Қазақстанның ДСҰ-ға ( Дүниежүзілік Сауда Ұйымы ) енуінің проблемалары мен перспкетивалары
Жоспар
Глоссарий
Кіріспе
I.тарау. ГААТ/ДСҰ.ның құрылуының теориялық алғышарттары және оның ұстанымдары.
1.1. ГААТ.тың құрылу тарихы мен оның негізгі принциптері.
1.2. ГААТ.тың іс.әрекетінің және ДСҰ.ны құрудың нәтижелері.
II.тарау. Қазақстан Республикасының ДСҰ.ға ену процесі.
2.1 ДСҰ.ға енудің мақсаты мен барысы.
2.2. ДСҰ.ға енуден кейінгі ел экономикасына тигізетін зардаптарын бағалау.
2.3. Қазақстанның ДСҰ.ға қатысуынан түсетін артықшылықтары.
III.тарау. Қазақстанның ДСҰ.ға енуінің проблемалары мен перспкетивалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ.ға енуінің проблемалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ.ға ену перспкетивалары.
3.3. Келіссөздердің басты кезеңдері және ену процесінің ағымдағы күйі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер мен мақалалар
Қосымша мәліметтер
Глоссарий
Кіріспе
I.тарау. ГААТ/ДСҰ.ның құрылуының теориялық алғышарттары және оның ұстанымдары.
1.1. ГААТ.тың құрылу тарихы мен оның негізгі принциптері.
1.2. ГААТ.тың іс.әрекетінің және ДСҰ.ны құрудың нәтижелері.
II.тарау. Қазақстан Республикасының ДСҰ.ға ену процесі.
2.1 ДСҰ.ға енудің мақсаты мен барысы.
2.2. ДСҰ.ға енуден кейінгі ел экономикасына тигізетін зардаптарын бағалау.
2.3. Қазақстанның ДСҰ.ға қатысуынан түсетін артықшылықтары.
III.тарау. Қазақстанның ДСҰ.ға енуінің проблемалары мен перспкетивалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ.ға енуінің проблемалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ.ға ену перспкетивалары.
3.3. Келіссөздердің басты кезеңдері және ену процесінің ағымдағы күйі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер мен мақалалар
Қосымша мәліметтер
КІРІСПЕ
Қайта құрудың басталуымен Қазақстанда жарияланған ашық экономиканы құруға қатысты бағыт ең алдымен өзінен экспорттық тауарларға – дәстүрлі отын-шикізаттық ресурстарға ғана емес, сондай-ақ өңдеу өнәркәсібінің, соның ішінде ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді экономиканы жетілдіруге қажетті технологияларға, несиелерге, инвестициялара алмастырумен алу көзделіп отырған Батыспен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуды ескеретін. Бұл мәселе Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетінің стратегиясын қалыптастыру барысында, оны орталықсыздандыру мен ырықтандыру, саяси және институттық қамту барысында да басты мәселе болып табылатын. Сонымен қатар ең алдымен халықаралық сауданың елеулі түрде жаңартылған көп тараптық жүйесіне (Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас Келісімнің «уругвайлық» раундысының (ГАТТ) нәтижесінде) негізделген әлемдік шаруашылық қатынастардың жаңа ғаламшарлық құрылымын қалыптастыру процесі жалғасып, жеделдетілуде. Қазақстанның аталмыш процеске қатысудан алшақтауы оның онсыз да мүшкіл жағдайын одан әрі ауырлатып жіберуі мүмкін. Сондықтан елдегі жүзеге асырылып жатқан экономикалық реформаның шеңберінде аса маңызды міндеттердің бірі болып Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылуы табылады.
Бітіру жұмысының басты мақсаты – ГААТ ұстанымдары мен механизміне негізделген көп тараптық сауда жүйесін жалпы талдаудан өткізу, Қазақстанның ДСҰ-ға енуіне байланысты оның проблемалары мен келешектеріне сипаттама беру.
Қазіргі кезде Қазақстанның 1995 жылдың 1 қаңтарынан бері Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісімді алмастырған Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) енуі туралы мәселе қойылғанымен, біздің еліміз аяқ басқан келіссөздік процесі ГААТ-тың дәстүрлі проблемаларын қозғайды, себебі «уругвайлық» раундының Қорытынды Актісінің ережесіне сәйкес келіссөздерге қатысқан, алайда Қорытынды Актіге қол қою сәтінде (1994 жылдың 15 сәуірі) ГААТ мүшелігіне жатпаған елдер ГААТ-қа ену рәсімінен өтуі тиіс.
Берілген бітіру жұмысының құрылымы 3 тараудан және осы мәселеге байланысты қарастырылған қосымша мәліметтерден тұрады. Бірінші тараудың шеңберінде ең алдымен Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісім қарастырылады, яғни ГААТ-тың құрылу тарихына және оның дамуының басты беталыстарына арналған. Сондай-ақ өздеріне негізделумен халықаралық сауда-саттықтың көп тараптық жүйесі қалыптасатын басты ұстанымдар талдаудан өткізіледі. 1948 жылдың қаңтарында күшіне енуімен Басты Келісім өзінің өмір сүру барысында оның біріншіден, көптараптық саудалық келісімшарт ретінде және екіншіден, халықаралық саудалық қарым-қатынастарды реттеу механизмі ретінде серпінді дамуын көрсететін елеулі түрдегі өзгерістерге ұшыраған деген фактіні ескерсек, ГААТ-тың іс-әрекетінің нәтижелері туралы мәселе өзіне ерекше көңіл бөлуге тұрарлық болып табылады. Аталмыш нәтижелердің арасында аса маңыздысы болып жаңа халықаралық ұйым – ДСҰ-ның құрылуы табылады.
Еңбектің 2-тарауы Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесімен байланысты. Осыған орай алғашқы бөлімдері Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттарына арналған. Сондай-ақ ДСҰ-ға қосылу жағдайындағы оның ел экономикасына тигізетін зардаптарын бағалау осы бөлімнің мазмұнын құрайды.
Бітіру жұмысының 3-тарауы тікелей Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылу проблемасымен байланысты болып келеді. Әрине, ДСҰ-ға ену туралы мәселені шешу кезінде аталмыш ұйымға өзге елдердің қатысуының сәтті тәжірибесін ғана басшылық ретінде пайдаланған жеткіліксіз болады. Сондықтан осы тараудың алғашқы бөлімі Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің басты проблемасын ашады. Келесі бөлімдерің мазмұны Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің келешектеріне арналған және келіссөздердің негізгі кезеңдері мен ДСҰ-ға ену процесінің ағымдағы жағдайы туралы параграфпен аяқталады.
Осы еңбекті жазу барысында ГААТ/ДСҰ жүйесінің қызмет ету проблемаларына, сондай-ақ Қазақстанның осы жүйеге қосылуына байланысты мәселелерге арналған түрлі әдебиеттер пайдаланылған болатын.
Ең алдымен, А.И.Магомедова мен Е.З.Хасановалардың 1992 жылы Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің баспасында басылып шыққан “ГАТТ: құқықтық табиғаты мен құрылымы” атты еңбегін атап кеткен дұрыс. Монографияның атауына енгізілген мәселелермен қатар, аталмыш еңбекте ГААТ-тың даму беталыстары мен оның халықаралық ұйым мәртебесіне ие болуының проблемасы толығымен қарастырылған.
Экономика ғылымдарының кандидаты С.В.Чернышевтың 1991 жылы РФ МВЭС Ғылыми-зерттеу жағдаяттық институтының баспасында басылып шыққан “Халықаралық сауданы реттеу механизмі: ГАТТ нормалары мен ережелері” атты еңбегінде ГААТ ережелерінің әрбір бабы талдаудан өткізілген, сондай-ақ батыс мамандарының түсініктемелері келтірілген.
Монографиялармен қатар осы дипломдық еңбекте мерзімдік баспалардың материалдары қолданылған болатын. Атап айтқанда, “Континент”, “МЭ и МО”, “Международная жизнь”, “АльПари”, “Саясат” журналдары мен “Известия”, “Казахстанская правда” газеттерінде жарияланған мақалалар, сондай-ақ Интернет-сайттардағы мақалалар қолданылған.
Пайдаланылған әдебиеттердің толық тізімі еңбектің соңында келтірілген.
Қайта құрудың басталуымен Қазақстанда жарияланған ашық экономиканы құруға қатысты бағыт ең алдымен өзінен экспорттық тауарларға – дәстүрлі отын-шикізаттық ресурстарға ғана емес, сондай-ақ өңдеу өнәркәсібінің, соның ішінде ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді экономиканы жетілдіруге қажетті технологияларға, несиелерге, инвестициялара алмастырумен алу көзделіп отырған Батыспен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуды ескеретін. Бұл мәселе Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетінің стратегиясын қалыптастыру барысында, оны орталықсыздандыру мен ырықтандыру, саяси және институттық қамту барысында да басты мәселе болып табылатын. Сонымен қатар ең алдымен халықаралық сауданың елеулі түрде жаңартылған көп тараптық жүйесіне (Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас Келісімнің «уругвайлық» раундысының (ГАТТ) нәтижесінде) негізделген әлемдік шаруашылық қатынастардың жаңа ғаламшарлық құрылымын қалыптастыру процесі жалғасып, жеделдетілуде. Қазақстанның аталмыш процеске қатысудан алшақтауы оның онсыз да мүшкіл жағдайын одан әрі ауырлатып жіберуі мүмкін. Сондықтан елдегі жүзеге асырылып жатқан экономикалық реформаның шеңберінде аса маңызды міндеттердің бірі болып Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылуы табылады.
Бітіру жұмысының басты мақсаты – ГААТ ұстанымдары мен механизміне негізделген көп тараптық сауда жүйесін жалпы талдаудан өткізу, Қазақстанның ДСҰ-ға енуіне байланысты оның проблемалары мен келешектеріне сипаттама беру.
Қазіргі кезде Қазақстанның 1995 жылдың 1 қаңтарынан бері Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісімді алмастырған Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) енуі туралы мәселе қойылғанымен, біздің еліміз аяқ басқан келіссөздік процесі ГААТ-тың дәстүрлі проблемаларын қозғайды, себебі «уругвайлық» раундының Қорытынды Актісінің ережесіне сәйкес келіссөздерге қатысқан, алайда Қорытынды Актіге қол қою сәтінде (1994 жылдың 15 сәуірі) ГААТ мүшелігіне жатпаған елдер ГААТ-қа ену рәсімінен өтуі тиіс.
Берілген бітіру жұмысының құрылымы 3 тараудан және осы мәселеге байланысты қарастырылған қосымша мәліметтерден тұрады. Бірінші тараудың шеңберінде ең алдымен Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісім қарастырылады, яғни ГААТ-тың құрылу тарихына және оның дамуының басты беталыстарына арналған. Сондай-ақ өздеріне негізделумен халықаралық сауда-саттықтың көп тараптық жүйесі қалыптасатын басты ұстанымдар талдаудан өткізіледі. 1948 жылдың қаңтарында күшіне енуімен Басты Келісім өзінің өмір сүру барысында оның біріншіден, көптараптық саудалық келісімшарт ретінде және екіншіден, халықаралық саудалық қарым-қатынастарды реттеу механизмі ретінде серпінді дамуын көрсететін елеулі түрдегі өзгерістерге ұшыраған деген фактіні ескерсек, ГААТ-тың іс-әрекетінің нәтижелері туралы мәселе өзіне ерекше көңіл бөлуге тұрарлық болып табылады. Аталмыш нәтижелердің арасында аса маңыздысы болып жаңа халықаралық ұйым – ДСҰ-ның құрылуы табылады.
Еңбектің 2-тарауы Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесімен байланысты. Осыған орай алғашқы бөлімдері Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттарына арналған. Сондай-ақ ДСҰ-ға қосылу жағдайындағы оның ел экономикасына тигізетін зардаптарын бағалау осы бөлімнің мазмұнын құрайды.
Бітіру жұмысының 3-тарауы тікелей Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылу проблемасымен байланысты болып келеді. Әрине, ДСҰ-ға ену туралы мәселені шешу кезінде аталмыш ұйымға өзге елдердің қатысуының сәтті тәжірибесін ғана басшылық ретінде пайдаланған жеткіліксіз болады. Сондықтан осы тараудың алғашқы бөлімі Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің басты проблемасын ашады. Келесі бөлімдерің мазмұны Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің келешектеріне арналған және келіссөздердің негізгі кезеңдері мен ДСҰ-ға ену процесінің ағымдағы жағдайы туралы параграфпен аяқталады.
Осы еңбекті жазу барысында ГААТ/ДСҰ жүйесінің қызмет ету проблемаларына, сондай-ақ Қазақстанның осы жүйеге қосылуына байланысты мәселелерге арналған түрлі әдебиеттер пайдаланылған болатын.
Ең алдымен, А.И.Магомедова мен Е.З.Хасановалардың 1992 жылы Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің баспасында басылып шыққан “ГАТТ: құқықтық табиғаты мен құрылымы” атты еңбегін атап кеткен дұрыс. Монографияның атауына енгізілген мәселелермен қатар, аталмыш еңбекте ГААТ-тың даму беталыстары мен оның халықаралық ұйым мәртебесіне ие болуының проблемасы толығымен қарастырылған.
Экономика ғылымдарының кандидаты С.В.Чернышевтың 1991 жылы РФ МВЭС Ғылыми-зерттеу жағдаяттық институтының баспасында басылып шыққан “Халықаралық сауданы реттеу механизмі: ГАТТ нормалары мен ережелері” атты еңбегінде ГААТ ережелерінің әрбір бабы талдаудан өткізілген, сондай-ақ батыс мамандарының түсініктемелері келтірілген.
Монографиялармен қатар осы дипломдық еңбекте мерзімдік баспалардың материалдары қолданылған болатын. Атап айтқанда, “Континент”, “МЭ и МО”, “Международная жизнь”, “АльПари”, “Саясат” журналдары мен “Известия”, “Казахстанская правда” газеттерінде жарияланған мақалалар, сондай-ақ Интернет-сайттардағы мақалалар қолданылған.
Пайдаланылған әдебиеттердің толық тізімі еңбектің соңында келтірілген.
Қолданылған әдебиеттер мен мақалалар
1. Магомедова А.И., Хасанова Е.З. “ГАТТ: правовая природа и структура”, Редколлегия журнала ‘Вестник Санкт-Петербургского ГосударственногоУниверситета’, Серия: Философия и социально-экономические науки, СПб.- 1992 ж. – 48 бет.
2. Чернышев С.В. “Механизм регулирования международной торговли: нормы и правила ГАТТ”, Сборник научных трудов, Всесоюзный Научно-исследовательский Конъюнктурный Институт, М. - 1991ж. - 71бет.
3. Васильев Ю.А. “Роль ГАТТ в международно-экономической интеграции”, Экономика и коммерция, М. - 1995 ж. №3, 95-106 бет.
4. Дюмулен И. “Торгово-политическая система ГАТТ: принципы, правовые нормы и правила”, Внешняя торговля, М. – 1993ж №7/8, 34-44 бет.
5. Купалов И.В. “Многостороннее регулирование торговли и инвестиций в рамках ГАТТ”, Московский журнал международного права, М. - 1994 ж. №1, 85-99 бет.
6. Полуэктов А. “Многосторонняя система ГАТТ: до и после “уругвайского” раунда”, Внешняя торговля, М. - 1994 ж. №4, 23-36 бет.
7. Полуэктов А. “Важнейший этап на пути на мировой рынок”, Внешняя торговля, М. - 1995 ж. №7/8, 11-18 бет.
8. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
9. Ситников В. “Уругвайский” раунд ГАТТ: Казахстан становится полноправным участником международной торговли”, Joint Ventures, М. - 1994 ж. №3, 1-4 бет.
10. Смирнова Е.В. “ГАТТ - завершение “уругвайского” раунда”, БИКИ, М. - 1994 ж. №5, 1-8 бет.
11. Тайгунов А. “Как вступают в ГАТТ”, Внешняя торговля, М. - 1990 ж. №6, 23-29 бет.
12. Мырзахметова А.М. “ ВТО и проблемы внешнеторговой политики РК”, диссертация на соискание степени к.э.н. А. – 2001 ж.
13. Андрюшина Е. “Казахстан на пути в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. № 9, 10-13 бет.
14. “Участники ВТО достигли компромисса по рамочному соглашению о либерализации торговли”, БИКИ, М. – 2004 ж. №90-91, бет 1-4.
15. Темирбекова А.Ж. “Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор”, Саясат, 2003 ж. №3, 78-81 бет.
16. Алшанов Р. “ Защитные меры Казахстана при вступления в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. №12, 3-5 бет.
17. Sabelnikov L. “Kazakhstan on the way to the World Trade Organization”, International Affairs. – 1996 ж. №5, 345-355 бет.
18. Быков О.Н. “Год планеты: Экономика. Политика. Бизнес”, Многотомник, Институт мировой экономики и международных отношений РАН, М.. - 2001 ж. 336 бет.
19. Куттнер Р. “Единому рынку - общие правила”, Бизнес уик, М. - 1992 ж. №12, 2-5 бет.
20. Овчинников К. “Что ждет Россию в ВТО?”, Экономика и жизнь, М. - 1994 ж. №52, 2 бет.
21. “Интеграция отдельных стран с переходной экономикой в ВТО и её последствия для их торговли с развивающимися странами”, Доклад секретариата ЮНКТАД, 1998 ж.
22. Монгуш Т.Ф. “Кыргызтан и ВТО”, Экономика и коммерция, М. - 2001 ж. №3, 4-6 бет.
23. Рахимбеков Т.С., Есполов А.Т. “ Проблемы вступления Казахстана в ВТО”, АльПари, 2005 ж. №2, 13-16 бет.
24. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
25. “ По мнению США, Казахстану в ВТО делать нечего”, Известия, 2003 ж. 18 ақпан.
26. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
27. Оразбаков Г. “Процесс вступления Казахстана в ВТО и оценка последствий на экономику страны”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 3-7 бет.
28. Лисовская Н. “Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии”, Мировая экономика и международные отношения, 2001 ж. №6 105-107 бет.
29. Усманова С.А., Сембаева Р.Ж. “ Присоединение к ВТО: проблемы и перспктивы”, Правительственный вестник, 2000 ж. №5.
30. Статистический ежегодник Казахстана, Агенство РК по статистике. А. 2004 ж.
31. “Казахстан и ВТО: шансы и упущения”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 15-17 бет.
32. “ Опыт стран – членов ВТО по защите национальных интересов на внутреннем и внешнем рынках”, Международная жизнь, 2004 ж. 3-7 бет.
33. Смирнов С. “ВТО: Проблемы вступления”
http://www.kisi.kz/Parts/Comment.html.
34. www.wto.ru – Дүниежүзілік Сауда Ұымының сайты.(орысша)
35. www.wto.org - Дүниежүзілік Сауда Ұымының сайты. (ағылшынша)
36. www.dn.kz –“Деловая неделя” газетінің электронды түрі.
37. www.continent.kz - “Континент” газетінің электронды түрі.
38. www.khabar.kz –ЖАҚ “Хабар”.
39. www.kisi.kz – ҚР стратегиялық зерттeу институтының сайты.
40. www.news.central.kz – “Орталық Қазақстан” Интернет – қызметі.
1. Магомедова А.И., Хасанова Е.З. “ГАТТ: правовая природа и структура”, Редколлегия журнала ‘Вестник Санкт-Петербургского ГосударственногоУниверситета’, Серия: Философия и социально-экономические науки, СПб.- 1992 ж. – 48 бет.
2. Чернышев С.В. “Механизм регулирования международной торговли: нормы и правила ГАТТ”, Сборник научных трудов, Всесоюзный Научно-исследовательский Конъюнктурный Институт, М. - 1991ж. - 71бет.
3. Васильев Ю.А. “Роль ГАТТ в международно-экономической интеграции”, Экономика и коммерция, М. - 1995 ж. №3, 95-106 бет.
4. Дюмулен И. “Торгово-политическая система ГАТТ: принципы, правовые нормы и правила”, Внешняя торговля, М. – 1993ж №7/8, 34-44 бет.
5. Купалов И.В. “Многостороннее регулирование торговли и инвестиций в рамках ГАТТ”, Московский журнал международного права, М. - 1994 ж. №1, 85-99 бет.
6. Полуэктов А. “Многосторонняя система ГАТТ: до и после “уругвайского” раунда”, Внешняя торговля, М. - 1994 ж. №4, 23-36 бет.
7. Полуэктов А. “Важнейший этап на пути на мировой рынок”, Внешняя торговля, М. - 1995 ж. №7/8, 11-18 бет.
8. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
9. Ситников В. “Уругвайский” раунд ГАТТ: Казахстан становится полноправным участником международной торговли”, Joint Ventures, М. - 1994 ж. №3, 1-4 бет.
10. Смирнова Е.В. “ГАТТ - завершение “уругвайского” раунда”, БИКИ, М. - 1994 ж. №5, 1-8 бет.
11. Тайгунов А. “Как вступают в ГАТТ”, Внешняя торговля, М. - 1990 ж. №6, 23-29 бет.
12. Мырзахметова А.М. “ ВТО и проблемы внешнеторговой политики РК”, диссертация на соискание степени к.э.н. А. – 2001 ж.
13. Андрюшина Е. “Казахстан на пути в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. № 9, 10-13 бет.
14. “Участники ВТО достигли компромисса по рамочному соглашению о либерализации торговли”, БИКИ, М. – 2004 ж. №90-91, бет 1-4.
15. Темирбекова А.Ж. “Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор”, Саясат, 2003 ж. №3, 78-81 бет.
16. Алшанов Р. “ Защитные меры Казахстана при вступления в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. №12, 3-5 бет.
17. Sabelnikov L. “Kazakhstan on the way to the World Trade Organization”, International Affairs. – 1996 ж. №5, 345-355 бет.
18. Быков О.Н. “Год планеты: Экономика. Политика. Бизнес”, Многотомник, Институт мировой экономики и международных отношений РАН, М.. - 2001 ж. 336 бет.
19. Куттнер Р. “Единому рынку - общие правила”, Бизнес уик, М. - 1992 ж. №12, 2-5 бет.
20. Овчинников К. “Что ждет Россию в ВТО?”, Экономика и жизнь, М. - 1994 ж. №52, 2 бет.
21. “Интеграция отдельных стран с переходной экономикой в ВТО и её последствия для их торговли с развивающимися странами”, Доклад секретариата ЮНКТАД, 1998 ж.
22. Монгуш Т.Ф. “Кыргызтан и ВТО”, Экономика и коммерция, М. - 2001 ж. №3, 4-6 бет.
23. Рахимбеков Т.С., Есполов А.Т. “ Проблемы вступления Казахстана в ВТО”, АльПари, 2005 ж. №2, 13-16 бет.
24. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
25. “ По мнению США, Казахстану в ВТО делать нечего”, Известия, 2003 ж. 18 ақпан.
26. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
27. Оразбаков Г. “Процесс вступления Казахстана в ВТО и оценка последствий на экономику страны”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 3-7 бет.
28. Лисовская Н. “Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии”, Мировая экономика и международные отношения, 2001 ж. №6 105-107 бет.
29. Усманова С.А., Сембаева Р.Ж. “ Присоединение к ВТО: проблемы и перспктивы”, Правительственный вестник, 2000 ж. №5.
30. Статистический ежегодник Казахстана, Агенство РК по статистике. А. 2004 ж.
31. “Казахстан и ВТО: шансы и упущения”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 15-17 бет.
32. “ Опыт стран – членов ВТО по защите национальных интересов на внутреннем и внешнем рынках”, Международная жизнь, 2004 ж. 3-7 бет.
33. Смирнов С. “ВТО: Проблемы вступления”
http://www.kisi.kz/Parts/Comment.html.
34. www.wto.ru – Дүниежүзілік Сауда Ұымының сайты.(орысша)
35. www.wto.org - Дүниежүзілік Сауда Ұымының сайты. (ағылшынша)
36. www.dn.kz –“Деловая неделя” газетінің электронды түрі.
37. www.continent.kz - “Континент” газетінің электронды түрі.
38. www.khabar.kz –ЖАҚ “Хабар”.
39. www.kisi.kz – ҚР стратегиялық зерттeу институтының сайты.
40. www.news.central.kz – “Орталық Қазақстан” Интернет – қызметі.
Жоспар
Глоссарий
Кіріспе
I-тарау. ГААТДСҰ-ның құрылуының теориялық алғышарттары және оның
ұстанымдары.
1.1. ГААТ-тың құрылу тарихы мен оның негізгі принциптері.
1.2. ГААТ-тың іс-әрекетінің және ДСҰ-ны құрудың нәтижелері.
II-тарау. Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға ену процесі.
2.1 ДСҰ-ға енудің мақсаты мен барысы.
2.2. ДСҰ-ға енуден кейінгі ел экономикасына тигізетін зардаптарын
бағалау.
2.3. Қазақстанның ДСҰ-ға қатысуынан түсетін артықшылықтары.
III-тарау. Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің проблемалары мен
перспкетивалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің проблемалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ-ға ену перспкетивалары.
3.3. Келіссөздердің басты кезеңдері және ену процесінің ағымдағы
күйі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер мен мақалалар
Қосымша мәліметтер
Глоссарий
1. ГААТ – Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім
2. ДСҰ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
3. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
4. ХВҚ - Халықаралық Валюталық Қор
5. ЕО –Европалық Одақ
6. ВАК - Ведомствоаралық комиссия
7. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
8. ТҰК – Трансұлттық корпорациялар
9. СТТ - Саудадағы техникалық тосқауылдар
10. ЕурАзЭҚ – Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
11. ЖІӨ - Жалпы Ішкі өнім
КІРІСПЕ
Қайта құрудың басталуымен Қазақстанда жарияланған ашық экономиканы
құруға қатысты бағыт ең алдымен өзінен экспорттық тауарларға – дәстүрлі
отын-шикізаттық ресурстарға ғана емес, сондай-ақ өңдеу өнәркәсібінің, соның
ішінде ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді экономиканы жетілдіруге
қажетті технологияларға, несиелерге, инвестициялара алмастырумен алу
көзделіп отырған Батыспен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуды
ескеретін. Бұл мәселе Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетінің
стратегиясын қалыптастыру барысында, оны орталықсыздандыру мен ырықтандыру,
саяси және институттық қамту барысында да басты мәселе болып табылатын.
Сонымен қатар ең алдымен халықаралық сауданың елеулі түрде жаңартылған көп
тараптық жүйесіне (Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас Келісімнің уругвайлық
раундысының (ГАТТ) нәтижесінде) негізделген әлемдік шаруашылық
қатынастардың жаңа ғаламшарлық құрылымын қалыптастыру процесі жалғасып,
жеделдетілуде. Қазақстанның аталмыш процеске қатысудан алшақтауы оның онсыз
да мүшкіл жағдайын одан әрі ауырлатып жіберуі мүмкін. Сондықтан елдегі
жүзеге асырылып жатқан экономикалық реформаның шеңберінде аса маңызды
міндеттердің бірі болып Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылуы табылады.
Бітіру жұмысының басты мақсаты – ГААТ ұстанымдары мен механизміне
негізделген көп тараптық сауда жүйесін жалпы талдаудан өткізу, Қазақстанның
ДСҰ-ға енуіне байланысты оның проблемалары мен келешектеріне сипаттама
беру.
Қазіргі кезде Қазақстанның 1995 жылдың 1 қаңтарынан бері Тарифтер мен
сауда-саттық жөніндегі басты келісімді алмастырған Дүниежүзілік Сауда
Ұйымына (ДСҰ) енуі туралы мәселе қойылғанымен, біздің еліміз аяқ басқан
келіссөздік процесі ГААТ-тың дәстүрлі проблемаларын қозғайды, себебі
уругвайлық раундының Қорытынды Актісінің ережесіне сәйкес келіссөздерге
қатысқан, алайда Қорытынды Актіге қол қою сәтінде (1994 жылдың 15 сәуірі)
ГААТ мүшелігіне жатпаған елдер ГААТ-қа ену рәсімінен өтуі тиіс.
Берілген бітіру жұмысының құрылымы 3 тараудан және осы мәселеге
байланысты қарастырылған қосымша мәліметтерден тұрады. Бірінші тараудың
шеңберінде ең алдымен Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісім
қарастырылады, яғни ГААТ-тың құрылу тарихына және оның дамуының басты
беталыстарына арналған. Сондай-ақ өздеріне негізделумен халықаралық сауда-
саттықтың көп тараптық жүйесі қалыптасатын басты ұстанымдар талдаудан
өткізіледі. 1948 жылдың қаңтарында күшіне енуімен Басты Келісім өзінің өмір
сүру барысында оның біріншіден, көптараптық саудалық келісімшарт ретінде
және екіншіден, халықаралық саудалық қарым-қатынастарды реттеу механизмі
ретінде серпінді дамуын көрсететін елеулі түрдегі өзгерістерге ұшыраған
деген фактіні ескерсек, ГААТ-тың іс-әрекетінің нәтижелері туралы мәселе
өзіне ерекше көңіл бөлуге тұрарлық болып табылады. Аталмыш нәтижелердің
арасында аса маңыздысы болып жаңа халықаралық ұйым – ДСҰ-ның құрылуы
табылады.
Еңбектің 2-тарауы Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесімен байланысты. Осыған
орай алғашқы бөлімдері Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттарына
арналған. Сондай-ақ ДСҰ-ға қосылу жағдайындағы оның ел экономикасына
тигізетін зардаптарын бағалау осы бөлімнің мазмұнын құрайды.
Бітіру жұмысының 3-тарауы тікелей Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылу
проблемасымен байланысты болып келеді. Әрине, ДСҰ-ға ену туралы мәселені
шешу кезінде аталмыш ұйымға өзге елдердің қатысуының сәтті тәжірибесін ғана
басшылық ретінде пайдаланған жеткіліксіз болады. Сондықтан осы тараудың
алғашқы бөлімі Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің басты проблемасын ашады. Келесі
бөлімдерің мазмұны Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің келешектеріне арналған және
келіссөздердің негізгі кезеңдері мен ДСҰ-ға ену процесінің ағымдағы жағдайы
туралы параграфпен аяқталады.
Осы еңбекті жазу барысында ГААТДСҰ жүйесінің қызмет ету
проблемаларына, сондай-ақ Қазақстанның осы жүйеге қосылуына байланысты
мәселелерге арналған түрлі әдебиеттер пайдаланылған болатын.
Ең алдымен, А.И.Магомедова мен Е.З.Хасановалардың 1992 жылы Санкт-
Петербург мемлекеттік университетінің баспасында басылып шыққан “ГАТТ:
құқықтық табиғаты мен құрылымы” атты еңбегін атап кеткен дұрыс.
Монографияның атауына енгізілген мәселелермен қатар, аталмыш еңбекте ГААТ-
тың даму беталыстары мен оның халықаралық ұйым мәртебесіне ие болуының
проблемасы толығымен қарастырылған.
Экономика ғылымдарының кандидаты С.В.Чернышевтың 1991 жылы РФ МВЭС
Ғылыми-зерттеу жағдаяттық институтының баспасында басылып шыққан
“Халықаралық сауданы реттеу механизмі: ГАТТ нормалары мен ережелері” атты
еңбегінде ГААТ ережелерінің әрбір бабы талдаудан өткізілген, сондай-ақ
батыс мамандарының түсініктемелері келтірілген.
Монографиялармен қатар осы дипломдық еңбекте мерзімдік баспалардың
материалдары қолданылған болатын. Атап айтқанда, “Континент”, “МЭ и МО”,
“Международная жизнь”, “АльПари”, “Саясат” журналдары мен “Известия”,
“Казахстанская правда” газеттерінде жарияланған мақалалар, сондай-ақ
Интернет-сайттардағы мақалалар қолданылған.
Пайдаланылған әдебиеттердің толық тізімі еңбектің соңында келтірілген.
1-тарау. ГААТДСҰ -ның ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҰСТАНЫМДАРЫ.
1.1. ГААТ-тың құрылу тарихы мен оның негізгі ұстанымдары.
Халықаралық саудалық қарым-қатынастар саласында қалыптасқан қазіргі
жағдайды толығымен елестету үшін, сондай-ақ көп тараптық саудалық
келіссөздер барысында қол жеткізген жетістіктерді бағалау үшін ГААТ көп
тараптық сауда жүйесінің бастауларына ең болмағанда қысқаша тоқтала
кетелік.
1929-1933 жылдардағы “Ұлы күйзеліс” макроэкономикалық саясат
мәселелерін көп тараптық деңгейде үйлестірудің қажеттігін көрсетті.
Мамандардың пікірінше соғысқа дейінгі жылдары халықаралық сауда мен
валюталық-қаржылық саладағы ойын ережелерін белгілейтін халықаралық
институттардың болмауы қиын уақыт келе салысымен жекелеген елдерді әлемдік
экономикалық дағдарысты едәуір мөлшерде шиеленістіре түсумен жікшілдік
әрекеттерге итермелеген болатын. Мысалы, АҚШ-та жақындап келе жатқан
құлдырау жағдайында бәсекелес импорттан қорғану мен экономиканы
тұрақтандыру үшін Холи-Смут заңы қабылданған болатын, аталмыш заңға сәйкес
кедендік баждардың орташа деңгейі алдымен 44,7%-ке дейін көтеріліп, ал 1932
жылы 59,1%-ге дейін жеткен болатын. Осының соңынан көптеген батыс елдерінің
тарифтерінің мөлшерлемелері едәуір мөлшерде артылған болатын, бұл жағдай
әлемдік экономика үшін жағымсыз салдарға ие болатын: 1929-1932 жылдары
әлемдік сауданың көлемі шамамен 60%-ке азайып кетті.[1].
1944 ж. Бреттон-Вудстегі (АҚШ) БҰҰ-ның валюта-қаржылық конференциясында
халықаралық валюта саласын тұрақтандыру, төлемдік баланстарды теңгермелеу
және экономиканы дамытуға қаржылық ықпалын тигізу мәселелерін шешу үшін
Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) мен Дүниежүзілік Банк құрылған болатын.
Саудалық қарым-қатынастарды халықаралық реттеудің талпыныстары екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін де жасалған болатын. Мысал ретінде Кедендік
рәсімдерді жеңілдету туралы (Женева, 1923 жыл), Халықаралық Сауданың
Төрелік Соты туралы (1924 жыл), өнеркәсіп меншігін қорғау және т.б.
конвенцияларды атап кетуге болады.[2]. Алайда олар жүйелі болып табылмайтын
және аяғына дейін орындалмайтын.
Соғыстан кейінгі кезең әмбебап Халықаралық Сауда Ұйымын (ХСҰ) құруға
арналған әрекеттермен ерекшеленеді, аталмыш ұйым ХВҚ мен Дүниежүзілік
Банкімен қатар қалыптасқан жүйедегі үшінші бағанаға айналуға тиіс
болатын. ХСҰ-ның міндетіне сауда саясаты, экономикалық даму, жұмыспен
қамтылу, шектеуші іскерлік тәжірибе, инвестициялар, халықаралық саудалық
келісімдер мәселелерін қоса алғанда, әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
көптараптық деңгейде реттеу жататын. Бұл проблемалар 1946-1947 жылдары
Лондон мен Женевадағы конференцияларда талқыланған болатын. Женевалық
конференцияда (1947 жылдың тамыз-қазан айлары) ХСҰ Жарғысымен – былайша
айтқанда – Гаваналық хартиямен жұмыс жүргізу барысында конференцияға
қатысқан 23 ел – соның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция, Индия,
Бразилия, және олардан төмен дамыған елдер халықаралық экономикалық
байланыстардың дамуын едәуір шамада тежеп отырған кедендік тарифтердің
соғысқа дейінгі деңгейін өзара төмендету туралы келіссөздерді бастады.
Келіссөздердің алғашқы бөлімінің нәтижелеріне әлемдік сауданың шамамен 20%-
іне (10 млрд.долл) қатысты 45 мың тарифтік жеңілдіктер айналды.[3]. Аталмыш
жеңілдіктердің әрекеттілігі Гавана хартиясының бірқатар саудалық-саяси
баптарымен қамтамасыз етілген болатын және қатысқан елдер орындауға
міндеттенетін. Осы ережелердің өзіне келісілген тарифтік жеңілдіктердің
тізімі қосымшаланған жинағы Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім (ГАТТ)
деген атауға ие болды және 1948 жылдың қаңтар айында уақытша негізбен
(келешек мүше-елдердің ХСҰ Жарғысын бекіту процесі аяқталғанша) күшіне
енді.
Бастапқыда Келісімнің мәтіні үш бөлімнен құралатын. I-бөлім екі баптан
құралатын, онда аса жағымды ықпал ету режимі туралы негізгі ережелер мен
өзара жеңілдіктер тізімідер берілген болатын. II-бөлім сауда саясатына
арналған және халықаралық сауда ережелерінің өзіндік кодексі болып
табылатын. III-бөлімде кедендік одақтар, еркін сауда-саттық өңірі мен
соларға қатысты Келісімді қолдану туралы ережелерден құралған болатын. 1965
жылы ГАТТ мәтіні “Сауда және даму” атты IV-бөліммен толықтырылған, ол
дамушы елдердің талап етуімен Келісімге енгізілген болатын.
ГААТ ХСҰ Жарғысын талқылау шеңберінде жүргізіліп жатқан тарифтік
келіссөздердің алғашқы бөлімінің нәтижелері туралы хаттама мен Гавана
Хартиясы күшіне енген сәтіне дейін қолданыста болатын ережелердің уақытша
жинағы болып табылғандықтан, қандай да бір құрылтайшылық проблемалар мен
мәртебесі туралы мәселе күн тәртібінде көтерілмейтін. Басты Келісімде ХСҰ
Жарғысының сауда саясаты мәселелеріне арналған ережелеріне ұқсас болып
келетін негізгі ережелердің болғанына қарамастан, ХСҰ тұрақты институтқа
айналуға тиіс болатын. ХСҰ Жарғысында ХСҰ конференциялары, атқарушы органы,
комиссиялары, Бас директор мен қызметкерлері туралы мұқият әзірленген
ережелер берілген болатын. Сонымен қатар, Жарғыда дауларды шешудің
ойластырылған рәсімі ескерілген. Басты Келісімге келетін болсақ, онда ол
кезде не тұрақты органдарға қатысты, не келіспеушіліктерді реттеуге қатысты
құрылтайшы ережелер берілмеген болатын.
Алайда ХСҰ-ны құру жөніндегі әрекеттер табысқа жетпейтіндігі
анықталғаннан кейін (бұл 1950 жылы АҚШ-тың Гавана хартиясын бекітуден бас
тартуымен расталды), ГАТТ шеңберінде Жарғыда ескерілген барлық органдар
құрылып, дауларды шешудің механизмі әзірленген болатын.
ГАТТ-тың Жоғары Органы ретінде Келісуші Тараптардың Сессиясы
белгіленген болатын.
Сессиялар, әдетте, жыл сайын жиналып отыратын, әрбір қатысушы-мемлекет
оларда бір дауысқа ие болатын, алайда әдетте шешімдер дауыс беру жолымен
емес, пәтуаға келу арқылы қабылданатын. Бірінші Сессия 1948 жылдың наурыз
айында БҰҰ Бас Хатшысымен шақырылды; бұдан арғы уақытта, 1949 жылдан бастап
Сессияларды шақыру, олардың жұмысын басқару құқығына өзін қатысушы-елдер
сайлайтын Келісуші Тараптар Сессиясының Төрағасы (Жауапты Хатшы) ие
болды.[4].
Келісуші Тараптар Сессиясы норма шығару қызметтерін орындайды.
ГААТ-тың Жоғарғы органы Келісімнің ережелеріне қатысты беделді
түсініктемелер берудің айрықша құзырлығына ие болады. Бұл органның
құзырлығына сондай-ақ қатысушы-елдерге Бас Келісімге қатысты сол не өзге
міндеттемені уақытша және айрықша жағдайларда тоқтата тұру құқығын ұсыну
жатады. Келісуші Тараптар Сессиялары қатысушы-елдердің арасында туындайтын
проблемалар, олардың сауда саясатының ГААТ нормаларына сәйкес келуі жайлы
шешімдерді қабылдаудың айрықша құзырлықтарына ие болады. ГААТ жоғарғы
органының құзырлық саласына сондай-ақ ГААТ-тың бюджетін бекіту де кірді.
1954 жылы 1948 жылдың наурыз айынан бастап әрекет еткен және ГААТ іс-
әрекетін ұйымдық-техникалық қызмет көрсетуді жүзеге асырған ХСҰ-ның Уақытша
комиссиясы Хатшылық ретінде ресімделіп, қайта құрылған болатын. Алғашқы
жылдары үш-төрт маманнан құралған Хатшылық уақыт өте келе құрылымдық
бөлімшелері бар (заң, экономика бөлімдері, талдау жүргізу бөлімшелері және
т.б.) ірі органға айналды. Хатшылыққа әзірлеу жұмысы, қатысушы-елдердің
арасында барлық қажетті ақпаратты тарату, қатысушы-елдердің экономикалық
даму мен саудалық саясатын зерттеу мен болжамдау міндеті жүктелген болатын.
1951 жылы Сессияаралық комитет құрылған болатын, оның міндеттеріне
Сессияның күн тәртібін талқылау мен құрастыру, шұғыл және аяқ асты
мәселелерді қарастыру, төлемдік-баланстік проблемалар бойынша кеңес
берулерді жүргізу кіретін. Артып бара жатқан жүктемеге байланысты 1958
жылы Сессияаралық комитетінің үшінші қызметі арнайы құрылған Төлемдік
баланс жөніндегі комитетке өткізілген болатын. Алайда, Сессияаралық
комитетінің болуына қарамастан, ГААТ-тағы сессияаралық вакуум сол кездері
әлі сақтала берді. Сондықтан, Келісуші Тараптардың 1960 жылдың 4
маусымындағы шешімімен сәйкес Сессияаралық комитетінің орнына ГААТ
Өкілдерінің Кеңесі құрылған болатын.
Аталмыш Кеңес жылына тоғыз рет Шұғыл мәселелерді шешу мен бүкіл
ағымдағы жұмысты орындауға арналған сессиялардың арасында шақырылатын жедел-
өкілдік органға айналды. Кеңес Келісімге қатысатын барлық елдердің
өкілдерінен құралатын, ал оның төрағасы Келісуші Тараптардың Сессиясында 1
жылға арнап сайланатын. Кеңестің өкілеттіктерінің арасында келесілерін
бөліп кетуге болады: Келісуші Тараптардың Сессиясына арналған күн тәртібін
белгілеу, қосалқы органдарды бекіту және олардың іс-әрекетінің шарттарын
белгілеу, түрлі комитеттердің, топтардың және өзге де қосалқы органдардың
жұмысын бақылауға алу.
ГААТ-тың қызметі басталған сәтінен бастап нақты проблемаларды зерттеу
мен тиісті баяндамаларды әзірлеу үшін құрамына бірнеше адам кіретін уақытша
жұмыстық топтарды қалыптастыру тәжірибесі тарауға ие болды. Сонымен қатар,
маңызды мәселелерді тереңдеп зерттеу үшін тұрақты негізде арнайы комитеттер
құрылатын. Көптеген жағдайларда олардағы мүшелік барлық Келісуші Тараптар
үшін ашық. Олардың тұрақты негізде әрекет ететін кейбіреулерін атап кеткен
жөн: Саудалық шектеулер жөніндегі комитет, Саудалық жеңілдіктер жөніндегі
комитет, Бюджеттік комитет. ГАТТ-қа IV-бөлімі енгізілген сәттен бастап
сондай-ақ “Сауда және даму” комитеті құрылған болатын. Саудалық келіссөздер
жөніндегі комитеттер көптараптық саудалық келіссөздердің барысын бақылап
отыруға арнап уақытша түрде құрылатын.
Ерекше мәнге сарапшылар әділ-қазылары ие, ол да ГААТ-тың ұйымдық
құрылымына кіреді, оның басты міндеті – ГААТ-тағы дауларды шешу процесін
кәсіби тұрғыдан бақылау.
1965 жылы осы кезге дейін орын алған Жауапты Хатшы лауазымының орнына
ГААТ Бас Директоры деген жаңа лауазымы енгізілген болатын.
Бас директор Хатшылықтың басында тұрады және осы органның қызметін
басқарады. Ол Келісуші Тараптар тағайындайтын басты лауазымдық тұлға болып
табылады, туындаған мәселелерді бейбіт жолмен реттеу жөніндегі келіссөздер
табыссыз аяқталған жағдайда тараптардың арасындағы дауларда өзіндік төреші
қызметін атқарады.
Осылайша, Сауда мен тарифтер жөніндегі бас келісім көптараптық
үкіметаралық келісімшарт бола отырып, халықаралық-құқықтық құрал ретінде
Келісімнің қосымшалары мен тарифтік жеңілдіктердің тізімдері бар бастапқы
мәтінін; Келісімнің бастапқы мәтінін өзгертетін, толықтыратын және
нақтылайтын келісуші тараптардың көптеген хаттамалары мен шешімдерін;
сонымен қатар 1979 жылы токиолық раундтың көптараптық саудалық
келіссөздері нәтижесінде пайда болған бірқатар келісімдерін қамтиды; оның
жекелеген баптарына түсініктеме береді, ГААТ-тың ережелерінің күшін жаңа
салаларға таратады немесе оларды нақтылайды. ГААТ-тың құқықтық жүйесін
дамытуда оқиғалардың іс-тәжірибесі үлкен мәнге ие болады.
Сонымен қатар тағы да айта кететін нәрсе, ГААТ-тың дамуының ең маңызды
беталыстарының бірі – оның институттануын, тұрақты органдарының
тармақталған желісін құруды атап кету, бұл ГААТ-тың бастапқы уақытша
мәртебесіне қарамастан, халықаралық сауда-саттықты реттеудің тиімді
көптараптық механизміне айналуына ықпалын тигізді.
ГААТ-тың келісімшарттық жүйесі өзіне негізделумен құрылатын бастапқы
шарты болып мүше-елдердің халықаралық сауданы дамыту мен экономикалық
дамуды рыноктарға жол ашуды өзара ырықтандыру арқылы, шетелдік рыноктардағы
кәсіпкерлердің іс-әрекетінің жағдайларын болжау мен үкіметтердің сыртқы
экономикалық саланы реттеу жөніндегі іс-әрекеттерін реттеу арқылы
қамтамасыз етуге деген талпынысы табылады. [5]. Аталмыш мақсаттарға Басты
келісімнің негізін құрайтын бірқатар ұстанымдар мен нормаларды орындау
арқылы қол жеткізіледі, оны төменде атап кетеміз.
- саудада кемсітпеу, ол бір жағынан экспорттық, импорттық және
транзиттік әрекеттер мен солармен байланысты кедендік баждар мен
жиналымдарға қатысты аса жоғары дәрежеде жағымды ықпал ету режимінің өзара
ұсынылуымен, екінші жағынан – ұлттық режимін, б.а. импорттық және отандық
тауарларға ішкі салықтар мен алымдар тұрғысынан, сондай-ақ ішкі сауданы
реттейтін ережелер тұрғысынан тең көзқараспен қараумен қамтамасыз етіледі;
- көбінесе сандық шектеулерді немесе соған ұқсас шараларды емес, ұлттық
нарықты қорғаудың тарифтік құралдарын пайдалану;
- кедендік тарифтерді мерзімді түрде жүргізіліп отыратын көптараптық
саудалық келіссөздер раундтары барысында прогрессивті түрде төмендетілуі
және оларды келісілген деңгейде заңды түрде ресімдеумен бекіту;
- саудалық-саяси жеңілдіктерді ұсынудағы өзаралық;
- саудалық дауларды кеңес берулер мен келіссөздер жүргізу арқылы шешу,
ал келісімге келу мүмкін болмаған жағдайда – дауларды арнайы құрылатын
аралық соттарда қарастыру жолымен шешу, соңғыларының шешімдері ГААТ
келісуші тараптары үшін міндетті болып табылады.
Жоғарыда келтірілген ұстанымдар, сондай-ақ өзге түрдегі негізін қалаушы
ережелер бекітілген ГААТ-тың кейбір баптарына тоқталып кетейік.
Барынша ықпал ету режимі. Келісімде басты сипатқа ие болатын ГААТ-тың
І-бабында былай деп жарияланған: қатысушы-елдер бір-біріне барынша ықпал
ету режимін ұсынуы тиіс. Бұл ереженің күші экспорттық, импорттық және
транзиттік саудалық әрекеттерге, сондай-ақ эспорттық және импорттық
әрекеттерге қатысты халықаралық төлемдерге тарайды. Барынша ықпал ету
режимі сондай-ақ кедендік баждар мен сыртқы саудалық әрекеттерге байланысты
жиналатын кез келген алымдарға қатысты, сондай-ақ солармен байланысты барлы
ережелер мен рәсімдерге қатысты күшін сақтайды. Сонымен қатар, барынша
ықпал ету режимі туралы ереженің күші (ұлттық режиммен қатар) ішкі салықтар
мен қатысушы-елдердің ішкі аймақтарында тауарларды сату мен сатып алуды
реттейтін заңдарға да тарайды.
І-бапта түсініктемеленген барынша ықпал ету режимі шүбәсіз сипатқа ие,
және ГАТТ-қа кірген елдер осы бапты толық көлемде қолдануға міндетті:
“Кіргізуге немесе шығаруға, немесе импорт немесе экспорт үшін шетелге
жіберілетін аударымға салынатын кедендік баждар мен түрлі алымдарға
қатысты, сондай-ақ осындай баждар мен алымдарды жинау әдісіне қатысты, және
кіргізу немесе шығарумен байланысты реттеу мен ресімдердің барлық
ережелеріне қатысты, келісуші тараптың өзге елде жасалған кез келген
тауарға және өзге кез келген елге арналған кез келген артықшылық,
басымдылық немесе заңдардың күшінен босату жеңілдіктері басқа барлық
қатысушы-елдерде шығарылған немесе басқа барлық қатысушы-елдерге арналған
соған ұқсас тауарға қатысты дереу түрде және шүбәсіз түрде ұсынылуы
тиіс”.[6].
ГАТТ-та барынша ықпал ету режиміне қатысты бірқатар айрықшалықтар
көрсетілген. Олардың арасындағы ең ірісі – бұл еркін саудалық аймақтар мен
кедендік одақтарды, осы құрылымдардың шеңберінде ұсынылатын жеңілдіктердің
күшін қатыспаушы елдерге таратпай құруға рұқсат ету. Тағы бір маңызды
ереже – дамушы елдерге тұрақты негізде барынша ықпал ету ұстанымынан
айрықшалық ретінде саудалық жеңілдіктердің төрт категориясын
(жеңілдіктердің жалпы жүйесі бойынша тарифтік жеңілдіктер;) пайдалануға
рұқсат ету (дамушы елдердің арасындағы қатынастарда күшіне ие болатын
тарифтік жеңілдіктер; “токиолық” раунд барысында жасасқан бірқатар
келісімдерде түсініктемеленген одан да жеңіл саралап жіктелген шарттар;
нашар дамыған елдерге қатысты арнайы режим).
Ұлттық режим. Ұлттық режим ұстанымы ГААТ-тың ІІІ-бабында келтірілген,
ол қатысушы-елдерден шетелден шыққан тауарларға ұлттық тауарларға қатысты
ішкі салықтар мен алымдар саласында, сондай-ақ ішкі сауданы реттейтін
ұлттық заңдарға, өкімдер мен ережелерге қатысты қолданылатындай режимді
ұсынуды талап етумен импорттық және ұлттық тауарлардың бәсекелесуінің тең
шарттарын орнатады. Бұл бапта әсіресе сауда-саяси мақсаттарда ішкі салықтар
мен алымдарды пайдалану толық түрде реттелген. Ұлттық режимге қатысты
бірқатар ережелердің түсіндірмесі мен дамуы ГААТ-қа қосылу туралы
хаттамаларында және ”токиолық” раунд нәтижесінде пайда болған Мемлекеттік
сатып алулар режимі туралы келісімде келтірілген.
Кедендік-тарифтік реттеу. ГАТТ-ты құру кезінде қатысушы-елдердің
экспорты мен импортын реттеудің негізгі, ал келешекте жалғыз ғана құралы
болып кедендік-тарифтік құралдар табылады деп болжамдалған болатын (алайда
тәжірибеде бәрі де осылайша қалыптаспайды). ГАТТ-тың XI-бабында былай
делінген: “ешбір қатысушы-ел өзге қатысушы-елдің аймағынан әкелінген кез
келген тауарды енгізуге немесе өзге қатысушы-елдің аймағына арналған кез
келген тауарды экспорттауға арнап енгізуге немесе сатуға квоталар,
импорттық немесе экспорттық рұқсат-қағаздар түріндегі ешқандай тыйым
салуларды немесе шектеулерді немесе кедендік баждар, салықтар немесе өзге
алымдарды санамағанда, өзге түрдегі шараларды орнатпауы тиіс”.[7].
ГАТТ-та кедендік-тарифтік саясатты көптараптық негізде реттейтін
бірқатар ережелер берілген. Келісімде ең алдымен оған қол қойған елдердің
келіссөздер арқылы халықаралық саудада кедендік және өзге түрдегі баждарды
азайту мақсаттары туралы айтылған. Келісімнің І-бабында қатысушы-елдер
кедендік баждар мен ресімдерге қатысты барынша ықпал ету режимін
қолданатындығы туралы айтылған.
II-баптың жалпы түрінде қатысушы-елдердің тарифтік жеңілдіктердің
тізімін келісуі тиіс болатыны туралы.[8].
V-бапта әрбір қатысушы елдің аймағы арқылы транзиттің еркіндігін
жариялайды және транзиттік тауарларды кедендік баждар мен транзиттік
алымдардан босатады.
Демпингке қарсы және өтемақылық баждар. ГАТТ-тың VI-бабында демпинг
саудалық әрекет ретінде белгіленген, аталмыш әрекетке сәйкес бір елдің
тауарлары өзге елдің рыногына осы тауарлардың қалыпты бағасынан төмен
болатын бағалармен келіп түседі.[9].
ГАТТ-тың VI-бабына сәйкес өтемақылық баж импортталатын таураларға солар
шығарылатын елде солардың өндірісіне немесе экспортына қатысты тікелей
немесе жанама түрде көрсетілген демеуқаржыға тең болатындай мөлшерде
салынуы мүмкін, оның үстіне демеуқаржылар анық түрде қолданылған жағдайда
Демеуқаржылар мен өтемақылық баждар жөніндегі кодекс материалдық нұқсанның
болуы немесе қауіпін дәлелдеусіз өтемақылық баждарды енгізуге рұқсат етеді.
Кедендік бағалау. VII-бабы кедендік баждарды жинауға арналған
тауарларға қатысты болып келеді. Ол барлық қатысушы-елдер үшін ортақ
болатын тауарлардың кедендік құнын белгілеудің ұстанымдарын белгілейді.
Тауарды кедендік бағалау оның нақты бағасына негізделуі тиіс және оны
отандық тауардың құнын еркін немесе жалған бағалауға негізделумен анықтау
мүмкін емес. Тауардың нақты бағасы ретінде сол немесе соған ұқсас тауар сол
баға бойынша осындай жерде және осындай уақытта сатылатын немесе сатуға
ұсынылатын баға түсініледі, ол импорттаушы елдің заңдарымен
белгіленеді.[10].
Мөлшерлік шектеулер. ГАТТ-тың XI-бабына сәйкес ортақ ереже болып
квоталар, импорттық немесе экспорттық рұқсат-қағаздар немесе кедендік
баждарды, салықтар мен өзге алымдарды санамағанда, басқа түрдегі шараларды
қолданудан бас тарту табылады.[11]. Бұл ортақ ережеге алайда мөлшерлік
шектеулерді пайдалануға рұқсат ететін бірқатар айырықшалықтар мен қосымша
түсініктер берілген: 1) азық-түліктің жетіспеушілігіне жол бермеу
мақсатымен экспортты шектеген жағдайда; 2) халықаралық саудада айналымда
жүрген тауарларды жіктемелелу, сұрыптау және өткізу жөніндегі стандарттар
мен ережелерді қолданумен байланысты шектеулерді енгізу кезінде; 3) отандық
тауарлардың тиісті рыноктарындағы жағдайды түзетпелеу жөніндегі үкіметтік
шараларды жүргізу үшін қажетті кез келген ауыл шаруашылық тауарына немесе
балық өніміне қатысты импортқа шектеулер орнатылған жағдайда (шектен тыс
өндірісті болдырмау мақсатымен); 4) төлемдік балансты теңгерімдеу
мақсаттарымен шектеулер орнатылған жағдайда.[12].
Демеуқаржылар. ГАТТ жалпы алғанда өндірісті, сондай-ақ экспортты
демеуқаржыландыру тәжірибесін қабылдамайды. Сөйтсе де Келісімде
демеуқаржыларды қолдануға тікелей тыйым салынбаған, ол белгілі түрдегі
талаптармен байланыстырылған.
Біріншіден, әрбір қатысушы-ел сауда ауқымына тікелей (экспортты
демеуқаржыландыру) немесе жанама (өндірісті демеуқаржыландыру) әсерін
тигізетін кез келген түрдегі демеуқаржылар туралы жазбаша хабарлап тұруы
тиіс, сондай-ақ егер Келісімнің өзге қатысушылары соны талап еткен болса,
демеуқаржыларды пайдалану мәселелері бойынша кеңес алып отыруы тиіс.
Екіншіден, елдер шикізат тауарларына демеуқаржыларды, оларды пайдаланудың
нәтижесінде ел сол тауардың әлемдік рыногында негізсіз түрде жоғары болып
келетін үлеске ие болатындай түрде қолданбауы тиіс.
ГААТ-тың өзге баптарындағыдай негізделген үлестің шамасын бағалауға
арнап алдыңғы кезеңдегі деректер қолданылады, сонымен қатар өнімділікті
арттыру, сапалық сипаттамаларын жақсарту сияқты факторлар қабылданады.
Демеуқаржыларды заңсыз түрде пайдалану үшін ГААТ белгілі түрдегі
шараларды ескеретіндігіне қарамастан, демеуқаржыландыру мәселелері
Келісімге қатысушылардың келіссөздік тәжірибесінде аса өзекті болып
табылуда.
Жекелеген тауарлардың импортына қатысты төтенше шаралар. ГАТТ-тың XIX-
бабында жекелеген тауарларды импорттау кезіндегі “қорғаныс шараларды”
қолдану ережелері белгіленген. Онда келесі жағдай ескерілген “егер де
күтпеген жағдайлардың орын алуы мен Келісуші Тараптың бірінің өзіне
жүктеген тарифтік жеңілдіктерді қоса алғандағы міндеттерді орындауының
нәтижесінде қандай да бір тауар осы Келісуші Тараптың аймағына сондай үлкен
мөлшерде және оның мөлшері соған ұқсас немесе сонымен тікелей бәсекеге
түсетін тауардың отандық өндірушілеріне нұқсан келтіретін немесе нұсқан
келтіру қаупін тудыратындай жағдайлармен импортталатын болса, Келісуші
Тарап осы тауарға қатысты өз міндеттемесінің күшін толығымен немесе ішінара
жоюға, немесе жеңілдіктің күшін жоюға, немесе оған келтірілген нұқсанның
алдын алуға немесе жоюға қажет болатын дәрежеде және мерзімге арнап
өзгертулер енгізуге құқылы болады”.[13]. Қатысушы-елдердің жекелеген
тауарлардың импортына қатысты құқығының жүзеге асырылуы барынша ықпал ету
ұстанымына негізделумен жүргізілуі тиіс.
Кедендік одақтар және еркін сауда-саттық өңірі. ГАТТ-тың XXIV-бабында
Келісімнің қатысушы-елдері кедендік одақтар мен еркін сауда-саттық өңірін
құру барысында өздерін басшылық ретінде пайдалануға тиіс болатын ұстанымдар
белгіленген. Бапта кедендік одақ бірнеше кедендік аймақтардың кедендік
одақтың ішінде кедендік баждардың толығымен күшін жою мен ортақ сыртқы
кедендік тосқауылды орнатумен бір аймақпен алмастырылуы ретінде
белгіленеді. Еркін сауда-саттық өңірі барлық тауарларға немесе олардың бір
бөлігіне қатысты өзара кедендік баждардың күшін жойған елдердің тобы
ретінде белгіленеді.[14]. ГААТ-қа қатысушы-елдер сессияларда немесе осы
ұйымның Кеңесінде құрылған кедендік одақтың немесе еркін сауда-саттық
өңірінің ГААТ критерийлеріне сәйкес келетін-келмейтіндігін, және олардың
құрылуы халықаралық сауда-саттықтың дамуына ықпалын тигізе ме, жоқ па соны
талдаудан өткізуі мүмкін. ГААТ-тың осы ережелері ЕЭС, ЕАСТ және еркін
сауда-саттықтың өзге өңірлерінің құрылуына байланысты шешімдердің негізі
болып табылды.[15].
ГААТ-қа негізделумен және едәуір мөлшерде ГААТ-тың бастамасымен
Кедендік ынтымақтастық жөніндегі кеңесінің шеңберінде және басқа
халықаралық ұйымдарда кедендік-тарифтік жүйелердің көптеген жақтарын ретке
келтіретін бірқатар конвенциялар әзірленген. Бұл ережелер қазіргі кездегі
халықаралық сауда жүйесі өздеріне негізделумен әрекет ететін нормалардың,
талаптар мен ережелердің ортақ жүйесін құрумен, ГААТ-тың ережелерімен
түйіседі. Оның үстіне, ГААТ-қа қатысушы-елдердің ұлттық саудалық-саяси
жүйелері мен олардың ішкі экономикалық механимздерінің көптеген салалары
ГААТ-тың ережелеріне негізделумен құрылған.
1.2. ГААТ-тың іс-әрекетінің және ДСҰ-ны құрудың нәтижелері.
ГААТ құрылған сәттен бері алғашқы үш онжылдық бойы оның іс-әрекеті
кедендік-тарифтік қорғаныстың деңгейін төмендетумен халықаралық сауда-
саттықты ырықтандыруға арналған болатын. Соның нәтижесінде өнеркәсібі
дамыған елдердің импорттық кедендік тарифтерінің орташа салмақталған
деңгейі 40-шы жылдардың аяғындағы 40-50%-тен 70-шы жылдардың басына қарсы
8-10%-ке дейін төмендеп кетті. Бұл өз кезегінде соғыстан кейінгі жылдары
экономикалық даму мен халықаралық сауда-саттықтың дамуына ықпалын тигізетін
маңызды факторға айналды: 1950-1975жж. аралығында әлемдік экспорт ағымдағы
бағалармен 14,5 есе өсіп кетті.[16].
Алайда кедендік тарифтердің төмендеуімен қатар әлемдік сауда-саттықта
елеулі құбылыс болып келе жатқан тарифтік емес шектеулер, б.а. шетелдік
тауарлардың ішкі рынокқа енуін қиындататын түрлі әкімшіліктік шаралар
табылды. Осы себеппен 1973 – 1979жж. көптараптық саудалық келіссөздерінің
“токиолық” раундысы (саны бойынша жетінші) барысында кедендік бағалау
ережелерінің, саудадағы техникалық тосқауылдардың, импорттық лицензиялау,
демпингке қарсы және өтемақылық баждарды, үкіметтік сатып алулар рәсімін
енгізу мәселелерін реттейтін жекелеген келісімдер (барлығы 12) жасасудың
арқасында ГААТ-тың реттеу саласы едәуір мөлшерде кеңейтілген болатын. Сол
жылдары жүргізілген тарифтік келіссөзердің нәтижесінде ГААТ дамыған
қатысушы-елдерінің кедендік тарифтерінің орташа салмақталған мөлшерлемесі
тағы да азайтылып, 4-5%-ді құраған болатын. Келіссөздердің “токиолық”
раунды барысында жетекші елдердің, ең алдымен АҚШ пен ЕО-тың бастамасымен
мүлде жаңа болып келетін, азаматтық авиатехниканың саудасы жөніндегі
“секторлық” келісім жасалған болатын, аталмыш келісімге сәйкес қатысушы-
елдер азаматтық ұшақтардың, олардың құрамдас бөліктерінің, қосалқы
бөлшектерінің, навигациялық құрал-жабдықтың саудасын толығымен
ырықтандырды, олар бұл саладағы тарифтік, сондай-ақ тарифтік емес
қолдаушылық шараларды жойды. Дегенмен де, халықаралық сауда-саттықта
“токиолық” раундтан кейін де көптеген шешілмеген мәселелер қала берді. Оның
үстіне ол аяқталған кезден бері жаңа проблемалар жинақтала бастады.
80-шы жылдардың басында ГАТТ органдарының отырыстарында сондай-ақ
зерделік меншік құқықтарының саудалық аспектілері туралы мәселе үнемі түрде
көтеріле бастады. Бұл жалған тауарлық белгілер соғылған тауарлардың
саудасы, бейне және компьютерлік пираттық, бөтен біреудің ғылыми және
құрастырушылық әзірлемелерін пайдалану тәрізді кең ауқымды әрекеттермен
байланысты болатын. Тауарлық белгілердің иегерлері болып табылатын
компаниялардың осындай бәсекелестіктің салдарынан орасан зор материалдық
шығынға (моральдік шығын өз алдына) ұшырауымен қатар әңгіме көбінесе
адамдардың өмірі мен денсаулығы жайлы болуда, себебі авиациялық
қозғалтқыштар мен автокөліктердің бөлшектері жалған түрде жасала басталды
[17]. Аталмыш салада жүргізілген зерттеулер келесіні анықтады: зерделік
меншік құқықтарын қорғау жөніндегі қолданыстағы халықаралық конвенциялар
пираттық тәжірибеге қарсы сенімді кепілдерді қамтамасыз етпейді. Осы
себеппен ұсынылған шара болып ГААТ шеңберінде зерделік меншік құқықтарын
бұзатын елдерге саудалық санкцияларды қолдану мүмкіндігін беретін арнайы
келісімді әзірлеу табылды.
Жаңа проблемалар деген атауға ие болған жоғарыда аталған (және
қазіргі кезде шеңберінде қамтылған) мәселелермен қатар ГАТТ шеңберінде
өздерін шешуді қажет ететін “ескі”, дәстүрлі проблемалардың жиыны қалды.
ГААТ үшін дәстүрлі ауыр тақырып ретінде ауылшаруашылық өнімдерінің
саудасы болатын. Тарихи тұрғыдан қалыптасқандай, ерекше әлеуметтік маңызы
бар немесе азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деген сылтаумен
бірқатар елдер (АҚШ, Швейцария, ЕО, Япония) сауданың бұл секторын ГААТ-
тың реттеу саласынан шығарып тастаған болатын.
Бас келісімнің құрылу сәтінің алғашқы кезеңінде-ақ АҚШ ұлттық заңдарға
сілтеме жасаумен, серіктерінен өзінің ауылшаруашылық секторын ГААТ
ережелерінің күшінен босатылуына қол жеткізген болатын. Бұл оларға
ауылшаруашылық өнімдеріне импорттық мөлшерлік шектеулер қоюға мүмкіндік
берген болатын.[18]. Осылайша, ГААТ шеңберіндегі келіссөздердің
“уругвайлық” раундысының нәтижелері халықаралық сауда-саттықтық
қатынастарды көптараптық реттеу мен сыртқы сауда-саттықты ырықтандыру
саласындағы үлкен жетістіктердің белгісі болып табылады. Ауылшаруашылық
тауарлары, демеуқаржылар, зерделік меншік құқықтарының саудалық аспектілері
мен қызмет көрсетулер саудасы бойынша көптараптық келісімдерді жасасу ашық
ғаламшарлық экономика жағдайларында сыртқы сауданы одан әрі дамытудың мықты
базасына айналуы тиіс. Келіссөздердің тағы бір маңызды жетістігі ретінде
ГААТ жүйесін нығайтуды санау керек. Қорғау шаралары, тоқыма мен киім-кешек
сату жөніндегі келісімдер келесіні көрсетіп отыр: келіссөздердің
“уругвайлық” раунды барысында кезінде былайша атағанда экспортты өз
еркімен шектеу және өзге де ақталған қорғау шараларының тарауының
нәтижесінде орын алған негізгі ұстанымдардың мүжілуі тоқтатылған
болатын.[19].
Осылайша, кейбір сәтсіздіктерге қарамастан, Тарифтер мен сауда
жөніндегі басты келсімнің шеңберіндегі “уругвайлық” раундының көптараптық
саудалық келіссөздердің аяқталуы аса ауқымды халықаралық оқиғалардың біріне
айналды, оның басты нәтижесі көптараптық саудалық қарым-қатынастар жүйесін
елеулі түрде жаңарту мен кеңейтудің мықты негізінің қалануы болды.
Алайда, қол жеткізілген келісімдер халықаралық сауданың жаңа жүйесінің
заңдық бекітпесі ғана болып табылатындығы айдан анық. Сондықтан,
“уругвайлық” раунды нәтижелерінің маңыздылығымен қатар олардың іс-
тәжірибеде қолданылуының маңыздылығы одан кем түспейді. Осыған орай ГААТ-
ты Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) айналдыру мәселесі өзін жеке түрде
қарастыруды қажет етеді.[20].
ДСҰ-ны құру туралы шешім қабылдаумен, Келісуші Тараптар келесі жалпы
пікірлерді басшылыққа алған: біріншіден, әл-ауқат деңгейін арттыру
тұрғысынан халықаралық сауданың дамуына берілетін ерекше мәнін; екіншіден,
өздерінің әділетті және еркін сауда ұстанымдарына деген берілгендігін; және
үшіншіден, ГААТ-тың келісімдері мен келіссөздері халықаралық саудаға
қатысушылар үшін тең мүмкіндіктерді тудыруға қатысты атқарған айрықша рөлі.
ДСҰ-ны құрудың басты мақсаты – ГААТ-тың ескі, ыдыраған жүйесін саудалық
келіссөздер барысында келісілген халықаралық сауданың ұстанымдары мен
ережелерін өмірге енгізуге арналған өкілеттіктерге ие жаңа, біріктірілген
халықаралық ұйыммен алмастыру болатын.
ДСҰ-ны құру туралы келісім ГААТ шеңберіндегі көптараптық саудалық
келіссөздердің нәтижесінде қол жеткізілген барлық келісімдер мен
уағдаластықтарды осы ұйымның ведомствосына қарасты ортақ жүйеге енгізеді.
Заңдық тұрғыдан қарағанда “уругвайлық” раунд нәтижелерін ГААТ-тың
ережелерінің, және әсіресе “токиолық” раундтың уағадаластықтарының бүкіл
жиынтығын ескерумен тәжірибелік қолданылуы едәуір қиындап, немесе тіпті
мүмкін де болмас еді.[21]. Сол себептен келіссөздерге қатысушылар
көптараптық саудалық келіссөздер барысында қол жеткізген барлық
уағдаластықтар Басты келісімінің, ал соған сәйкес ДСҰ-ның да ажырағыссыз
бөлігі болып табылады, және де Келісімге қатысушы елдер ондағы
міндеттемелердің барлығын өз мойнына алады.
ДСҰ жүйесі келесі қызметтерді орындауға бейімделген:
- ол мүше-елдердің үкіметтерінің сауда-саттықтағы әрекетін реттейтін
көптараптық негізде келісілген ережелердің кешені ретінде әрекет етеді.
Шындап келгенде бұл мемлекеттер мен олардың сауда жасаушы субъектілерінің
әлем рыноктарындағы өзін-өзі ұстау ережелері;
- ол не ұлттық рыноктарды ашу арқылы, не ережелердің өзін нығайту мен
кеңейту арқылы сауданы ырықтандыру мен оның болжамдылығын қамтамасыз етуге
арналған саудалық келіссөздерге арналған форумның міндетін атқарады;
- ол ДСҰ мүше-елдерінің үкіметтеріне өзара дауларды шешуіне мүмкіндік
беретін халықаралқ соттың міндетін атқарады.
ДСҰ құрылғанға дейін ГАТТ жүйесіне 125 мемлекет енетін, олардың тауар
айналымы әлемдік тауар айналымының 90%-ін құрайтын. Ірі елдердің арасында
тек Ресей мен Қытай ғана оның шеңберінен тыс болатын, алайда кезінде ГААТ-
ты құрушылардың бірі болған Қытай қазіргі уақытта аталмыш ұйымдағы өзінің
мүшелігінің қалпына келтірілуіне тырсуда.
Сонымен қатар, әртүрлі себептермен сыртқары қалған 25 ел де ДСҰ-ға ену
туралы келіссөздер жүргізуде.[22].
ДСҰ-ның құрылымына тоқталып кетелік.
Орналасқан жері: Женева, Швейцария
Негізі қаланған уақыты: 1995 ж. 1 қаңтары
Құрылуы: Уругвай раундысы келіссөздерінің қортындылары бойынша (1986-
94)
Мүшелігі: 149 ел (2005 жылдың 11 желтоқсан айына қатысты)
Бюджеті: 175 млн. швейцар франкі (шамамен 145 млн. АҚШ долл.).
Хатшылығының штаты: 635 қызметкер
Басшысы: бас директор (Паскаль Лами)
ДСҰ-ның жоғарғы басқарушы органы болып Министрлер конференциясы
табылады. Ол кем дегенде екі жылда бір рет, әдетте, ДСҰ қатысушы-елдерінің
сауда немесе сыртқы істер министрлерінің деңгейінде шақырылады.
Конференция мысалы, көптараптық келіссөздерінің жаңа раундыларына қатысты
аса қағидалы мәселелер бойынша шешімдер қабылдау уәкілеттіктеріне ие
болады.
Ұйымның қызметін ағымдағы басқару келісім мен министрлік шешімдердің
орындалуына қатысты бақылауды Басты кеңес атқарады. Ол жылына бірнеше рет
Женеваға шақыртылады. Әдетте, Басты кеңеске ДСҰ-ға мүше өкілеттіктерінің
елшілері немесе басшылары кіреді. Басты кеңестің міндеттеріне сонымен қатар
ДСҰ-ға қатысушы-елдердің арасындағы саудаға қатысты дауларды шешу және
олардың сауда саясатының мерзімді шолуларын жүргізіп отыру жатады.
Басты кеңес өзіне бағынышты төмендегі органдардың іс-әрекетін
бақылайды:
- Тауарлардың саудасы жөніндегі кеңестің, ол Тауарлардың саудасы туралы
басты келісімнің орындалуын бақылайды;
- Қызмет көрсетулердің саудасы жөніндегі кеңестің, ол Қызмет
көрсетулердің саудасы туралы басты келісімнің орындалуын бақылайды;
- Зерделік меншік жөніндегі кеңестің, ол Зерделік меншік құқықтарының
саудалық аспектілері туралы келісімнің орындалуын бақылайды;
Жоғарыда аталып кеткен органдармен қатар ДСҰ-да жұмыстық сараптамалық
топтар мен арнайы комитеттер қызмет етеді. Олардың міндеті көптараптық
келісімдердің жекелеген бөліктерінің орындалу мәселелерін, сондай-ақ
қатысушы-елдер үшін қызықтырарлық болып табылатын өзге де мәселелерді,
мысалы, бәсекеге, инвестицияларға, аймақтық саудалық келісімдердің
әрекетіне, қоршаған ортаны қорғаудың саудалық аспектілеріне және жаңадан
мүше қабылдауға қатысты мәселелерді қарастыруға негізделген.
ДСҰ күрделі де ауқымды механизм болып келеді, оған экономика мен
құқықтың түрлі салаларында жұмыс істейтін жүздеген келіссөз жүргізушілер,
сарапшылар қатысады, және ол үнемі қозғалыста және даму жағдайында болып
тұрады. ДСҰ-ның басқа халықаралық ұйымдармен салыстырғандағы ерекшелігі
сол, ДСҰ-мен жүргізілетін келіссөздер миллиардтық сомаларға қатысты болып
келеді, себебі сол келіссөздердің нәтижесінде тікелей тұтынушылардың,
өндірушілер мен нақты компаниялардың мүдделерін қозғайтын тауарлар мен
қызмет көрсетулерді экспорттау мен импорттаудың ережелері белгіленеді.[23].
ДСҰ - халықаралық сауданы барынша жоғары мүмкіндікпен болжау мен оның
еркіндігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ қатысушы-елдердің саудаға және
саудалық тосқауылдарға қатысты кез-келген мәселелер бойынша өзара дауларын
әділетті түрде шешуіне арналған ережелерді әзірлейтін әлемдік деңгейдегі
жалғыз ұйым.
Қорытындылай келе айта кететін нәрсе, ДСҰ жүйесі халықаралық
экономикалық қатынастар жүйесін реттеуде орталық орынға ие, ал ДСҰ
тағайындайтын нормалар шын мәнінде халықаралық сауда заңы болып табылады.
Ортақ құқықтық кеңістіктен тыс болумен, аталмыш ұйымның мүшесі болып
табылмайтын кез-келген ел өзін халықаралық саудадағы аутсайдер жағдайына
ұшыратады, себебі оған қатысты жалпы ережелер қолданылмайды. Бұл ДСҰ
жүйесіне қосылуға итермелейді.
II-тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДСҰ-ға ЕНУ ПРОЦЕСІ.
2.1. ДСҰ-ға енудің мақсаты мен барысы.
ДСҰ-ның айрықша ерекшелігі болып оның өзара тиімді шарттарға, ашықтық
пен осы ұйымның барлық мүше-елдерінің тең құқықтығына негізделген еркін
сауда-саттықты қамтамасыз етуге арналған халықаралық сауда ережелері мен
тәртіптік шараларды орнатуы табылады. Ашық сауда саясаты шағын ішкі саудаға
ие және кеңейіп келе жатқан әлемдік рыноктарға жол ашуға мұқтаж болып
отырған Қазақстан үшін объективті түрде қажет болып табылады. Өздерін дәл
болжамдауға болатын және халықаралық құқыққа негізделген ДСҰ-ның шарттары
Қазақстанға тиімді ішкі мүмкіндіктерін пайдаланумен саудалық
серіктестерімен тартыста өзінің бәсекеге қабілетін көрсетуге мүмкіндік
береді.
Кез келген елдің ДСҰ-ға енудегі көздейтін мақсаты белгілі бір
артықшылықтарға ие болып табылады.
Қазақстан үшін олар келесіге негізделген:
• Қазақстан ашық нарықтық экономикаға ие, әлем шаруашылығы мен оның
дамуына ықпал ететін әлемдік құрылымдарға біріккенімен қатар, ол ДСҰ-
ның барлық мүшелерімен қарым-қатынастарда автоматты түрде барынша
ықпал ету режиміне ие болады.
• Қазақстан сондай-ақ өз тауараларын транзиттеуге арналған қосымша және
тиімді жолдарына ие болады. Бұл Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінің
отандық тауарларымен сыртқы саудасын дамыту үшін әсіресе маңызды болып
табылады.
• Қысқа және ұзақмерзімді келешекте Қазақстанның ДСҰ-ға енуі
инвестицияларды тарту және ең алдымен оларды өңдеу өнеркәсібіне және
жоғары технологиялы өндірістерге тарту тұрғысынан маңызды болып
табылады.
• Қазақстан үшін ДСҰ-ның саудалық дауларды, әсіресе Қазақстанның
экспорттық тауарларына қатысты қолданылатын демпингке қарсы дауларына
қатысты қолданылатын режим үлкен мәнге ие болуы мүмкін және ол
саудалық-саяси дауларды ДСҰ-да ескерілген рәсімдердің шеңберінде одан
да әділетті негізде шешуге мүмкіндік береді.
• ДСҰ-ға кірумен Қазақстан ұлттық мүдделеріне негізделумен әлемдік
сауданы реттейтін нормаларды әзірлеуге қатысу құқығына ие болуға
үміттене алады.
• Сонымен қатар, сыртқы экономикалық саясат туралы жедел ақпарат пен ДСҰ-
ға қатысушы-елдердің үкіметтерінің мақсаттары туралы ақпаратқа қол
жеткізу мүмкіндігі туындайды, бұл ақырында одан да тиімді сауда
саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
• Ішкі рыноктағы алдыңғы қатарлы технологиялардың, тауарлардың, қызмет
көрсетулер мен инвестициялардың орын алуын кеңейту, халықаралық сапа
стандарттарын енгізу нәтижесінде ұлттық өнімнің сапасы мен бәсекеге
қабілетін арттыруға арналған жағдайларды тудырту.
• Импорт кеңейтілгендіктен тұтынушы тауарлардың кең ассортиментіне одан
да төмен бағалармен қол жеткізе алады.
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің негізгі құжаттарында
әлемдік қауымдастықтың кез-келген елдің аталмыш ұйымға қабылдаудан бас
тарту туралы ештеңе айтылмаған. Келісімнің XXXIII-бабында былай делінген:
“Осы Келісімге қатыспайтын үкімет, немесе осы келісімде ескерілген өзінің
сыртқы коммерциялық байланыстарын немесе өзге түрдегі істерін жүргізуде
толық дербестікке ие болатын жеке кедендік аймақтың атынан әрекет ететін
үкімет осы келісімге өзінің атынан немесе сол аймақтың атынан сол үкімет
пен Келісуші Тараптармен өзара келісілетін шарттармен кіре алады”.
Келісімге ену туралы шешім Келісімге қатысушы-елдердің үштен екі бөлігінің
көпшілігімен қабылдануы мүмкін.
ДСҰ–ға ену рәсімінің өзі бірнеше жалпы сәттерден құралады:
1. ДСҰ Бас директорының атына өтініш алғаннан кейін Уәкілдер кеңесі сол
өтінішті өтінім-беруші-елдің үкіметі ұсынған басты құжаттарға, атап
айтқанда, сыртқы сауда режимінің сипаттамасына, елдің сыртқы сауда саясаты
мен заңдарының Сыртқы сауда режимі туралы Бас келісімінің ұстанымдары мен
нормаларына сәйкес келетіні жайлы дәлелдемесіне негізделе отырып зерттеуге
арналған жұмыстық топты құрайды.
2. ДСҰ-ға қатысқысы келетін елдің үкіметі мүше-елдердің сыртқы-сауда
режиміне қатысты ғана емес, сондай-ақ экономикалық өмірдің көптеген
аспектілеріне – макроэкономикалық саясат, қаржылық және несиелік жүйелер,
салық салу механизміне қатысты сауалдарына жауап береді.
3. Жұмыстық топ, барлық мәселелерді қарастырып шығып, Кеңеске
ұсыныстары бар баяндаманы, және мүмкін, өтінім беруші-елді қосу туралы
хаттаманың жобасын ұсынады.
4. ДСҰ-ның мүше-елдері баяндаманы немесе хаттаманың жобасын талқылайды,
соған негізделумен кезекті сессияда шешім шығарады. Құқықтық тұрғыдан алып
қарағанда қосылуы туралы хаттама қосылып жатқан ел мен Келісімге қатысушы-
елдердің өзара келісімі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Қазақстанның ДСҰ-мен өзара қатынастары осындай сұлба бойынша дамыған
болатын. КСРО 1986 жылы өзінің ГААТ-қа қосылғысы келетіні туралы ниетін
білдірген болатын. 1990 жылы КСРО ГААТ-та бақылаушы мәртебесіне ие
болады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бақылаушы елдер ДСҰ сессияларына
қатыса алады, ал белгілі жағдайларда олар ДСҰ отырыстарында өз ұсыныстарын
айтып, пікірталастарға қатысуы мүмкін. Бақылаушы-елдердің үкіметтері ДСҰ-
ның негізгі құжаттары мен материалдарын мерзімді негізде алып отырады.
Алайда Басты келісім ережелерінің күші бақылаушы-елдерге тарамайды, және
олар келісуші елдердің алдында қандай да бір міндеттемелерге ие болмайды.
Кеңес Одағына бақылаушы мәртебесі оның мерзімді негізде ГААТ-тың
келісуші тараптарының жыл сайынғы сессияларында, ГААТ Кеңесінің
сессияларында және ГААТ-тың өзге де ашық түрдегі сессияларында қатысып
отыруына арнап берілген болатын. Қазақстан ДСҰ-ның мүшесі емес 16
мемлекетпен 28 халықаралық ұйыммен қатар осы мәртебеге ие. ГААТ Кеңесі
жанындағы бақылаушы мәртебесі Бюджет, қаржылық және әкімшіліктік мәселелер
жөніндегі комитеттерді, сондай-ақ көптараптық саудалық келісссөздердің
“токиолық” раунды нәтижесінде құрылған комитеттер мен кеңестерді
санамағанда, ГААТ-тың барлық жабық емес түрдегі органдарының жұмысына
қатысу құқығын береді.
1996 жылдың қаңтарында ҚР ДСҰ хатшылығына ресми түрдегі өтінімін
ұсынған болатын, сол кезден бері жұмыстық топтың 4 отырысы және екі
тараптық кездесулердің 4 раундысы болып өтті. Елде заңнамалық базаны ДСҰ
ережелеріне сәйкес етіп өзгерту жөнінде едәуір жұмыс жүргізілген,
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық тауарларының импортына қатысты тарифтер
төмендетілген.
Өткен жылы жұмыс жандана түсті. Қазіргі кезде 15 елмен келіссөздер
жүргізіліп, олардың әрқайсысымен ену шарттары келісілуде. Қазақстан
жақындағы бір-екі жылдың ішінде ДСҰ-ның мүшесіне айналуы мүмкін. Алайда
оқиғаларды асықтырған дұрыс бола ма? Біз Қырғызстанның қайғылы тәжірибесін
қайталап жүрмейміз бе?
1996 жылдың маусымында Ведомствоаралық комиссия (ВАК) ДСҰ
хатшылығына Қазақстанның сыртқы сауда режимі жөніндегі меморандумын және
өзге де міндетті құжаттарды әзірлеп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Глоссарий
Кіріспе
I-тарау. ГААТДСҰ-ның құрылуының теориялық алғышарттары және оның
ұстанымдары.
1.1. ГААТ-тың құрылу тарихы мен оның негізгі принциптері.
1.2. ГААТ-тың іс-әрекетінің және ДСҰ-ны құрудың нәтижелері.
II-тарау. Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға ену процесі.
2.1 ДСҰ-ға енудің мақсаты мен барысы.
2.2. ДСҰ-ға енуден кейінгі ел экономикасына тигізетін зардаптарын
бағалау.
2.3. Қазақстанның ДСҰ-ға қатысуынан түсетін артықшылықтары.
III-тарау. Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің проблемалары мен
перспкетивалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің проблемалары.
3.1. Қазақстанның ДСҰ-ға ену перспкетивалары.
3.3. Келіссөздердің басты кезеңдері және ену процесінің ағымдағы
күйі.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер мен мақалалар
Қосымша мәліметтер
Глоссарий
1. ГААТ – Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім
2. ДСҰ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
3. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
4. ХВҚ - Халықаралық Валюталық Қор
5. ЕО –Европалық Одақ
6. ВАК - Ведомствоаралық комиссия
7. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
8. ТҰК – Трансұлттық корпорациялар
9. СТТ - Саудадағы техникалық тосқауылдар
10. ЕурАзЭҚ – Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық
11. ЖІӨ - Жалпы Ішкі өнім
КІРІСПЕ
Қайта құрудың басталуымен Қазақстанда жарияланған ашық экономиканы
құруға қатысты бағыт ең алдымен өзінен экспорттық тауарларға – дәстүрлі
отын-шикізаттық ресурстарға ғана емес, сондай-ақ өңдеу өнәркәсібінің, соның
ішінде ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді экономиканы жетілдіруге
қажетті технологияларға, несиелерге, инвестициялара алмастырумен алу
көзделіп отырған Батыспен сауда-экономикалық қатынастарды дамытуды
ескеретін. Бұл мәселе Қазақстанның сыртқы экономикалық іс-әрекетінің
стратегиясын қалыптастыру барысында, оны орталықсыздандыру мен ырықтандыру,
саяси және институттық қамту барысында да басты мәселе болып табылатын.
Сонымен қатар ең алдымен халықаралық сауданың елеулі түрде жаңартылған көп
тараптық жүйесіне (Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас Келісімнің уругвайлық
раундысының (ГАТТ) нәтижесінде) негізделген әлемдік шаруашылық
қатынастардың жаңа ғаламшарлық құрылымын қалыптастыру процесі жалғасып,
жеделдетілуде. Қазақстанның аталмыш процеске қатысудан алшақтауы оның онсыз
да мүшкіл жағдайын одан әрі ауырлатып жіберуі мүмкін. Сондықтан елдегі
жүзеге асырылып жатқан экономикалық реформаның шеңберінде аса маңызды
міндеттердің бірі болып Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылуы табылады.
Бітіру жұмысының басты мақсаты – ГААТ ұстанымдары мен механизміне
негізделген көп тараптық сауда жүйесін жалпы талдаудан өткізу, Қазақстанның
ДСҰ-ға енуіне байланысты оның проблемалары мен келешектеріне сипаттама
беру.
Қазіргі кезде Қазақстанның 1995 жылдың 1 қаңтарынан бері Тарифтер мен
сауда-саттық жөніндегі басты келісімді алмастырған Дүниежүзілік Сауда
Ұйымына (ДСҰ) енуі туралы мәселе қойылғанымен, біздің еліміз аяқ басқан
келіссөздік процесі ГААТ-тың дәстүрлі проблемаларын қозғайды, себебі
уругвайлық раундының Қорытынды Актісінің ережесіне сәйкес келіссөздерге
қатысқан, алайда Қорытынды Актіге қол қою сәтінде (1994 жылдың 15 сәуірі)
ГААТ мүшелігіне жатпаған елдер ГААТ-қа ену рәсімінен өтуі тиіс.
Берілген бітіру жұмысының құрылымы 3 тараудан және осы мәселеге
байланысты қарастырылған қосымша мәліметтерден тұрады. Бірінші тараудың
шеңберінде ең алдымен Тарифтер мен сауда-саттық жөніндегі басты келісім
қарастырылады, яғни ГААТ-тың құрылу тарихына және оның дамуының басты
беталыстарына арналған. Сондай-ақ өздеріне негізделумен халықаралық сауда-
саттықтың көп тараптық жүйесі қалыптасатын басты ұстанымдар талдаудан
өткізіледі. 1948 жылдың қаңтарында күшіне енуімен Басты Келісім өзінің өмір
сүру барысында оның біріншіден, көптараптық саудалық келісімшарт ретінде
және екіншіден, халықаралық саудалық қарым-қатынастарды реттеу механизмі
ретінде серпінді дамуын көрсететін елеулі түрдегі өзгерістерге ұшыраған
деген фактіні ескерсек, ГААТ-тың іс-әрекетінің нәтижелері туралы мәселе
өзіне ерекше көңіл бөлуге тұрарлық болып табылады. Аталмыш нәтижелердің
арасында аса маңыздысы болып жаңа халықаралық ұйым – ДСҰ-ның құрылуы
табылады.
Еңбектің 2-тарауы Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесімен байланысты. Осыған
орай алғашқы бөлімдері Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттарына
арналған. Сондай-ақ ДСҰ-ға қосылу жағдайындағы оның ел экономикасына
тигізетін зардаптарын бағалау осы бөлімнің мазмұнын құрайды.
Бітіру жұмысының 3-тарауы тікелей Қазақстанның ДСҰ жүйесіне қосылу
проблемасымен байланысты болып келеді. Әрине, ДСҰ-ға ену туралы мәселені
шешу кезінде аталмыш ұйымға өзге елдердің қатысуының сәтті тәжірибесін ғана
басшылық ретінде пайдаланған жеткіліксіз болады. Сондықтан осы тараудың
алғашқы бөлімі Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің басты проблемасын ашады. Келесі
бөлімдерің мазмұны Қазақстанның ДСҰ-ға енуінің келешектеріне арналған және
келіссөздердің негізгі кезеңдері мен ДСҰ-ға ену процесінің ағымдағы жағдайы
туралы параграфпен аяқталады.
Осы еңбекті жазу барысында ГААТДСҰ жүйесінің қызмет ету
проблемаларына, сондай-ақ Қазақстанның осы жүйеге қосылуына байланысты
мәселелерге арналған түрлі әдебиеттер пайдаланылған болатын.
Ең алдымен, А.И.Магомедова мен Е.З.Хасановалардың 1992 жылы Санкт-
Петербург мемлекеттік университетінің баспасында басылып шыққан “ГАТТ:
құқықтық табиғаты мен құрылымы” атты еңбегін атап кеткен дұрыс.
Монографияның атауына енгізілген мәселелермен қатар, аталмыш еңбекте ГААТ-
тың даму беталыстары мен оның халықаралық ұйым мәртебесіне ие болуының
проблемасы толығымен қарастырылған.
Экономика ғылымдарының кандидаты С.В.Чернышевтың 1991 жылы РФ МВЭС
Ғылыми-зерттеу жағдаяттық институтының баспасында басылып шыққан
“Халықаралық сауданы реттеу механизмі: ГАТТ нормалары мен ережелері” атты
еңбегінде ГААТ ережелерінің әрбір бабы талдаудан өткізілген, сондай-ақ
батыс мамандарының түсініктемелері келтірілген.
Монографиялармен қатар осы дипломдық еңбекте мерзімдік баспалардың
материалдары қолданылған болатын. Атап айтқанда, “Континент”, “МЭ и МО”,
“Международная жизнь”, “АльПари”, “Саясат” журналдары мен “Известия”,
“Казахстанская правда” газеттерінде жарияланған мақалалар, сондай-ақ
Интернет-сайттардағы мақалалар қолданылған.
Пайдаланылған әдебиеттердің толық тізімі еңбектің соңында келтірілген.
1-тарау. ГААТДСҰ -ның ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҰСТАНЫМДАРЫ.
1.1. ГААТ-тың құрылу тарихы мен оның негізгі ұстанымдары.
Халықаралық саудалық қарым-қатынастар саласында қалыптасқан қазіргі
жағдайды толығымен елестету үшін, сондай-ақ көп тараптық саудалық
келіссөздер барысында қол жеткізген жетістіктерді бағалау үшін ГААТ көп
тараптық сауда жүйесінің бастауларына ең болмағанда қысқаша тоқтала
кетелік.
1929-1933 жылдардағы “Ұлы күйзеліс” макроэкономикалық саясат
мәселелерін көп тараптық деңгейде үйлестірудің қажеттігін көрсетті.
Мамандардың пікірінше соғысқа дейінгі жылдары халықаралық сауда мен
валюталық-қаржылық саладағы ойын ережелерін белгілейтін халықаралық
институттардың болмауы қиын уақыт келе салысымен жекелеген елдерді әлемдік
экономикалық дағдарысты едәуір мөлшерде шиеленістіре түсумен жікшілдік
әрекеттерге итермелеген болатын. Мысалы, АҚШ-та жақындап келе жатқан
құлдырау жағдайында бәсекелес импорттан қорғану мен экономиканы
тұрақтандыру үшін Холи-Смут заңы қабылданған болатын, аталмыш заңға сәйкес
кедендік баждардың орташа деңгейі алдымен 44,7%-ке дейін көтеріліп, ал 1932
жылы 59,1%-ге дейін жеткен болатын. Осының соңынан көптеген батыс елдерінің
тарифтерінің мөлшерлемелері едәуір мөлшерде артылған болатын, бұл жағдай
әлемдік экономика үшін жағымсыз салдарға ие болатын: 1929-1932 жылдары
әлемдік сауданың көлемі шамамен 60%-ке азайып кетті.[1].
1944 ж. Бреттон-Вудстегі (АҚШ) БҰҰ-ның валюта-қаржылық конференциясында
халықаралық валюта саласын тұрақтандыру, төлемдік баланстарды теңгермелеу
және экономиканы дамытуға қаржылық ықпалын тигізу мәселелерін шешу үшін
Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) мен Дүниежүзілік Банк құрылған болатын.
Саудалық қарым-қатынастарды халықаралық реттеудің талпыныстары екінші
дүниежүзілік соғысқа дейін де жасалған болатын. Мысал ретінде Кедендік
рәсімдерді жеңілдету туралы (Женева, 1923 жыл), Халықаралық Сауданың
Төрелік Соты туралы (1924 жыл), өнеркәсіп меншігін қорғау және т.б.
конвенцияларды атап кетуге болады.[2]. Алайда олар жүйелі болып табылмайтын
және аяғына дейін орындалмайтын.
Соғыстан кейінгі кезең әмбебап Халықаралық Сауда Ұйымын (ХСҰ) құруға
арналған әрекеттермен ерекшеленеді, аталмыш ұйым ХВҚ мен Дүниежүзілік
Банкімен қатар қалыптасқан жүйедегі үшінші бағанаға айналуға тиіс
болатын. ХСҰ-ның міндетіне сауда саясаты, экономикалық даму, жұмыспен
қамтылу, шектеуші іскерлік тәжірибе, инвестициялар, халықаралық саудалық
келісімдер мәселелерін қоса алғанда, әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
көптараптық деңгейде реттеу жататын. Бұл проблемалар 1946-1947 жылдары
Лондон мен Женевадағы конференцияларда талқыланған болатын. Женевалық
конференцияда (1947 жылдың тамыз-қазан айлары) ХСҰ Жарғысымен – былайша
айтқанда – Гаваналық хартиямен жұмыс жүргізу барысында конференцияға
қатысқан 23 ел – соның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция, Индия,
Бразилия, және олардан төмен дамыған елдер халықаралық экономикалық
байланыстардың дамуын едәуір шамада тежеп отырған кедендік тарифтердің
соғысқа дейінгі деңгейін өзара төмендету туралы келіссөздерді бастады.
Келіссөздердің алғашқы бөлімінің нәтижелеріне әлемдік сауданың шамамен 20%-
іне (10 млрд.долл) қатысты 45 мың тарифтік жеңілдіктер айналды.[3]. Аталмыш
жеңілдіктердің әрекеттілігі Гавана хартиясының бірқатар саудалық-саяси
баптарымен қамтамасыз етілген болатын және қатысқан елдер орындауға
міндеттенетін. Осы ережелердің өзіне келісілген тарифтік жеңілдіктердің
тізімі қосымшаланған жинағы Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім (ГАТТ)
деген атауға ие болды және 1948 жылдың қаңтар айында уақытша негізбен
(келешек мүше-елдердің ХСҰ Жарғысын бекіту процесі аяқталғанша) күшіне
енді.
Бастапқыда Келісімнің мәтіні үш бөлімнен құралатын. I-бөлім екі баптан
құралатын, онда аса жағымды ықпал ету режимі туралы негізгі ережелер мен
өзара жеңілдіктер тізімідер берілген болатын. II-бөлім сауда саясатына
арналған және халықаралық сауда ережелерінің өзіндік кодексі болып
табылатын. III-бөлімде кедендік одақтар, еркін сауда-саттық өңірі мен
соларға қатысты Келісімді қолдану туралы ережелерден құралған болатын. 1965
жылы ГАТТ мәтіні “Сауда және даму” атты IV-бөліммен толықтырылған, ол
дамушы елдердің талап етуімен Келісімге енгізілген болатын.
ГААТ ХСҰ Жарғысын талқылау шеңберінде жүргізіліп жатқан тарифтік
келіссөздердің алғашқы бөлімінің нәтижелері туралы хаттама мен Гавана
Хартиясы күшіне енген сәтіне дейін қолданыста болатын ережелердің уақытша
жинағы болып табылғандықтан, қандай да бір құрылтайшылық проблемалар мен
мәртебесі туралы мәселе күн тәртібінде көтерілмейтін. Басты Келісімде ХСҰ
Жарғысының сауда саясаты мәселелеріне арналған ережелеріне ұқсас болып
келетін негізгі ережелердің болғанына қарамастан, ХСҰ тұрақты институтқа
айналуға тиіс болатын. ХСҰ Жарғысында ХСҰ конференциялары, атқарушы органы,
комиссиялары, Бас директор мен қызметкерлері туралы мұқият әзірленген
ережелер берілген болатын. Сонымен қатар, Жарғыда дауларды шешудің
ойластырылған рәсімі ескерілген. Басты Келісімге келетін болсақ, онда ол
кезде не тұрақты органдарға қатысты, не келіспеушіліктерді реттеуге қатысты
құрылтайшы ережелер берілмеген болатын.
Алайда ХСҰ-ны құру жөніндегі әрекеттер табысқа жетпейтіндігі
анықталғаннан кейін (бұл 1950 жылы АҚШ-тың Гавана хартиясын бекітуден бас
тартуымен расталды), ГАТТ шеңберінде Жарғыда ескерілген барлық органдар
құрылып, дауларды шешудің механизмі әзірленген болатын.
ГАТТ-тың Жоғары Органы ретінде Келісуші Тараптардың Сессиясы
белгіленген болатын.
Сессиялар, әдетте, жыл сайын жиналып отыратын, әрбір қатысушы-мемлекет
оларда бір дауысқа ие болатын, алайда әдетте шешімдер дауыс беру жолымен
емес, пәтуаға келу арқылы қабылданатын. Бірінші Сессия 1948 жылдың наурыз
айында БҰҰ Бас Хатшысымен шақырылды; бұдан арғы уақытта, 1949 жылдан бастап
Сессияларды шақыру, олардың жұмысын басқару құқығына өзін қатысушы-елдер
сайлайтын Келісуші Тараптар Сессиясының Төрағасы (Жауапты Хатшы) ие
болды.[4].
Келісуші Тараптар Сессиясы норма шығару қызметтерін орындайды.
ГААТ-тың Жоғарғы органы Келісімнің ережелеріне қатысты беделді
түсініктемелер берудің айрықша құзырлығына ие болады. Бұл органның
құзырлығына сондай-ақ қатысушы-елдерге Бас Келісімге қатысты сол не өзге
міндеттемені уақытша және айрықша жағдайларда тоқтата тұру құқығын ұсыну
жатады. Келісуші Тараптар Сессиялары қатысушы-елдердің арасында туындайтын
проблемалар, олардың сауда саясатының ГААТ нормаларына сәйкес келуі жайлы
шешімдерді қабылдаудың айрықша құзырлықтарына ие болады. ГААТ жоғарғы
органының құзырлық саласына сондай-ақ ГААТ-тың бюджетін бекіту де кірді.
1954 жылы 1948 жылдың наурыз айынан бастап әрекет еткен және ГААТ іс-
әрекетін ұйымдық-техникалық қызмет көрсетуді жүзеге асырған ХСҰ-ның Уақытша
комиссиясы Хатшылық ретінде ресімделіп, қайта құрылған болатын. Алғашқы
жылдары үш-төрт маманнан құралған Хатшылық уақыт өте келе құрылымдық
бөлімшелері бар (заң, экономика бөлімдері, талдау жүргізу бөлімшелері және
т.б.) ірі органға айналды. Хатшылыққа әзірлеу жұмысы, қатысушы-елдердің
арасында барлық қажетті ақпаратты тарату, қатысушы-елдердің экономикалық
даму мен саудалық саясатын зерттеу мен болжамдау міндеті жүктелген болатын.
1951 жылы Сессияаралық комитет құрылған болатын, оның міндеттеріне
Сессияның күн тәртібін талқылау мен құрастыру, шұғыл және аяқ асты
мәселелерді қарастыру, төлемдік-баланстік проблемалар бойынша кеңес
берулерді жүргізу кіретін. Артып бара жатқан жүктемеге байланысты 1958
жылы Сессияаралық комитетінің үшінші қызметі арнайы құрылған Төлемдік
баланс жөніндегі комитетке өткізілген болатын. Алайда, Сессияаралық
комитетінің болуына қарамастан, ГААТ-тағы сессияаралық вакуум сол кездері
әлі сақтала берді. Сондықтан, Келісуші Тараптардың 1960 жылдың 4
маусымындағы шешімімен сәйкес Сессияаралық комитетінің орнына ГААТ
Өкілдерінің Кеңесі құрылған болатын.
Аталмыш Кеңес жылына тоғыз рет Шұғыл мәселелерді шешу мен бүкіл
ағымдағы жұмысты орындауға арналған сессиялардың арасында шақырылатын жедел-
өкілдік органға айналды. Кеңес Келісімге қатысатын барлық елдердің
өкілдерінен құралатын, ал оның төрағасы Келісуші Тараптардың Сессиясында 1
жылға арнап сайланатын. Кеңестің өкілеттіктерінің арасында келесілерін
бөліп кетуге болады: Келісуші Тараптардың Сессиясына арналған күн тәртібін
белгілеу, қосалқы органдарды бекіту және олардың іс-әрекетінің шарттарын
белгілеу, түрлі комитеттердің, топтардың және өзге де қосалқы органдардың
жұмысын бақылауға алу.
ГААТ-тың қызметі басталған сәтінен бастап нақты проблемаларды зерттеу
мен тиісті баяндамаларды әзірлеу үшін құрамына бірнеше адам кіретін уақытша
жұмыстық топтарды қалыптастыру тәжірибесі тарауға ие болды. Сонымен қатар,
маңызды мәселелерді тереңдеп зерттеу үшін тұрақты негізде арнайы комитеттер
құрылатын. Көптеген жағдайларда олардағы мүшелік барлық Келісуші Тараптар
үшін ашық. Олардың тұрақты негізде әрекет ететін кейбіреулерін атап кеткен
жөн: Саудалық шектеулер жөніндегі комитет, Саудалық жеңілдіктер жөніндегі
комитет, Бюджеттік комитет. ГАТТ-қа IV-бөлімі енгізілген сәттен бастап
сондай-ақ “Сауда және даму” комитеті құрылған болатын. Саудалық келіссөздер
жөніндегі комитеттер көптараптық саудалық келіссөздердің барысын бақылап
отыруға арнап уақытша түрде құрылатын.
Ерекше мәнге сарапшылар әділ-қазылары ие, ол да ГААТ-тың ұйымдық
құрылымына кіреді, оның басты міндеті – ГААТ-тағы дауларды шешу процесін
кәсіби тұрғыдан бақылау.
1965 жылы осы кезге дейін орын алған Жауапты Хатшы лауазымының орнына
ГААТ Бас Директоры деген жаңа лауазымы енгізілген болатын.
Бас директор Хатшылықтың басында тұрады және осы органның қызметін
басқарады. Ол Келісуші Тараптар тағайындайтын басты лауазымдық тұлға болып
табылады, туындаған мәселелерді бейбіт жолмен реттеу жөніндегі келіссөздер
табыссыз аяқталған жағдайда тараптардың арасындағы дауларда өзіндік төреші
қызметін атқарады.
Осылайша, Сауда мен тарифтер жөніндегі бас келісім көптараптық
үкіметаралық келісімшарт бола отырып, халықаралық-құқықтық құрал ретінде
Келісімнің қосымшалары мен тарифтік жеңілдіктердің тізімдері бар бастапқы
мәтінін; Келісімнің бастапқы мәтінін өзгертетін, толықтыратын және
нақтылайтын келісуші тараптардың көптеген хаттамалары мен шешімдерін;
сонымен қатар 1979 жылы токиолық раундтың көптараптық саудалық
келіссөздері нәтижесінде пайда болған бірқатар келісімдерін қамтиды; оның
жекелеген баптарына түсініктеме береді, ГААТ-тың ережелерінің күшін жаңа
салаларға таратады немесе оларды нақтылайды. ГААТ-тың құқықтық жүйесін
дамытуда оқиғалардың іс-тәжірибесі үлкен мәнге ие болады.
Сонымен қатар тағы да айта кететін нәрсе, ГААТ-тың дамуының ең маңызды
беталыстарының бірі – оның институттануын, тұрақты органдарының
тармақталған желісін құруды атап кету, бұл ГААТ-тың бастапқы уақытша
мәртебесіне қарамастан, халықаралық сауда-саттықты реттеудің тиімді
көптараптық механизміне айналуына ықпалын тигізді.
ГААТ-тың келісімшарттық жүйесі өзіне негізделумен құрылатын бастапқы
шарты болып мүше-елдердің халықаралық сауданы дамыту мен экономикалық
дамуды рыноктарға жол ашуды өзара ырықтандыру арқылы, шетелдік рыноктардағы
кәсіпкерлердің іс-әрекетінің жағдайларын болжау мен үкіметтердің сыртқы
экономикалық саланы реттеу жөніндегі іс-әрекеттерін реттеу арқылы
қамтамасыз етуге деген талпынысы табылады. [5]. Аталмыш мақсаттарға Басты
келісімнің негізін құрайтын бірқатар ұстанымдар мен нормаларды орындау
арқылы қол жеткізіледі, оны төменде атап кетеміз.
- саудада кемсітпеу, ол бір жағынан экспорттық, импорттық және
транзиттік әрекеттер мен солармен байланысты кедендік баждар мен
жиналымдарға қатысты аса жоғары дәрежеде жағымды ықпал ету режимінің өзара
ұсынылуымен, екінші жағынан – ұлттық режимін, б.а. импорттық және отандық
тауарларға ішкі салықтар мен алымдар тұрғысынан, сондай-ақ ішкі сауданы
реттейтін ережелер тұрғысынан тең көзқараспен қараумен қамтамасыз етіледі;
- көбінесе сандық шектеулерді немесе соған ұқсас шараларды емес, ұлттық
нарықты қорғаудың тарифтік құралдарын пайдалану;
- кедендік тарифтерді мерзімді түрде жүргізіліп отыратын көптараптық
саудалық келіссөздер раундтары барысында прогрессивті түрде төмендетілуі
және оларды келісілген деңгейде заңды түрде ресімдеумен бекіту;
- саудалық-саяси жеңілдіктерді ұсынудағы өзаралық;
- саудалық дауларды кеңес берулер мен келіссөздер жүргізу арқылы шешу,
ал келісімге келу мүмкін болмаған жағдайда – дауларды арнайы құрылатын
аралық соттарда қарастыру жолымен шешу, соңғыларының шешімдері ГААТ
келісуші тараптары үшін міндетті болып табылады.
Жоғарыда келтірілген ұстанымдар, сондай-ақ өзге түрдегі негізін қалаушы
ережелер бекітілген ГААТ-тың кейбір баптарына тоқталып кетейік.
Барынша ықпал ету режимі. Келісімде басты сипатқа ие болатын ГААТ-тың
І-бабында былай деп жарияланған: қатысушы-елдер бір-біріне барынша ықпал
ету режимін ұсынуы тиіс. Бұл ереженің күші экспорттық, импорттық және
транзиттік саудалық әрекеттерге, сондай-ақ эспорттық және импорттық
әрекеттерге қатысты халықаралық төлемдерге тарайды. Барынша ықпал ету
режимі сондай-ақ кедендік баждар мен сыртқы саудалық әрекеттерге байланысты
жиналатын кез келген алымдарға қатысты, сондай-ақ солармен байланысты барлы
ережелер мен рәсімдерге қатысты күшін сақтайды. Сонымен қатар, барынша
ықпал ету режимі туралы ереженің күші (ұлттық режиммен қатар) ішкі салықтар
мен қатысушы-елдердің ішкі аймақтарында тауарларды сату мен сатып алуды
реттейтін заңдарға да тарайды.
І-бапта түсініктемеленген барынша ықпал ету режимі шүбәсіз сипатқа ие,
және ГАТТ-қа кірген елдер осы бапты толық көлемде қолдануға міндетті:
“Кіргізуге немесе шығаруға, немесе импорт немесе экспорт үшін шетелге
жіберілетін аударымға салынатын кедендік баждар мен түрлі алымдарға
қатысты, сондай-ақ осындай баждар мен алымдарды жинау әдісіне қатысты, және
кіргізу немесе шығарумен байланысты реттеу мен ресімдердің барлық
ережелеріне қатысты, келісуші тараптың өзге елде жасалған кез келген
тауарға және өзге кез келген елге арналған кез келген артықшылық,
басымдылық немесе заңдардың күшінен босату жеңілдіктері басқа барлық
қатысушы-елдерде шығарылған немесе басқа барлық қатысушы-елдерге арналған
соған ұқсас тауарға қатысты дереу түрде және шүбәсіз түрде ұсынылуы
тиіс”.[6].
ГАТТ-та барынша ықпал ету режиміне қатысты бірқатар айрықшалықтар
көрсетілген. Олардың арасындағы ең ірісі – бұл еркін саудалық аймақтар мен
кедендік одақтарды, осы құрылымдардың шеңберінде ұсынылатын жеңілдіктердің
күшін қатыспаушы елдерге таратпай құруға рұқсат ету. Тағы бір маңызды
ереже – дамушы елдерге тұрақты негізде барынша ықпал ету ұстанымынан
айрықшалық ретінде саудалық жеңілдіктердің төрт категориясын
(жеңілдіктердің жалпы жүйесі бойынша тарифтік жеңілдіктер;) пайдалануға
рұқсат ету (дамушы елдердің арасындағы қатынастарда күшіне ие болатын
тарифтік жеңілдіктер; “токиолық” раунд барысында жасасқан бірқатар
келісімдерде түсініктемеленген одан да жеңіл саралап жіктелген шарттар;
нашар дамыған елдерге қатысты арнайы режим).
Ұлттық режим. Ұлттық режим ұстанымы ГААТ-тың ІІІ-бабында келтірілген,
ол қатысушы-елдерден шетелден шыққан тауарларға ұлттық тауарларға қатысты
ішкі салықтар мен алымдар саласында, сондай-ақ ішкі сауданы реттейтін
ұлттық заңдарға, өкімдер мен ережелерге қатысты қолданылатындай режимді
ұсынуды талап етумен импорттық және ұлттық тауарлардың бәсекелесуінің тең
шарттарын орнатады. Бұл бапта әсіресе сауда-саяси мақсаттарда ішкі салықтар
мен алымдарды пайдалану толық түрде реттелген. Ұлттық режимге қатысты
бірқатар ережелердің түсіндірмесі мен дамуы ГААТ-қа қосылу туралы
хаттамаларында және ”токиолық” раунд нәтижесінде пайда болған Мемлекеттік
сатып алулар режимі туралы келісімде келтірілген.
Кедендік-тарифтік реттеу. ГАТТ-ты құру кезінде қатысушы-елдердің
экспорты мен импортын реттеудің негізгі, ал келешекте жалғыз ғана құралы
болып кедендік-тарифтік құралдар табылады деп болжамдалған болатын (алайда
тәжірибеде бәрі де осылайша қалыптаспайды). ГАТТ-тың XI-бабында былай
делінген: “ешбір қатысушы-ел өзге қатысушы-елдің аймағынан әкелінген кез
келген тауарды енгізуге немесе өзге қатысушы-елдің аймағына арналған кез
келген тауарды экспорттауға арнап енгізуге немесе сатуға квоталар,
импорттық немесе экспорттық рұқсат-қағаздар түріндегі ешқандай тыйым
салуларды немесе шектеулерді немесе кедендік баждар, салықтар немесе өзге
алымдарды санамағанда, өзге түрдегі шараларды орнатпауы тиіс”.[7].
ГАТТ-та кедендік-тарифтік саясатты көптараптық негізде реттейтін
бірқатар ережелер берілген. Келісімде ең алдымен оған қол қойған елдердің
келіссөздер арқылы халықаралық саудада кедендік және өзге түрдегі баждарды
азайту мақсаттары туралы айтылған. Келісімнің І-бабында қатысушы-елдер
кедендік баждар мен ресімдерге қатысты барынша ықпал ету режимін
қолданатындығы туралы айтылған.
II-баптың жалпы түрінде қатысушы-елдердің тарифтік жеңілдіктердің
тізімін келісуі тиіс болатыны туралы.[8].
V-бапта әрбір қатысушы елдің аймағы арқылы транзиттің еркіндігін
жариялайды және транзиттік тауарларды кедендік баждар мен транзиттік
алымдардан босатады.
Демпингке қарсы және өтемақылық баждар. ГАТТ-тың VI-бабында демпинг
саудалық әрекет ретінде белгіленген, аталмыш әрекетке сәйкес бір елдің
тауарлары өзге елдің рыногына осы тауарлардың қалыпты бағасынан төмен
болатын бағалармен келіп түседі.[9].
ГАТТ-тың VI-бабына сәйкес өтемақылық баж импортталатын таураларға солар
шығарылатын елде солардың өндірісіне немесе экспортына қатысты тікелей
немесе жанама түрде көрсетілген демеуқаржыға тең болатындай мөлшерде
салынуы мүмкін, оның үстіне демеуқаржылар анық түрде қолданылған жағдайда
Демеуқаржылар мен өтемақылық баждар жөніндегі кодекс материалдық нұқсанның
болуы немесе қауіпін дәлелдеусіз өтемақылық баждарды енгізуге рұқсат етеді.
Кедендік бағалау. VII-бабы кедендік баждарды жинауға арналған
тауарларға қатысты болып келеді. Ол барлық қатысушы-елдер үшін ортақ
болатын тауарлардың кедендік құнын белгілеудің ұстанымдарын белгілейді.
Тауарды кедендік бағалау оның нақты бағасына негізделуі тиіс және оны
отандық тауардың құнын еркін немесе жалған бағалауға негізделумен анықтау
мүмкін емес. Тауардың нақты бағасы ретінде сол немесе соған ұқсас тауар сол
баға бойынша осындай жерде және осындай уақытта сатылатын немесе сатуға
ұсынылатын баға түсініледі, ол импорттаушы елдің заңдарымен
белгіленеді.[10].
Мөлшерлік шектеулер. ГАТТ-тың XI-бабына сәйкес ортақ ереже болып
квоталар, импорттық немесе экспорттық рұқсат-қағаздар немесе кедендік
баждарды, салықтар мен өзге алымдарды санамағанда, басқа түрдегі шараларды
қолданудан бас тарту табылады.[11]. Бұл ортақ ережеге алайда мөлшерлік
шектеулерді пайдалануға рұқсат ететін бірқатар айырықшалықтар мен қосымша
түсініктер берілген: 1) азық-түліктің жетіспеушілігіне жол бермеу
мақсатымен экспортты шектеген жағдайда; 2) халықаралық саудада айналымда
жүрген тауарларды жіктемелелу, сұрыптау және өткізу жөніндегі стандарттар
мен ережелерді қолданумен байланысты шектеулерді енгізу кезінде; 3) отандық
тауарлардың тиісті рыноктарындағы жағдайды түзетпелеу жөніндегі үкіметтік
шараларды жүргізу үшін қажетті кез келген ауыл шаруашылық тауарына немесе
балық өніміне қатысты импортқа шектеулер орнатылған жағдайда (шектен тыс
өндірісті болдырмау мақсатымен); 4) төлемдік балансты теңгерімдеу
мақсаттарымен шектеулер орнатылған жағдайда.[12].
Демеуқаржылар. ГАТТ жалпы алғанда өндірісті, сондай-ақ экспортты
демеуқаржыландыру тәжірибесін қабылдамайды. Сөйтсе де Келісімде
демеуқаржыларды қолдануға тікелей тыйым салынбаған, ол белгілі түрдегі
талаптармен байланыстырылған.
Біріншіден, әрбір қатысушы-ел сауда ауқымына тікелей (экспортты
демеуқаржыландыру) немесе жанама (өндірісті демеуқаржыландыру) әсерін
тигізетін кез келген түрдегі демеуқаржылар туралы жазбаша хабарлап тұруы
тиіс, сондай-ақ егер Келісімнің өзге қатысушылары соны талап еткен болса,
демеуқаржыларды пайдалану мәселелері бойынша кеңес алып отыруы тиіс.
Екіншіден, елдер шикізат тауарларына демеуқаржыларды, оларды пайдаланудың
нәтижесінде ел сол тауардың әлемдік рыногында негізсіз түрде жоғары болып
келетін үлеске ие болатындай түрде қолданбауы тиіс.
ГААТ-тың өзге баптарындағыдай негізделген үлестің шамасын бағалауға
арнап алдыңғы кезеңдегі деректер қолданылады, сонымен қатар өнімділікті
арттыру, сапалық сипаттамаларын жақсарту сияқты факторлар қабылданады.
Демеуқаржыларды заңсыз түрде пайдалану үшін ГААТ белгілі түрдегі
шараларды ескеретіндігіне қарамастан, демеуқаржыландыру мәселелері
Келісімге қатысушылардың келіссөздік тәжірибесінде аса өзекті болып
табылуда.
Жекелеген тауарлардың импортына қатысты төтенше шаралар. ГАТТ-тың XIX-
бабында жекелеген тауарларды импорттау кезіндегі “қорғаныс шараларды”
қолдану ережелері белгіленген. Онда келесі жағдай ескерілген “егер де
күтпеген жағдайлардың орын алуы мен Келісуші Тараптың бірінің өзіне
жүктеген тарифтік жеңілдіктерді қоса алғандағы міндеттерді орындауының
нәтижесінде қандай да бір тауар осы Келісуші Тараптың аймағына сондай үлкен
мөлшерде және оның мөлшері соған ұқсас немесе сонымен тікелей бәсекеге
түсетін тауардың отандық өндірушілеріне нұқсан келтіретін немесе нұсқан
келтіру қаупін тудыратындай жағдайлармен импортталатын болса, Келісуші
Тарап осы тауарға қатысты өз міндеттемесінің күшін толығымен немесе ішінара
жоюға, немесе жеңілдіктің күшін жоюға, немесе оған келтірілген нұқсанның
алдын алуға немесе жоюға қажет болатын дәрежеде және мерзімге арнап
өзгертулер енгізуге құқылы болады”.[13]. Қатысушы-елдердің жекелеген
тауарлардың импортына қатысты құқығының жүзеге асырылуы барынша ықпал ету
ұстанымына негізделумен жүргізілуі тиіс.
Кедендік одақтар және еркін сауда-саттық өңірі. ГАТТ-тың XXIV-бабында
Келісімнің қатысушы-елдері кедендік одақтар мен еркін сауда-саттық өңірін
құру барысында өздерін басшылық ретінде пайдалануға тиіс болатын ұстанымдар
белгіленген. Бапта кедендік одақ бірнеше кедендік аймақтардың кедендік
одақтың ішінде кедендік баждардың толығымен күшін жою мен ортақ сыртқы
кедендік тосқауылды орнатумен бір аймақпен алмастырылуы ретінде
белгіленеді. Еркін сауда-саттық өңірі барлық тауарларға немесе олардың бір
бөлігіне қатысты өзара кедендік баждардың күшін жойған елдердің тобы
ретінде белгіленеді.[14]. ГААТ-қа қатысушы-елдер сессияларда немесе осы
ұйымның Кеңесінде құрылған кедендік одақтың немесе еркін сауда-саттық
өңірінің ГААТ критерийлеріне сәйкес келетін-келмейтіндігін, және олардың
құрылуы халықаралық сауда-саттықтың дамуына ықпалын тигізе ме, жоқ па соны
талдаудан өткізуі мүмкін. ГААТ-тың осы ережелері ЕЭС, ЕАСТ және еркін
сауда-саттықтың өзге өңірлерінің құрылуына байланысты шешімдердің негізі
болып табылды.[15].
ГААТ-қа негізделумен және едәуір мөлшерде ГААТ-тың бастамасымен
Кедендік ынтымақтастық жөніндегі кеңесінің шеңберінде және басқа
халықаралық ұйымдарда кедендік-тарифтік жүйелердің көптеген жақтарын ретке
келтіретін бірқатар конвенциялар әзірленген. Бұл ережелер қазіргі кездегі
халықаралық сауда жүйесі өздеріне негізделумен әрекет ететін нормалардың,
талаптар мен ережелердің ортақ жүйесін құрумен, ГААТ-тың ережелерімен
түйіседі. Оның үстіне, ГААТ-қа қатысушы-елдердің ұлттық саудалық-саяси
жүйелері мен олардың ішкі экономикалық механимздерінің көптеген салалары
ГААТ-тың ережелеріне негізделумен құрылған.
1.2. ГААТ-тың іс-әрекетінің және ДСҰ-ны құрудың нәтижелері.
ГААТ құрылған сәттен бері алғашқы үш онжылдық бойы оның іс-әрекеті
кедендік-тарифтік қорғаныстың деңгейін төмендетумен халықаралық сауда-
саттықты ырықтандыруға арналған болатын. Соның нәтижесінде өнеркәсібі
дамыған елдердің импорттық кедендік тарифтерінің орташа салмақталған
деңгейі 40-шы жылдардың аяғындағы 40-50%-тен 70-шы жылдардың басына қарсы
8-10%-ке дейін төмендеп кетті. Бұл өз кезегінде соғыстан кейінгі жылдары
экономикалық даму мен халықаралық сауда-саттықтың дамуына ықпалын тигізетін
маңызды факторға айналды: 1950-1975жж. аралығында әлемдік экспорт ағымдағы
бағалармен 14,5 есе өсіп кетті.[16].
Алайда кедендік тарифтердің төмендеуімен қатар әлемдік сауда-саттықта
елеулі құбылыс болып келе жатқан тарифтік емес шектеулер, б.а. шетелдік
тауарлардың ішкі рынокқа енуін қиындататын түрлі әкімшіліктік шаралар
табылды. Осы себеппен 1973 – 1979жж. көптараптық саудалық келіссөздерінің
“токиолық” раундысы (саны бойынша жетінші) барысында кедендік бағалау
ережелерінің, саудадағы техникалық тосқауылдардың, импорттық лицензиялау,
демпингке қарсы және өтемақылық баждарды, үкіметтік сатып алулар рәсімін
енгізу мәселелерін реттейтін жекелеген келісімдер (барлығы 12) жасасудың
арқасында ГААТ-тың реттеу саласы едәуір мөлшерде кеңейтілген болатын. Сол
жылдары жүргізілген тарифтік келіссөзердің нәтижесінде ГААТ дамыған
қатысушы-елдерінің кедендік тарифтерінің орташа салмақталған мөлшерлемесі
тағы да азайтылып, 4-5%-ді құраған болатын. Келіссөздердің “токиолық”
раунды барысында жетекші елдердің, ең алдымен АҚШ пен ЕО-тың бастамасымен
мүлде жаңа болып келетін, азаматтық авиатехниканың саудасы жөніндегі
“секторлық” келісім жасалған болатын, аталмыш келісімге сәйкес қатысушы-
елдер азаматтық ұшақтардың, олардың құрамдас бөліктерінің, қосалқы
бөлшектерінің, навигациялық құрал-жабдықтың саудасын толығымен
ырықтандырды, олар бұл саладағы тарифтік, сондай-ақ тарифтік емес
қолдаушылық шараларды жойды. Дегенмен де, халықаралық сауда-саттықта
“токиолық” раундтан кейін де көптеген шешілмеген мәселелер қала берді. Оның
үстіне ол аяқталған кезден бері жаңа проблемалар жинақтала бастады.
80-шы жылдардың басында ГАТТ органдарының отырыстарында сондай-ақ
зерделік меншік құқықтарының саудалық аспектілері туралы мәселе үнемі түрде
көтеріле бастады. Бұл жалған тауарлық белгілер соғылған тауарлардың
саудасы, бейне және компьютерлік пираттық, бөтен біреудің ғылыми және
құрастырушылық әзірлемелерін пайдалану тәрізді кең ауқымды әрекеттермен
байланысты болатын. Тауарлық белгілердің иегерлері болып табылатын
компаниялардың осындай бәсекелестіктің салдарынан орасан зор материалдық
шығынға (моральдік шығын өз алдына) ұшырауымен қатар әңгіме көбінесе
адамдардың өмірі мен денсаулығы жайлы болуда, себебі авиациялық
қозғалтқыштар мен автокөліктердің бөлшектері жалған түрде жасала басталды
[17]. Аталмыш салада жүргізілген зерттеулер келесіні анықтады: зерделік
меншік құқықтарын қорғау жөніндегі қолданыстағы халықаралық конвенциялар
пираттық тәжірибеге қарсы сенімді кепілдерді қамтамасыз етпейді. Осы
себеппен ұсынылған шара болып ГААТ шеңберінде зерделік меншік құқықтарын
бұзатын елдерге саудалық санкцияларды қолдану мүмкіндігін беретін арнайы
келісімді әзірлеу табылды.
Жаңа проблемалар деген атауға ие болған жоғарыда аталған (және
қазіргі кезде шеңберінде қамтылған) мәселелермен қатар ГАТТ шеңберінде
өздерін шешуді қажет ететін “ескі”, дәстүрлі проблемалардың жиыны қалды.
ГААТ үшін дәстүрлі ауыр тақырып ретінде ауылшаруашылық өнімдерінің
саудасы болатын. Тарихи тұрғыдан қалыптасқандай, ерекше әлеуметтік маңызы
бар немесе азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деген сылтаумен
бірқатар елдер (АҚШ, Швейцария, ЕО, Япония) сауданың бұл секторын ГААТ-
тың реттеу саласынан шығарып тастаған болатын.
Бас келісімнің құрылу сәтінің алғашқы кезеңінде-ақ АҚШ ұлттық заңдарға
сілтеме жасаумен, серіктерінен өзінің ауылшаруашылық секторын ГААТ
ережелерінің күшінен босатылуына қол жеткізген болатын. Бұл оларға
ауылшаруашылық өнімдеріне импорттық мөлшерлік шектеулер қоюға мүмкіндік
берген болатын.[18]. Осылайша, ГААТ шеңберіндегі келіссөздердің
“уругвайлық” раундысының нәтижелері халықаралық сауда-саттықтық
қатынастарды көптараптық реттеу мен сыртқы сауда-саттықты ырықтандыру
саласындағы үлкен жетістіктердің белгісі болып табылады. Ауылшаруашылық
тауарлары, демеуқаржылар, зерделік меншік құқықтарының саудалық аспектілері
мен қызмет көрсетулер саудасы бойынша көптараптық келісімдерді жасасу ашық
ғаламшарлық экономика жағдайларында сыртқы сауданы одан әрі дамытудың мықты
базасына айналуы тиіс. Келіссөздердің тағы бір маңызды жетістігі ретінде
ГААТ жүйесін нығайтуды санау керек. Қорғау шаралары, тоқыма мен киім-кешек
сату жөніндегі келісімдер келесіні көрсетіп отыр: келіссөздердің
“уругвайлық” раунды барысында кезінде былайша атағанда экспортты өз
еркімен шектеу және өзге де ақталған қорғау шараларының тарауының
нәтижесінде орын алған негізгі ұстанымдардың мүжілуі тоқтатылған
болатын.[19].
Осылайша, кейбір сәтсіздіктерге қарамастан, Тарифтер мен сауда
жөніндегі басты келсімнің шеңберіндегі “уругвайлық” раундының көптараптық
саудалық келіссөздердің аяқталуы аса ауқымды халықаралық оқиғалардың біріне
айналды, оның басты нәтижесі көптараптық саудалық қарым-қатынастар жүйесін
елеулі түрде жаңарту мен кеңейтудің мықты негізінің қалануы болды.
Алайда, қол жеткізілген келісімдер халықаралық сауданың жаңа жүйесінің
заңдық бекітпесі ғана болып табылатындығы айдан анық. Сондықтан,
“уругвайлық” раунды нәтижелерінің маңыздылығымен қатар олардың іс-
тәжірибеде қолданылуының маңыздылығы одан кем түспейді. Осыған орай ГААТ-
ты Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) айналдыру мәселесі өзін жеке түрде
қарастыруды қажет етеді.[20].
ДСҰ-ны құру туралы шешім қабылдаумен, Келісуші Тараптар келесі жалпы
пікірлерді басшылыққа алған: біріншіден, әл-ауқат деңгейін арттыру
тұрғысынан халықаралық сауданың дамуына берілетін ерекше мәнін; екіншіден,
өздерінің әділетті және еркін сауда ұстанымдарына деген берілгендігін; және
үшіншіден, ГААТ-тың келісімдері мен келіссөздері халықаралық саудаға
қатысушылар үшін тең мүмкіндіктерді тудыруға қатысты атқарған айрықша рөлі.
ДСҰ-ны құрудың басты мақсаты – ГААТ-тың ескі, ыдыраған жүйесін саудалық
келіссөздер барысында келісілген халықаралық сауданың ұстанымдары мен
ережелерін өмірге енгізуге арналған өкілеттіктерге ие жаңа, біріктірілген
халықаралық ұйыммен алмастыру болатын.
ДСҰ-ны құру туралы келісім ГААТ шеңберіндегі көптараптық саудалық
келіссөздердің нәтижесінде қол жеткізілген барлық келісімдер мен
уағдаластықтарды осы ұйымның ведомствосына қарасты ортақ жүйеге енгізеді.
Заңдық тұрғыдан қарағанда “уругвайлық” раунд нәтижелерін ГААТ-тың
ережелерінің, және әсіресе “токиолық” раундтың уағадаластықтарының бүкіл
жиынтығын ескерумен тәжірибелік қолданылуы едәуір қиындап, немесе тіпті
мүмкін де болмас еді.[21]. Сол себептен келіссөздерге қатысушылар
көптараптық саудалық келіссөздер барысында қол жеткізген барлық
уағдаластықтар Басты келісімінің, ал соған сәйкес ДСҰ-ның да ажырағыссыз
бөлігі болып табылады, және де Келісімге қатысушы елдер ондағы
міндеттемелердің барлығын өз мойнына алады.
ДСҰ жүйесі келесі қызметтерді орындауға бейімделген:
- ол мүше-елдердің үкіметтерінің сауда-саттықтағы әрекетін реттейтін
көптараптық негізде келісілген ережелердің кешені ретінде әрекет етеді.
Шындап келгенде бұл мемлекеттер мен олардың сауда жасаушы субъектілерінің
әлем рыноктарындағы өзін-өзі ұстау ережелері;
- ол не ұлттық рыноктарды ашу арқылы, не ережелердің өзін нығайту мен
кеңейту арқылы сауданы ырықтандыру мен оның болжамдылығын қамтамасыз етуге
арналған саудалық келіссөздерге арналған форумның міндетін атқарады;
- ол ДСҰ мүше-елдерінің үкіметтеріне өзара дауларды шешуіне мүмкіндік
беретін халықаралқ соттың міндетін атқарады.
ДСҰ құрылғанға дейін ГАТТ жүйесіне 125 мемлекет енетін, олардың тауар
айналымы әлемдік тауар айналымының 90%-ін құрайтын. Ірі елдердің арасында
тек Ресей мен Қытай ғана оның шеңберінен тыс болатын, алайда кезінде ГААТ-
ты құрушылардың бірі болған Қытай қазіргі уақытта аталмыш ұйымдағы өзінің
мүшелігінің қалпына келтірілуіне тырсуда.
Сонымен қатар, әртүрлі себептермен сыртқары қалған 25 ел де ДСҰ-ға ену
туралы келіссөздер жүргізуде.[22].
ДСҰ-ның құрылымына тоқталып кетелік.
Орналасқан жері: Женева, Швейцария
Негізі қаланған уақыты: 1995 ж. 1 қаңтары
Құрылуы: Уругвай раундысы келіссөздерінің қортындылары бойынша (1986-
94)
Мүшелігі: 149 ел (2005 жылдың 11 желтоқсан айына қатысты)
Бюджеті: 175 млн. швейцар франкі (шамамен 145 млн. АҚШ долл.).
Хатшылығының штаты: 635 қызметкер
Басшысы: бас директор (Паскаль Лами)
ДСҰ-ның жоғарғы басқарушы органы болып Министрлер конференциясы
табылады. Ол кем дегенде екі жылда бір рет, әдетте, ДСҰ қатысушы-елдерінің
сауда немесе сыртқы істер министрлерінің деңгейінде шақырылады.
Конференция мысалы, көптараптық келіссөздерінің жаңа раундыларына қатысты
аса қағидалы мәселелер бойынша шешімдер қабылдау уәкілеттіктеріне ие
болады.
Ұйымның қызметін ағымдағы басқару келісім мен министрлік шешімдердің
орындалуына қатысты бақылауды Басты кеңес атқарады. Ол жылына бірнеше рет
Женеваға шақыртылады. Әдетте, Басты кеңеске ДСҰ-ға мүше өкілеттіктерінің
елшілері немесе басшылары кіреді. Басты кеңестің міндеттеріне сонымен қатар
ДСҰ-ға қатысушы-елдердің арасындағы саудаға қатысты дауларды шешу және
олардың сауда саясатының мерзімді шолуларын жүргізіп отыру жатады.
Басты кеңес өзіне бағынышты төмендегі органдардың іс-әрекетін
бақылайды:
- Тауарлардың саудасы жөніндегі кеңестің, ол Тауарлардың саудасы туралы
басты келісімнің орындалуын бақылайды;
- Қызмет көрсетулердің саудасы жөніндегі кеңестің, ол Қызмет
көрсетулердің саудасы туралы басты келісімнің орындалуын бақылайды;
- Зерделік меншік жөніндегі кеңестің, ол Зерделік меншік құқықтарының
саудалық аспектілері туралы келісімнің орындалуын бақылайды;
Жоғарыда аталып кеткен органдармен қатар ДСҰ-да жұмыстық сараптамалық
топтар мен арнайы комитеттер қызмет етеді. Олардың міндеті көптараптық
келісімдердің жекелеген бөліктерінің орындалу мәселелерін, сондай-ақ
қатысушы-елдер үшін қызықтырарлық болып табылатын өзге де мәселелерді,
мысалы, бәсекеге, инвестицияларға, аймақтық саудалық келісімдердің
әрекетіне, қоршаған ортаны қорғаудың саудалық аспектілеріне және жаңадан
мүше қабылдауға қатысты мәселелерді қарастыруға негізделген.
ДСҰ күрделі де ауқымды механизм болып келеді, оған экономика мен
құқықтың түрлі салаларында жұмыс істейтін жүздеген келіссөз жүргізушілер,
сарапшылар қатысады, және ол үнемі қозғалыста және даму жағдайында болып
тұрады. ДСҰ-ның басқа халықаралық ұйымдармен салыстырғандағы ерекшелігі
сол, ДСҰ-мен жүргізілетін келіссөздер миллиардтық сомаларға қатысты болып
келеді, себебі сол келіссөздердің нәтижесінде тікелей тұтынушылардың,
өндірушілер мен нақты компаниялардың мүдделерін қозғайтын тауарлар мен
қызмет көрсетулерді экспорттау мен импорттаудың ережелері белгіленеді.[23].
ДСҰ - халықаралық сауданы барынша жоғары мүмкіндікпен болжау мен оның
еркіндігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ қатысушы-елдердің саудаға және
саудалық тосқауылдарға қатысты кез-келген мәселелер бойынша өзара дауларын
әділетті түрде шешуіне арналған ережелерді әзірлейтін әлемдік деңгейдегі
жалғыз ұйым.
Қорытындылай келе айта кететін нәрсе, ДСҰ жүйесі халықаралық
экономикалық қатынастар жүйесін реттеуде орталық орынға ие, ал ДСҰ
тағайындайтын нормалар шын мәнінде халықаралық сауда заңы болып табылады.
Ортақ құқықтық кеңістіктен тыс болумен, аталмыш ұйымның мүшесі болып
табылмайтын кез-келген ел өзін халықаралық саудадағы аутсайдер жағдайына
ұшыратады, себебі оған қатысты жалпы ережелер қолданылмайды. Бұл ДСҰ
жүйесіне қосылуға итермелейді.
II-тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДСҰ-ға ЕНУ ПРОЦЕСІ.
2.1. ДСҰ-ға енудің мақсаты мен барысы.
ДСҰ-ның айрықша ерекшелігі болып оның өзара тиімді шарттарға, ашықтық
пен осы ұйымның барлық мүше-елдерінің тең құқықтығына негізделген еркін
сауда-саттықты қамтамасыз етуге арналған халықаралық сауда ережелері мен
тәртіптік шараларды орнатуы табылады. Ашық сауда саясаты шағын ішкі саудаға
ие және кеңейіп келе жатқан әлемдік рыноктарға жол ашуға мұқтаж болып
отырған Қазақстан үшін объективті түрде қажет болып табылады. Өздерін дәл
болжамдауға болатын және халықаралық құқыққа негізделген ДСҰ-ның шарттары
Қазақстанға тиімді ішкі мүмкіндіктерін пайдаланумен саудалық
серіктестерімен тартыста өзінің бәсекеге қабілетін көрсетуге мүмкіндік
береді.
Кез келген елдің ДСҰ-ға енудегі көздейтін мақсаты белгілі бір
артықшылықтарға ие болып табылады.
Қазақстан үшін олар келесіге негізделген:
• Қазақстан ашық нарықтық экономикаға ие, әлем шаруашылығы мен оның
дамуына ықпал ететін әлемдік құрылымдарға біріккенімен қатар, ол ДСҰ-
ның барлық мүшелерімен қарым-қатынастарда автоматты түрде барынша
ықпал ету режиміне ие болады.
• Қазақстан сондай-ақ өз тауараларын транзиттеуге арналған қосымша және
тиімді жолдарына ие болады. Бұл Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінің
отандық тауарларымен сыртқы саудасын дамыту үшін әсіресе маңызды болып
табылады.
• Қысқа және ұзақмерзімді келешекте Қазақстанның ДСҰ-ға енуі
инвестицияларды тарту және ең алдымен оларды өңдеу өнеркәсібіне және
жоғары технологиялы өндірістерге тарту тұрғысынан маңызды болып
табылады.
• Қазақстан үшін ДСҰ-ның саудалық дауларды, әсіресе Қазақстанның
экспорттық тауарларына қатысты қолданылатын демпингке қарсы дауларына
қатысты қолданылатын режим үлкен мәнге ие болуы мүмкін және ол
саудалық-саяси дауларды ДСҰ-да ескерілген рәсімдердің шеңберінде одан
да әділетті негізде шешуге мүмкіндік береді.
• ДСҰ-ға кірумен Қазақстан ұлттық мүдделеріне негізделумен әлемдік
сауданы реттейтін нормаларды әзірлеуге қатысу құқығына ие болуға
үміттене алады.
• Сонымен қатар, сыртқы экономикалық саясат туралы жедел ақпарат пен ДСҰ-
ға қатысушы-елдердің үкіметтерінің мақсаттары туралы ақпаратқа қол
жеткізу мүмкіндігі туындайды, бұл ақырында одан да тиімді сауда
саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
• Ішкі рыноктағы алдыңғы қатарлы технологиялардың, тауарлардың, қызмет
көрсетулер мен инвестициялардың орын алуын кеңейту, халықаралық сапа
стандарттарын енгізу нәтижесінде ұлттық өнімнің сапасы мен бәсекеге
қабілетін арттыруға арналған жағдайларды тудырту.
• Импорт кеңейтілгендіктен тұтынушы тауарлардың кең ассортиментіне одан
да төмен бағалармен қол жеткізе алады.
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің негізгі құжаттарында
әлемдік қауымдастықтың кез-келген елдің аталмыш ұйымға қабылдаудан бас
тарту туралы ештеңе айтылмаған. Келісімнің XXXIII-бабында былай делінген:
“Осы Келісімге қатыспайтын үкімет, немесе осы келісімде ескерілген өзінің
сыртқы коммерциялық байланыстарын немесе өзге түрдегі істерін жүргізуде
толық дербестікке ие болатын жеке кедендік аймақтың атынан әрекет ететін
үкімет осы келісімге өзінің атынан немесе сол аймақтың атынан сол үкімет
пен Келісуші Тараптармен өзара келісілетін шарттармен кіре алады”.
Келісімге ену туралы шешім Келісімге қатысушы-елдердің үштен екі бөлігінің
көпшілігімен қабылдануы мүмкін.
ДСҰ–ға ену рәсімінің өзі бірнеше жалпы сәттерден құралады:
1. ДСҰ Бас директорының атына өтініш алғаннан кейін Уәкілдер кеңесі сол
өтінішті өтінім-беруші-елдің үкіметі ұсынған басты құжаттарға, атап
айтқанда, сыртқы сауда режимінің сипаттамасына, елдің сыртқы сауда саясаты
мен заңдарының Сыртқы сауда режимі туралы Бас келісімінің ұстанымдары мен
нормаларына сәйкес келетіні жайлы дәлелдемесіне негізделе отырып зерттеуге
арналған жұмыстық топты құрайды.
2. ДСҰ-ға қатысқысы келетін елдің үкіметі мүше-елдердің сыртқы-сауда
режиміне қатысты ғана емес, сондай-ақ экономикалық өмірдің көптеген
аспектілеріне – макроэкономикалық саясат, қаржылық және несиелік жүйелер,
салық салу механизміне қатысты сауалдарына жауап береді.
3. Жұмыстық топ, барлық мәселелерді қарастырып шығып, Кеңеске
ұсыныстары бар баяндаманы, және мүмкін, өтінім беруші-елді қосу туралы
хаттаманың жобасын ұсынады.
4. ДСҰ-ның мүше-елдері баяндаманы немесе хаттаманың жобасын талқылайды,
соған негізделумен кезекті сессияда шешім шығарады. Құқықтық тұрғыдан алып
қарағанда қосылуы туралы хаттама қосылып жатқан ел мен Келісімге қатысушы-
елдердің өзара келісімі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Қазақстанның ДСҰ-мен өзара қатынастары осындай сұлба бойынша дамыған
болатын. КСРО 1986 жылы өзінің ГААТ-қа қосылғысы келетіні туралы ниетін
білдірген болатын. 1990 жылы КСРО ГААТ-та бақылаушы мәртебесіне ие
болады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бақылаушы елдер ДСҰ сессияларына
қатыса алады, ал белгілі жағдайларда олар ДСҰ отырыстарында өз ұсыныстарын
айтып, пікірталастарға қатысуы мүмкін. Бақылаушы-елдердің үкіметтері ДСҰ-
ның негізгі құжаттары мен материалдарын мерзімді негізде алып отырады.
Алайда Басты келісім ережелерінің күші бақылаушы-елдерге тарамайды, және
олар келісуші елдердің алдында қандай да бір міндеттемелерге ие болмайды.
Кеңес Одағына бақылаушы мәртебесі оның мерзімді негізде ГААТ-тың
келісуші тараптарының жыл сайынғы сессияларында, ГААТ Кеңесінің
сессияларында және ГААТ-тың өзге де ашық түрдегі сессияларында қатысып
отыруына арнап берілген болатын. Қазақстан ДСҰ-ның мүшесі емес 16
мемлекетпен 28 халықаралық ұйыммен қатар осы мәртебеге ие. ГААТ Кеңесі
жанындағы бақылаушы мәртебесі Бюджет, қаржылық және әкімшіліктік мәселелер
жөніндегі комитеттерді, сондай-ақ көптараптық саудалық келісссөздердің
“токиолық” раунды нәтижесінде құрылған комитеттер мен кеңестерді
санамағанда, ГААТ-тың барлық жабық емес түрдегі органдарының жұмысына
қатысу құқығын береді.
1996 жылдың қаңтарында ҚР ДСҰ хатшылығына ресми түрдегі өтінімін
ұсынған болатын, сол кезден бері жұмыстық топтың 4 отырысы және екі
тараптық кездесулердің 4 раундысы болып өтті. Елде заңнамалық базаны ДСҰ
ережелеріне сәйкес етіп өзгерту жөнінде едәуір жұмыс жүргізілген,
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық тауарларының импортына қатысты тарифтер
төмендетілген.
Өткен жылы жұмыс жандана түсті. Қазіргі кезде 15 елмен келіссөздер
жүргізіліп, олардың әрқайсысымен ену шарттары келісілуде. Қазақстан
жақындағы бір-екі жылдың ішінде ДСҰ-ның мүшесіне айналуы мүмкін. Алайда
оқиғаларды асықтырған дұрыс бола ма? Біз Қырғызстанның қайғылы тәжірибесін
қайталап жүрмейміз бе?
1996 жылдың маусымында Ведомствоаралық комиссия (ВАК) ДСҰ
хатшылығына Қазақстанның сыртқы сауда режимі жөніндегі меморандумын және
өзге де міндетті құжаттарды әзірлеп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz