Тәуке ханның өмірі
Кіріспе
Тәуке хан өмірі
Негізгі бөлім
1. Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
2. Тәуке хан және Жеті жарғы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тәуке хан өмірі
Негізгі бөлім
1. Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
2. Тәуке хан және Жеті жарғы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа билеуші көрген саясаткер, арқылы дипломат, құдыретті хан болды. Тәуке ханның өзіне дейнгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идиологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді.
Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы – Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп – қазақтардың 1695жылға дейінгі жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді.
Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы – Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп – қазақтардың 1695жылға дейінгі жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.
1. Мұратхан Қани «Қазақстанның көне тарихы», Алматы «Жалын» 1993 ж, 38 бет.
2. Артықбаев Ж.О. «Жеті жарғы», Алматы 2006 ж, 12 бет.
3. Қазақстан энциклопедиясы 3 том, Алматы 2001 ж, 36 бет.
4. Ч.Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы 2005 ж , 25 бет.
2. Артықбаев Ж.О. «Жеті жарғы», Алматы 2006 ж, 12 бет.
3. Қазақстан энциклопедиясы 3 том, Алматы 2001 ж, 36 бет.
4. Ч.Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы 2005 ж , 25 бет.
Жоспар:
Кіріспе
Тәуке хан өмірі
Негізгі бөлім
1. Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
2. Тәуке хан және Жеті жарғы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тәуке ханның өмірі
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көрген саясаткер, арқылы дипломат, құдыретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейнгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік топты
құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін
нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді.
Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идиологиялық міндеттерді
атқаруда ерекше ролі болды.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер
кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап
билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды
мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш
жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр
сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен
қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда
Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-
қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері
арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери
шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары
орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың
Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен
күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның
ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс
белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз
жүргізілді.
Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы –
Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-
1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп – қазақтардың 1695жылға дейінгі
жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.
Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
Есімнің немересі - Жәңгірдің бел баласы – Тәуке хандық құрған XVII
ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басы-қазақ елінің абыройы асып, көсегесі
көгерген ерекше бір кезең болды. Бұл жайында белгілі тарихшы А.И.Левшин
былай деп жазды:”Тәукенің атын атаса-ақ, бар қазақтың жүрегін алғыс кернеп
,мақтаныш билейді. Қазақ ордасының Ликургы , Драконты-сол адам. Тәуке
алауыз болып, қырғынға бөккен елді бабына түсіріп , ру мен ру арасындағы
жұрттың бәрін өзіне мойын ұсындыра білді ,әлсіз рулардың басын қосып ,
әулетті дұшпанға қарсы қоя алды, күштілерді тізеге салып, тәубесіне
келтірді, баршаға ортақ заң жасап, сол бойынша билік айтты. ”
XVII ғасырдың аяғында қабылданған Тәуке ханның “Жеті Жарғы”атты
заңы, шынында да, қазақ елінің бірігуіне жағдай жасады. Ру арасындағы
келіспеушілік, бір жүз бен екінші жүз арасындағы қырғи-қабақ салқындық
әлсіреді. Ел бірлігін сақтауда хандық биліктің заң негізінде кұшеюі аз
үлесін қосты. (1,366-қор, 1-т., 327-іс, 47п.) Тәуке ханның “Жеті
Жарғысы”бойынша ханның құқықтары мен міндеті мынандай болатын:
Біріншіден, хан – барлық рулардың бірлестігінің бірден-бір басшысы;
жерді бөлісу, қайта қарап рулар арасындағы жерді бөліп беруде, ханның
шешімі ақырғы шешім болды. Хан – өзіне қарасты жердің күшімен елді қорғауға
міндетті.
Екіншіден, хан басқа елдермен бітім, келісім жасауға немесе бөтен
елге соғыс жариялауға хұқы бар, ол барлық әскердің бас қолбасшысы
(сардары)болып есептеледі.
Үшіншіден, хан басқа мемлекеттермен дипломатиялық байланыс жасауға,
хандықтың барлық сыртқы саясатын белгілеуге хұқы бар.
Төртіншіден, хан өзіне қарасты ел ішіндегі тәртіпсіздік болдыриау
үшін,қылмысы ауыр адамға өлім жазасын беруге хұқы бар. Яғни елдері жоғарғы
соттың міндетін қоса атқарды.
Бесіншіден, халық хан билігін мойындап отырып, жүзегеасыруға тиіс
еді.
Сөйтіп, Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” бір орталыққа бағынған мемлекетті
құруға көмектесті. Елдің алауыздығына тиым салынып, бұра тартқан адам әділ
жазаланды. Өзінің ортақ тілі бар, белгілі шекаралық арқылы анықталған
хандығының жері бар, саяси мақсаты ортақ, қазақ елі тәуелсіз, таза ұлттық
мемлекетке айналды. Қазақ елінің ұлт болып қалыптасуы да осы кезең – XVIII
ғасырдың басы болатын.
Елдің елдігін сақтауда қазақтың үш биінің – Төле би, Қазбек би, және
Әйтеке билердің тарихтағы орны бөлек. Қазақ халқының бұл үш биі ел басына
күн туған қиыншылық кезде де , ел жиналған айт, ас, той тұсында да, жер
дауы да жесір дауы , күн дауы көтерілген жерде де бірге бас қосып, ел
тағдырын бірге шешісіп келген. Кейде екі би бір шешімге келе алмай
қалғанда, үшіншісі ортадан билік айтып, дауды тындырып отырған.
Тәуке хан және Жеті жарғы
Жеті жарғы қазақ халқының мемлекет және құқықтық тарихында ерекше
орын алатын құбылыс. Оның қайнар бастауы қазақ халқыньщ көнеден келе жатқан
салт-дәетүрі, әдет-ғұрьптары. Бұлар бірнеше мыңдаған және жүздеген жылдар
көшпелі елі ортада, Евразияның ұлан-байтақ даласында сақталып,
толықтырылып, XVII ғасырдың соңында XVIII ғасырдың басында жаңа редакцияға
түсті.
Жеті жарғының көрсетілген уақыт межесінде дүниеге келуі, қазақ әдет-
ғұрып заңдарының жаңадан өнделуі тарихи оқиғалармен тығыз байланысты, заңды
құбылыс. Қазақ көшпелілерінің қоғамы Орталық Азияда қалыптасқан ауыр Саяси-
әлеуметтік жағдайда, сыртқы қауіптің күшеюіне қайткен күнде де жауап беруі
қажет болды. Осындай объективті тарихи ситуация мемлекет іргесін, халықтың
бірлігін күшейтуге бағытталған заңдар ережесінің қайта жаңғыруына тікелей
әсер етті.
Әлі күнге дейін толық зерттеліп болмағанымен Жеті жарғы туралы
біршама деректер анықталды. ХШ-ХІХ ғғ. Зерттеушілердің үлкен еңбегінің
арқасында Жеті жарғының негізгі ережелері ғылыми ортаға танылды деп
есептеуге болады. Жеті жарғының қайнар көздерінің бірі қазақ халқының
тарихи фольклоры да біршама жүйеленіп, көп және құнды дерек беретін
жағдайда. Енді осы жинақталған деректерді тарихшы - қолымен белгілі бір
методологиялық жүйеге салып реттеу мәселесі тұр. Бұл қиын да, қызықты
шаруамен бірнеше жылдан бері белгілі ғалым этнограф Жамбыл Омарұлы
Артықбаев айналысты, соның бір нәтижесі Жеті жарғы кітабы. Жеті жарғы
оқу құралының құрылымы, ішкі логикасы мығым, дұрыс ойластырылған деген
пікірдеміз. Автордың алдымен Жеті жарғының зерттелу тарихы туралы жазғаны
көңілге қонады, сонымен бірге оқу құралында Жеті жарғының дерек көздері,
негізгі ережелерінің жинақталуы туралы да дұрыс көзқарас бар.
Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте Жеті жарғы атауына қатысты әр
түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба
қоймаған, бір-біріне керағар келіп жататын жорамалдауларға негізделген. Бұл
төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан біз осы атауға қатысты
жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана
тоқталып кетеміз.
Жеті жарғы атауын алғаш рет Әз Тауке хан түсындағы қабылданған заң
ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақыт Түркістан
генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы
қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет-ғүрып, заң ережелеріне қатысты
деректерді мол жинайды.
Н.Гродеков пікірінше Жеті жарғы Қасым мен Есім хандардың заманындағы
қазақтың ескілікті заңдарыньің негізінде жасалған: Хан Тауке собрал на
урочище Культобе (в Сыр-дарьинской области) семь биев, в числе которых был
знаменитым бай Төле Алимбеков, и эти бил соединили старинные обычаи ханов
Касыма и Ишима (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые
обычаи, называемые - жеті жарғы).
Әз Тәуке ханның заманы, сол заманда түзілген Жеті жарғы,туралы
деректер қазақ ауыз әдебиетінің әр саласынан кездесіп; қалады
Зерттеушілердің көпшілігі Жеті жарғы ел есінде айшықты афоризмдер,
қанатты сөздер түрінде сақталды деген пікірде, олай болса қазіргі ел
аузында ескілікті, қария сөз.
Қазақ шежіресінде Жеті жарғы көбінесе Күлтөбенің V басында күнде
кеңес деген атаумен белгілі. М. Ж. Көпеев бүліл туралы: Күлтөбеде күнде
кеңес осы Әз Тәуке түсында айтылған сөз. Кері кеткен елдің кеңесі көп
болады, Кедей елдің кош басшысы көп болады деген сөз де сол заманда
айтылған сөз болса керек - деген қисынды жорамал айтады (45, 6.8). Әз
Тәукеден кейінгі ақтабан шұбырынды, жаппай кедейшілік пен жүдеушілік XVII
ғ. соңы - XVIII ғ. басындағы мәлі-меттерге сынай қарауға мәжбүр еткен болуы
керек
Қ. Байболұлының "Төле бидің тарихы" шежіресінде "Жеті жарғыға'' қатысты
біраз әңгімелер бар: "Қазаққа қасқайтып жол көрсетіп, заң шығарып, өрнек
салған себепті "Қасым ханның қасқа жолы" дейді. Сол Қасым ханның сызығымен
елге жарлық жүргізген жағдайдан "Есім ханның ескі жолы" дейді. Оны
жеңілдетіп Тәуке хан мен Төле бастаған үш бидің жобасы мынандай-ды..."
Қазақ деректерінде "Жеті жарғы" қазақтың көне әдет ғұрьп заңдарьшан
бастау алатыны, "Қасым ханнъщ қасқа жол", "Есім ханның ескі жолы" атты
заң ережелерімен ' тікелей сабақтас екені ылғи да ескертіліп отырылады.
Қазақ шежіресінің кейбір нүсқаларында мемлекеттің тірегі "сегіз санат"
туралы айтылады. Осы "сегіз санаттың" да "Жеті жарғыға" қатысы
тікелей болуы мүмкін. Қазақ деректерін бүгінгі күні ғылыми түрде
жүйелеп, әсіресе ел аузында айтылып жүрген аңыз, билік шеигімдері мен
дауларды зерделі ғылыми талқыға салып, олардың маңындағы тарихи шындықты,
түп нұсқаны, дәуір ерекшеліктерін анықтайтын уақыт келді. Қазақ
шежіресінде, жалпы ауыз әдебиетінде мемлекет пен қүқық туралы бірнеше мың
жылдар қордаланған деректер мол. Олар әуел бастан біздің адами болмысымызды
қалыптастырған өзге де рухани қазынаның арасында жүрген түр моншақтай.
Жеті жарғының зерттелу тарихын бірнеше ғасырды қамтиды, бірақ ескерте
кететін мәселе бар. Алдымен Жеті жарғыны ғылыми түрде зерттеу, яғни
академиялық деңгейде зерттеу, әлі күнге дейін тәжірибе ала алған жоқ.
Екіншіден, Жеті жарғыны қазақтың әдет-ғұрып дәстүрлерімен, жолдарымен
салыстыра отырып, жеке бөліп қарастырған зерттеулер жоқ. Тіпті Жеті
жарғыны қазақтың мыңдаған жылдар бойы қордаланып, қоғамдық өмірінің
реттеуші тетігі есебінде өмір сүрген заң-ережелерінен бөле жарып қарау
мүмкін де емес шығар.
Жеті жарғы туралы алғашқы салиқалы пікір айтқан А. И. Левшин қарама-
қайшылыққа толы жазбалар қалдырды. Кіші жүз қазақтарының ішіндегі белгілі,
салмақты ру басшылары мен сүлтандарын айтқанына сүйене отырып А. И. Левшин:
было время, говорят благоразумнейшие из Киргизов Меньшой Орды, когда и наш
народ жил в покое, было время когда и у нас существовал порядок, были
законы и правосудье. Сей золотой век, о котором воспоминают они со вздохок,
есть царствование знаменитого Хана их Тявки (51. Ч. 3, б. 169.) деп
жазады.
Қазақ қоғамының XVIII ғ. соңы XIX ғ. басында елеулі өзгеріске түскені,
хан билігінің, ежелгі тәртіпдегі сындарының кете бастағаны бір жағынан
тарихи заңдылық, екінші жағынан Ресейге бодандықтың тікелей нәтижесі
Біздіңше, "жеті" билердің санын немесе толықтықты, жетілгендікті
білдірмейді. Тек қаралатын мәселенің санын ғана көрсетеді. "Жарғы" сөзі
көне түркі тілінде - иарлығ, қазақша - жарлық мәнін білдіреді. "Жарлық"
-әмір, заң, билік мағынасында қолданылған. "Кодекс Куманикста" "Жарғы" сөзі
- деуі, айтыс, тартыс, әдет-ғұрып заңы, әмір, билік, шешім деген мағынаны
білдіреді. А.К.Арендс Алтын Орда тарихының материалдарының жинағында:
"Джарга" сөзі турік-парсы тілінде қатар, жол, топ, ал игеру сөзі монғол
түрік тілінде әдет-ғұрып заңдары, билік шешім", - деп жазады.
"Жарғы" ежелгі түріктердің сөзі болып, ерте дәуірлерден бастап-ақ әдет-
ғұрьш, заң нормаларында қолданылып келеді. Ауғанстанда "Үлкен Жырға" (Лойа
Жирга) мемлекеттік жоғарғы өкілдік органы болып табылады. Ауғандар өз
тайпаластарын шақырып, жалпы жиналыс-жырға өткізіп, онда түрмыс-тіршіліктің
ең қажетті де маңызды мәселелерін талқылап шешеді. "Жырға" мен "Жарғының"
түп-төркіні бір, үқсас. Біздін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Тәуке хан өмірі
Негізгі бөлім
1. Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
2. Тәуке хан және Жеті жарғы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тәуке ханның өмірі
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көрген саясаткер, арқылы дипломат, құдыретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейнгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік топты
құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін
нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді.
Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идиологиялық міндеттерді
атқаруда ерекше ролі болды.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер
кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап
билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды
мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш
жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр
сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен
қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда
Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-
қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері
арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери
шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары
орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың
Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен
күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның
ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс
белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз
жүргізілді.
Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы –
Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-
1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп – қазақтардың 1695жылға дейінгі
жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.
Тәуке ханның үш жүздің басын қосуы.
Есімнің немересі - Жәңгірдің бел баласы – Тәуке хандық құрған XVII
ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басы-қазақ елінің абыройы асып, көсегесі
көгерген ерекше бір кезең болды. Бұл жайында белгілі тарихшы А.И.Левшин
былай деп жазды:”Тәукенің атын атаса-ақ, бар қазақтың жүрегін алғыс кернеп
,мақтаныш билейді. Қазақ ордасының Ликургы , Драконты-сол адам. Тәуке
алауыз болып, қырғынға бөккен елді бабына түсіріп , ру мен ру арасындағы
жұрттың бәрін өзіне мойын ұсындыра білді ,әлсіз рулардың басын қосып ,
әулетті дұшпанға қарсы қоя алды, күштілерді тізеге салып, тәубесіне
келтірді, баршаға ортақ заң жасап, сол бойынша билік айтты. ”
XVII ғасырдың аяғында қабылданған Тәуке ханның “Жеті Жарғы”атты
заңы, шынында да, қазақ елінің бірігуіне жағдай жасады. Ру арасындағы
келіспеушілік, бір жүз бен екінші жүз арасындағы қырғи-қабақ салқындық
әлсіреді. Ел бірлігін сақтауда хандық биліктің заң негізінде кұшеюі аз
үлесін қосты. (1,366-қор, 1-т., 327-іс, 47п.) Тәуке ханның “Жеті
Жарғысы”бойынша ханның құқықтары мен міндеті мынандай болатын:
Біріншіден, хан – барлық рулардың бірлестігінің бірден-бір басшысы;
жерді бөлісу, қайта қарап рулар арасындағы жерді бөліп беруде, ханның
шешімі ақырғы шешім болды. Хан – өзіне қарасты жердің күшімен елді қорғауға
міндетті.
Екіншіден, хан басқа елдермен бітім, келісім жасауға немесе бөтен
елге соғыс жариялауға хұқы бар, ол барлық әскердің бас қолбасшысы
(сардары)болып есептеледі.
Үшіншіден, хан басқа мемлекеттермен дипломатиялық байланыс жасауға,
хандықтың барлық сыртқы саясатын белгілеуге хұқы бар.
Төртіншіден, хан өзіне қарасты ел ішіндегі тәртіпсіздік болдыриау
үшін,қылмысы ауыр адамға өлім жазасын беруге хұқы бар. Яғни елдері жоғарғы
соттың міндетін қоса атқарды.
Бесіншіден, халық хан билігін мойындап отырып, жүзегеасыруға тиіс
еді.
Сөйтіп, Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” бір орталыққа бағынған мемлекетті
құруға көмектесті. Елдің алауыздығына тиым салынып, бұра тартқан адам әділ
жазаланды. Өзінің ортақ тілі бар, белгілі шекаралық арқылы анықталған
хандығының жері бар, саяси мақсаты ортақ, қазақ елі тәуелсіз, таза ұлттық
мемлекетке айналды. Қазақ елінің ұлт болып қалыптасуы да осы кезең – XVIII
ғасырдың басы болатын.
Елдің елдігін сақтауда қазақтың үш биінің – Төле би, Қазбек би, және
Әйтеке билердің тарихтағы орны бөлек. Қазақ халқының бұл үш биі ел басына
күн туған қиыншылық кезде де , ел жиналған айт, ас, той тұсында да, жер
дауы да жесір дауы , күн дауы көтерілген жерде де бірге бас қосып, ел
тағдырын бірге шешісіп келген. Кейде екі би бір шешімге келе алмай
қалғанда, үшіншісі ортадан билік айтып, дауды тындырып отырған.
Тәуке хан және Жеті жарғы
Жеті жарғы қазақ халқының мемлекет және құқықтық тарихында ерекше
орын алатын құбылыс. Оның қайнар бастауы қазақ халқыньщ көнеден келе жатқан
салт-дәетүрі, әдет-ғұрьптары. Бұлар бірнеше мыңдаған және жүздеген жылдар
көшпелі елі ортада, Евразияның ұлан-байтақ даласында сақталып,
толықтырылып, XVII ғасырдың соңында XVIII ғасырдың басында жаңа редакцияға
түсті.
Жеті жарғының көрсетілген уақыт межесінде дүниеге келуі, қазақ әдет-
ғұрып заңдарының жаңадан өнделуі тарихи оқиғалармен тығыз байланысты, заңды
құбылыс. Қазақ көшпелілерінің қоғамы Орталық Азияда қалыптасқан ауыр Саяси-
әлеуметтік жағдайда, сыртқы қауіптің күшеюіне қайткен күнде де жауап беруі
қажет болды. Осындай объективті тарихи ситуация мемлекет іргесін, халықтың
бірлігін күшейтуге бағытталған заңдар ережесінің қайта жаңғыруына тікелей
әсер етті.
Әлі күнге дейін толық зерттеліп болмағанымен Жеті жарғы туралы
біршама деректер анықталды. ХШ-ХІХ ғғ. Зерттеушілердің үлкен еңбегінің
арқасында Жеті жарғының негізгі ережелері ғылыми ортаға танылды деп
есептеуге болады. Жеті жарғының қайнар көздерінің бірі қазақ халқының
тарихи фольклоры да біршама жүйеленіп, көп және құнды дерек беретін
жағдайда. Енді осы жинақталған деректерді тарихшы - қолымен белгілі бір
методологиялық жүйеге салып реттеу мәселесі тұр. Бұл қиын да, қызықты
шаруамен бірнеше жылдан бері белгілі ғалым этнограф Жамбыл Омарұлы
Артықбаев айналысты, соның бір нәтижесі Жеті жарғы кітабы. Жеті жарғы
оқу құралының құрылымы, ішкі логикасы мығым, дұрыс ойластырылған деген
пікірдеміз. Автордың алдымен Жеті жарғының зерттелу тарихы туралы жазғаны
көңілге қонады, сонымен бірге оқу құралында Жеті жарғының дерек көздері,
негізгі ережелерінің жинақталуы туралы да дұрыс көзқарас бар.
Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте Жеті жарғы атауына қатысты әр
түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба
қоймаған, бір-біріне керағар келіп жататын жорамалдауларға негізделген. Бұл
төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан біз осы атауға қатысты
жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана
тоқталып кетеміз.
Жеті жарғы атауын алғаш рет Әз Тауке хан түсындағы қабылданған заң
ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақыт Түркістан
генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы
қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет-ғүрып, заң ережелеріне қатысты
деректерді мол жинайды.
Н.Гродеков пікірінше Жеті жарғы Қасым мен Есім хандардың заманындағы
қазақтың ескілікті заңдарыньің негізінде жасалған: Хан Тауке собрал на
урочище Культобе (в Сыр-дарьинской области) семь биев, в числе которых был
знаменитым бай Төле Алимбеков, и эти бил соединили старинные обычаи ханов
Касыма и Ишима (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые
обычаи, называемые - жеті жарғы).
Әз Тәуке ханның заманы, сол заманда түзілген Жеті жарғы,туралы
деректер қазақ ауыз әдебиетінің әр саласынан кездесіп; қалады
Зерттеушілердің көпшілігі Жеті жарғы ел есінде айшықты афоризмдер,
қанатты сөздер түрінде сақталды деген пікірде, олай болса қазіргі ел
аузында ескілікті, қария сөз.
Қазақ шежіресінде Жеті жарғы көбінесе Күлтөбенің V басында күнде
кеңес деген атаумен белгілі. М. Ж. Көпеев бүліл туралы: Күлтөбеде күнде
кеңес осы Әз Тәуке түсында айтылған сөз. Кері кеткен елдің кеңесі көп
болады, Кедей елдің кош басшысы көп болады деген сөз де сол заманда
айтылған сөз болса керек - деген қисынды жорамал айтады (45, 6.8). Әз
Тәукеден кейінгі ақтабан шұбырынды, жаппай кедейшілік пен жүдеушілік XVII
ғ. соңы - XVIII ғ. басындағы мәлі-меттерге сынай қарауға мәжбүр еткен болуы
керек
Қ. Байболұлының "Төле бидің тарихы" шежіресінде "Жеті жарғыға'' қатысты
біраз әңгімелер бар: "Қазаққа қасқайтып жол көрсетіп, заң шығарып, өрнек
салған себепті "Қасым ханның қасқа жолы" дейді. Сол Қасым ханның сызығымен
елге жарлық жүргізген жағдайдан "Есім ханның ескі жолы" дейді. Оны
жеңілдетіп Тәуке хан мен Төле бастаған үш бидің жобасы мынандай-ды..."
Қазақ деректерінде "Жеті жарғы" қазақтың көне әдет ғұрьп заңдарьшан
бастау алатыны, "Қасым ханнъщ қасқа жол", "Есім ханның ескі жолы" атты
заң ережелерімен ' тікелей сабақтас екені ылғи да ескертіліп отырылады.
Қазақ шежіресінің кейбір нүсқаларында мемлекеттің тірегі "сегіз санат"
туралы айтылады. Осы "сегіз санаттың" да "Жеті жарғыға" қатысы
тікелей болуы мүмкін. Қазақ деректерін бүгінгі күні ғылыми түрде
жүйелеп, әсіресе ел аузында айтылып жүрген аңыз, билік шеигімдері мен
дауларды зерделі ғылыми талқыға салып, олардың маңындағы тарихи шындықты,
түп нұсқаны, дәуір ерекшеліктерін анықтайтын уақыт келді. Қазақ
шежіресінде, жалпы ауыз әдебиетінде мемлекет пен қүқық туралы бірнеше мың
жылдар қордаланған деректер мол. Олар әуел бастан біздің адами болмысымызды
қалыптастырған өзге де рухани қазынаның арасында жүрген түр моншақтай.
Жеті жарғының зерттелу тарихын бірнеше ғасырды қамтиды, бірақ ескерте
кететін мәселе бар. Алдымен Жеті жарғыны ғылыми түрде зерттеу, яғни
академиялық деңгейде зерттеу, әлі күнге дейін тәжірибе ала алған жоқ.
Екіншіден, Жеті жарғыны қазақтың әдет-ғұрып дәстүрлерімен, жолдарымен
салыстыра отырып, жеке бөліп қарастырған зерттеулер жоқ. Тіпті Жеті
жарғыны қазақтың мыңдаған жылдар бойы қордаланып, қоғамдық өмірінің
реттеуші тетігі есебінде өмір сүрген заң-ережелерінен бөле жарып қарау
мүмкін де емес шығар.
Жеті жарғы туралы алғашқы салиқалы пікір айтқан А. И. Левшин қарама-
қайшылыққа толы жазбалар қалдырды. Кіші жүз қазақтарының ішіндегі белгілі,
салмақты ру басшылары мен сүлтандарын айтқанына сүйене отырып А. И. Левшин:
было время, говорят благоразумнейшие из Киргизов Меньшой Орды, когда и наш
народ жил в покое, было время когда и у нас существовал порядок, были
законы и правосудье. Сей золотой век, о котором воспоминают они со вздохок,
есть царствование знаменитого Хана их Тявки (51. Ч. 3, б. 169.) деп
жазады.
Қазақ қоғамының XVIII ғ. соңы XIX ғ. басында елеулі өзгеріске түскені,
хан билігінің, ежелгі тәртіпдегі сындарының кете бастағаны бір жағынан
тарихи заңдылық, екінші жағынан Ресейге бодандықтың тікелей нәтижесі
Біздіңше, "жеті" билердің санын немесе толықтықты, жетілгендікті
білдірмейді. Тек қаралатын мәселенің санын ғана көрсетеді. "Жарғы" сөзі
көне түркі тілінде - иарлығ, қазақша - жарлық мәнін білдіреді. "Жарлық"
-әмір, заң, билік мағынасында қолданылған. "Кодекс Куманикста" "Жарғы" сөзі
- деуі, айтыс, тартыс, әдет-ғұрып заңы, әмір, билік, шешім деген мағынаны
білдіреді. А.К.Арендс Алтын Орда тарихының материалдарының жинағында:
"Джарга" сөзі турік-парсы тілінде қатар, жол, топ, ал игеру сөзі монғол
түрік тілінде әдет-ғұрып заңдары, билік шешім", - деп жазады.
"Жарғы" ежелгі түріктердің сөзі болып, ерте дәуірлерден бастап-ақ әдет-
ғұрьш, заң нормаларында қолданылып келеді. Ауғанстанда "Үлкен Жырға" (Лойа
Жирга) мемлекеттік жоғарғы өкілдік органы болып табылады. Ауғандар өз
тайпаластарын шақырып, жалпы жиналыс-жырға өткізіп, онда түрмыс-тіршіліктің
ең қажетті де маңызды мәселелерін талқылап шешеді. "Жырға" мен "Жарғының"
түп-төркіні бір, үқсас. Біздін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz