Жергілікті өзін-өзі басқару: ұғымы, әкімшілік-аумақтық құрылымы және шетелдік тәжірибе

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

X тарау ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ

§ 1. ЖЕРПЛІКТІӨЗІН-ӨЗІБАСҚАРУ ҮҒЫМЫ

Біздің ойымызша жергілікті басқару шетелдердің құқықтық институттары ішіндегі, біз қарастырып отырған конституцияльіқ құқықтар жүйесіндегі, ең күрделісі болып табылады. Сондық-тан да әр түрлі елдердің конституциялық институттарының негізгі анықтамаларын, мейлі ол құқық саласы не оку пөні бол-ғанына қарамастан, белгілі бір құқық жүйесі ретінде қарасты-руға болатын болса, ал жергілікті өзін-өзі басқаруды белгілі бір кұқықтық институтка телу қиынның-қиыны. Өйткені, жергілікті басқару өр алуан субъектілер (мысалы, жергілікті өкілетті жөне атқарушы органдардың заңды құрылымдары, сол секілді жергілікті өзін-өзі басқару органдарыньщ қүрылымдары) тара-пынан жүзеге асырылады. Біз жеррліктл-екілеттіжәне атқару-шы органдар м"" уяргі лікт і езін-езі басқа ду органдарьщбіртұтас деп қарағанн ин. а^'Н"е ^ерпшктШдқ ару бір жагынан мемле-кёттік оргаңдар, екін ші жағынан жёргілікті ө зін-өзі б асқархОЕ: гандары арқыдш іиіііеге ае ырылатьшына куеміз. Сонда бүл екі орган арасына қандай шек қоюға болады?

Әрине, конституциялық қүқык саласын ғылым ретіңце де, оку пәні ретінде де қарай отырып, төмендегідей түжырымдарға ке-луімізге болады:

өкілетті мемлекеттік органдар арқылы жергілікті маңызға ие істерді басқару деп біз белгілі бір өкімшілік-аумақтық бірліктегі түрғындарды жергілікті мемлекеттік баскаруды айта-мыз. жергілікті өзін-өзі баскару деп, өздеріне тән аумақтамем-лекеттік . жергіліісті манызг аііемәге-лелердТ занда корсетілгендей сайлау тәртібімен ез өкілдіктерін пайдалана отырып жүзеге асырущы органды айтады (әрине, жергілікті меселёлерді шеіщде меклекетгік оргаңдар тарапьі-нан жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жөрдем көрсеті-летінін естен шығармауымыз керек) ^

Дегенмен, бүл жергілікті баскару институттары белсенді жұмыс істеулері үшін төмендегі ең қажетті окілеттіктерге ие болулары керек:

ресми түрде түргандардың накты өкімшілік-аумақтық бірлігі (аумағы) болуы; жергілікті маңыздағы істерді белгілі бір өкімшілік-аумақ-тық бірлік (аумак) шеңберінде өзі басқаруы;

- озінін жеке атқарушы аппараты болуы;

озінін жеке материалдық базасы (соның ішінде муници-пальдық меншік түрінде) болуы; жергілікті салықтарды белгілеп өрі оны жинауы, сондай-ақ белгіленген тәртіпте нормативтік актілер шығаруы.

Міне, осы айтылғандарға сүйене отырып, жергілікті (немесе муниципальдык) басқарудың шетелдердегі анықтамасын былай-ша айтуға өбден болады. Бұл жергілікті маңызға ие істерді баскаруды сайлау жолымен не болмаса занда бекітілген басқадай төртіппен қүрылған органдар арқылы басқару болып табылады. Ол - өзіне тиісті өкімшілік-аумақтық бірлік тұрғындарының өкілетті өкілі.

Ескерту. Шетелдердің бірқатарында жергілікті басқару мем-лекеттік басқарудыц ең маңызды бір бөлшегі болып есептеледі. Мысалы, АҚШ-та муниципальдық қызметте мемлекеттік қыз-метгіц жалдамалы қызметкерлерінің жалпы саныныц 50 процентке таяуы бар. Ал, ФРГ-да мемлекеттік қызметкерлердің 30 процент-теш жергілікті басқару органдарында жұмыс істейді.

Оның үстіне, жергілікті басқарудағы сайланбалы органдар кептеген мемлекеттердің (мысалы, Ресей, Индия, Түрікменстан, Испания, Жапония) өкілдік жүйесінің негізгі күрамдас болігі болып саналады.

Жергілікті басқаруды конституциялық қүқық шенберіндегі оқулық пені ретінде ғана қарап өнгімеледік өрі олардың көзге көрініп түрған жақтарына әсіресе жергілікті мемлекеттік баскдру мен өзін-езі басқарудың айырмашылықтарына назар аудардық.

§ 2. ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖЕРПЛКТІ БАСҚАРУ ОРГАҢДАРЫ

Ашығын айтсақ, мемлекеттік әкімшілік-аумақтык қүрылы-мы мемлекеттің өзінің белсенді қызметін қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайтыны қүпия да, жаңалық та емес.

130

Унитарлық мемлекеттерде өкімшілік-аумақтық құрылым мәселелері, сөз жоқ, тек белгілі бір елдің жоғарғы мемлекетгік органдары құзырында болса, ал федеративтік елдерде - олар-дың субьектілері құзырында болады.

Кез келген елдердің өкімшілік-аумактық құрылымына көз жүгірткенде нақты жайларды көруге болады. Мысалы, Франция аумағы 95 департаментке бөлінеді, Италия - 20 облыстан, Жапония -47 префектурадан (олардағы түрғындар саны 500 мыңнан 12 млн. дейін) тұрады. Әрине, бұл айтылған елдердің бәрінде де өте майда өкімшілік-аумақтық бірліктер де бар. "Өзбекстан Республикасы - делінген бұл елдін Конституция-сыньщ 68-бабында, -облыстардан, аудандардан, поселкалардан, қыстақтардан, ауыдцардан жөне сондай-ақ Қарақалпақстан Рес-публикасынан тұрады". Қарақалпақстан Республикасының, об-лыстарының, қалаларының, аудандарының шекараларын тек Өзбекстан Республикасы Президенті Өзбекстан Республикасы ¥лы Мөжілісі келісімімен ғана өзгерте алады.

Ал, Армения Республикасында өкімшілік-аумактық бірліктер болып облыстар жөне қауымдастықтар (қала, қыстақ) табы-лады.

Молдова Республикасының Конституциясына сөйкес бұл елдің аумағы өкімшілік тұрғыдан аудан, қала жөне қыстактарға бөлінеді. Занда көрсетілгендей кейбір қалалар муниципия деп танылуы мүмкін. Көпшілікті баскару өкіметін қыстақтар мен қалалардағы сайланбалы жергілікті кеңестер мен примарлардан түратын жергілікті автономия жүзеге асырады.

Заңға сөйкес жергілікті кеңестер мен примарлар жеке басқа-рушы өкімет ретінде өрекет етіп, қыстактар мен қалалардағы қоғамдық істерді шешеді.

Шетелдердегі жергілікті басқару органдарының міндеттері зан тортібімен (мысалы, АҚШ, Ресей, Қытай, Үлыбритания, Болгария, Молдова Республикасы, Литва, Түркия, Түрікменстан және т. б. біркатар елдерде) шешіледі. Сондыктан бірқатар ше-тел мемлекеттері заңдары жергілікті басқару органдары өкілетгігін міндетті жөне міндетті емес деп те бөлетінін айта кет-кеніміз жон. Мүндагы бірінші топка жататын мөселелер кебіне, жалпы мемлекеттік маңызға ие болады, ал міндетті емес топка жергілікті баскару органдарының оз қараулары бойынша жүзеге асырылатын мәселелерге өкілеттіктері айтылады.

Шетелдердің заңдары жергілікті басқару органдарының негізгі қаржылық қайнар көздерін де аныктап береді. Олар не-гізінен оз табыстарынан, еддің мемлекеттік бюджетінен берілетін дотациядан жөне түрғындардан алынатын өр түрлі салықтар мен жинаулардан түрады. Табыстың негізгі бөлігін қозғалмайтын мүлікке салынатын салықтар қүрайтынын ескерте кетеміз.

Жергілікті басқару органдарына үкімет тарапынан берілетін субсидия тәжірибеде өте кең тарап отыр. Коп елдерде мұндай жәрдемнің колемі муниципалитеттің барлық табыстарының 15-тен 60 процентке дейінгі молшерін камтиды.

/ § 3. ЖЕРПЛІКТІБАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҮРЫЛУ ТӨРПБІ, ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕПНЩ ҮЙЫМДАСГЫРЫЛУЫ

К. өптеген шетелдерде жергілікті баскару сайлау органдары мен атқарушы аппараттар аркылы жүзеге асырылады. Әдетте, жергілікті басқару органдарын (ЖБО) сайлау реттері заңмен белгіленеді. ӘриНе, мұндай жағдайда әрбір елде каңдидаттарды ұсыну мен оларды сайлаудың езіне төн ерекшеліктері болады.

Мысалы, АҚШ-та муниципальдық кеңеске сайлау откізуде бірмандатты жөне копмандатты округтер қүрылады. Ал, Үлы-британияда фафтар кецесі мүшелері бірмандатты сайлау округ-тері бойынша сайланады. Францияда департаменттердің бас ке-ңестері екі турда отетін мажоритарлық жүйе бойынша сайланады. Ал, енді, айталық, Италияда жергілікті баскдру органдары-нын сайланатын мүшелеріне сайлаушылар міндеттер жүктей алмайды.

Муниципальдық кеңестер әр түрлі мерзімге сайланады. Мысалы, Үлыбританияда - төрт жылға, Францияда - алты жылға, Италияда - бес жылға, Жапонияда - торт жылға, т. с. с. сайланады. Беларусь Республикасында жергілікті кеңес депутаттары төрт жыл мерзімге сайланады.

Муниципальдық кеңестер саны жағынан да әр түрлі. Мысалы, АҚШ-та-5-тен 50-ге дейін, Францияда-9-дан 165-ке дейін, Италияда- 15-тен 80-гедейін, Жапонияда- 12-ден 120-ғадейін, Үлыбританияда - 70 адам шамасында.

Муниципальдық кеңестердің негізгі жүмыс түрі отырыс болып табылады. Бүл отырыстар сессиялық төртіппен откізіледі. Мысалы, Франция мен Жапонияда бүл сессиялар жылына 4 рет-тен кем өткізілмесе, АКДІ-таайьша 1-ден 4 ретке дейін откізіледі.

132

Бұл арада біз (ЖБО) жергілікті баскару органдары басшыла-рына кенөкідцік берілетінін айта кеткеніміз жөн. Мысалы, Жапонияда губернатор (префектурада), мэр (қауымдастықта) мол билікке иё болып өрі ел үкіметінің өкілі ретінде саналады. Гу-бернаторлар мен мэрлер тұрғындар тарапынан төрт жылға сай-ланып, олар муниципальдық аппараттардьщ басшы шенеунік-терін өздері тағайындап, өздері орнынан алады.

Молдова Республикасында аудандық кеңес ауылдық жөне қалалық кеңестердің аудандық маңызға ие қоғамдық істерін бас-қаруды үйлестіреді. Жергілікті көпшілік биліктердің ара-қаты-насын автономия принциптеріне негіздеп шешеді әрі жалпы мәселелерді шешуде ьштымактастық қарым-қатынаста болады.

Түрікменстанда әкімдер жер-жерде мемлекет басшысының өкілі есебінде саналып, оларды президент қызметке тағайыңдап, орнынан алады әрі олар президентке есеп береді. Жергілікті озін-озі баскару жүйесін кеңестер жөне аумақтық қоғамдық өзін-езі басқару органдары қүрайды. Кеңестер халықтық окіметтің окілетті органы болып табылады, олар азаматтар тарапынан тіке-лей бес жыл мерзімге сайланады әрі өкімшілік бағыныштылық қатынастарда болмайды.

Армения Республикасы Президенті Премьер-министрдің ұсынысы бойынша облыстарға префектура қызметіне тағайын-дайды өрі қызметінен босатады. Олар үкіметтің аумактық саяса-тын жүзеге асырады, республикалықатқарушы органдардың ау-мақтық қызметінің атқарылуын үйлестіреді өрі Армения Республикасы зандарына жергілікті өзін-өзі басқару органдары қыз-метінің сәйкес болуын қадағалайды.

Өзін-озі баскару органдары кдлалар мен ауылдардағы қауым-дық меншікті иелік ету, қоғам тәртібін сактауды үйымдастыру, кзуымның өзге де озіне тиісті мөселелерін шешу үшін үш жыл-ға сайланады: қүрамында үштен он бірге дейін адамы бар жене қауым басшысы старейшиндер қауымы кеңесін қүрады. Қауым жетекшісі оз аппаратын түзеді.

Өзбекстанда облыстар мен Ташкент каласы әкімінің қызметі-не Президент озі тағайындап, қызметінен босатады әрі өзіне тиісті халықдепутаттары Кеңестері оны бекітеді. Ал, аудан мен қалалардың әкімдерін озіне тиісті облыстардың әкімдері қыз-метке тағайындап, орнынан босатады өрі бүларды да өзіне тиісті халық депутаттары Кеңесі бекітеді. Ал, қалалардағы аудан әкімдерін сол озіне тиісті кала әкімі қызметке тағайындап, ор-

134

нынан босатады, халық депутаттары бекітеді. Ал, аудандық ма-ңызға ие кала өкімдерін аудан өкімі халык депутаттары Кеңесі бекітуімен қызметке тағайындап өрі қызметінен босатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.