті орнатуды және қорғауды;
2) Азаматтардың меншік құқығын, өзге де құқықтар мен
бостандықтарын қорғауды;
3) Экономикалық, мәдени, әлеуметтік, экономикалық функцияларды
жүзеге асыруды;
4) Бейбітшілікті, бейбіт өмір сүруді қамтамасыз етуді;
5) Іскерлік серіктестік пен ынтымақтастықты қолдануды;
6) Мемлекеттік егемендікті сыртқы озбырлықпен қорғауды жатқызуға
болады.
Дамыған елдер экономикадағы мемлекеттік секторлардың өзіндік
салмағы әрқашан қомақты болған, әсіресе энергетика, көлік,
космонавтика, әлеуметтік сала және инфрақұрылым, жазалау аппаратын
ұстау және сол сияқты қаржыны көп керек ететін салаларда. Кез-
келген мемлекеттің қалыпты өмір сүруі үшін қандай да бір төтенше
жағдайларға, мысалы; әскери әрекеттерге, табиғи апаттарға,
техногендік сипаттағы апатқа, эпидемияға, тағы да басқа, арналған
материалдық резерв болуы керек. Сондықтан материалдық ресурстардың
мемлекеттің қолына шоғырлануына және тіптен мемлекеттік кәсіпкерлік-
қалыпты жағдай. Мәселе мемлекеттің өз мүліктік қызметін қалай
атқаратындықтарына, ол қоғамның экономикалық дамуының әмбебап
реттегіші болып табылатын рынокқа қатты теріс әсер етуі тиіс.
Меншіктің мемлекеттік секторларының үлесінің ауытқу шегін әр
мемлекетте оның заңмен белгіленген функциялары анықтайды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің мемлекеттік кәсіпорындар
арқылы жүзеге асырылатын функциялары заңмен бекімін тапқан.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы жарлықтардың
2 бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің
негізгі міндеті қоғам мен мемлекеттің мұқтаждығынан туындайтын
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу:
1. Мемлекеттің қорғаныс қабілеттігін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
2. Қоғамдық өндірістердің экономикалық жеке секторымен қамтылмаған
немесе нашар қамтылған өрістері мен салаларында күнделікті
қажетті тауарлар, жұмыс, қызмет көрсету, өндіру;
3. Мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекет функциясы
болып табылатын өрістерде қызметті жүзеге асыру.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық шаруашылық жүргізу
құқығындағы кәсіпорындар мен қазыналық кәсіпорындар үшін қызмет
аясын толықтай белгілеп берді. Шаруашылық жүргізу құқығындағы
мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мына өрістерінде құрылуы мүмкін:
• Қару-жарақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
Орындаған 4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
аға оқытушы
Норма бақылаушы __________________
Кафедра меңгерушісінің __________________
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент
АЛМАТЫ, 2009
Реферат
Диплом жұмысының мақсаты –меншік құқығына, оның ішінде меншік
түрлеріне анықтама беру, олардың түрлерін саралау, оларды қорғау
тәсілдерінің ережесін ашып көрсету
Диплом жұмысының міндеті –меншік құқығына қатысты жалпы ережелерді
қарастыру, бүгінгі қоладанылып жүрген заңдарымыз бойынша ерекшеліктерін
көрсету, сонымен қатар жаңа заман талабына сай меншіктің ерекшеліктерін
қарастыра отырып түйіндеу, анализ беру.
Диплом жұмысының өзектілігі - Меншік институты әлі де толығымен
қарастырылатын және болашақта да көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын
аударатын мәселе. Бұл ең алдымен басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер
меншікке қатысты жүзеге асуымен байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен
мемлекет қатыстары маңызды, өйткені олар мемлекеттің экономикалық
функцияларын жүзеге асыруға бастапқы бағыттарын құрайды, мемлекет пен
қоғамның дамуын белгілейді.
Диплом жұмысында көрнекті отандық ғалымдар М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин,
Ғ.И.Төлеуғалиев, А.Г.Диденко, О.Қ.Ихсанов, Ә.Е.Бектұрғанов, Н.Б.Мұхитдинов
және тағы басқа ғалымдар еңбектері мен шет ел әдебиеттері және қажетті
нормативтік актілер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы Меншік құқығының адамзат қоғамында пайда
болуынан бастап, Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығының ұғымы және негізгі
түрлері, Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығына ие болу
объектілері мен негіздері. Шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік
қоғамның меншік құқығын қарастыра келіп, негізгі бөлімде Қазақстан
Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы және Меншік
формалары және оларды өзгерту әдістері мен Қазақстан Республикасында
жекешелендіру процесіне сараптау және оның нәтижелері соңғы статистикалық
деректер бойынша мәліметтер келтіріліп, көрсетіледі.
Жиі кездесетін түйінді сөздер: меншік, иелену, пайдалану, билік
ету, мемлекеттік меншік, жекешелендіру, национализация,
денационализация, реприватизация.
Глоссарий
Меншік құқығы - субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және
қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және
оған билік ету құқығы.
Иелену құқығы дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды
заң жүзінде қамтамасыз ету, яғни тұлғаның өз қалауынша мүлікке ықпал
жүргізудің мүмкіншілігі.
Пайдалану құқығы - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда түсірудің заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндігі. Пайда
табыс, өнім, төл өндіру түрінде жене басқа формада болуы мүмкін
Билік ету құқығы - мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің заңмен
қамтамасыз етілуі
Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесі
Жеке меншiк – жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншiгi.
Ортақ меншік – екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік
Ұлттандыру (национализация) – бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мемлекет меншігіне
көшірілуі
Жекешелендіру (лат, privates - жеке) – бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру.
Стратегиялық объектілер – Қазақстан қоғамының орнықты дамуы үшін
әлеуметтік-экономикалық маңызы бар, оны иелену,пайдалану және билік ету
Қазақстан Республикасының Ұлттық жай-күйіне әсер ететін мүлік
Шаруашылық жүргізу құқығы-
Оралымды басқару құқығы-
Реквизиция –
Тәркілеу -
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І Қазақстан республикасы заңдары бойынша меншік құқық ұғымы
1.1Меншік құқығының мазмұны, ұғымы 6
1.2Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары 12
ІІ Меншіктің мәні, түрлері және жекешелендіру негіздері
2.1Меншікті мемлекет иелігінен алу 15
2.2Жекешелендірудің мәні, түрлері және Қазақстандағы жекешелендіру
үлгісі 23
2.3Халықаралық дәрежедегі жекешелендіру негіздері 27
ІІІҚазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
3.1Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 33
3.2Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі 40
3.3Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және
мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің
кезендері 45
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 56
КІРІСПЕ
Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың әлеуметтік бағдарланған
нарықтық экономика құру жөніндегі стратегиясында жекешелендіруді жедел
жүргізу басты орын алған болатын. Бұл шараның түпкі мақсаты әрбір адам
меншік иесі болатын немесе меншік иесі болуға мүмкіндігі бар мемлекет
мемлекет құруды көздеген. Шынайы демократиялық қоғам құру үшін міндеттілік
болып табылатын ойлау тәуелсіздігіне табыс тәуелсіздігі ғана жеткізе алады.
Олай болса өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар дейтін атам қазақтың
сөзінде үлкен астар бар болса керек.[1]
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке
меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың
алдыңғы позицияларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізілуі
нарықтық қатынастың пәрменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру –
меншіктің барлық түріне мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі
мен құқығына қалыпты жағдай жасайды. Адамдарға меншікті қайтарумен
байланысты өндірушілерден бәсекелесуге жарамды – жарамды өнім түрлерін
өндіруге деген ынтасының арта түсетініне сенім білдіруге болады.
Жекешелендіру мақсатында мемлекет қандай мемлекеттік мүлікті жеке
тұлғаларға сатуға болатындығын анықтайды. Мемлекеттік мүлікті сатуды
уәкілетті мемлекет органдары жүзеге асырады. Әдетте бұл Қаржы
Министрлігінің департаментінің бірі. Сатып алушы – жекешелендіру процесінде
мүлікті иемденетін жеке тұлға, мемлекеттік емес заңды тұлға немесе
шетеллдік заңды тұлға. Жекешелендіруден түскен ақша мемлекеттік бюджетке
түседі.
Жекешелендіру кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан бейбіт
революция деп те бейнелеп айтады. Шынында да бұл процеске даму дәрежесі әр
түрлі деңгейдегі 50-ден астам мемлекет қатысады. Бұл елдердегі мемлекеттік
кәсіпорындар жекешелендіріп, ауыл шаруашылығы ұйымдары мен өндіріс орындары
тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалға берілуде. Бұл процестің ауқымы мен
қарқыны, әсіресе 1991 жылдан бастап күшейді және қазір ол, нарыққа көшкен
дамудың әр қилы деңгейдегі мемлекеттерде жүріп жатыр. Жекешелендіру ТМД
елдерінде әр түрлі деңгейінде жүргізіліп келеді, бұл бағытта шет елдік
тәжірибелер де ескерілуде, қателіктерге де жол берілуде, бірақ уақыт басқа
таңдаудың жоқтығын көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындар
пайданы қорландырумен үнемді, тиімді жұмыс істей алмай, ұлттық байлықты
ысырап етіп келеді деген көзқарас қалыптасты.
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға социалистік меншік
сіңіріліп, жеке меншік қанаушы қоғамға тән деп ұғындырылып келді. Ол
системадан қоғамдық меншік пен жеке меншік ұғымы сыйыспайтын еді.
Өндірісті, шаруашылықты мемлекет меншігіне бағындырудың басымдылығына орай
жеке меншіктің даму болашағы жоқ деген ой қалыптастырылды. Адамның жеке
меншікке деген табиғи ұмтылысын басуға мемлекет машинасының барлық қуаты
жұмсалды. Әйткенмен қоғамдық ойдың дамуы ел өміріне елеулі өзгерістер
әкелді. Әкімшілік жүйе көрер көзге меншік иесі бола отырып, қоғамдық
меншіктің қожасы болғаны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік
қатынастарын қиратып, әкімшілдік – әкімшілдік жүйенің күйреуін тездетті.
Мемлекеттік меншік құқығының басқару мазмұнын, нысандарын, түрлерін,
оны жекешелендіруден туындайтын міндеттемелік құқық негіздерін
қарастырамыз. Осыған орай, біздің Республикамызда қалыптасқан нарықтық
қоғамға сәйкес, осы мемлекеттік меншікті басқару нысандарының, оның
құқықтық жағдайының қаншалықты маңызды екендігіне көз жеткізуімізге болады.
Ендігі жерде біз осы еліміздегі қалыптасқан мемлекеттік меншікті
басқару нысандарын бұрынғы Кеңес өкіметі кезіндегі мемлекеттік меншікті
басқару нысанымен салыстыратын болсақ: ол кездегі мемлекеттік меншікті
басқару нысаны қазіргі кездегіге қарағанда, әлдеқайда шектеулі түрде
болғаны мәлім.
Ал, біздің Республикамыздағы қалыптасқан мемлекеттік меншікті басқару
институты, қазіргі кездегі нарықтық қоғамға сәйкес, ілгері қарай өрбуде.
Бұның өзі еліміздің экономикасының әрі қарай дамуына бірден-бір ықпалы
тигендігіне кәміл сенуімізге мүмкіншілік береді. Осы жоғарыда
көрсетілгендей мемлекеттік меншікті басқару нысандарының дамуына сәйкес,
Қазақстан Республикасында жекешелендіру негізде өтуде. Меншікті басқару
қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келеді. Сондықтан да меншік
құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын
экономикалық категория деп түсіну керек. Меншік дегеніміздің өзі
материалдық игіліктерді – табиғаттың өнімдері мен еңбекті – меншіктену әрі
иеленуді білдіреді. Азаматтық құқық ғылымында меншік қатынастары үлкен
маңызға ие. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша меншікке
кепілдік беріледі. [2] Қазақстан Республикасының азаматтарының заңдарында
да меншікке қол сұғылмайтындығы жөнінде қағида ретінде реттеледі. Кез-
келген дамыған мемлекеттердің экономикасы меншік қатынастарының негізінде
жүзеге асады.
Меншік дегеніміз – азаматтық құқық субъектісінің қандай да бір
заттармен қатынасы болып табылады. Себебі меншік субъектілердің
қажеттілігін қанағаттандыратын басты экономикалық категория болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады. Меншік негізінен міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен
қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субьектілері мен
обьектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді. [3]Бұл меншік
мәселесі өте күрделі және көп мәселелердің бірі - өтпелі дәуірдегі меншік
құрлымы мен шаруашылық жүйесінің тәуелді қатынастарын және жаппай
жекешелендіру және оның әлеуметтік - экономикалық нәтижелерін реттеу -
басқару шараларына тікелей қатысы бар ғалымдар Сүлейменов М.К.,Басин
Ю.Г.,Ашимбаев Т.А, Нысанбаев Б.Н, Нәрібаев К.Н, Арынов Е, Әубәкіров Ж.А,
Жатқанбаев Е.Б, Қалиев Г.А, т.б жұмыстарын атауға болады.
Республикалық бюджет қаражаты, алтын валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік обьектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды және мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік
заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен
бекітіліп берілуі мүмкін. Ендігі жерде біз осы мемлекеттік меншікті
басқару, жекешелендіру нысандарының құқықтық жағдайының реттелуін әрі
қарай дамытуда, оның қорғалуын қамтамасыз етуге ат салысуымыз керек деп
ойлаймын.
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША
МЕНШІК ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ
1.1 Меншік құқығының мазмұны, ұғымы
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралу керек. Бірақ, мүліктік игіліктерге және адамдардың көз-
қарастары әр түрлі. Ұдай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, олар
жоғары айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулер меншігіне айналып
отырады.
Кез-келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары.[4] Сондықтан, “Меншік” заттар себебінен адамдар арасындағы
қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір тұлғаға (олардың
ұжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне жатады, демек басқа
барлық тұлғалардың бұл игіліктерден шектелуіне әкеледі.
Сонымен, меншік қатынастары былай көрсетіледі:
1. өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынас
ретінде;
2. экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде.[4]
С.Н.Братусь және басқа ғалымдар азаматтық құқық пәнін зерттеп, мынадай
қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра сол
арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің негізі
болып табылады. Меншікті олар екі жайда қарастырады. Статистикалық иемдену
жағдайында болуы, өндіріс қаражаты және оның өнімі белгілі бір тұлғанікі,
динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы және ауспалы жағдайында болуы.
Меншік қатынастары – мүліктік қатынас болғандықтан онда статистикалық және
динамикалық жағдайда тұруы ақырғысына тән.[5] Шындығында, бұнымен
келіспеуге болмайды, себебі, меншік иесі мүліктік игілікті өндірумен қатар,
оны пайдаланып және арғы тағдырын белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде айтылған
еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін атқаруы тиіс
еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған. [3]
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне әрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтың негізгі
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер және арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе және білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап қойғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иеленуші мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мәселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық
заңды меншік иесі бола алады.
Меншік құқығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай, мүліктен
оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табуды заң
жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл және өзге
нысандарда болуы мүмкін. [3]
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкіліттілігі
– бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз
етілуін (ҚР АК 188-б, 2-т.) осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен
белгілеу. [3]
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілне қою және т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды. Кедергі жол болған жоюы
немесе оны лақтыруы, не болмаса мүліктің касиеттері өндіріс немесе
тұтынудың бір ғана актісінің жарамдылығы көзделсе меншікке қатысты
әрекеттерін заңды саралау анағұрлым қиындау.
Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын “қуатты”
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей-кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде жиылады (иеленеді). [6]
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездеседі, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақыдаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көз-қарас негіссіз, өйткені басқару – меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі және
пайдалануымен қатар, оның келісуіменмүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатын өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев С.М., Е.А. Сухановтар белгілі “үштікті” атаумен шектемей, меншікті
“өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тәуелсіз” жүзеге асыруды нұсқайды. [7]
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы- меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік және оған қатысты өз еркінше өз
мүддесі үшін,заң мен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа тұлғалардың
құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез-келген әрекет
жасауға, сондай-ақ шаруашылық билеу саласына үшінші тұлғалардың араласуын
(вмешательство) жоюға мүмкіндік.
Сонымен , меншік құқығы дегеніміз - тұлғалардың затқа құқықтық тұрғыдан
ықпал етуі болып табылады. Сол себепті Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінде меншік құқығына мынадай анықтама берілген: [3]
Меншік құқығы дегеніміз – тұлғалардың заң құжаттары арқылы танылған
өздеріне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және билік ету мүмкіндігі болып
табылады.
Демек, меншік құқығы 3 құқықтың жиынтығынан тұрады:
1. Иелену
2. Пайдалану
3. Билік ету құқықтары
Бұл құқықтарды меншік құқығының Үштігі деп атайды.
Иелену құқығы дегеніміз – тұлғаның өзіне тиесілі заттарға иелік етуін
айтамыз. Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан
толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде
үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт
жасайды. Заң иеленуді адал ниетті және арам ниетті, заңды және заңсыз
иелену деп бөледі. Егер мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды
иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы
тиіс. Затты мүлікті (заңсыз) иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан
жасырын жасалса, немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иелнеіп, оны
қайтару жөніндегі талапты құлағына ілмесе , бұл да құқық бұзу деп
есптеледі.
Сондай – ақ иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге
тиісті болса, онда ол арам ниеттті иеленуші болып табылады. Қарсы жақ
өзінің талабын дәлелдемейінше, зат иеленуші адал алушы қатарына жатады.
(Азаматтық Кодекстің 261 – бабы). Ал, керісінше, егер де мүлік оны иеліктен
айыруға құқығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы мұны білмесе және
білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік есі немесе меншік иесі
мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұның екуінен де ұрланған, не
олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған
ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруға құқылы.
Азаматтық Кодекстің 188 – бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3 – тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар Иелену мерзіміне жол беріледі.
Иеленудің мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз билігінде
нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары болады,
яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқалардан қорғауға
құқылы, ал екінші жағынан, осы баптың нормалары негізінде өзінің
иелігіндегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің мерзіміне
мынадай белгілер тән:
А) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік етеді;
Ә) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік
етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас
бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену түрі затты иелену
құқығын өзгеге баргенімен, меншік иесі болып қала береді ( мысалы,
кепілдік шарты бойынща).
Иелік ету дегеніміз – затты үшінші тұлғалардың қол сұғуынан қорғау,
затқа келтірілген шығынды өтеуге, талап етуге және өзге де затқа иелік ету,
қорғауға байланысты құқықтары.
Пайдалану құқығы дегеніміз - тұлғаның заттық пайдалы қасиеттерін алу
немесе затты пайдалана отырып кіріс келтіру және пайда табу мүмкіндігі.
Пайдаланудың өкілеттік құықтары дегеніміз – мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай – ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өнім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында
болуы мүмкін (Азаматтық Кодекстің 188 – бабы 2 - тармағы). [3]
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы – затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі.
Пайдалану – осы құқықты жүзеге асыру болып табылады, яғни затты нақты
пайдаланып немесе оны қашан кіріс алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6 – бабын бұрмаламауы тиіс, яғни
меншікті пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық
маңызы бар объектіні пайдаланғанда, меншік иесі тек өзінің ғана емес,
қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне құқылы (мысалы,
жалға, арендаға беру т.б.). Пайдалануға өкілеттік алған тұлға оны өзі үшін
пайдалана бастайды ( мысалы, затты пайдалану, өнім алу). Мұндай жағдайда
меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен түсіреді,
айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе белгілі бір
пайызды еншілейді.[8]
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын үйді не оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс
пайдалану жағдайы заң арқылы жүзеге асады ( Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 4 - бабы).[9]
Билік ету құқығы дегеніміз – тұлғаның өзіне тиесілі мүліктің заңды
тағдырын шешуі. ( Азаматтық Кодекстің 188 – бабы 2 - тармағы).[3]
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге
беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік
құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы мәмілелер
жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде
өтеді ( мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары беріледі).
Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің
мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады. Нарықта
өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру
үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құқығы сатушыдан сатып
алушыға ауысады.
Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын
өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты
меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға міндетті
деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді – оны бір өзі
шешеді. Дей тұрғанмен, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс емес.
Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам мүдделі
болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық негіздерге орай
меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады.
Мысалы, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен билік ету құқығын асыру
үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім – шарт негізінде негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне
беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін
пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), меншігіндегі
мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі жөндеу
жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер мүлік заңды
түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған
шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтуге тиіс.
Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап, баққанға кеткен шығынды айтуға
болады.
Шартта басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа біреуге уақытша
пайдалануға барген кезде оны күтіп – сақтау пайдаланушыға жүктеледі.
Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұсауға жұмсалған
шығындары өтелмейді (Азаматтық Кодекстің 189 – бабы ).[3]
Ауыртпалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүліну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе
кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта ол өзгеше
белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір мезгілде соған
көшеді. Мүліктің бүлінуі не жойылуна байланысты қауіп басқа мезгілде заң
немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойнына жүктеледі.
Мысалы, шарт жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын – ала
ескереді (сатып алу - сату), яғни зат берілмей тұрып, сатып алушыға меншік
құқығы ауыспай тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Осы үш құқықтың ішіндегі ең негізгісі – билік ету құқығы болып
табылады. Меншік иесі иелену және пайдалану құқығын өзге тұлғаға бере алады
(аренда) меншік құқығын сақтап қалады.
Ал егер меншік иесі билік ету құқығын үшінші тұлғаға беретін, меншік
құқығынан айырылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті абсолютті құқықты иеленеді, бірақ өз
мүлкін пайдалану барысында үшінші тұлғаларға, экологияға және қоршаған
ортаға зиян келтірмеуі тиіс.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүліктің күтіп ұстау ауыртпалығын көтеруі
тиіс. Меншік иесі шартта өзгеше көзделмесе мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығын
үшінші тұлғаларға ауыстыра алмайды. Қандай да бір заттар үшінші тұлғалардың
құқықтары меншік құқығымен бірге жүреді. Меншік құқығы ауысқан жағдайда
үшінші тұлғалардың құқықтары да затпен бірге жаңа меншік иесіне ауысады.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржы алуға құқылы,
сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету
өкілеттігі қалпына келтіріледі.
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің
түрлері мен нысандары
Енді біздің Республиқалық заңдарда меншік құқығының қандай нысаны және
түрлері қамтып көрсетілгенін талдау қажет. ҚР Конституциясының 6 бабында:
”Қазақстан Республикасында меншік қорғалады” делінген.[2] Азаматтық
кодексте де екі меншік нысаны қаралады: жеке меншік осы кодекстің 191-ші
бабында, ал мемлекеттік меншік 192-ші бабында бекітілген.[3]
Меншіктің екі нысанға бөлінуі Конституцияда меншік құқығының субъектісі
ретінде олардың мемлекетте қатынастық қасиеттері бойынша болады. Бұл орайда
жеке меншік мемлекеттік емес деп түсінеміз. Егер меншік құқұығының
субъектісі болып мемлекет тұрса (мемлекеттік органдар арқылы), онда сөз
мемлекеттік жауапкершілік туралы айтылып отыр.
Субъект болып мемлекеттік емес тұлғалар немесе азаматтар болған жерде,
жеке меншіктің барлығын айтамыз.
Сонымен, меншік біреу, ол алған субъект болып: мемлекет, әкімшілік-
аймақтық бірлік, заңды тұлғалар, азаматтар бола алады.
Азаматтық кодекс жеке меншікті оның мәндік қасиеттерін ашпай,
мемлекеттік емес ретінде шығарған тәсәләмен анықталады. Демек, мемлекеттік
емес объектілердің меншігінің құқықтық режимі негізінде ұқсас.
Меншік нысанынан оның түрі туындайды. Заңдар меншікті түрге бөлуге жол
береді. Мемлекеттік меншік Азаматтық кодексіне сай екі түрге бөлінеді:
Республикалық және коммуналдық. Бұл жағдай ҚР азаматтық кодексінің 191-
бабында бекітілген. [3]
Республикалық меншік өз кезеңінде республикалық қазынадан және
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Ал коммуналдық меншік жергілікті қазынамен коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты
және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген өзге де коммуналдық мүлік,
жергілікті бюджетті құрайды.
Мемелекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаға шаруашылық
жүргізу немесе оралымды басқару құқұғымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Жеке меншікке келетін болсақ, ол ҚР-ң Азаматтық кодексінің 191-бабына
сай, меншік азаматтардың жеке мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Сонымен, ұжымдық меншік және
азаматтардың меншігін заңды “жеке меншік” деген ортақ терминмен
біріктірілген.[3]
Бізге белгілі, одақ кезінде жеке меншік деп – жалдамалы еңбекті,
қанаушы еңбекті ұғатынбыз. Кейіннен “Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы” заңды жеке (частная) деп азаматтардың пайда табуға бағытталған
меншігін айтады. Казіргі ұғым бойынша мемлекеттік емес меншік, жеке
меншікке жатады. Көпшілік (публичная) және жеке мемлекеттік меншік болу
керек. Мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздерінің барлық
мүліктерінің меншік иесі болып табылады. Мысалы, азаматтық құқығының
акциясының көбі мемлекеттігі болғанымен, мемлекеттік меншік емес, меншік
нысаны әрқашан жеке болып қала береді. Сонымен қатар, жеке меншікті, жеке
өзінің (тұтынушылардың) жеке азаматтардың жеке меншігін ішкі дифференциялау
қарастырылған.[10]
Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде кондоминимум меншігі көрінеді.
Кондоминимум ұжымдық меншік түрінде шықса да, “Тұрғын үй қатынастары
туралы” заңның 31-бабы, 1-тармағына сай болғанмен де қазіргі азаматтық
кодексіне ұжымдық меншік ұғымы жоқ екендігін ескеру қажет. Азаматтық
заңдарға ортақ (общая) меншік қарастырылған, ол екі түрге бөлінеді: үлестік
және біріккен (совместная) меншік.[9]
Қозғалмайтын мүлікке меншік кондоминимум нысанында пайда бола алады,
онда қозғалмайтын мүліктің жеке бөліктері азаматтардың немесе заңды
тұлғалардың индивидуалды (бөлек) меншігінде, ал қозғалмайтын бөліктің бөлек
(раздельный) меншік емес бөліктері ортақ үлестік мүліктің меншігінде
қозғалмайтын мүліктің бөлігінің меншік иелеріне тиісті. Егер заң
актілерімен немесе шартпен басқадай көзделмесе, әрбір меншік иесінің ортақ
мүліктегі үлесінің көлемі және оның ұстаудағы шығындарының қатысу дәрежесін
жеке меншіктің қозғалмайтын мүлік бөлігінің мөлшеріне байланысты.
Азаматтық кодексінің 209-бабына сай, екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқысымен тиесілі. Мысалы, заңды
тұлғаның меншігіндегі мүлік белгілі мөлшерде жарғылы капиталына қосылған
үлесі бойынша олардың құрылтайшыларына тиесілі бола алады.[3]
“Үлестік меншік” ұғымы осыдан туындайды. Ол заңды тұлғалармен тікелей
байланыста (бұл бірақ заңды тұлғалардың түрі мен нысанына байланысты ).
Ортақ бірлескен меншік азаматтық кодексіне екі түрде бекітілген ерлі
зайыптылар және шаруа (фермер) қожалықтары. Олар заңды тұлға болып
табылмағандықтан, бұдан әрі әңгіме негізінен ортақ үлестік меншік туралы
жүреді. Сонымен заңды тұлғалардың меншік құқықтарының түрлері мен
нысандарын сипаттағанда, мүліктік құқықтың режимінің еркшеліктері мен
мазмұны мүліктің қай нысаны мен түрлеріне байланысты екенін ескерту қажет.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау, олардың мемлекетке
меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне ойластырылған.
Осыған орай, жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады.
Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса(тікелей немесе тиісті
мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік деп
есептелінеді.
Сонымен меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер,
заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады. Азаматтық кодексіне сәйкес,
мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді. ҚР
азаматтық кодексінің 191- бабына сәйкес жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
ретінде көрінеді.[3]
Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі “жеке меншік” деген
терминнің аясына беріледі. Оларды біріктіру мемлекетпен бөліп қарау арқылы
бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты, мәселен, толық
саясатын жүргізуге немесе мемлекет әкімшілік аппараттың жөнсіз араласуынан
қорғайды.[11]
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара (өзіндік) меншік ұғымына
сай келеді. Ол азаматтардың меншігіне деген жеке дара өзіндік (тұтынушылық)
және жеке меншік ішкі дифференцияциясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік ету, пайдалану
және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 40-
бабында меншік иесінің үй-жайды ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны
нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта
жоспарлауына және қайта жабдықтауына тиім салынады.[9]
Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминимум меншігі де жатады.
Кондоминимум ұжымдық меншік түрінде көріне тұрса да, (“Тұрғын үй
қатынастары туралы” зыңының 31-бабының 1-тармағы) біздің Азаматтық
кодексімізде ұжымдық меншік ұғымы жоқ екендігін ескере кеткен жөн. Үй-жай
меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы бойынша
тиесілі үй-жайды өз қалау бойынша иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.[12]
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (баспалдақ, лифілер,
төбелер, шатырлар, подвалдар, пәтерден тыс не үйіне ортақ инжинерлік
жүйелер мен жабдықтар, жер учаскесі, оның ішінде көріктендіру элементтері
мен ортақ пайдаланылатын басқа да мүліктер) үй-жай меншігі иелеріне ортақ
меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі
оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің мөлшері,
егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек (өзіндік)
меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың пайдалы
алңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай үлесті
заттай бөліп беруге болмайды.
Кондоминимунның әр алуан түрінің құқының тәртібінің ерекшеліктері заң
құжаттарымен айқындалады, ол “Тұрғын үй қатынастары туралы” заңда тұрғын
үй кондоминимумы жайында айтылған. [9]
Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамдардың
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.[3]
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық
тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсібір түріне жататындығына
байланысты келеді.
ІІ МЕНШІКТІҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Меншікті мемлекет иелігінен алу
Қазақстан Республикасында мемлекеттің алуан түрлері мен формаларын
қалыптастыру мемлекеттенген меншікті қайта құру жолымен немесе мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру жолымен жүзеге асырылады.[13]
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық басқару
міндетін және тиісті өкілеттіліктерін тікелей шаруашылықты жүргізуге
субъектілерге беру арқылы қайта құру. Ал жекешелендіру мемлекеттік меншік
объектілерін азаматтардың және басқа да заңды тұлғалардың жеке меншігіне
беру (сату) дегенді білдіреді. Әрине, мұнда мемлекеттің иелігінен (сату)
алу мен жекешелендірудің ара-жігін ажырата білген жөн. Айталық, мемлекет
иелігінен алу кезінде мемлекеттік мүліктің толық немесе ішінара меншік иесі
ретінде қала отырып, шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылықты
басқару құқығын ғана береді. Ал, жекешелендіруге келетін болсақ, мұнда
меншік объектісі мемлекеттен біржола бөлінеді. Яғни меншік басқару құқығына
да иелік өзгереді.[14] Бұл субъектілер енді мемлекеттік тұтқаның иелері
емес.
Меншік мемлекет иелігінен алу – күрделі, қарама-қайшы және әлеуметтік
дау-жанжалды тудыратын процесс. Ол біздің бұрынғы Одаққа кірген
республикалар, соның ішінде Қазақстан Республикасы үшін жаңа процесс, бірақ
ХХ ғасырдағы дүниежүзілік тәжірибесімен салыстырғанда, бұл бәлендей жаңа
құбылыс емес, соғыс жылдарында және соғыстан кейінгі шаруашылық орнына
келтіру кезеңдерінде көп тараған мемлекеттік меншіктің тиімділігі жоғары
еместігін түсінген елдерде меншікті мемлекет иелігінен алу басталды. Бұл
бағытта Ұлыбритания айтарлықтай табысқа жетті. Осындай процесс аз да болса,
70-80 жылдары басқа да елдерде жүргізілді.
Әлбетте, бұл елдер үшін аталған процесс дәстүрлі және тарихи тәжірибені
неғұрлым қолдана отырып, жүзеге асырылған жеке меншікке қайта оралу болады.
Ал бізге тән ерекшелік – бұл процесс жеке меншіктің тарихи тәжірибесі
толығымен жоғалтылған, халқының басым көпшілігі кәсіпкерлік әрекетпен
айналысуға қаржылары жетіспеушіліктен ғана емес, сонымен бірге, қабілеттері
де шамалы, мемлекеттік меншік – 100 пайызға тең жағдайында жүзеге
асырылуда. Сол себепті де меншікті мемлекет иелігінен алудың (әсіресе,
жекешелендіру) ауыртпашылығы аз болмайды.
Тағы бір айта кететін жайт. Біздер көп ахуалды экономика мен меншіктің
әр түрлі формаларын қайта қалпына келтіріп қана қоймай, ПР-нің жаңа
дәуіріне енуге жол алатын жаңа сапалы формаларды да қалыптастыруымыз қажет.
Әрине, бұл жеке меншікке тікелей қатысты. Ол ХІХ ғасырдың формасын
қайталаудан бой тарта отырып, бүгінгі таңдағы өркениеттілік түрінде құрылуы
абзал. Келесі жағдай бұрынғы Одақта, соның ішінде республика экономикасының
өнеркәсіп құрылымында ірі кәсіпорындар үстемдік жасағандықтан, олардың
монопольдық жағдайын тежеп, ығыстырып отыру қажет. Сондай-ақ әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын шағын және орташа кәсіпорындарды құру
қажет.
Жалпы меншікті мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік кәсіпорындарды жеке
меншікке сатуды ғана көздемейді. Ол күрделі, көп жақты құбылыс. Осы мүлкін
жекешелендіру ерекшеліктері туралы және т.б. Заңдар негізінде жүзеге
асырылуда. Осыған байланысты 1991 жылы Қазақ ССР-інде 1991-1992 жылдары (1-
кезең) мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
бағдарламасының қабылданып, жүзеге асырылады. Бұл меншікті қайта құрудың
бірінші кезеңі болып саналады.
1992 жылғы 1 қазандағы жағдайы бойынша, республикада төрт жарым мыңнан
астам әр түрлі республикалық және коммуналдық меншіктердің объектілері
қайта құрылды. Олардың бағаланған құны – 21 млрд. сомнан астам өндірістегі
орта және ірі кәсіпорындарды акцияландыру процесі жеделдетілді. Аграрлық
сектор бойынша, 447 совхоз жекешелендірілді.[15]
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті мемлекет
иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші кезеңінің нақты нәтижесі қандай
деген мәселеге келетін болсақ, мына деректер оған жауап бере алады. Кіші
кәсіпорындар: 1992 жылы өндірілген өнімдердің 0,6 пайызын, бірлескен
кәсіпорындар – 1,1 пайызын, шаруа қожалықтары – 2,2 пайызын өндірді. Ал,
бұлар биржалық саудада өздерінің тиімділігін көрсете алмады. Олардың
саудадағы үлесі – 2,2 пайызға тең.[15]
1993 жылы 5 наурызда Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу
мен жекешелендіруді жүргізуді 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы туралы Президенттің Жарлығы шықты. Осыны орындау мақсатында
мемлекеттік Мүлік жөніндегі комитет бірқатар нормативтік құжаттар пакеті
мен оны жүзеге асырудың календарлық – жоспар графигін әзірлеп
қабылдады.[16]
Олардың ішіндегі аса маңыздылары Жекешелендірудің инвестициялық
купондары туралы ереже, Инвестициялық жекешелендіру қорларын ұйымдастыру
жөніндегі шаралар туралы және т.б. Сөйтіп жалпы саны алты құжат пакеттері
әзірленіп, бұлар негізінен шілде (1993 ж) айынан жүзеге асырыла бастады.
Соларға сәйкес әуелі кіші жекешелендіру жүргізіледі. Ол негізінен: бөлшек
сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету, жүк тасымалы
автокөліктерін, сондай-ақ жұмысшыларының саны 200-ден аспайтын кішігірім
өнеркәсіп орындарын қамтиды. Мұндай кәсіпорындар республикамызда шамамен 27
мыңға жуықтайды. Оларда 1 млн. астам адам еңбек етеді. Бұл кәсіпорындар
аукциондар мен коммерциялық байқаулар арқылы жекешелендірілетін болады.
Кіші жекешелендірудің айрықша ерекшелігі – Ұлттық бағдарламада
аукционда немесе коммерциялық байқауларда сатып алынған мемлекет мүлкіне
екі түрлі ақы төлеу мүмкіндігі берілген. Атап айтсақ, жалпы соманың 50
пайызын ақшалай, 50 пайызын тұрғын үй жекешелендіру купонымен төлеуге
болады. Бұл жердегі басты қиындық көп жерлерде тұрғын үйлерді жекешелендіру
аяқталмағандығында болып отыр.
Мемлекеттік меншік құқығы дегеніміз - мемлекеттің заң актілерімен
танылған және қорғалатын, өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иемдену,
пайдалану және оған билік ету құқығы. Мемлекеттік меншік құқығы Қазақстан
Республикасында танылған меншіктердің екі формасының біреуі болып
табылады.
Мемлекеттік меншік мемлекеттің өз функцияларын орындауына
арналған, сондай-ақ, ол, экономиканың жеке секторы рынокты қандайда
бір тауарлармен толтыра алмаса қосымша пайдаланылады.
Мемлекеттің функциялары- оның топтық, әлеуметтік мәнімен және
әлеуметтік арналарымен де айқындалған белгілі бір мақсатқа жету
үшін өз алдында тұған міндеттерді іске асыру жөніндегі қызметтердің
негізгі, басты бағыты. Оларға:
1) Құқықтық тәртіпті орнатуды және қорғауды;
2) Азаматтардың меншік құқығын, өзге де құқықтар мен
бостандықтарын қорғауды;
3) Экономикалық, мәдени, әлеуметтік, экономикалық функцияларды
жүзеге асыруды;
4) Бейбітшілікті, бейбіт өмір сүруді қамтамасыз етуді;
5) Іскерлік серіктестік пен ынтымақтастықты қолдануды;
6) Мемлекеттік егемендікті сыртқы озбырлықпен қорғауды жатқызуға
болады.
Дамыған елдер экономикадағы мемлекеттік секторлардың өзіндік
салмағы әрқашан қомақты болған, әсіресе энергетика, көлік,
космонавтика, әлеуметтік сала және инфрақұрылым, жазалау аппаратын
ұстау және сол сияқты қаржыны көп керек ететін салаларда. Кез-
келген мемлекеттің қалыпты өмір сүруі үшін қандай да бір төтенше
жағдайларға, мысалы; әскери әрекеттерге, табиғи апаттарға,
техногендік сипаттағы апатқа, эпидемияға, тағы да басқа, арналған
материалдық резерв болуы керек. Сондықтан материалдық ресурстардың
мемлекеттің қолына шоғырлануына және тіптен мемлекеттік кәсіпкерлік-
қалыпты жағдай. Мәселе мемлекеттің өз мүліктік қызметін қалай
атқаратындықтарына, ол қоғамның экономикалық дамуының әмбебап
реттегіші болып табылатын рынокқа қатты теріс әсер етуі тиіс.
Меншіктің мемлекеттік секторларының үлесінің ауытқу шегін әр
мемлекетте оның заңмен белгіленген функциялары анықтайды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің мемлекеттік кәсіпорындар
арқылы жүзеге асырылатын функциялары заңмен бекімін тапқан.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы жарлықтардың
2 бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің
негізгі міндеті қоғам мен мемлекеттің мұқтаждығынан туындайтын
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу:
1. Мемлекеттің қорғаныс қабілеттігін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
2. Қоғамдық өндірістердің экономикалық жеке секторымен қамтылмаған
немесе нашар қамтылған өрістері мен салаларында күнделікті
қажетті тауарлар, жұмыс, қызмет көрсету, өндіру;
3. Мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекет функциясы
болып табылатын өрістерде қызметті жүзеге асыру.
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық шаруашылық жүргізу
құқығындағы кәсіпорындар мен қазыналық кәсіпорындар үшін қызмет
аясын толықтай белгілеп берді. Шаруашылық жүргізу құқығындағы
мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мына өрістерінде құрылуы мүмкін:
• Қару-жарақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz