Қазақстан Республикасының адам және азаматтардың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен жеке бостандығы
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдіктер
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары, бостандықтары және міндеттері қағидаларының мазмұны
1.4.Құқықтар, бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
II. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық құқықтық жағдайы
2.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық құқықтары мен бостандықтары:
а .Саяси
б .Әлеуметтік
в .Экономикалық
2.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық міндеттері
2.3.Құқықтар мен бостандықтардың қорғалу механиздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
I. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен жеке бостандығы
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдіктер
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары, бостандықтары және міндеттері қағидаларының мазмұны
1.4.Құқықтар, бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
II. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық құқықтық жағдайы
2.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық құқықтары мен бостандықтары:
а .Саяси
б .Әлеуметтік
в .Экономикалық
2.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық міндеттері
2.3.Құқықтар мен бостандықтардың қорғалу механиздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазіргі біздің конституциялық жүйеміз бұрынғы кеңес дэуіріндегіден өзгеше адам және оның тұлғалылығына ерекше сыйластықпен қараудан тұрады. 20 қыркүйек 2002 жылғы ҚР Президентінің «ҚР-ның құқықтық саясаты Концепциясы туралы» жарлығында: «ҚР Конституциясында бекітілген адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының жоғарлылығы, құқық үстемдігі, мемлекеттің билік тармақтарының бөлінуі және олардың өз қызметін жүзеге асыру барысында тепе-теңдік және тежемелік қағидасына сүйене отырып жүзеге асыратындығы негізінде демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру жөніндегі бағытын біртіндеп және ретімен заңдастыру керек» деп көрсетілген.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болмасын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді.БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы», «Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция», «Балалардың құқы туралы декларациясы», «Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы», «Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы» және басқа бірқатар құжаттар қабылданды.[1]
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болмасын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді.БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы», «Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция», «Балалардың құқы туралы декларациясы», «Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы», «Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы» және басқа бірқатар құжаттар қабылданды.[1]
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995ж. 30 тамыз
2. “Қазақстан Республикасындағы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” ҚР Конституциялық заңы.07.10.1998ж.
3. “Алматы қалалық сотының 1-ші инстанцияда азаматтық істерді қарайтын соттардың жұмысы туралы” 2005ж. Ведомстволық статистикалық есебі
4. Назарбаев Н.А. Осмысление пройденного и дальнейшее демократическое реформирование общества//Вести Казахстана.-1995.-1 июля.
5. Президент Республики Казахстан. Концепция правовой политики Республики Казахстан: Указ от 20.09.2000г.// САПП РК. -2002.-№31.--83.
6. Общая теория прав человека/Рук.авт.колл. и отв. ред. доктор юридических наук Е.А.Лукашева.- М.: издательство НОРМА, 1996г. –с.
7. Права человека: учебник для ВУЗов/ отв.ред.- член-корр. РАН, доктор юридических наук Е.А.Лукашева.-М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА – М, 1999.-573с.
8. Лупарев Г.П. Правовое положение личности в зарубежных странах: Учебное пособие.- Алматы: ВШП «Әділет», 2001.-216с.
9. Права человека: Учебное пособие.-Алматы: Данекер,1999. – 251с.
10. Ким В. Годы созидания. Анализ политических и конституционно-правовых взглядов первого Президента РК.- Алматы: ТОО «Эдельвейс», .
11. Ғ.С.Сапарғалиев «ҚР Конституциялық құқығы» академиялық курс.- Алматы: Жеті жарғы, 2002-528б.
12. Котов А.К.Сувернный Казахстан: гражданин, нация,народ (вопросы конституционного права).- Алматы: Жеті жарғы, 1997.-288с.
13. Конституция Российской Федирации: Проблемный каментарий/отв.ред. В.А.Четвернин.-М., 1997.-702с.
14. Моисеев Н.Н. Права человека в Россий: декларации, нормы и жизнь//Материалы международной конференции, посвященной 50-летию Всеобщей декларации прав человека/ Государство и право.-2000.-.с.37.
15. Нысанбаев А. Человек и открытое общество.- Алматы, 1998.- 272с.
16. Лао Цзы. Хань Фей Цзы. Древнекитайская философия. В 2-х т.-М., 1972.- Т.1.- с.9-11.
17. Козлихин И.Ю. Позитивизм и естественное право //Государство и право.- 2000.-№3.-с.5-11.
18. Остянский В. Введение в концепцию прав человека //Права человека в Казахстане.- 1995.-№1.-с.1-5.
19. Мюллерсон Р.А. Права человека: идеи, нормы, реальность. –М., 1991.-60
20. Взаоимодействие правового сознания с моралю и нравственностю в обществе переходного периода/Авт. М.Т.Баймаханов, Л.М.Вейсберг, А.У.Бейсенова, М.А.Ибрагимов, А.К.Котов. –Алматы: Жеті жарғы,1995.-240с.
21. Программа партий Алаш//Казахстан и этапы государственности. Конституционые акты /Сост. Ж.Баешев.- Алматы: Жеті жарғы, 1997.-229-232стр.
22. Зиманов С.З. Обществнный строй казахов первой половиный XIX века.-Алма-Ата:Изд-во Акдемий наук КазССР, 1958.-296стр.
23. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана во второе половине XIX – начале XX века: Автореф.дис.д-ра юрид.наук.- Алматы, 1997.-45стр.
2. “Қазақстан Республикасындағы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” ҚР Конституциялық заңы.07.10.1998ж.
3. “Алматы қалалық сотының 1-ші инстанцияда азаматтық істерді қарайтын соттардың жұмысы туралы” 2005ж. Ведомстволық статистикалық есебі
4. Назарбаев Н.А. Осмысление пройденного и дальнейшее демократическое реформирование общества//Вести Казахстана.-1995.-1 июля.
5. Президент Республики Казахстан. Концепция правовой политики Республики Казахстан: Указ от 20.09.2000г.// САПП РК. -2002.-№31.--83.
6. Общая теория прав человека/Рук.авт.колл. и отв. ред. доктор юридических наук Е.А.Лукашева.- М.: издательство НОРМА, 1996г. –с.
7. Права человека: учебник для ВУЗов/ отв.ред.- член-корр. РАН, доктор юридических наук Е.А.Лукашева.-М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА – М, 1999.-573с.
8. Лупарев Г.П. Правовое положение личности в зарубежных странах: Учебное пособие.- Алматы: ВШП «Әділет», 2001.-216с.
9. Права человека: Учебное пособие.-Алматы: Данекер,1999. – 251с.
10. Ким В. Годы созидания. Анализ политических и конституционно-правовых взглядов первого Президента РК.- Алматы: ТОО «Эдельвейс», .
11. Ғ.С.Сапарғалиев «ҚР Конституциялық құқығы» академиялық курс.- Алматы: Жеті жарғы, 2002-528б.
12. Котов А.К.Сувернный Казахстан: гражданин, нация,народ (вопросы конституционного права).- Алматы: Жеті жарғы, 1997.-288с.
13. Конституция Российской Федирации: Проблемный каментарий/отв.ред. В.А.Четвернин.-М., 1997.-702с.
14. Моисеев Н.Н. Права человека в Россий: декларации, нормы и жизнь//Материалы международной конференции, посвященной 50-летию Всеобщей декларации прав человека/ Государство и право.-2000.-.с.37.
15. Нысанбаев А. Человек и открытое общество.- Алматы, 1998.- 272с.
16. Лао Цзы. Хань Фей Цзы. Древнекитайская философия. В 2-х т.-М., 1972.- Т.1.- с.9-11.
17. Козлихин И.Ю. Позитивизм и естественное право //Государство и право.- 2000.-№3.-с.5-11.
18. Остянский В. Введение в концепцию прав человека //Права человека в Казахстане.- 1995.-№1.-с.1-5.
19. Мюллерсон Р.А. Права человека: идеи, нормы, реальность. –М., 1991.-60
20. Взаоимодействие правового сознания с моралю и нравственностю в обществе переходного периода/Авт. М.Т.Баймаханов, Л.М.Вейсберг, А.У.Бейсенова, М.А.Ибрагимов, А.К.Котов. –Алматы: Жеті жарғы,1995.-240с.
21. Программа партий Алаш//Казахстан и этапы государственности. Конституционые акты /Сост. Ж.Баешев.- Алматы: Жеті жарғы, 1997.-229-232стр.
22. Зиманов С.З. Обществнный строй казахов первой половиный XIX века.-Алма-Ата:Изд-во Акдемий наук КазССР, 1958.-296стр.
23. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана во второе половине XIX – начале XX века: Автореф.дис.д-ра юрид.наук.- Алматы, 1997.-45стр.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім Және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Заң факультеті
Конституциялық және әкімшілік құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының адам және азаматтардың
конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері
Орындаған: заң факультетінің сыртқы бөлімінің
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к.,доцент Исабеков А.Қ.
Бақылау нормасы:
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді з.ғ.д.,профессор
Кенжалиев З.Ж.
__ _______________ 2010ж.
Алматы 2010 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Қазақстан Республикасының адам және
азаматтардың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері деп
аталады. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары –
бұл оған туылған кезінен бастап немесе азаматтығына байланысты берілетін
бөлінбес құқығы мен бостандығы болып табылады.
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы. Адам және азаматтың құқығының
конституциялық принципі болып теңдік, тең құқықтылық принципі айтылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының адам
және азаматтарының табиғи құндылықтарына, оның ішінде адам және
азаматтардың құқықтары мен жеке бостандығы, оларға берілетін кепілдіктер
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының адам
және азаматтарының конституциялық құқықтық жағдайы, құқықтар мен
бостандықтардың қорғалу механиздері туралы қарастырылады.
Дипломдық жұмысы қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмысында пайдалынған терминдер: адам құқығы, заңи
кепілдіктер, саяси кепілдіктер, идеологиялық кепілдіктер, құқықтық теңдік
және т.б
ГЛОССАРИЙ
Саяси кепілдіктер – адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір сүруін
қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған мемлекеттің саясаты-
саяси тұрақтылық, саяси құрылымдардың тұрақтылығы мен олардың ааматтық
келісімге қол жеткізу қабілеттігі, қоғамда тұрақсыздықты жою, азаматтардың
саяси мәдениеттінің тиісті деңгейі, т.б.
Заңи кепілдіктер – адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін барлық құқықтық амалдар.Нақты айтсақ,
әрбір құқықтың нақты кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі;
құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттің қорғау міндеті, құқықтары мен
бостандықтарын азаматтардың өзінің қорғау механизмінің болуы, соттық
қорғау, халықаралық қорғау, зиянды өтеу т.б.
Идеологиялық кепілдіктер – азаматтардың құқықтары, бостандықтары және
міндеттері туралы білім деңгейін көтеру.
Азаматтығы жоқ адам - ҚР аумағында жүрген, оның азаматы болып табылмайтын
әрі өзінің қандай да бір мемлекетке қатыстылығына дәлелі жоқ адам
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық
еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі
бар екендігін білдіреді.
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік нысанда
танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы еркіндігін
білдіреді.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның,
мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз
шара.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары
мен жеке бостандығы
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары
мен бостандықтарына берілетін кепілдіктер
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
құқықтары, бостандықтары және міндеттері қағидаларының
мазмұны
1.4.Құқықтар, бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
II. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық
құқықтық жағдайы
2.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
конституциялық құқықтары мен бостандықтары:
а .Саяси
б .Әлеуметтік
в .Экономикалық
2.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
конституциялық міндеттері
2.3.Құқықтар мен бостандықтардың қорғалу механиздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт
аралығында Қазақстан Республикасында болған саяси және экономикалық
реформалар тұлға, оның қажеттіліктері мен мүдделеріне басты роль берген
қоғам дамуының жаңа бағыттарын айқындады. Қазіргі біздің конституциялық
жүйеміз бұрынғы кеңес дэуіріндегіден өзгеше адам және оның тұлғалылығына
ерекше сыйластықпен қараудан тұрады. 20 қыркүйек 2002 жылғы ҚР
Президентінің ҚР-ның құқықтық саясаты Концепциясы туралы жарлығында: ҚР
Конституциясында бекітілген адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының жоғарлылығы, құқық үстемдігі, мемлекеттің билік
тармақтарының бөлінуі және олардың өз қызметін жүзеге асыру барысында тепе-
теңдік және тежемелік қағидасына сүйене отырып жүзеге асыратындығы
негізінде демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру
жөніндегі бағытын біртіндеп және ретімен заңдастыру керек деп көрсетілген.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы мемлекеттерді
олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болмасын кемсітуге
жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге
міндеттейді.БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясы, Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция, Балалардың
құқы туралы декларациясы, Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы және
басқа бірқатар құжаттар қабылданды.[1]
Қазақстан Республикасының 1995жылғы жаңа Конституциясы азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез - келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Тұлғаның құқықтық мәртебесі негізінен әрекет етуші барлық заң
салаларындағы адам және азамат құқықтарының бірін-бірі толықтырып отыруынан
көрінеді.Тұлғаның құқықтық мәртебесі өз бойына конституция арқылы
бекітілетін құқықтар мен бостандықтарды қамтиды.Осы қамтылған бөлігі барлық
құқықтар мен бостандықтардың шағын бір бөлігін өз бойына жинақтайды.
Зерттеу мақсаты мен міндеті мыналардан тұрады: халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйене, аталған негізгі құқықтар мен
бостандықтардың заңмен қорғалатындығын ашып көрсету.
Негізгі құқықтар мен бостандықтарға тән заңдық ерекшеліктер мыналар:
A. Конституциялық құқық пен бостандық, тұлғаның құқықтық мәртебесінің
негізін қалайды және басқа құқық салаларында бекітілген құқықтардың
барлығына негіз әрі бастау болады.
B. Негізгі құқықтар мен бостандықтар әрбір азамат пен адамға беріледі.
C. Негізгі құқықтар мен бостандықтардың өзіне тән бір сипаты - бұл олардың
ортақтығымен бейнеленеді. Олар барлық адамдар үшін бірдей әрі тең болып
есептеледі.
D. Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары өзінің пайда болуы және
қалыптасуымен ерекшеленеді. Оған жалғыз ғана негіз ретінде оның Қазақстан
Республикасының азаматтығына қатыстылығы бола алады.
E. Қазақстан Республикасының азаматының негізгі құқықтары мен бостандықтары
азаматтың еркі бойынша алынбайды немесе кері қайтарылмайды. Бұл құқықтар
оған азаматтығына байланысты беріледі, бұл құқықтар азаматтығы
жоғалтылған жағдайда бірге өз күшін жояды.
F. Негізгі құқықтар мен бостандықтар оларды іске асыру механизміне
байланысты ерекшеленеді.Барлық өзге құқықтары мен міндеттері нақты бір
құқықтық қатынас барысында, құқықтық қабілеті арқылы өзінің жетістігі
болып қалады.
G. Негізгі құқық, бостандық және міндеттерге тән тағы бір ерекшелік, мұнда
олардың заңды түрде бекітілуіне де байланысты. Олар мемлекеттің құқықтық
актілерінде тіркеледі, бұл құжат әрине жоғарғы заңдық күші бар топтама -
ел Конституциясы болып көрініс табады.
Жоғарыда аталған белгілер, адам мен азаматтықтың негізгі құқықтары
мен бостандықтары ұғымының ерекшеліктерін сипаттайды.Бұл ерекшеліктер
мынадай тәртіпте бейнеленеді:
Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары – бұл
оған туылған кезінен бастап немесе азаматтығына байланысты берілетін
бөлінбес құқығы мен бостандығы болып табылады.
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы. Адам және азаматтың құқығының
конституциялық принципі болып теңдік, тең құқықтылық принципі айтылады.Оның
мазмұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында айтылады.Келесі
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының іске асыруын сипаттайтын
конституциялық принцип бұл олардың іске асуына кепілдік берілуімен
ерекшеленеді.Әдетте, кепілдіктер әлеуметтік-экономикалық, саяси және заңдық
кепілдіктер болып бөлінеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жеке, саяси, әлеуметтік-
экономикалық деп саралау дәстүрі қалыптасқан.Жеке бас құқығы мен
бостандықтары іс жүзінде әрбір адамның жеке құқығы болып есептеледі, оның
тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы барына ешқандай қатысы жоқ.Бұл
құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол құқық оған туылған кезінен
бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып есептелетін құқықтарға
адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке басы өмірімен
байланысты көрінеді.Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру құқығы(15-бап),
жеке басының бостандығы құқығы (16-бап), мемлекеттің оның жеке басының ар-
намысы қорғауы құқығы(17-бап), жеке өмірі, телефон байланысы, хат жазу
құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
19-бапқа сәйкес, әрбір адам өзінің ұлтына, партияға немесе дінге
қатыстылығын көрсетпеуге құқылы.Қазақстан Республикасы территориясында
еркін жүріп-тұруға, тұрғылықты жерін таңдауға, республикадан тысқары жерге
шығуына және ешбір кедергісіз қайта оралуына құқығы бар екендігі 21-бапта
жазылған.Құқық пен бостандықтың маңызды саласы ретінде сөз және
шығармашылық еркіндігі заңды түрде ақпарат алу және тарату құқығы, ар-ождан
еркіндігі құқығы айтылады. Саяси құқықтар мен бостандықтар мемлекет
азаматтығын алумен тығыз байланысты болады.Оған жататындар: бірлесу
бостандығы (23-бап) мемлекеттік істерге қатысу мен басқару құқықтары (33-
бап)бейбіт түрде жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен
митингілер, шерулер ұйымдастыру құқығы (32-бап).
Азаматтың әлеуметтік-экономикалық құқығына қатысты салалар бұлар жеке
меншік құқығы (26-бап) еңбек қатынастары, демалыс салалары (24-бап),
денсаулық сақтау (29-бап), білім алу (30-бап), әлеуметтік қамтамасыз ету
(28-бап) қоршаған ортаны қорғау саласы (31-бап).Осы адамның және
азаматтардың негізгі міндеттері Ата Заңымыз Қазақстан Республикасының
Конституциясының 34-38-баптарында бекітілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі
болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ тарауының
мазмұнын белгілейді.Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы мен міндеті
туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға
ие болып, міндеттер атқарады. Сөйтіп, аталған бөлімде Қазақстанның
Конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және
міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші рет танылды.Сөз жоқ, адам
құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан
ұғымдар.Азамат деген – адам. Сондықтан адамға қатыстының бәрі азаматқа да
қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан
ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының
азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел
азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген.[2]
Алайда азаматтың құқығы адам құқығынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет
азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз
азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді.Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.Егер құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам,
әркім, ешкім де емес деген терминдер қолданылады.Егер де құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты
болса, онда ол тура көрсетіледі. 13-бапта: Әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға қақылы делінген.14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең
екендігі айтылады.17-бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер
әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда
бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын
ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан
айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-баптың 2-
тармағы).Конституцияда Республика азаматының әскери қызметті өтеудегі
міндеті айрықша атап көрсетілді(30-бап) және т.б.Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар –
адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы.Айталық, Конституцияның
12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда
өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады,
міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның және азаматтың
құқықтық мәртебесіне негіз боларлық принциптер орнықтырылды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқығы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды.[3]
Не мемлекеттің, не оның органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен
көзделгеннен өзге жағдайда, одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ.[4]
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі
тиіс екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы
мен бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін
білдіреді.Әрине, адам құқығы мен бостандығын екінші біреу бұзған
жағдайда заңды қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, ар-намысы
мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң
кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң
ғана шектеуі мүмкін.Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер
арқылы (Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам және азаматтың құқы
мен бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы
мен ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі
мүмкін.Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен бостандықтарды шексіз
пайдалана алады.Конституция саяси себептер бойынша адамдардың құқы мен
бостандығын қандай да бір шектеуге жол бермейтіндігін анық көрсеткен.
Конституция қағидасының тағы бір құндылығы осында.Демек, саяси
тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы принцип
ретінде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі мен
ақиқаттығын білдіреді.Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның өзі
заңда көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс.Конституцияда
әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған.Заңда
көзделген жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды
принципі болып табылады.Конституцияда осы принцип адам мен азаматтың
қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды.Айталық, заң мен
сот алдында бәрі де тең.Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді.Сот алдында бәрі де тең.Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына,
жынысына, т.б) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет
етеді.Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс.Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде
қолданылуы тиістігін танудан да көрінеді.Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты
немесе кез - келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге
болмайды(ҚР Конституциясы 14-бабының 2-тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі.Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу
және қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді.
7. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі адам
мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып
табылады.Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының
заңдарын сақтауы тиіс.Әр адам мен азамат адамдардың қоғамдастығында
өмір сүреді.Адамдар құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана
қоймайды, бір-біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға
бірдей міндеттілік жүктеледі.
Зерттеу обьектісі, Адамдар құқықтар мен бостандықтары және айнымастығы мен
заңмен қорғалуы. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі,
бөлінбестігі адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі
негізге алынады.
Негізгі бөлім
1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи
құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының жеке бостандықтары
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін
сипаттайды.Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ.Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын
қамтамасыз етуге айрықша назар аударады.Егер өміріне, денсаулығына,
азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек
сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы.Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы
органдар жұмыс істейді.Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан
қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы.Бірде – бір мемлекеттік
орган, лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды.Бұл, адам құқығы мен
бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс екендігін білдіреді.Ең маңыздысы,
адамның табиғи құқығы – өмір сүру құқығы ҚР Конституциясының 15-бабында
орнықтырылған.
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
1. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен
белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы
арыздану құқығы беріледі.Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның
ерекше қауіптілігіне байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән
жайларда қолданылады.2007 жылғы 21 мамырдағы Заңда өлім жазасы
адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасаған
үшін, соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр
жаза ретінде заңмен белгіленеді.Өлім жазасын қолдану туралы үкім
шығармас бұрын сот бұндай ең ауыр жазаны қолданудың мән - жайын
жан - жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды мейлінше
толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуге құқылы.Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа да жағдайлары
тексеріледі.
Президенттің 2003 жылғы 17 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасында
өлім жазасына мораторий жариялау туралы Жарлығы Мораторий өлім жазасын
толық алып тастау туралы мәселе шешілгенге дейін енгізілді.[5]
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.17-
баптың 2-тармағына сәйкес Ешкімді азаптауға, оған зорлық – зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір - қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір –
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады.Азаптау, ұру, соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау – жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа әрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін.Айыпталушыға, күдік келтірушіге, куәгерге, сарапшыға
қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура қызметкерлері
қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды.Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе, ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.Мұндай іс-әрекет күш қолдану
не күш қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін.Егер адам
қылмыскерді ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш
қолданса, әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық
міндетін орындайды.Егер де лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып,
адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс және асыра
пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады.Оның үстіне айыпталушыдан,
куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші болмайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға.Заң
бойынша ол тергеу, сот процесінде куәлік беруден бас тарта алады.Ол кім
кімге де түсінікті болуы тиіс.Егер адам жеке адамның, қоғамның және
мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-жайға куәгерлік күйде
болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот органдарына көмектесу оның
адами және азаматтық міндеті.Қылмыстылықтың өрісі кең жағдайында ақиқат
жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы мүмкін кек алу әрекетінен
сақтануды сот және тергеу органдары естерінен шығармауы тиіс.Куәгердің
өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
керек.
Сол сияқты ар - намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып
табылады.Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқылы.Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет - ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс.Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады.Конституция бірде-бір діннің артықшылығын
көздемейді.Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам
құқығын бұзу болып есептеледі.Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін
құрылыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық
бұзушылық болып табылады.
Заң ар - намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады.Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 5-бабының 4-тармағына сәйкес
Республикада саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне жол берілмейді.
Бұл ереже әр түрлі бағыттағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді.Екінші жағынан, көптеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды.Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
мәңгілік және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған.Коммунистік
партия идеологиясының қатыгез үстемдігін басынан кешірді.Күштеп жүргізілген
ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ.Айналып келгенде мұндай жағдай
Коммунистік партияның өзінің басын жұтып тынды.Айта кету керек, тек діни
идеология ғана емес, сондай-ақ қандай да болсын саяси партияның, басқа да
кез - келген қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы мемлекеттік идеология
ретінде белгілене алмайды.Бұл арада ешқандай демократияны шектеушілік
жоқ.Керісінше, Қазақстанның мемлекет өмірін идеяландыру құрсауынан босату
алуан пікірлі демократияның дамуына ықпал етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды.Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі.Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дүреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы.Қазақ атамыздың да Арың үшін жан пида, Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті.Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс мен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.Бұл қағида
қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады.Егер кімде-кім адамның ар-
намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер таратса және оның
ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы
беделін қалпына келтіруіне, келтірілген моральдық зардап үшін мүліктік құн
талап етуге құқылы.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды.Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға, таратуға болмайды.Ол үшін
тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары азаматтың
келісімінсіз жинай алады.Егер адам жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған
органдардың ол туралы ақпарат жинауға, сақтауға, пайдалануға, таратуға құқы
жоқ.Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді.Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ.Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады.Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді.Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен кірген жағдайда, басқа адамның
үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз басып
кірген жағдайда қозғалады.Тұрғын үйге милиция қызметкері қылмыскердің ізіне
түсу және қылмыскердің тарапынан қоғамдық тәртіпке, адамдардың
қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді. Адамды тұрғын үйден айыруға
тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге меншік құқығына ие болса, онда ол оны
иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы.
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен
бостандыктарына берілетін кепілдіктер
Анықтама сөздігінде берілген анықтама бойынша кепілдік қамтамасыз
ету ұғымын береді .Заң әдебиеттерінде қарастырылып отырған тақырып
шеңберінде кепілдік термині адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету амалдар мен шартарын қөрсетіп анықтау үшін қолданылады. Д.Б.Қатқовтың
пікірінше кепілдік - мемлекет тарапынан адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мақсатында ұйымдастырып қолданылатын шарттар.
Құқықтық кепілдік-бұл жеке тұлғаларға заңмен берілген құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы үшін мемлекет тарапынан арнайы берілетін
мүмкіндіктермен іс шаралар жиынтығы болып табылады.
Олар көлемі бойынша екі үлкен топқа бөлінеді.
1. Ішкі мемлекеттік кепілдіктер.
2. Сыртқы кепілдіктер.
Ішкі мемлекеттік кепілдіктер: Президенттік,Парламенттік,Соттық
нысандарда көрініс табады.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері –
бұл конституциялық құқықтар мен бостандықтарды шынайы жүзеге асыруға
арналған, оларды түрлі қол сұғушылықтардан қорғауға бағытталған амалдар.
Олардың келесідей негізгі түрлерін көрсетуге болады:
1. Әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер.Бұл кепілдіктер адамдардың
құқықтар мен бостандықтарды еркін пайдалануын қамтамасыз ететін
тиісті орта мен материалдық негіздің болуын анықтайды – мысалы,
әлеуметтік тұрақтылық, дамыған экономика, өндірістік күштердің
болуы, қоғамның барлық әлеуметтік қажеттіктеріне қызмет
көрсетуге мүмкіндік беретін мекемелер жүйесінің болуы т.б
2. Саяси кепілдіктер – адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір
сүруін қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған
мемлекеттің саясаты- саяси тұрақтылық, саяси құрылымдардың
тұрақтылығы мен олардың ааматтық келісімге қол жеткізу
қабілеттігі, қоғамда тұрақсыздықты жою, азаматтардың саяси
мәдениеттінің тиісті деңгейі, т.б.
3. Заңи кепілдіктер – адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін
барлық құқықтық амалдар.Нақты айтсақ, әрбір құқықтың нақты
кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі; құқықтар мен
бостандықтарды мемлекеттің қорғау міндеті, құқықтары мен
бостандықтарын азаматтардың өзінің қорғау механизмінің болуы,
соттық қорғау, халықаралық қорғау, зиянды өтеу т.б.
4. Идеологиялық кепілдіктер – азаматтардың құқықтары, бостандықтары
және міндеттері туралы білім деңгейін көтеру.
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары,
бостандықтары және міндеттері қағидаларының мазмұны
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары концепциясының
орталықтандырылған көрінісі болып тұлғаның құқықтық мәртебесі туралы
қағидалар болып табылады.Тұлғаның құқықтық мәртебесі туралы қағида -адам
мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен міндеттерін бекітіп, олардың
орындалуын мемлекет тарапынан мойындалып, қамтамасыз етіле бастауда.
Заң әдебиеттерінде қағидалардың алуан түрі берілген. Ол заңды кұбылыс,
себебі олардың бастаулары тым ұқсас болып келеді. Қағидалар адам құқықтары
концепциясының негізі ғана емес, күнделікті қолданыстағы нормалардың ішінде
ең тиімдісі болып келеді.
Біздің Конституциямызда Ешқандай Конституцияның басқа ережелері
конституциялық құрылым негіздеріне қайшы бола алмайды деген РФ
Конституциясының 16-бабының 2-тармағы сияқты арнайы норма қылып ерекшелеу
орын алмаған, бірақ бұл оны бөлектеп шығаруға немесе Жалпы ережелер
бөлімінің мәртебесін арттыруға шектеу бола алмайды.
Менің ойымша, адамның құқықтық жағдайын анықтайтын қағидаларды негізгі
және туынды деп екіге топтастыруға болады.Негізгі құқықтардың қатарына:
- Адам, оның құқықтары мен бостандықтарын қоғам мен мемлекеттің
басты құндылығы деп санауы;
- демократизм қағидасын, заңдылық қағидасын;
мемлекеттің әлеуметтік бағыт-бағдарын анықтау қағидасын
жатқызуға болады.
Адам, оның құқықтары мен бостандықтарын қоғам мен мемлекеттің басты
құндылығы қағидасы табиғи-құқықтық адам құқықтары мен бостандықтары
концепциясының айқын көрінісі.Адам құқығы категориясының құқықтық және
әлеуметтік-саяси тұрғыдан қарастыру барысында ол ең алдымен жалпы
гуманистік ой тудырады, деп жазады Н.А.Шайкенов .Бұнда бастысы, адам
құқықтарының мақсаты қылып адамның дұрыс өмір сүруін қамтамасыз ету деген
тұжырымға келеді. Тіршілік көзінің барлығы адамға келіп тіреледі. Адам бір
жағынан максимум бостандық пен ерік иесі, ал екінші жағынан мемлекет
тарапынан олардың құқықтары қамтамасыз етілген. Сонымен қатар адам
құқықтары абсолюттік және бөлінбестік сипатқа ие.Адам құқықтарының
абсолюттілігін олардың бастауы мемлекеттен тыс орын алатыны, сондықтан олар
объективті және оның еркінен тыс орын ала алатынын білдіреді.
Айтылғандардан адам құқықтарының бөлінбейтінділігі орын алады, яғни адам
құқықтары мен бостандықтары кез - келген біреумен шектеуі және айыра
алмайтынын білдіреді.Адам құқықтарының бөлінбейтінділігі мәселесіне оларды
заңды айыру және шектеу мәселесі де кіреді.ҚР Конституциясы ондай
мүмкіндіктердің орын алу шарттарын және ретін анық айқындаған.Ал адам
құқықтарын қорғауды жүргізу орын алған кезде оның айқын шептерін айқындау
ғылыми әдебиеттерде адам құқықтары мен бостандықтары шектерін шектеу
қағидасымен анықталады.Ол өз ретінде құқықтар мен бостандықтардың ешкімнің
тиіспеуі қағидасының негізінде, яғни, ең алдымен құқықтың өзінің жойылуына
жол бермеуді білдіреді.
Адам құқықтары мен бостандықтары негізінде мемлекеттің бүкіл аппараты
және қоғамдық құрылым жұмыс істейді. Оның арқасында қоғамдық дамудың бағыт-
бағдары, ұстанатын идеясы да анықталады.М.Т.Баймахановтың айтуы бойынша,
конституция адамдардың мемлекеттегі құқықтары мен бостандықтарының жалпы
идеологиясын әдебиеттерде адам - мемлекеттің басты байлығы ретінде анықтап,
олардың дамуына бағыт бере отырып ешкімнің аттауға құқығы жоқ шектерді
анықтап отырады, - дейді.
Демократизм қағидасы тарихта қоғамның мемлекеттік ұйымдастырылуының
қалыптасуы нәтижесінде пайда болған мемлекеттік биліктің неғұрлым
прогрессивті ұйымдастыру идеялары ретінде көрініс табады.Қазақстан
Республикасының талдау сөздігінің авторларының айтуы бойынша, демократиялық
мемлекет - Қазақстанды ондағы орнықты тұратын халқының Конституцияны
қабылдау, мемлекет басшысын және Парламентін сайлауға құқығы бар
республикалық жолмен қалыптасқан мемлекет ретінде тануға мүмкіндік береді
делінген. Мемлекет демократизімінің басты белгісінің бірі болып халық
суверенитеті болып танылғаны хақ.Ал ол өз ретінде мемлекеттік биліктің
бірден-бір қайнары және ол билік органдарын қалыптастыруға және мемлекет
өмірі үшін маңызды мәселелерді шешуге белсене қатысатынын білдіреді.Солайша
демократизм қағидасын халық суверенитетінің екі негізгі көрінісінен
байқауға болады.Олар: тікелей және өкілдік демократия.
Анықтаушы фактор ретінде бұнда халық - белгілі бір ұлт өкілдері немесе
ерекше бір әлеуметтік топ емес, билікті жүзеге асыру үшін тең құқыққа ие
мемлекет азаматтары болып табылады.Қазақ халқы деген сөздің
Конституциялық үғымы болып, қазақ ұлтымен ортақ тарихи өмір сүрген және
Конституцияда белгіленгендей ұлттық және азаматтық теңдікке ие тұлғалар
полиэтникалық тұрақты адамдар ұйымы.В.А.Кимнің айтуы бойынша, қазақ ұлтының
және өзге диаспоралардың тең құқықтығы олардың бірдей дәрежеде еркін
дамуына барлық мүмкіндіктер жасайды дейді. Халық билігінің жүзеге асуының
бірден бір белгісі болып Қазақстан Республикасының Президенті болып
табылады. Ол халық бірлігінің және мемлекеттік биліктің бірлігінің,
Конституция мызғымастығының, билік органдарының халық алдындағы
жауаптылығының символы мен гаранты болып табылады.
Заңдылық қағидасы - мемлекет актілерімен рәсімделген, қоғамдық
байланыстар жүйесін анықтайтын теңдік, еркіндік және әділеттілік идеалы
ретінде орын алады.И.Кант мемлекет пен құқықтың пайда болуын адам
табиғатының әрі қарай дамуының қажетті факторы ретінде, яғни, адамның өз-
өзімен, қоғаммен үйлесімділікте болуына ұмтылуы және өзінің эгоистік
сезімдерін баса отырып адам қауымының әрі қарай дамуы үшін саналы түрде жол
берген деп тұжырымдайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы құқықтық мемлекетті әлеуметтік
шындық секілді емес ұмтылуға тиіс құндылық немесе идеал ретінде бекітетінін
айта кету жөн. Р.Байшевтің байқауы бойынша, бұнда демократизмнің бағыт-
бағдары мен құқықтың мемлекетке әсерін осы арқылы байқай аламыз.
Тарихта қалыптасқан әдеттер бойынша Конституция құқықтық мемлекеттің
белгілеріне тән, егер ол:
адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық стандарттарына
сай адам құқықтарының табиғи және бөлінбейтін құқықтарының жүйесін
қамтамасыз етіп оны мемлекеттің басты құндылығы деп таныса;
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына жалпы
реттеушілік ұғым бере отырып оған атқарушылық, заң шығарушылық, сот
билігін байланыстыру арқылы құқық басшылығын мойындату. Сонымен
қатар құқықтық заңға орын бере отырып құқыққа қарсы заңның орын
алуына жол бермеу;
адам құқықтары мен бостандықтары дұрыс сақталуы үшін бірін-бірі
тежеп отыру жүйесін орнату үшін билік тармақтарының бөлінуін
қалыптастыру.
Құқықтық мемлекеттің үш негізгі құрамына баға беріп өтейік. Біріншіден,
халықаралық актілерде бекітілген адам құқықтары мен бостандықтары. Адам
құқықтары мен бостандықтарының халықаралық стандарттары туралы сөз болған
кезде ұлттық және халықаралық норма арасында қайшылық орын алуы ықтимал.
Бірақ тәжірибе аталған мәселе бойынша шешім біртекті емес екенін көрсетеді.
Ол халықаралық нормаларды толығымен не ішінара қолдау арқылы немесе ішкі
заңға сәйкес емес деп тану арқылы көрінеді. Қазақстан демократиялық
мемлекет құру жолын ұстана отырып халықаралық нормаларда белгіленген
ережелерге сыйластықпен қарайды. Осылайша адам құқықтары мен бостандықтары
мәртебесінің конституциялық бекіту амалдарына талдау бере отырып
С.Ғ.Сапарғалиев Қазақстан Республикасы Конституциясы адам құқықтары
жөніндегі халықаралық құжаттарда белгіленген негізгі идеяларын ұстана
отырып мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып бекіткенін
айтады.В.А.Кимнің адам құқықтары жөнінде ҚР президентінің конституциялық
және саяси-құқықтық көзқарастарын зерттей келе өткенге көз жүгірте отырып,
қазіргі кездегі шындық пен халықаралық тәжірибені ескерсек, орын алып
отырған Конституцияда адам құқықтары мен бостандықтарының барлығы дерлік
ашылып бекітілген, - деген тұжырымға келуге болады дейді.
Президент Н.Ә.Назарбаевтің айтуы бойынша глобальдік тенденциялардың
объективтілігі мен міндетті түрде орын алатындылығы негізінде ашық қоғамды
қалыптастыру мүмкін жолдардың ең тиімдісі болып келеді. Ал Қазақстан болса
дүниежүзілік қауымдастықтың экономикалық және саяси интеграциясына қосылуға
әбден дайын деп санайды.
Екіншіден —құқық үстемділігін қамтамасыз ету. Құқықтық мемлекеттің бұл
белгісін адам құқығы құқық негізі, құқық - заң негізі деген формуламен анық
айқындауға болады. Сонымен қатар тұлға құқығы тек адам құқықтары
концепциясының негізін ғана құрамайды, ол жалпы құқықтың орталық ядросын
құрайды деп те айтуға болады. Сондықтан заң құқықты дұрыс объективті
қабылдап қана қоймай дұрыс баяндауы тиіс. Ондай болмаған жағдайда ол өзінің
негізгі міндетінен айрылғандай болады.
Үшіншіден - Билік тармақтарының бөлінуі мен арақатынысы жүйесінің орын
алуы. Билік тармақтарының бөліну теориясы мыңдаған жылдық тарихы бар адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және қамтамасыз етудің алғашқы
институционалдық кепілі болып табылады. Адамды орын алуы мүмкін қыспақ пен
зорлықтан қорғау мақсатында құрылған бұл теория бойынша белгілі бір билік
тармағының немесе адамдар тобының билікті пайдалана отырып узурпациясын
болдырмауға негізделген. Мемлекеттік аппараттардың дамыған кезеңінде
жоғарыда аталған теория бір жағынан билік органдарының орталықтанған
жүйесін құруды, ал екінші жағынан әр билік тармағының өз алдына қойған
мақсаты мен қызметі бар екенін білдіреді. Аталған үш билік тармақтары өз
қызметтерін жүзеге асыру барысында бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болу
арқылы өзара теңдікті ғана емес сонымен қатар ең басты мемлекет пен адам
арасындағы теңдікті ұйымдастырып қана қоймай тұрақтылық қамтамасыз ету үшін
жұмыс істейді. Биліктің бөліну қағидасы конституциялық-құқықтық жауаптылық
институтымен қамтамасыз етілген яғни, билік органдарының өз қызметін жүзеге
асыру барысында бір-бірінің және халық алдындағы жауаптылықты білдіреді.
Жалпы айтқанда адам құқықтары мен бостандықтарын мойындау, құқық немесе
заң үстемдігін қамтамасыз ету, билік тармақтарының бөлінуінің орын алуы
құқықтық мемлекеттіліктің немесе Қазақстан Республикасы Конституциясында
бекітілген заңдылық қағидасының көрінісі болып келеді.
Мемлекеттің әлеуметтік бағытталған қызмет қағидасы мемлекеттегі орын
алған әлеуметтік келеңсіздіктерді жою және әлеуметтік құндылықтарға
халықтың едәуір бөлігінің қолын жеткізуді қамтамасыз етуді көздейді.
Аталған қағида мемлекет ішінде орын алмаған жағдайда мемлекет өзінің
гумандығы мен жалпы адамдық құндылығын жоғалтады деп айтуға болады. Себебі,
формальді теңдік нәтижесінде әлеуметтік құндылықтардың орасан бөлігін
объективті түрде көбіне әлеуметтік жағдайларға бейім топтар иемденіп
өзгелер яғни өздерінің денсаулық жағдайларына, жасына және өзге факторларға
байланысты бұл құндылықтарды пайдалануға және өз қажеттіліктерін өтеуге
мүмкіндігі болмайды. Мемлекеттің әлеуметтік бағытын анықтаудың басты
мақсаты ретінде әлеуметтік жағынан қорғалмаған бұқараға қолдау көрсетуді,
материалдық емес салаларды (білім, мәдениет, денсаулық т.б.) қаржыландыру
көздейді. Осылайша халықтың экономикалық теңдігі мен саяси тұрақтылығы және
қоғамдық бірлігі қамтамасыз етіліп отырады.
Осылайша адам құқықтарының мәртебесі жөніндегі негізгі қағидалар адам
мен билік арасындағы басты ұстанатын негіздерді қалыптастырады.
Конституцияның 1 бабынан мемлекеттің қоғаммен орын алатын қатынастарының
ішіндегі ең негізгісі болып оның адаммен орын алатын қатынастары екенін
көруге болатынын және осы арқылы Конституцияда жоғарғы құндылық ретінде
адам туралы ойлар мемлекет туралы ойлармен біріккен.
Бұл жұмысты адам және азаматтың құқықтық жағдайы қағидаларының толық
сипаттамасы берілмейді, ол зерттеу ауқымының шектеулілігімен байланысты.
Бұнда тек тақырыпты әрі қарай өрбітуге маңызы бар қағидалар қысқаша
келтірілген.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген туынды
қағидаларға көшуге болады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының теңдігі қағидасы.
Біріншіден, Конституцияның 14-бабы 1- тармағында барлығының заң мен сот
алдындағы теңдігін бекітеді. Заңда адам құқықтары мен бостандықтарының
конституциялық негіздері нақты бекітіледі, ал сот алдындағы теңдік онда
дауды шешу үшін жүгінген кезде орын алуы арқылы көрініс табады. Аталған заң
нормасы ҚР барлық азаматтарына, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ
адамдарға түгел таралады.
Екіншіден, барлық тұлғалардың теңдей құқықтық мүмкіндіктері туралы
әңгіме болып отыр. Бұнда мемлекет адам құқықтарын олардың нәсіліне, ұлтына,
тегіне, тіліне, мүліктік және әлеуметтік жағдайына, дініне, тұрғылықты
жеріне және өзге анықтаушы факторларға қарамастан қамтамасыз ететінін
білдіреді. Үшіншіден, біреуінің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыру барысында екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын шектеу немесе бұзу
орын алмауы тиіс.Аталған жағдайдың орын алуы құқық теңдігі қағидасына
нұқсан келтіреді.
Адам мен азаматтардың ортақ міндеттерінің болуы қағидасы. Барлық
адамдар Конституциямен бекітілген ортақ құқықтар мен бостандықтарды
иемденіп қана қоймай бір-біріне деген, қоғамға деген, мемлекетке деген
ортақ саясаты жүзеге асырылады. Ерте кезден бері анық бір ақиқат ол, егер
адамдарға тек ортақ құқықтар мен бостандықтарды берген кезде ортақ
міндеттерді орнатпаған жағдайда құқықтың ең негізгі мақсаты - әділеттілік
бұзылған болар еді. Сондықтан азаматтардың конституционалдық міндеттері ең
алдымен қоғам мен оның мүшелерінің мүдделеріне сай болуы тиіс.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қағидасы
олардың орындалуын ұйымдастырып және реттеп отырады. Конституциялық
нормалармен бекітілген құқықтар мен бостандықтар тұлғаның нақты құқықтық
мүмкіндіктері болып табылады. Әңгіме заңда белгіленген адам мен
азаматтардың еркіндігі мен мемлекетті және қоғамды басқару ісіне араласа
алу ережелерінің нақты іс жүзіне асырылу механизімі туралы болып отыр.
Яғни, ол дегеніміз потенциалды жағдайдың немесе статустың нақты кеңістікке
ауыстырылуы. Онда индивид Конституциямен бекітілген құқықтар мен
бостандықтарды қолдануға барлық мүмкіндіктер жасалады.
Аталған қағиданың негізінде мемлекет тарапынан материалдық, саяси,
идеологиялық, ұйымдастырушылық жағдайлармен қатар адам құқықтары мен
бостандықтарының жүзеге асуының юридикалық әдіс-тәсілдерін қамтамасыз ету
болып табылады. Бұл жағдайда белсенді роль адам мен азаматтық қоғамға да
берілген .
Қарастырылған адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының мәртебесі
жөнінде қортынды тұжырым берсек қағидаларды жүйелеу, олардың иерархиясын
анықтау және нақты мазмұнын ашу адам құқықтары мен бостандықтары саласында
нормаларды және қағидаларды дұрыс түсіну мен қолдануды қамтамасыз етеді деп
айтуға болады.
1.4. Құқықтар,бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
жалпы түсінігін әдебиеттерде мемлекеттің ата заңы Конституцияда бекітілген
субъектілердің құқықтары мен бостандықтары деп береді. Конституцияда
тұлғамен пен мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Заң факультеті
Конституциялық және әкімшілік құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының адам және азаматтардың
конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері
Орындаған: заң факультетінің сыртқы бөлімінің
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к.,доцент Исабеков А.Қ.
Бақылау нормасы:
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді з.ғ.д.,профессор
Кенжалиев З.Ж.
__ _______________ 2010ж.
Алматы 2010 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Қазақстан Республикасының адам және
азаматтардың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері деп
аталады. Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары –
бұл оған туылған кезінен бастап немесе азаматтығына байланысты берілетін
бөлінбес құқығы мен бостандығы болып табылады.
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы. Адам және азаматтың құқығының
конституциялық принципі болып теңдік, тең құқықтылық принципі айтылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының адам
және азаматтарының табиғи құндылықтарына, оның ішінде адам және
азаматтардың құқықтары мен жеке бостандығы, оларға берілетін кепілдіктер
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының адам
және азаматтарының конституциялық құқықтық жағдайы, құқықтар мен
бостандықтардың қорғалу механиздері туралы қарастырылады.
Дипломдық жұмысы қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмысында пайдалынған терминдер: адам құқығы, заңи
кепілдіктер, саяси кепілдіктер, идеологиялық кепілдіктер, құқықтық теңдік
және т.б
ГЛОССАРИЙ
Саяси кепілдіктер – адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір сүруін
қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған мемлекеттің саясаты-
саяси тұрақтылық, саяси құрылымдардың тұрақтылығы мен олардың ааматтық
келісімге қол жеткізу қабілеттігі, қоғамда тұрақсыздықты жою, азаматтардың
саяси мәдениеттінің тиісті деңгейі, т.б.
Заңи кепілдіктер – адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін барлық құқықтық амалдар.Нақты айтсақ,
әрбір құқықтың нақты кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі;
құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттің қорғау міндеті, құқықтары мен
бостандықтарын азаматтардың өзінің қорғау механизмінің болуы, соттық
қорғау, халықаралық қорғау, зиянды өтеу т.б.
Идеологиялық кепілдіктер – азаматтардың құқықтары, бостандықтары және
міндеттері туралы білім деңгейін көтеру.
Азаматтығы жоқ адам - ҚР аумағында жүрген, оның азаматы болып табылмайтын
әрі өзінің қандай да бір мемлекетке қатыстылығына дәлелі жоқ адам
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық
еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі
бар екендігін білдіреді.
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік нысанда
танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы еркіндігін
білдіреді.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның,
мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз
шара.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
I. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары
мен жеке бостандығы
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары
мен бостандықтарына берілетін кепілдіктер
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
құқықтары, бостандықтары және міндеттері қағидаларының
мазмұны
1.4.Құқықтар, бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
II. Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының конституциялық
құқықтық жағдайы
2.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
конституциялық құқықтары мен бостандықтары:
а .Саяси
б .Әлеуметтік
в .Экономикалық
2.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының
конституциялық міндеттері
2.3.Құқықтар мен бостандықтардың қорғалу механиздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт
аралығында Қазақстан Республикасында болған саяси және экономикалық
реформалар тұлға, оның қажеттіліктері мен мүдделеріне басты роль берген
қоғам дамуының жаңа бағыттарын айқындады. Қазіргі біздің конституциялық
жүйеміз бұрынғы кеңес дэуіріндегіден өзгеше адам және оның тұлғалылығына
ерекше сыйластықпен қараудан тұрады. 20 қыркүйек 2002 жылғы ҚР
Президентінің ҚР-ның құқықтық саясаты Концепциясы туралы жарлығында: ҚР
Конституциясында бекітілген адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының жоғарлылығы, құқық үстемдігі, мемлекеттің билік
тармақтарының бөлінуі және олардың өз қызметін жүзеге асыру барысында тепе-
теңдік және тежемелік қағидасына сүйене отырып жүзеге асыратындығы
негізінде демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру
жөніндегі бағытын біртіндеп және ретімен заңдастыру керек деп көрсетілген.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы мемлекеттерді
олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болмасын кемсітуге
жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге
міндеттейді.БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясы, Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция, Балалардың
құқы туралы декларациясы, Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы және
басқа бірқатар құжаттар қабылданды.[1]
Қазақстан Республикасының 1995жылғы жаңа Конституциясы азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез - келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Тұлғаның құқықтық мәртебесі негізінен әрекет етуші барлық заң
салаларындағы адам және азамат құқықтарының бірін-бірі толықтырып отыруынан
көрінеді.Тұлғаның құқықтық мәртебесі өз бойына конституция арқылы
бекітілетін құқықтар мен бостандықтарды қамтиды.Осы қамтылған бөлігі барлық
құқықтар мен бостандықтардың шағын бір бөлігін өз бойына жинақтайды.
Зерттеу мақсаты мен міндеті мыналардан тұрады: халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйене, аталған негізгі құқықтар мен
бостандықтардың заңмен қорғалатындығын ашып көрсету.
Негізгі құқықтар мен бостандықтарға тән заңдық ерекшеліктер мыналар:
A. Конституциялық құқық пен бостандық, тұлғаның құқықтық мәртебесінің
негізін қалайды және басқа құқық салаларында бекітілген құқықтардың
барлығына негіз әрі бастау болады.
B. Негізгі құқықтар мен бостандықтар әрбір азамат пен адамға беріледі.
C. Негізгі құқықтар мен бостандықтардың өзіне тән бір сипаты - бұл олардың
ортақтығымен бейнеленеді. Олар барлық адамдар үшін бірдей әрі тең болып
есептеледі.
D. Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары өзінің пайда болуы және
қалыптасуымен ерекшеленеді. Оған жалғыз ғана негіз ретінде оның Қазақстан
Республикасының азаматтығына қатыстылығы бола алады.
E. Қазақстан Республикасының азаматының негізгі құқықтары мен бостандықтары
азаматтың еркі бойынша алынбайды немесе кері қайтарылмайды. Бұл құқықтар
оған азаматтығына байланысты беріледі, бұл құқықтар азаматтығы
жоғалтылған жағдайда бірге өз күшін жояды.
F. Негізгі құқықтар мен бостандықтар оларды іске асыру механизміне
байланысты ерекшеленеді.Барлық өзге құқықтары мен міндеттері нақты бір
құқықтық қатынас барысында, құқықтық қабілеті арқылы өзінің жетістігі
болып қалады.
G. Негізгі құқық, бостандық және міндеттерге тән тағы бір ерекшелік, мұнда
олардың заңды түрде бекітілуіне де байланысты. Олар мемлекеттің құқықтық
актілерінде тіркеледі, бұл құжат әрине жоғарғы заңдық күші бар топтама -
ел Конституциясы болып көрініс табады.
Жоғарыда аталған белгілер, адам мен азаматтықтың негізгі құқықтары
мен бостандықтары ұғымының ерекшеліктерін сипаттайды.Бұл ерекшеліктер
мынадай тәртіпте бейнеленеді:
Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары – бұл
оған туылған кезінен бастап немесе азаматтығына байланысты берілетін
бөлінбес құқығы мен бостандығы болып табылады.
Адам құқығы – бұл азаматтың мемлекетке бағыныштылығына байланысты ғана
берілетін құқығы мен бостандығы. Адам және азаматтың құқығының
конституциялық принципі болып теңдік, тең құқықтылық принципі айтылады.Оның
мазмұны Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында айтылады.Келесі
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының іске асыруын сипаттайтын
конституциялық принцип бұл олардың іске асуына кепілдік берілуімен
ерекшеленеді.Әдетте, кепілдіктер әлеуметтік-экономикалық, саяси және заңдық
кепілдіктер болып бөлінеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жеке, саяси, әлеуметтік-
экономикалық деп саралау дәстүрі қалыптасқан.Жеке бас құқығы мен
бостандықтары іс жүзінде әрбір адамның жеке құқығы болып есептеледі, оның
тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы барына ешқандай қатысы жоқ.Бұл
құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол құқық оған туылған кезінен
бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып есептелетін құқықтарға
адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке басы өмірімен
байланысты көрінеді.Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру құқығы(15-бап),
жеке басының бостандығы құқығы (16-бап), мемлекеттің оның жеке басының ар-
намысы қорғауы құқығы(17-бап), жеке өмірі, телефон байланысы, хат жазу
құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
19-бапқа сәйкес, әрбір адам өзінің ұлтына, партияға немесе дінге
қатыстылығын көрсетпеуге құқылы.Қазақстан Республикасы территориясында
еркін жүріп-тұруға, тұрғылықты жерін таңдауға, республикадан тысқары жерге
шығуына және ешбір кедергісіз қайта оралуына құқығы бар екендігі 21-бапта
жазылған.Құқық пен бостандықтың маңызды саласы ретінде сөз және
шығармашылық еркіндігі заңды түрде ақпарат алу және тарату құқығы, ар-ождан
еркіндігі құқығы айтылады. Саяси құқықтар мен бостандықтар мемлекет
азаматтығын алумен тығыз байланысты болады.Оған жататындар: бірлесу
бостандығы (23-бап) мемлекеттік істерге қатысу мен басқару құқықтары (33-
бап)бейбіт түрде жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен
митингілер, шерулер ұйымдастыру құқығы (32-бап).
Азаматтың әлеуметтік-экономикалық құқығына қатысты салалар бұлар жеке
меншік құқығы (26-бап) еңбек қатынастары, демалыс салалары (24-бап),
денсаулық сақтау (29-бап), білім алу (30-бап), әлеуметтік қамтамасыз ету
(28-бап) қоршаған ортаны қорғау саласы (31-бап).Осы адамның және
азаматтардың негізгі міндеттері Ата Заңымыз Қазақстан Республикасының
Конституциясының 34-38-баптарында бекітілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі
болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ тарауының
мазмұнын белгілейді.Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы мен міндеті
туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға
ие болып, міндеттер атқарады. Сөйтіп, аталған бөлімде Қазақстанның
Конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және
міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші рет танылды.Сөз жоқ, адам
құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан
ұғымдар.Азамат деген – адам. Сондықтан адамға қатыстының бәрі азаматқа да
қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан
ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының
азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел
азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген.[2]
Алайда азаматтың құқығы адам құқығынан ерекшеленеді, өйткені мемлекет
азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің өз
азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді.Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.Егер құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер баршаға қатысты болса, онда барлығы, адам,
әркім, ешкім де емес деген терминдер қолданылады.Егер де құқықтар,
бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты
болса, онда ол тура көрсетіледі. 13-бапта: Әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға қақылы делінген.14-бапта: Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең
екендігі айтылады.17-бапта былай жазылған: Ешкімді азаптауға, оған зорлық-
зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер
әңгіме тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда
бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын
ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан
айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-баптың 2-
тармағы).Конституцияда Республика азаматының әскери қызметті өтеудегі
міндеті айрықша атап көрсетілді(30-бап) және т.б.Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар –
адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы.Айталық, Конституцияның
12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда
өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады,
міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамның және азаматтың
құқықтық мәртебесіне негіз боларлық принциптер орнықтырылды. Мұндай
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқығы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атайды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды.[3]
Не мемлекеттің, не оның органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен
көзделгеннен өзге жағдайда, одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ.[4]
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдық ізгілікке нұқсан келтірмеуі
тиіс екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы
мен бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін
білдіреді.Әрине, адам құқығы мен бостандығын екінші біреу бұзған
жағдайда заңды қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, ар-намысы
мен қадір-қасиетін құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң
кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудің шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң
ғана шектеуі мүмкін.Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер
арқылы (Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің қаулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам және азаматтың құқы
мен бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдық тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы
мен ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі
мүмкін.Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен бостандықтарды шексіз
пайдалана алады.Конституция саяси себептер бойынша адамдардың құқы мен
бостандығын қандай да бір шектеуге жол бермейтіндігін анық көрсеткен.
Конституция қағидасының тағы бір құндылығы осында.Демек, саяси
тұрғыдағы себеппен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуге болмайды.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей қолданылуы принцип
ретінде онымен өзінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі мен
ақиқаттығын білдіреді.Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қабатымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның өзі
заңда көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс.Конституцияда
әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған.Заңда
көзделген жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды
принципі болып табылады.Конституцияда осы принцип адам мен азаматтың
қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды.Айталық, заң мен
сот алдында бәрі де тең.Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенін, заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір деңгейде жауапты
екендігін білдіреді.Сот алдында бәрі де тең.Ол адам мен азаматтың
жағдайының қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына,
жынысына, т.б) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет
етеді.Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс.Адам мен азаматтың теңдігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде
қолданылуы тиістігін танудан да көрінеді.Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты
немесе кез - келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге
болмайды(ҚР Конституциясы 14-бабының 2-тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының мазмұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі.Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу
және қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді.
7. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі адам
мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып
табылады.Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының
заңдарын сақтауы тиіс.Әр адам мен азамат адамдардың қоғамдастығында
өмір сүреді.Адамдар құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана
қоймайды, бір-біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға
бірдей міндеттілік жүктеледі.
Зерттеу обьектісі, Адамдар құқықтар мен бостандықтары және айнымастығы мен
заңмен қорғалуы. Құқықтың, бостандықтың және міндеттіліктің бірлігі,
бөлінбестігі адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі
негізге алынады.
Негізгі бөлім
1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының табиғи
құндылықтары
1.1.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының жеке бостандықтары
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін
сипаттайды.Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ.Сондықтан, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, басқа да заңдары азаматтың жеке бостандығын
қамтамасыз етуге айрықша назар аударады.Егер өміріне, денсаулығына,
азаматтық қадір-қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек
сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы.Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы
органдар жұмыс істейді.Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан
қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы.Бірде – бір мемлекеттік
орган, лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды.Бұл, адам құқығы мен
бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс екендігін білдіреді.Ең маңыздысы,
адамның табиғи құқығы – өмір сүру құқығы ҚР Конституциясының 15-бабында
орнықтырылған.
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
1. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен
белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы
арыздану құқығы беріледі.Өлім жазасы ауыр қылмыс жасаған адамның
ерекше қауіптілігіне байланысты және жауаптылықты ауырлататын мән
жайларда қолданылады.2007 жылғы 21 мамырдағы Заңда өлім жазасы
адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасаған
үшін, соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр
жаза ретінде заңмен белгіленеді.Өлім жазасын қолдану туралы үкім
шығармас бұрын сот бұндай ең ауыр жазаны қолданудың мән - жайын
жан - жақты дәлелдеп, өлім жазасына кесілген адамды мейлінше
толық сипаттап көрсетуі тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының
психикалық дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуге құқылы.Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық жағдайы және басқа да жағдайлары
тексеріледі.
Президенттің 2003 жылғы 17 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасында
өлім жазасына мораторий жариялау туралы Жарлығы Мораторий өлім жазасын
толық алып тастау туралы мәселе шешілгенге дейін енгізілді.[5]
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.17-
баптың 2-тармағына сәйкес Ешкімді азаптауға, оған зорлық – зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір - қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір –
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады.Азаптау, ұру, соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау – жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа әрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін.Айыпталушыға, күдік келтірушіге, куәгерге, сарапшыға
қатысты мұндай әдістерді қолданған милиция, прокуратура қызметкерлері
қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды.Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе, ол адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.Мұндай іс-әрекет күш қолдану
не күш қолданамын деп қорқыту жолымен жүргізілуі мүмкін.Егер адам
қылмыскерді ұстау және оны құқық қорғау органдарына тапсыру мақсатында күш
қолданса, әрине, ол жауаптылыққа тартылмайды. Өйткені ол өзінің азаматтық
міндетін орындайды.Егер де лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып,
адамды бостандығынан заңсыз айырса, онда ол билігін теріс және асыра
пайдаланғаны үшін жауаптылыққа тартылады.Оның үстіне айыпталушыдан,
куәгерден күштеу жолымен алынған жауаптың заңдық күші болмайды.
Куәгер – тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға.Заң
бойынша ол тергеу, сот процесінде куәлік беруден бас тарта алады.Ол кім
кімге де түсінікті болуы тиіс.Егер адам жеке адамның, қоғамның және
мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-жайға куәгерлік күйде
болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот органдарына көмектесу оның
адами және азаматтық міндеті.Қылмыстылықтың өрісі кең жағдайында ақиқат
жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы мүмкін кек алу әрекетінен
сақтануды сот және тергеу органдары естерінен шығармауы тиіс.Куәгердің
өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
керек.
Сол сияқты ар - намыс бостандығы да адам бостандығының көрінісі болып
табылады.Әр адам, өз еркі бойынша, өзінің дінге қатысын өзі белгілеуге
құқылы.Егер адам қайсыбір дінге сенетін болса, оның діни рәсімдерді, әдет-
ғұрыптарды орындауына ешкімнің кедергі келтіруге құқы жоқ. Әрине, діни
рәсімдерді, әдет - ғұрыптар мен дәстүрлерді орындау басқа адамның, қоғамның
заңды мүдделеріне кесел келтірмеуі тиіс.Заң дінге сенетіндердің құқы мен
бостандығын тікелей және жанамалап шектеуге немесе оларға жеңілдіктер мен
артықшылықтар беруге тыйым салады.Конституция бірде-бір діннің артықшылығын
көздемейді.Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам
құқығын бұзу болып есептеледі.Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін
құрылыстар мен орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық
бұзушылық болып табылады.
Заң ар - намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзінің діни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін өтеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу ар-намыс бостандығының басты
кепілі болып табылады.Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңілдіктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 5-бабының 4-тармағына сәйкес
Республикада саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне жол берілмейді.
Бұл ереже әр түрлі бағыттағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді.Екінші жағынан, көптеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды.Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
мәңгілік және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған.Коммунистік
партия идеологиясының қатыгез үстемдігін басынан кешірді.Күштеп жүргізілген
ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ.Айналып келгенде мұндай жағдай
Коммунистік партияның өзінің басын жұтып тынды.Айта кету керек, тек діни
идеология ғана емес, сондай-ақ қандай да болсын саяси партияның, басқа да
кез - келген қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы мемлекеттік идеология
ретінде белгілене алмайды.Бұл арада ешқандай демократияны шектеушілік
жоқ.Керісінше, Қазақстанның мемлекет өмірін идеяландыру құрсауынан босату
алуан пікірлі демократияның дамуына ықпал етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды.Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі.Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дүреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы.Қазақ атамыздың да Арың үшін жан пида, Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті.Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс мен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.Бұл қағида
қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады.Егер кімде-кім адамның ар-
намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер таратса және оның
ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы
беделін қалпына келтіруіне, келтірілген моральдық зардап үшін мүліктік құн
талап етуге құқылы.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды.Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға, таратуға болмайды.Ол үшін
тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары азаматтың
келісімінсіз жинай алады.Егер адам жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған
органдардың ол туралы ақпарат жинауға, сақтауға, пайдалануға, таратуға құқы
жоқ.Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді.Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ.Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады.Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді.Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен кірген жағдайда, басқа адамның
үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз басып
кірген жағдайда қозғалады.Тұрғын үйге милиция қызметкері қылмыскердің ізіне
түсу және қылмыскердің тарапынан қоғамдық тәртіпке, адамдардың
қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді. Адамды тұрғын үйден айыруға
тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге меншік құқығына ие болса, онда ол оны
иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы.
1.2.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары мен
бостандыктарына берілетін кепілдіктер
Анықтама сөздігінде берілген анықтама бойынша кепілдік қамтамасыз
ету ұғымын береді .Заң әдебиеттерінде қарастырылып отырған тақырып
шеңберінде кепілдік термині адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету амалдар мен шартарын қөрсетіп анықтау үшін қолданылады. Д.Б.Қатқовтың
пікірінше кепілдік - мемлекет тарапынан адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету мақсатында ұйымдастырып қолданылатын шарттар.
Құқықтық кепілдік-бұл жеке тұлғаларға заңмен берілген құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы үшін мемлекет тарапынан арнайы берілетін
мүмкіндіктермен іс шаралар жиынтығы болып табылады.
Олар көлемі бойынша екі үлкен топқа бөлінеді.
1. Ішкі мемлекеттік кепілдіктер.
2. Сыртқы кепілдіктер.
Ішкі мемлекеттік кепілдіктер: Президенттік,Парламенттік,Соттық
нысандарда көрініс табады.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері –
бұл конституциялық құқықтар мен бостандықтарды шынайы жүзеге асыруға
арналған, оларды түрлі қол сұғушылықтардан қорғауға бағытталған амалдар.
Олардың келесідей негізгі түрлерін көрсетуге болады:
1. Әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер.Бұл кепілдіктер адамдардың
құқықтар мен бостандықтарды еркін пайдалануын қамтамасыз ететін
тиісті орта мен материалдық негіздің болуын анықтайды – мысалы,
әлеуметтік тұрақтылық, дамыған экономика, өндірістік күштердің
болуы, қоғамның барлық әлеуметтік қажеттіктеріне қызмет
көрсетуге мүмкіндік беретін мекемелер жүйесінің болуы т.б
2. Саяси кепілдіктер – адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір
сүруін қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағытталған
мемлекеттің саясаты- саяси тұрақтылық, саяси құрылымдардың
тұрақтылығы мен олардың ааматтық келісімге қол жеткізу
қабілеттігі, қоғамда тұрақсыздықты жою, азаматтардың саяси
мәдениеттінің тиісті деңгейі, т.б.
3. Заңи кепілдіктер – адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін
барлық құқықтық амалдар.Нақты айтсақ, әрбір құқықтың нақты
кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі; құқықтар мен
бостандықтарды мемлекеттің қорғау міндеті, құқықтары мен
бостандықтарын азаматтардың өзінің қорғау механизмінің болуы,
соттық қорғау, халықаралық қорғау, зиянды өтеу т.б.
4. Идеологиялық кепілдіктер – азаматтардың құқықтары, бостандықтары
және міндеттері туралы білім деңгейін көтеру.
1.3.Қазақстан Республикасының адам және азаматтарының құқықтары,
бостандықтары және міндеттері қағидаларының мазмұны
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары концепциясының
орталықтандырылған көрінісі болып тұлғаның құқықтық мәртебесі туралы
қағидалар болып табылады.Тұлғаның құқықтық мәртебесі туралы қағида -адам
мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен міндеттерін бекітіп, олардың
орындалуын мемлекет тарапынан мойындалып, қамтамасыз етіле бастауда.
Заң әдебиеттерінде қағидалардың алуан түрі берілген. Ол заңды кұбылыс,
себебі олардың бастаулары тым ұқсас болып келеді. Қағидалар адам құқықтары
концепциясының негізі ғана емес, күнделікті қолданыстағы нормалардың ішінде
ең тиімдісі болып келеді.
Біздің Конституциямызда Ешқандай Конституцияның басқа ережелері
конституциялық құрылым негіздеріне қайшы бола алмайды деген РФ
Конституциясының 16-бабының 2-тармағы сияқты арнайы норма қылып ерекшелеу
орын алмаған, бірақ бұл оны бөлектеп шығаруға немесе Жалпы ережелер
бөлімінің мәртебесін арттыруға шектеу бола алмайды.
Менің ойымша, адамның құқықтық жағдайын анықтайтын қағидаларды негізгі
және туынды деп екіге топтастыруға болады.Негізгі құқықтардың қатарына:
- Адам, оның құқықтары мен бостандықтарын қоғам мен мемлекеттің
басты құндылығы деп санауы;
- демократизм қағидасын, заңдылық қағидасын;
мемлекеттің әлеуметтік бағыт-бағдарын анықтау қағидасын
жатқызуға болады.
Адам, оның құқықтары мен бостандықтарын қоғам мен мемлекеттің басты
құндылығы қағидасы табиғи-құқықтық адам құқықтары мен бостандықтары
концепциясының айқын көрінісі.Адам құқығы категориясының құқықтық және
әлеуметтік-саяси тұрғыдан қарастыру барысында ол ең алдымен жалпы
гуманистік ой тудырады, деп жазады Н.А.Шайкенов .Бұнда бастысы, адам
құқықтарының мақсаты қылып адамның дұрыс өмір сүруін қамтамасыз ету деген
тұжырымға келеді. Тіршілік көзінің барлығы адамға келіп тіреледі. Адам бір
жағынан максимум бостандық пен ерік иесі, ал екінші жағынан мемлекет
тарапынан олардың құқықтары қамтамасыз етілген. Сонымен қатар адам
құқықтары абсолюттік және бөлінбестік сипатқа ие.Адам құқықтарының
абсолюттілігін олардың бастауы мемлекеттен тыс орын алатыны, сондықтан олар
объективті және оның еркінен тыс орын ала алатынын білдіреді.
Айтылғандардан адам құқықтарының бөлінбейтінділігі орын алады, яғни адам
құқықтары мен бостандықтары кез - келген біреумен шектеуі және айыра
алмайтынын білдіреді.Адам құқықтарының бөлінбейтінділігі мәселесіне оларды
заңды айыру және шектеу мәселесі де кіреді.ҚР Конституциясы ондай
мүмкіндіктердің орын алу шарттарын және ретін анық айқындаған.Ал адам
құқықтарын қорғауды жүргізу орын алған кезде оның айқын шептерін айқындау
ғылыми әдебиеттерде адам құқықтары мен бостандықтары шектерін шектеу
қағидасымен анықталады.Ол өз ретінде құқықтар мен бостандықтардың ешкімнің
тиіспеуі қағидасының негізінде, яғни, ең алдымен құқықтың өзінің жойылуына
жол бермеуді білдіреді.
Адам құқықтары мен бостандықтары негізінде мемлекеттің бүкіл аппараты
және қоғамдық құрылым жұмыс істейді. Оның арқасында қоғамдық дамудың бағыт-
бағдары, ұстанатын идеясы да анықталады.М.Т.Баймахановтың айтуы бойынша,
конституция адамдардың мемлекеттегі құқықтары мен бостандықтарының жалпы
идеологиясын әдебиеттерде адам - мемлекеттің басты байлығы ретінде анықтап,
олардың дамуына бағыт бере отырып ешкімнің аттауға құқығы жоқ шектерді
анықтап отырады, - дейді.
Демократизм қағидасы тарихта қоғамның мемлекеттік ұйымдастырылуының
қалыптасуы нәтижесінде пайда болған мемлекеттік биліктің неғұрлым
прогрессивті ұйымдастыру идеялары ретінде көрініс табады.Қазақстан
Республикасының талдау сөздігінің авторларының айтуы бойынша, демократиялық
мемлекет - Қазақстанды ондағы орнықты тұратын халқының Конституцияны
қабылдау, мемлекет басшысын және Парламентін сайлауға құқығы бар
республикалық жолмен қалыптасқан мемлекет ретінде тануға мүмкіндік береді
делінген. Мемлекет демократизімінің басты белгісінің бірі болып халық
суверенитеті болып танылғаны хақ.Ал ол өз ретінде мемлекеттік биліктің
бірден-бір қайнары және ол билік органдарын қалыптастыруға және мемлекет
өмірі үшін маңызды мәселелерді шешуге белсене қатысатынын білдіреді.Солайша
демократизм қағидасын халық суверенитетінің екі негізгі көрінісінен
байқауға болады.Олар: тікелей және өкілдік демократия.
Анықтаушы фактор ретінде бұнда халық - белгілі бір ұлт өкілдері немесе
ерекше бір әлеуметтік топ емес, билікті жүзеге асыру үшін тең құқыққа ие
мемлекет азаматтары болып табылады.Қазақ халқы деген сөздің
Конституциялық үғымы болып, қазақ ұлтымен ортақ тарихи өмір сүрген және
Конституцияда белгіленгендей ұлттық және азаматтық теңдікке ие тұлғалар
полиэтникалық тұрақты адамдар ұйымы.В.А.Кимнің айтуы бойынша, қазақ ұлтының
және өзге диаспоралардың тең құқықтығы олардың бірдей дәрежеде еркін
дамуына барлық мүмкіндіктер жасайды дейді. Халық билігінің жүзеге асуының
бірден бір белгісі болып Қазақстан Республикасының Президенті болып
табылады. Ол халық бірлігінің және мемлекеттік биліктің бірлігінің,
Конституция мызғымастығының, билік органдарының халық алдындағы
жауаптылығының символы мен гаранты болып табылады.
Заңдылық қағидасы - мемлекет актілерімен рәсімделген, қоғамдық
байланыстар жүйесін анықтайтын теңдік, еркіндік және әділеттілік идеалы
ретінде орын алады.И.Кант мемлекет пен құқықтың пайда болуын адам
табиғатының әрі қарай дамуының қажетті факторы ретінде, яғни, адамның өз-
өзімен, қоғаммен үйлесімділікте болуына ұмтылуы және өзінің эгоистік
сезімдерін баса отырып адам қауымының әрі қарай дамуы үшін саналы түрде жол
берген деп тұжырымдайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы құқықтық мемлекетті әлеуметтік
шындық секілді емес ұмтылуға тиіс құндылық немесе идеал ретінде бекітетінін
айта кету жөн. Р.Байшевтің байқауы бойынша, бұнда демократизмнің бағыт-
бағдары мен құқықтың мемлекетке әсерін осы арқылы байқай аламыз.
Тарихта қалыптасқан әдеттер бойынша Конституция құқықтық мемлекеттің
белгілеріне тән, егер ол:
адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық стандарттарына
сай адам құқықтарының табиғи және бөлінбейтін құқықтарының жүйесін
қамтамасыз етіп оны мемлекеттің басты құндылығы деп таныса;
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарына жалпы
реттеушілік ұғым бере отырып оған атқарушылық, заң шығарушылық, сот
билігін байланыстыру арқылы құқық басшылығын мойындату. Сонымен
қатар құқықтық заңға орын бере отырып құқыққа қарсы заңның орын
алуына жол бермеу;
адам құқықтары мен бостандықтары дұрыс сақталуы үшін бірін-бірі
тежеп отыру жүйесін орнату үшін билік тармақтарының бөлінуін
қалыптастыру.
Құқықтық мемлекеттің үш негізгі құрамына баға беріп өтейік. Біріншіден,
халықаралық актілерде бекітілген адам құқықтары мен бостандықтары. Адам
құқықтары мен бостандықтарының халықаралық стандарттары туралы сөз болған
кезде ұлттық және халықаралық норма арасында қайшылық орын алуы ықтимал.
Бірақ тәжірибе аталған мәселе бойынша шешім біртекті емес екенін көрсетеді.
Ол халықаралық нормаларды толығымен не ішінара қолдау арқылы немесе ішкі
заңға сәйкес емес деп тану арқылы көрінеді. Қазақстан демократиялық
мемлекет құру жолын ұстана отырып халықаралық нормаларда белгіленген
ережелерге сыйластықпен қарайды. Осылайша адам құқықтары мен бостандықтары
мәртебесінің конституциялық бекіту амалдарына талдау бере отырып
С.Ғ.Сапарғалиев Қазақстан Республикасы Конституциясы адам құқықтары
жөніндегі халықаралық құжаттарда белгіленген негізгі идеяларын ұстана
отырып мемлекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып бекіткенін
айтады.В.А.Кимнің адам құқықтары жөнінде ҚР президентінің конституциялық
және саяси-құқықтық көзқарастарын зерттей келе өткенге көз жүгірте отырып,
қазіргі кездегі шындық пен халықаралық тәжірибені ескерсек, орын алып
отырған Конституцияда адам құқықтары мен бостандықтарының барлығы дерлік
ашылып бекітілген, - деген тұжырымға келуге болады дейді.
Президент Н.Ә.Назарбаевтің айтуы бойынша глобальдік тенденциялардың
объективтілігі мен міндетті түрде орын алатындылығы негізінде ашық қоғамды
қалыптастыру мүмкін жолдардың ең тиімдісі болып келеді. Ал Қазақстан болса
дүниежүзілік қауымдастықтың экономикалық және саяси интеграциясына қосылуға
әбден дайын деп санайды.
Екіншіден —құқық үстемділігін қамтамасыз ету. Құқықтық мемлекеттің бұл
белгісін адам құқығы құқық негізі, құқық - заң негізі деген формуламен анық
айқындауға болады. Сонымен қатар тұлға құқығы тек адам құқықтары
концепциясының негізін ғана құрамайды, ол жалпы құқықтың орталық ядросын
құрайды деп те айтуға болады. Сондықтан заң құқықты дұрыс объективті
қабылдап қана қоймай дұрыс баяндауы тиіс. Ондай болмаған жағдайда ол өзінің
негізгі міндетінен айрылғандай болады.
Үшіншіден - Билік тармақтарының бөлінуі мен арақатынысы жүйесінің орын
алуы. Билік тармақтарының бөліну теориясы мыңдаған жылдық тарихы бар адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және қамтамасыз етудің алғашқы
институционалдық кепілі болып табылады. Адамды орын алуы мүмкін қыспақ пен
зорлықтан қорғау мақсатында құрылған бұл теория бойынша белгілі бір билік
тармағының немесе адамдар тобының билікті пайдалана отырып узурпациясын
болдырмауға негізделген. Мемлекеттік аппараттардың дамыған кезеңінде
жоғарыда аталған теория бір жағынан билік органдарының орталықтанған
жүйесін құруды, ал екінші жағынан әр билік тармағының өз алдына қойған
мақсаты мен қызметі бар екенін білдіреді. Аталған үш билік тармақтары өз
қызметтерін жүзеге асыру барысында бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болу
арқылы өзара теңдікті ғана емес сонымен қатар ең басты мемлекет пен адам
арасындағы теңдікті ұйымдастырып қана қоймай тұрақтылық қамтамасыз ету үшін
жұмыс істейді. Биліктің бөліну қағидасы конституциялық-құқықтық жауаптылық
институтымен қамтамасыз етілген яғни, билік органдарының өз қызметін жүзеге
асыру барысында бір-бірінің және халық алдындағы жауаптылықты білдіреді.
Жалпы айтқанда адам құқықтары мен бостандықтарын мойындау, құқық немесе
заң үстемдігін қамтамасыз ету, билік тармақтарының бөлінуінің орын алуы
құқықтық мемлекеттіліктің немесе Қазақстан Республикасы Конституциясында
бекітілген заңдылық қағидасының көрінісі болып келеді.
Мемлекеттің әлеуметтік бағытталған қызмет қағидасы мемлекеттегі орын
алған әлеуметтік келеңсіздіктерді жою және әлеуметтік құндылықтарға
халықтың едәуір бөлігінің қолын жеткізуді қамтамасыз етуді көздейді.
Аталған қағида мемлекет ішінде орын алмаған жағдайда мемлекет өзінің
гумандығы мен жалпы адамдық құндылығын жоғалтады деп айтуға болады. Себебі,
формальді теңдік нәтижесінде әлеуметтік құндылықтардың орасан бөлігін
объективті түрде көбіне әлеуметтік жағдайларға бейім топтар иемденіп
өзгелер яғни өздерінің денсаулық жағдайларына, жасына және өзге факторларға
байланысты бұл құндылықтарды пайдалануға және өз қажеттіліктерін өтеуге
мүмкіндігі болмайды. Мемлекеттің әлеуметтік бағытын анықтаудың басты
мақсаты ретінде әлеуметтік жағынан қорғалмаған бұқараға қолдау көрсетуді,
материалдық емес салаларды (білім, мәдениет, денсаулық т.б.) қаржыландыру
көздейді. Осылайша халықтың экономикалық теңдігі мен саяси тұрақтылығы және
қоғамдық бірлігі қамтамасыз етіліп отырады.
Осылайша адам құқықтарының мәртебесі жөніндегі негізгі қағидалар адам
мен билік арасындағы басты ұстанатын негіздерді қалыптастырады.
Конституцияның 1 бабынан мемлекеттің қоғаммен орын алатын қатынастарының
ішіндегі ең негізгісі болып оның адаммен орын алатын қатынастары екенін
көруге болатынын және осы арқылы Конституцияда жоғарғы құндылық ретінде
адам туралы ойлар мемлекет туралы ойлармен біріккен.
Бұл жұмысты адам және азаматтың құқықтық жағдайы қағидаларының толық
сипаттамасы берілмейді, ол зерттеу ауқымының шектеулілігімен байланысты.
Бұнда тек тақырыпты әрі қарай өрбітуге маңызы бар қағидалар қысқаша
келтірілген.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген туынды
қағидаларға көшуге болады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының теңдігі қағидасы.
Біріншіден, Конституцияның 14-бабы 1- тармағында барлығының заң мен сот
алдындағы теңдігін бекітеді. Заңда адам құқықтары мен бостандықтарының
конституциялық негіздері нақты бекітіледі, ал сот алдындағы теңдік онда
дауды шешу үшін жүгінген кезде орын алуы арқылы көрініс табады. Аталған заң
нормасы ҚР барлық азаматтарына, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ
адамдарға түгел таралады.
Екіншіден, барлық тұлғалардың теңдей құқықтық мүмкіндіктері туралы
әңгіме болып отыр. Бұнда мемлекет адам құқықтарын олардың нәсіліне, ұлтына,
тегіне, тіліне, мүліктік және әлеуметтік жағдайына, дініне, тұрғылықты
жеріне және өзге анықтаушы факторларға қарамастан қамтамасыз ететінін
білдіреді. Үшіншіден, біреуінің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыру барысында екіншісінің құқықтары мен бостандықтарын шектеу немесе бұзу
орын алмауы тиіс.Аталған жағдайдың орын алуы құқық теңдігі қағидасына
нұқсан келтіреді.
Адам мен азаматтардың ортақ міндеттерінің болуы қағидасы. Барлық
адамдар Конституциямен бекітілген ортақ құқықтар мен бостандықтарды
иемденіп қана қоймай бір-біріне деген, қоғамға деген, мемлекетке деген
ортақ саясаты жүзеге асырылады. Ерте кезден бері анық бір ақиқат ол, егер
адамдарға тек ортақ құқықтар мен бостандықтарды берген кезде ортақ
міндеттерді орнатпаған жағдайда құқықтың ең негізгі мақсаты - әділеттілік
бұзылған болар еді. Сондықтан азаматтардың конституционалдық міндеттері ең
алдымен қоғам мен оның мүшелерінің мүдделеріне сай болуы тиіс.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қағидасы
олардың орындалуын ұйымдастырып және реттеп отырады. Конституциялық
нормалармен бекітілген құқықтар мен бостандықтар тұлғаның нақты құқықтық
мүмкіндіктері болып табылады. Әңгіме заңда белгіленген адам мен
азаматтардың еркіндігі мен мемлекетті және қоғамды басқару ісіне араласа
алу ережелерінің нақты іс жүзіне асырылу механизімі туралы болып отыр.
Яғни, ол дегеніміз потенциалды жағдайдың немесе статустың нақты кеңістікке
ауыстырылуы. Онда индивид Конституциямен бекітілген құқықтар мен
бостандықтарды қолдануға барлық мүмкіндіктер жасалады.
Аталған қағиданың негізінде мемлекет тарапынан материалдық, саяси,
идеологиялық, ұйымдастырушылық жағдайлармен қатар адам құқықтары мен
бостандықтарының жүзеге асуының юридикалық әдіс-тәсілдерін қамтамасыз ету
болып табылады. Бұл жағдайда белсенді роль адам мен азаматтық қоғамға да
берілген .
Қарастырылған адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының мәртебесі
жөнінде қортынды тұжырым берсек қағидаларды жүйелеу, олардың иерархиясын
анықтау және нақты мазмұнын ашу адам құқықтары мен бостандықтары саласында
нормаларды және қағидаларды дұрыс түсіну мен қолдануды қамтамасыз етеді деп
айтуға болады.
1.4. Құқықтар,бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
Адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
жалпы түсінігін әдебиеттерде мемлекеттің ата заңы Конституцияда бекітілген
субъектілердің құқықтары мен бостандықтары деп береді. Конституцияда
тұлғамен пен мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz