Көркем шығарманы бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негізін жасау
КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми.теориялық негіздері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына көркем әдебиет шығармалары арқылы патриоттық тәрбие берудің қазіргі жағдайы
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына әдебиеттік оқу пәні негізінде патриоттық тәрбие берудің мазмұны
2.2 Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми.теориялық негіздері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына көркем әдебиет шығармалары арқылы патриоттық тәрбие берудің қазіргі жағдайы
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына әдебиеттік оқу пәні негізінде патриоттық тәрбие берудің мазмұны
2.2 Көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдіс.тәсілдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде. Әсіресе, білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер негізінде құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты рухы биік, саналы, патриоттық сезімі жоғары тұлға етіп тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауының 7 бағытында «... оқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның дамуы, заңға мойынсұнушылық» -деп атады [1, 6 б.].
«Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» қойылған мақсаттарға жету үшін шешуге қажетті басты міндеттердің бірі «жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу» екендігі, білім беруді дамытудың «Тәрбие жұмысы және жастар саясаты» бағытында 2011 жылдан бастап «қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында тұрақты негізде мемлекеттік рәміздерді таныту, тарих, салт-дәстүр және ана тілін білу жөнінде іс-шаралар жалғастырылатын болады» делінген [2,6 б.].
Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен бүгінін ескере отырып, оның жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-сезімін, туған елі мен жерін сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін яғни, патриоттық тәрбие берудің қажеттілігін көрсетеді.
«Тәрбиедегі ең басты бағыт, - делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткенінің талаптары, объективті факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын игере түсуі керек» делінген [3,2 б.]. Тұжырымдамада көрсетілгендей, өз Отанының перзенті болуда ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар, ата-бабалардың рухани мұраларын меңгеру ауыз әдебиеті арқылы жүзеге асырылатыны белгілі. Көркем шығармалардың өзін ауыз және жазба әдебиеті тұрғысынан қарастырсақ, оның көркемдік, тәрбиелік күш-қуатын сарқа пайдалану қажет деп санаймыз. Көркем шығарманың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны зор. Өйткені, ол заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің басты арқауы бола алады.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауының 7 бағытында «... оқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның дамуы, заңға мойынсұнушылық» -деп атады [1, 6 б.].
«Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» қойылған мақсаттарға жету үшін шешуге қажетті басты міндеттердің бірі «жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу» екендігі, білім беруді дамытудың «Тәрбие жұмысы және жастар саясаты» бағытында 2011 жылдан бастап «қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында тұрақты негізде мемлекеттік рәміздерді таныту, тарих, салт-дәстүр және ана тілін білу жөнінде іс-шаралар жалғастырылатын болады» делінген [2,6 б.].
Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен бүгінін ескере отырып, оның жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-сезімін, туған елі мен жерін сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін яғни, патриоттық тәрбие берудің қажеттілігін көрсетеді.
«Тәрбиедегі ең басты бағыт, - делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткенінің талаптары, объективті факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын игере түсуі керек» делінген [3,2 б.]. Тұжырымдамада көрсетілгендей, өз Отанының перзенті болуда ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар, ата-бабалардың рухани мұраларын меңгеру ауыз әдебиеті арқылы жүзеге асырылатыны белгілі. Көркем шығармалардың өзін ауыз және жазба әдебиеті тұрғысынан қарастырсақ, оның көркемдік, тәрбиелік күш-қуатын сарқа пайдалану қажет деп санаймыз. Көркем шығарманың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны зор. Өйткені, ол заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің басты арқауы бола алады.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 28 қаңтар 2012
2 «Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» // Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2010
3 Қазақстан Республикасының орта білімнің тәлім-тәрбие тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 26 желтоқсан 2003.
4 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
5 Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз » Жолдауы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар 2011.
6 Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаң мүмкіндіктері » Жолдауы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар 2010.
7 Уәлиханов Ш. Еңбектері. - Алматы, 1979. - 69 б.
8 Әуезов М. Абай Құнанбаев туралы. - Алматы, 1995. - 120 б.
9 Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
10 Кәкішев С. А.Байтұрсынов туралы. - Алматы, 1992. - 220 б.
11 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы, 2001. - 13 б.
12 Аймауытов Ж. «Семей таңы» мақаласы. - Алматы, 4 қаңтар 1989.
13 Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 15 б.
14 Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1987. - 320 б.
15 Афанасьев В.Г.Основы философских знаний. – М., 1986. - 398 с.
16 Буева Л.П. Мировоззрение. – М., 1998. - 120 с.
17 Смирнов Г.Л. Философия. – М., 1996. - 224 с.
18 Федосеев Г.Н. Философия. – М., 1989. - 320 с.
19 Алтаев Ж. Дүниетаным. - Алматы, 2001. - 46 б.
20 Әбділдин Ж. Собрание сочинений в пяти томах. - Алматы, 2000. - 455 с.
21 Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. –Алматы, 1999.-271б.
22 Қасабеков А. Қазақ философиясы. - Алматы, 1996. - 178 б.
23 Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
24 Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
25 Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
26 Мухина В.С. Детская психология. – М., 1996. - 268 с.
27 Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
28 Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
29 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы, 1982. -247 б.
30 Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы, 1993. - 230 б.
31 Алдамұратов Ә. Психология. - Алматы, 2001. - 354 б.
32 Шерьязданова Х.Т. Психолог в детском саду. – Алматы: Рауан, 1997. - 56 с.
33 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы, 1978. - 225 б.
34 Бержанов Қ. Русско-казахское содружество в развитии просвещения. - Алма-ата, 1965. - 343 с.
35 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002. - 116 б.
36 Жанпейісова М. Педагогика. - Алматы, 2003. - 360 б.
37 Пидкасистый П.И. Педагогика. –М., 2001. -520 с.
38 Сластенин В.А., Каширан П.В. Психология и педагогика. – М., 2001. - 480 с.
39 Ильина Т.А. Педагогика. - Алматы, 1977. - 229 с.
40 Савин Н.В. Педагогика. - Алматы, 1984. - 203 с.
41 Құнантаева К.Қ. Оқушыларды революциялық күрес пен еңбек дәстүрі рухында тәрбиелейік. – Алматы: Қазақстан, 1965. - 29 б.
42 Майғаранова Ш., Иманбаева С.Т. Мектептегі тәрбиенің теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2006. - 69 б.
43 Меңлібаев К.Н. Роль национальных традиций в патриотическом воспитании. – Караганда, 1995. - 158 с.
44 Храпченков В.Г. Военно-физическое воспитание учащихся в школах Казахстана (1941-1945). – Алма-ата, 1984. - 177 с.
45 Жұмаханов А.Р. Жас жеткіншектерді комплексті тәрбиелеу. -Альянс, № 3-4, 2005. – 5 б.
46 Құрманбаева М.Ж. Мәлік Ғабдуллин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. - Алматы, 2003. - 137 б.
47 Ешімханов С. Сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмыстары. -Алматы, 1992. - 156 б.
48 Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері. Пед. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Алматы, 1997. - 189 б.
49 Иманбаева С.Т. Ерлік тағылымы. - Алматы, 1990. - 120 б.
50 Омарова С.Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы. – Алматы, 1997. - 147 с.
51 Қойшыбаева Н.И. Қазақстан оқушыларының әлеуметтік-азаматтық көзқарасының қалыптасуы (1935-1945 жж.). - Алматы, 1994. – 158 б.
52 Макатова Ж.А. Развитие гражданского воспитания в школах Казахстана в 1917-1930 гг. – Алматы, 1994. - 156 с.
53 Құсайынова Д.С. Әлия мен Мәншүк ерлігінде жоғары сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеу. - Алматы, 1999. - 135 б.
54 Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы, 1997.
55 Сайдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы (1970-2000 жж.). Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2002. - 25, 60 б.
56 Қалимолдаева А.К. Формирование патриотизма будущих специалистов в целостном педагогическом прцессе ВУЗа в современных условиях. – Алматы, 2003. - 118 с.
57 Майлыбаева Л. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға патриоттық тәрбие беруге дайындаудың педагогикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Шымкент, 2010. - 205 б.
58 Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. - Алматы, 2004.
59 Қалиев С.Қ. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. -Алматы, 1996. - 220 б.
60 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы, 1995. - 232 б.
61 Наурызбай Ж. Философия. - Алматы, 2001. - 200 б.
62 Әуезов М. Әдебиет. - Алматы, 1991. - 117 б.
63 Ғабдуллин М. Алматы, 2001. – 210 б.
64 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы, 1999. - 56 б.
65 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы, 1984. - 78 б.
66 Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы, 1992. - 352 б.
67 Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы. / Алянс, №3-4,2005.-5 б.
68 Иманбаева С.Т., Қалиев С.Қ., Таубаева Ш.Т. Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 20 б.
69 ҚСЭ-ның тоғызыншы томы. - А., 1968.
70 Философиялық сөздік. – Алматы, 1996. - 335 б.
71 Меренковский Д. Патриотизм. - М., 1985. - 46 б.
72 Губанов Н.И. Человек и его мировоззрение. - М., 1991. - 56 с.
73 Әбсаттаров Р. Қазақстан халқының этносаяси қауымдастығы. -Алматы, 1990. - 230 б.
74 Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады? //Егемен Қазақстан. - Алматы, 10 қаңтар 1998.
75 Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы, 1986. - 120 б.
76 Абай шығармалары. - Алматы, 1989. - 245 б.
77 Абайдың қара сөздері. - Алматы, 1996. - 128 б.
78 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
79 Дулатов М. Шығармалары. - Т. 1. - Алматы, 1991. - 13 б.
80 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Қызылорда, 1924. - 156 б.
81 Момышұлы Б. Халық танымы. - Алматы, 1980. - 52 б.
82 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
83 Құсайынов А. Дәстүр жалғастығы //Қазақстан мектебі. № 6, 1998. - 46 б.
84 Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
85 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1989. - 125 б.
86 Иманбаева С.Т. Ұлттық патриотизм негіздері. – Алматы, 2004. - 204 б.
87 Белгібаева Г. Болашақ мамандарды мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие беруге даярлау. - Қарағанды, 2006.
88 Бейсембаева А. Бастауыш сынып оқушыларын қазақ ертегілері арқылы патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 2004. - 138 б.
89 Мұхамединова Н.А. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2006.
90 Құнантаева К.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірлестіктері. -Алматы: Мектеп, 1970. - 120 б.
91 Айтақов Ә. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 1978.
92 Момышұлы Б. Совет балаларын патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 1989. - 95 б.
93 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. - Т. 3. - Алматы, 2001. – 166 б.
94 Педагогическая энциклопедия. - Алматы, 1966. – 154 б.
95 Педагогика және психология: қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2004. – 154 б.
96 Айталы А. Ұлттану. - Алматы, 2002. - 123 б.
97 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - Алматы, 6 наурыз 2009.
98 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.
99. Дулатов М. Шығармалары. - Т. 2. - Алматы, 1992. - 400 б.
100. Қоңыратбаев Ә. Педагогикалық еңбектері. Құрастырған: Қоңыратбаев Т. – Т. 7. – Алматы, 2005. – 6, 493, 505 бб.
125 Көркем шығарманы пайдалану арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің мазмұны . Қырғызстан, //Жаршы, 2011.
101. Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі. –Алматы: Мектеп, 1974. - 227 б.
102. Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. - 272 б.
103 Рахметова С., Қабатай Б., Әмірова Ә. Әдебиеттік оқу. Оқыту әдістемесі. Жалпы білім беретін 12 жылдық мектептің 2-сынып мұғалімдеріне арналған (байқау нұсқа). – Алматы: Атамұра, 2004. -79 б.
2 «Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» // Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2010
3 Қазақстан Республикасының орта білімнің тәлім-тәрбие тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 26 желтоқсан 2003.
4 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
5 Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз » Жолдауы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар 2011.
6 Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаң мүмкіндіктері » Жолдауы //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар 2010.
7 Уәлиханов Ш. Еңбектері. - Алматы, 1979. - 69 б.
8 Әуезов М. Абай Құнанбаев туралы. - Алматы, 1995. - 120 б.
9 Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
10 Кәкішев С. А.Байтұрсынов туралы. - Алматы, 1992. - 220 б.
11 Дулатов М. Шығармалары. - Алматы, 2001. - 13 б.
12 Аймауытов Ж. «Семей таңы» мақаласы. - Алматы, 4 қаңтар 1989.
13 Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы, 1989. - 15 б.
14 Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1987. - 320 б.
15 Афанасьев В.Г.Основы философских знаний. – М., 1986. - 398 с.
16 Буева Л.П. Мировоззрение. – М., 1998. - 120 с.
17 Смирнов Г.Л. Философия. – М., 1996. - 224 с.
18 Федосеев Г.Н. Философия. – М., 1989. - 320 с.
19 Алтаев Ж. Дүниетаным. - Алматы, 2001. - 46 б.
20 Әбділдин Ж. Собрание сочинений в пяти томах. - Алматы, 2000. - 455 с.
21 Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. –Алматы, 1999.-271б.
22 Қасабеков А. Қазақ философиясы. - Алматы, 1996. - 178 б.
23 Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
24 Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
25 Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
26 Мухина В.С. Детская психология. – М., 1996. - 268 с.
27 Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
28 Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
29 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы, 1982. -247 б.
30 Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы, 1993. - 230 б.
31 Алдамұратов Ә. Психология. - Алматы, 2001. - 354 б.
32 Шерьязданова Х.Т. Психолог в детском саду. – Алматы: Рауан, 1997. - 56 с.
33 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы, 1978. - 225 б.
34 Бержанов Қ. Русско-казахское содружество в развитии просвещения. - Алма-ата, 1965. - 343 с.
35 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002. - 116 б.
36 Жанпейісова М. Педагогика. - Алматы, 2003. - 360 б.
37 Пидкасистый П.И. Педагогика. –М., 2001. -520 с.
38 Сластенин В.А., Каширан П.В. Психология и педагогика. – М., 2001. - 480 с.
39 Ильина Т.А. Педагогика. - Алматы, 1977. - 229 с.
40 Савин Н.В. Педагогика. - Алматы, 1984. - 203 с.
41 Құнантаева К.Қ. Оқушыларды революциялық күрес пен еңбек дәстүрі рухында тәрбиелейік. – Алматы: Қазақстан, 1965. - 29 б.
42 Майғаранова Ш., Иманбаева С.Т. Мектептегі тәрбиенің теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2006. - 69 б.
43 Меңлібаев К.Н. Роль национальных традиций в патриотическом воспитании. – Караганда, 1995. - 158 с.
44 Храпченков В.Г. Военно-физическое воспитание учащихся в школах Казахстана (1941-1945). – Алма-ата, 1984. - 177 с.
45 Жұмаханов А.Р. Жас жеткіншектерді комплексті тәрбиелеу. -Альянс, № 3-4, 2005. – 5 б.
46 Құрманбаева М.Ж. Мәлік Ғабдуллин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. - Алматы, 2003. - 137 б.
47 Ешімханов С. Сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмыстары. -Алматы, 1992. - 156 б.
48 Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері. Пед. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Алматы, 1997. - 189 б.
49 Иманбаева С.Т. Ерлік тағылымы. - Алматы, 1990. - 120 б.
50 Омарова С.Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы. – Алматы, 1997. - 147 с.
51 Қойшыбаева Н.И. Қазақстан оқушыларының әлеуметтік-азаматтық көзқарасының қалыптасуы (1935-1945 жж.). - Алматы, 1994. – 158 б.
52 Макатова Ж.А. Развитие гражданского воспитания в школах Казахстана в 1917-1930 гг. – Алматы, 1994. - 156 с.
53 Құсайынова Д.С. Әлия мен Мәншүк ерлігінде жоғары сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеу. - Алматы, 1999. - 135 б.
54 Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы, 1997.
55 Сайдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы (1970-2000 жж.). Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2002. - 25, 60 б.
56 Қалимолдаева А.К. Формирование патриотизма будущих специалистов в целостном педагогическом прцессе ВУЗа в современных условиях. – Алматы, 2003. - 118 с.
57 Майлыбаева Л. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға патриоттық тәрбие беруге дайындаудың педагогикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Шымкент, 2010. - 205 б.
58 Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. - Алматы, 2004.
59 Қалиев С.Қ. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. -Алматы, 1996. - 220 б.
60 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы, 1995. - 232 б.
61 Наурызбай Ж. Философия. - Алматы, 2001. - 200 б.
62 Әуезов М. Әдебиет. - Алматы, 1991. - 117 б.
63 Ғабдуллин М. Алматы, 2001. – 210 б.
64 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы, 1999. - 56 б.
65 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы, 1984. - 78 б.
66 Қабдолов З. Сөз өнері. - Алматы, 1992. - 352 б.
67 Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы. / Алянс, №3-4,2005.-5 б.
68 Иманбаева С.Т., Қалиев С.Қ., Таубаева Ш.Т. Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. - Алматы, 2005. - 20 б.
69 ҚСЭ-ның тоғызыншы томы. - А., 1968.
70 Философиялық сөздік. – Алматы, 1996. - 335 б.
71 Меренковский Д. Патриотизм. - М., 1985. - 46 б.
72 Губанов Н.И. Человек и его мировоззрение. - М., 1991. - 56 с.
73 Әбсаттаров Р. Қазақстан халқының этносаяси қауымдастығы. -Алматы, 1990. - 230 б.
74 Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады? //Егемен Қазақстан. - Алматы, 10 қаңтар 1998.
75 Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы, 1986. - 120 б.
76 Абай шығармалары. - Алматы, 1989. - 245 б.
77 Абайдың қара сөздері. - Алматы, 1996. - 128 б.
78 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
79 Дулатов М. Шығармалары. - Т. 1. - Алматы, 1991. - 13 б.
80 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. - Қызылорда, 1924. - 156 б.
81 Момышұлы Б. Халық танымы. - Алматы, 1980. - 52 б.
82 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
83 Құсайынов А. Дәстүр жалғастығы //Қазақстан мектебі. № 6, 1998. - 46 б.
84 Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
85 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1989. - 125 б.
86 Иманбаева С.Т. Ұлттық патриотизм негіздері. – Алматы, 2004. - 204 б.
87 Белгібаева Г. Болашақ мамандарды мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие беруге даярлау. - Қарағанды, 2006.
88 Бейсембаева А. Бастауыш сынып оқушыларын қазақ ертегілері арқылы патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 2004. - 138 б.
89 Мұхамединова Н.А. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2006.
90 Құнантаева К.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірлестіктері. -Алматы: Мектеп, 1970. - 120 б.
91 Айтақов Ә. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 1978.
92 Момышұлы Б. Совет балаларын патриотизмге тәрбиелеу. - Алматы, 1989. - 95 б.
93 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. - Т. 3. - Алматы, 2001. – 166 б.
94 Педагогическая энциклопедия. - Алматы, 1966. – 154 б.
95 Педагогика және психология: қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2004. – 154 б.
96 Айталы А. Ұлттану. - Алматы, 2002. - 123 б.
97 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - Алматы, 6 наурыз 2009.
98 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.
99. Дулатов М. Шығармалары. - Т. 2. - Алматы, 1992. - 400 б.
100. Қоңыратбаев Ә. Педагогикалық еңбектері. Құрастырған: Қоңыратбаев Т. – Т. 7. – Алматы, 2005. – 6, 493, 505 бб.
125 Көркем шығарманы пайдалану арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің мазмұны . Қырғызстан, //Жаршы, 2011.
101. Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі. –Алматы: Мектеп, 1974. - 227 б.
102. Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. - 272 б.
103 Рахметова С., Қабатай Б., Әмірова Ә. Әдебиеттік оқу. Оқыту әдістемесі. Жалпы білім беретін 12 жылдық мектептің 2-сынып мұғалімдеріне арналған (байқау нұсқа). – Алматы: Атамұра, 2004. -79 б.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Диссертацияда мынадай терминдер сәйкес анықтамаларымен қолданылады.
ҚР - Қазақстан Республикасы.
Патриотизм (грек сөзі patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) –
Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі
мен мүддесіне жұмсау.
Қазақстандық патриотизм - көздің қарашығындай сақтап келген туған
жерін қорғау, елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сыйлау, ана тіліне деген
сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне үлес қосу .
Патриоттық тәрбие дегеніміз – халқымыздың ерлік батырлық дәстүрі
негізінде оқушылардың ерік-жігерін табандылық, батылдық қасиеттерімен бірге
ұлттық сана, намысын оятып, елі, жері, Отанына деген сүйіспеншілік,
мақтаныш, ана тіліне деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Ұлттық сезім - ұлттық ой-санадан ерекшелеу – бұл адамның түрлі өмірлік
құбылыстар мен жағдайларды, ұлттық мүдделерді өзіндік тұрғыдан түсіну.
Ұлттық мақтаныш - ұлттық материалдық, әлеуметтік және мәдени
жетістіктерінің негізінде қалыптасатын, әрі алдыңғы қатарлы ұлттық идеялар,
ой-пікірлермен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси әлеуметтік
бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік психологиялық
сезім болып саналады.
Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы
сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы.
Әдет-ғұрып – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада пайда болып, оның
мүшелерінің мінез-құқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына
айналған жөн-жосық, жол-жоралғы.
Намыс – арлы адамның өзіне, айналасына, ұлтына кір келтірмеу үшін
күресте бойына қайрат беретін сезімі. Қазақ халқы ұлттық намысқа ерекше мән
беріп, халықтық тәлім-тәрбие жүргізеді.
Патриоттық сезім – адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы
өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс.
Бастауыш сынып оқушыларын көркем әдебиет шығармалары негізінде
патриоттыққа тәрбиелеу дегеніміз - ата-бабаларымыздың жауынгерлік дәстүрі
мен ерлік, батырлық істерін дәріптейтін әдебиет үлгілері арқылы оқушылардың
ұлттық мақтаныш сезімін, намыс-жігерін оятып, елін, тілін, ұлттық
рәміздерін құрметтеуге, Отанына, жеріне деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Көркем шығарма дегеніміз - ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір
тарихы, шығарма арқауы көркем тіл арқылы , сөз өнерінің күшімен
суреттелетін шындық.
Көркем әдебиет дегеніміз - жеке тұлға мен бүкіл қоғамның сезім, талап,
армандарының образдағы көрінісі.
Көркем әдебиеттің объектісі - өмір, адам проблемасы, соның өткені мен
бүгіні, болашағы. Оның орталығында образдар дүниесі тұрады. Образ белгілі
бір өмір суретінен алынады.
Ойды образбен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка,
мүсіндеу, кино, скульптура және архитектура өнерлері жатады. Осының ішінде
тіл (сөз) өнеріне негізделгені – көркем әдебиет пен кино.
Әдебиет деген сөздің түп төркіні арабша атаудан шыққан – сөз, асыл сөз
деген мағынаны білдіреді.
Патриоттық құндылық – қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен
адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамыту, елі мен туған
жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік
тыныштықты сақтау үшін күресу.
Тұлға – ерік-жігерінің іске асуы, өз ойын еркін іске асырудың дайындығы
және оның іске асуының нәтижесі. Тұлға дегеніміз – сезімнің, әсердің ішкі
күйінішінің – сүйінішінің бойға жинақтаған көрінісі. Ерік-жігер механизмі
дегеніміз адамның өзіне тән жеке бас қасиеттерін іске асыруы.
Қасиет – адам бойындағы жақсылық, адамгершілік, ар-абырой, қадір.
Тәрбие жүйесі дегеніміз – Жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік,
экономикалық т.б. жағынан қалыптастыратын жүйелі процесс. (И.П.Подласый)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап
етуде. Әсіресе, білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру
үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер негізінде
құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты рухы биік, саналы, патриоттық сезімі
жоғары тұлға етіп тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 28
қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауының 7 бағытында ... оқыту үдерісінің
тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль мен
парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де,
жанның дамуы, заңға мойынсұнушылық -деп атады [1, 6 б.].
Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында қойылған мақсаттарға жету үшін шешуге
қажетті басты міндеттердің бірі жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу
екендігі, білім беруді дамытудың Тәрбие жұмысы және жастар саясаты
бағытында 2011 жылдан бастап қазақстандық патриотизмді қалыптастыру
мақсатында тұрақты негізде мемлекеттік рәміздерді таныту, тарих, салт-
дәстүр және ана тілін білу жөнінде іс-шаралар жалғастырылатын болады
делінген [2,6 б.].
Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен
бүгінін ескере отырып, оның жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-
сезімін, туған елі мен жерін сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін
яғни, патриоттық тәрбие берудің қажеттілігін көрсетеді.
Тәрбиедегі ең басты бағыт, - делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында:
Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы
керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға
тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткенінің талаптары, объективті
факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай
тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын
игере түсуі керек делінген [3,2 б.]. Тұжырымдамада көрсетілгендей, өз
Отанының перзенті болуда ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар, ата-
бабалардың рухани мұраларын меңгеру ауыз әдебиеті арқылы жүзеге асырылатыны
белгілі. Көркем шығармалардың өзін ауыз және жазба әдебиеті тұрғысынан
қарастырсақ, оның көркемдік, тәрбиелік күш-қуатын сарқа пайдалану қажет деп
санаймыз. Көркем шығарманың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны зор. Өйткені, ол
заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің басты арқауы бола алады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтыққа, адамның
құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын
сүюге тәрбиелеу, - деп көрсетіледі [4,2-8 бб.].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында (2010) білім беру мәселесіне ерекше көңіл аударып, 12
жылдық білім жүйесіне көшуде ұлттық мектептің моделін құра отырып, өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, Отаншылдыққа тәрбиелеу
қажеттігін атап көрсетті. Онда: 2020 жылға дейінгі даму бағдарламасының
түпкі мақсаты – еліміздің тәуелсіздігін баянды ету, қазақтың ұлт болып
өркендеуіне жол ашу, оның тілі мен мәдениетінің кең құлаш жаюына мүмкіндік
туғызу,- делінген [5, 1 б.].
Ендеше білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақты ерлік
рухында патриоттыққа тәрбиелеу екені айқын. Патриотизм – туған жерге,
Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі элементтері: туған жер, ана тілі,
елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және оларды құрмет тұту.
Патриоттық сезімнің қайнар көзі – Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі
мазмұны- туған жердің табиғаты, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады. Қоғам
өмірі жайлы аталған мәліметтерді бала көркем әдебиет үлгілерін оқудан
алады. Ана тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша атаудан
шыққан-сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Әдебиет дегеніміз-өнер.
Ойды образбен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка, мүсіндеу,
кино, скульптура және архитектура өнерлері жатады. Осының ішінде тіл (сөз)
өнеріне негізделгені-көркем әдебиет пен кино. Олай болса әдебиет-сөз өнері.
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі-көркем
әдебиет. Көркем әдебиет адамның жан-сезіміне ықпал етіп, сол негізде оның
ой-санасын тәрбиелейді. Көркем әдебиеттің объектісі-өмір, адам проблемасы,
соның өткені мен бүгіні, болашағы. Оның орталығында образдар дүниесі
тұрады. Образ белгілі бір өмір суретінен алынады. Көркем әдебиет дегеніміз
– жеке тұлға мен бүкіл қоғамның сезім, талап, армандарының образдағы
көрінісі.
Сонымен, көркем шығарма мазмұнына қарай көркем әдебиет деп аталады.
Жоғарыдағы айтылғандарды қорыта келе, көркем шығарма дегеніміз- ақиқат
өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір тарихы, шығарма арқауы көркем тіл
арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелетін шындық деп анықтама беруімізге
болады.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың патриоттық тәрбиесі ең алдымен отбасы
мен бастауыш сыныптардағы білім мен тәрбиеге байланысты болса, екіншіден
балаға жақын ұлттық көркем шығарманы оқу арқылы қалыптасады. Яғни,
патриоттық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүзеге асырудың маңызы зор.
Оның себебі, бастауыш сатыдағы кезең – бала дамуының ұйтқысы, іргетасы
болып, оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Олай болса, бастауыш
сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруді көркем шығармалар арқылы жүзеге
асыруға болады.
Көркем шығарма арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер
ету үшін ең алдымен бастауыш сынып оқушыларының көркем шығармаға деген
қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи, тыңдай білуге баулу қажет. Ұрпақ
тәрбиесінде көркем шығармалар баланы патриоттыққа тәрбиелеу құралы екені
сөзсіз. Көркем шығарманы оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және көркем шығарма
жанрлары негізінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі бірнеше
ғылыми-педагогикалық еңбектерде көрсетілгені зерттеу барысында анықталды.
Патриотизм, патриоттық тәрбие мәселесін көптеген философ, психолог,
педагог ғалымдар әр қырынан зерттеп, негіздегені айқындалды.
Алдыңғы қатарлы ағартушылар Ш.Уәлиханов [7], А.Құнанбаев [8],
Ы.Алтынсарин [9] жан-жақты қарастырып, өздерінің өмірден тоқыған
пайымдауларынан ауқымды ой жүйесін құрған. А.Құнанбаев шығармалары өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттыққа баулып, ар-намысын, адамгершілік үшін
күресуге тәрбиелеп, қайрат, ақыл, жүректілік сияқты адам бойындағы
қасиеттерді қалыптастырады [8].
Белгілі қазақ ойшылдары А.Байтұрсынов [10], М.Дулатов [11], Ж.Аймауытов
[12], М.Жұмабаев [13], Ш,Құдайбердиев [14] т.б. өз еңбектерінде ұлтымыздың
салт-дәстүрлеріне, оның ішінде Отансүйгіштік және ерлік дәстүріне ерекше
мән беріп, көркем шығармалар негізінде патриоттық тәрбие беру туралы құнды
пікірлер айтып көрсеткен.
Қазіргі жағдайда философиялық тұрғыдан патриоттық тәрбиенің мән-
мазмұнын зерттеген В.Г.Афанасьев [15], Л.П.Буева [16], Г.Л.Смирнов [17],
Г.Н.Федосеев [18] т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде патриоттық тәрбиеге
байланысты құнды пікірлер айтылған. Сонымен бірге, қазақстандық философия
ғылымының зерттеушілері Ж.Алтаев [19], Ж.Әбділдин [20], Ә.Нысанбаев [21],
А.Қасабеков [22] және т.б. еңбектерінде халық мәдениеті мен өсіп келе
жатқан жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде көркем шығармалардың рөлі,
маңызы ерекше сипатталады.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен олардың
даму заңдылықтарын зерттеген ғалымдар А.А.Давыдов [23], Н.В.Занков [24],
А.Н.Леонтьев [25], В.С.Мухина [26], С.Рубинштейн [27] т.б., республикамызда
белгілі психолог ғалымдарымыз Т.Тәжібаев [28], М.Мұқанов [29], Қ.Жарықбаев
[30], Ә.Алдамұратов [31], Х.Шерьязданова [32] т.б. қарастырған.
Зерттеліп отырған мәселенің теориялық және практикалық тұрғыдан
зерттеген қазақстандық педагог-ғалымдарымыз Т.Сабыров [33], Қ.Бержанов
[34], Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев [35], М.Жанпейісова [36] т.б. Сондай-ақ
Ресей педагог-психолог ғалымдары П.И.Пидкасистый [37], В.А.Сластенин [38],
Т.А.Ильина [39], Н.В.Савин [40], т.б. еңбектерінде осы мәселе жан-жақты
қарастырылған.
Қазақстан Республикасы көлемінде К.Құнантаева [41], Ш.Майғаранова
[42], К.Н.Меңлібаев [43], В.Г.Храпченков [44], А.Р.Жұмаханов [45],
М.Ж.Құрманбаева [46], С.Ешімханов [47], С.Т.Иманбаева [48,49], С.Б.Омарова
[50], Н.И.Қойшыбаева [51], Ж.А.Макатова [52], Д.С.Құсайынова [53],
К.Ж.Қожахметова [54], Л.Т.Сайдахметова [55], А.К.Қалимолдаева [56],
Л.Майлыбаева [57]т.б. патриоттық тәрбиеге байланысты елеулі зерттеулер
жүргізді.
Этнопедагогиканың мазмұнын, құралдарын, формалары мен әдістерін шешуде,
оларды оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын қарастыру мәселесі бойынша
қазақстандық ғалымдар К.Қожахметова [58], С.Қалиев [59], С.Ұзақбаева [60],
Ж.Наурызбай [61], т.б. ерекше үлес қосты.
Көркем шығарма М.Әуезов [62], М.Ғабдуллин [63], А.Қоңыратбаев [64],
С.Қасқабасов [65], З.Қабдолов [66] сияқты әдебиетшілердің арнайы зерттеу
нысанасы болды.
Егеменді елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, елжандылыққа тәрбиелеуге жаңаша
тұрғыда қарауды қажет етеді.
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарманы жетік білуі, оларға
патриоттық тәрбие беретіні сөзсіз. Бірақ бастауыш сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие беруді көркем шығармалар арқылы жүзеге асырудың ғылыми-
педагогикалық негізін айқындау - әлі де болса, өз шешімін таппай келе
жатқан мәселелердің бірі.
Солай бола тұра көркем шығармалардың педагогикалық мүмкіндіктері мен
оларды бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың қазіргі
жағдайы арасында; бүгінгі қоғам талабына сай көркем шығарма арқылы бастауыш
сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің өзектілігі мен оны
пайдаланудың ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістеменің жоқтығы
арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, бұл қайшылықтардың шешімін табуда біздің ғылыми зерттеу
жұмысымыздың мәселесі көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық және әдістемелік жолдарын
қарастыру болып табылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми-теориялық және
әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде қарастырылмауы ғылыми зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде
патриоттыққа тәрбиелеудің педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себеп
болды.
Зерттеу мақсаты: көркем шығарманы бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-
теориялық негізін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздерін
анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің құрылымдық жүйесін жасау;
- бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде патриоттыққа
тәрбиелеудің мазмұны мен әдістерін айқындау;
- әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма арқылы бастауыш сынып
оқушыларына оқу-тәрбие үрдісінде патриоттық тәрбие берудің әдістемесін
жасау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш
сатысындағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, Қазақстан Республикасы
бастауыш білімнің мемлекеттік стандартын, оқулықтарды, бағдарламаларды
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісін
бақылау, алдыңғы қатарлы озық іс-тәжірибелерді жинақтау, зерттеу, сауалнама
жүргізу, диагностикалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеу жұмысының ғылыми-теориялық
негізі айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің құрылымдық жүйесі жасалды;
- сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық тәрбие берудің мазмұны
мен әдістері, жолдары айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарма арқылы патриоттық
тәрбие берудің әдістемесі дайындалды;
- көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық
тәрбие берудің анықтамасы берілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- көркем шығарма арқылы сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық тәрбие
берудің бағдарламасы мен әдістемесі әзірленіп, мектеп тәжірибесіне
ұсынылды;
- көркем шығарма арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
әдістемесін бастауыш сынып мұғалімдері өз іс тәжірибелерінде оқу-
тәрбие үрдісінде қолдануға болады;
- бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде патриоттыққа
тәрбиелеудің анықтамасы берілді;
- зерттеу материалдарын жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу
орындарында, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде,
педагогикалық кадрлардың біліктілігін жетілдіру институтында
пайдалануға болады.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі,
міндеттері айтылады. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
ашылып, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні
сипатталып, диссертация құрылымы қамтылған.
Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәні арқылы патриоттық тәрбие
берудің ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп
отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық
еңбектер мен көзқарастарға талдау жасалып, теориялық негізі анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларын көркем әдебиет шығармалары негізінде патриоттыққа
тәрбиелеу және әдебиеттік оқу оқулығындағы патриоттық тәрбиеге байланысты
көркем шығармаларға, сыныптан тыс жұмыстарға талдау жасалып, қазіргі
жағдайы қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларына әдебиеттік оқу пәні арқылы патриоттыққа
тәрбиелеу жұмыстарының мазмұны мен әдістері атты екінші бөлімінде
Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің құралы ретінде көркем
шығарманың мазмұны, мәні қарастырылды. Сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық
тәрбие берудің бағдарламасы мен әдістемесі әзірленді. Көркем шығарма
арқылы патриоттық тәрбие беру жұмыстарының құрылымдық жүйесі ұсынылды.
Көркем шығарманы оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдері
айқындалып, жолдары көрсетілді.
Қорытындыда нәтижелерге негізделген тұжырымдар мен ғылыми тұрғыдан
ұсыныстар беріледі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық
негіздері
Қазақстан Республикасының егемендік алып, дербес мемлекет болуына
байланысты қоғам өмірін ізгілендіру мен демократияландыру өскелең
жеткіншектерді тәрбиелеуде көркем шығарманың мән-мағынасын санамен ой
елегінен өткізе отырып, тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастарды нығайтумен, меншіктің алуан түрлілігін,
кәсіпкерлікті қалыптастырумен, еңбек тиімділігін дамытумен байланысты
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім
беру жүйесіне, мектептік білім беруге талаптарды түбірімен өзгертеді.
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында қамтылған мәселелер Республикада патриоттық
тәрбие беруде негізгі орын алады. Бағдарламада бүгінгі ұрпаққа тәрбие
беруді отбасы, балабақша, мектеп, әлеуметтік қоғамның өзара бірлігінде,
сабақтастықта қарастырады. Аталған бағдарламада: Қазақстандық патриотизм –
әрбір азаматтың өз Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген
жауапкершілігін сезіну. Барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына
қарамастан жете құрметтеу, олардың салтын,дәстүрін, тарихы мен мәдениетін
құрметтеу,мемлекеттік тілге құрметпен қарау [67, 48 б.].
Жас жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде мектеп негізгі рөлді атқарады.
Осы тұрғыдан алғанда Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасында: мектепте тәрбие жұмысын
жандандыруға оның ішінде патриоттық тәрбие беруге баса назар аударады.
Он,да: патриотизм ұғымына философиялық, педагогикалық және психологиялық
талдау жасай келе, патриотизм, ұлттық патриотизм, қазақ патриотизмі,
Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық ұғымдарына талдау жасалып,
тұжырым берілген. Атап айтсақ,
Философиялық тұрғыда “патриотизм – адамгершілік және саяси принцип,
сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс.
Патриотизм – адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің
бірі”.
Педагогикалық тұрғыда “патриотизм – әдетте Отанға сүйіспеншілік деп
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі
жиынтығында көрініс беретін балаларының Отан анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип”.
Психологиялық тұрғыда “патриотизм тұлғаның бойында – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту
сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды”,-деп
көрсетілген.
Тұжырымдамада жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің мақсаты, міндеттері, негізгі ұстанымдары, даму
жолдары, мазмұны патриоттық тәрбиені ұйымдастыру, көпұлтты Қазақстан үшін
жаhандандыру кезеңінде Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі
бағыттары жан-жақты қарастырылған. Автор: “Қазақстандық патриотизм –
Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан
мемлекекті әлемдік биіктен көріну үшін білім, мәдениет, экономика,
әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі
бейбітшілік,бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін
жұмсауы”- деген анықтама берген [68, 4-12 бб..].
Тұжырымдамада қазақ патриотизмі мен ұлттық патриотизм ұғымын ұлт бар
жерде ұлттық патриотизм бар қазақ халқының жер бетінен жойылмай сақталуы да
ата бабаларымыздың ұлттық рухының жоғары болуында деп нақтылайды [68, 5б.].
Бұдан ұлттық патриотизмді қазақ патриотизмі тұрғысынан қарастыруға болады
деп тұжырымдаймыз.
Осыған байланысты өсіп келе жатқан жас ұрпақты ізгілік, имандылық
тұрғыда өмір сүріп, шығармашылықпен еркін еңбек ете алатын, бәсекелеске
бейім, өмірге икемділігін, ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтарды
тұтастықта меңгере алатын және өзін-өзі дамыта алатын, патриоттық сезімі
қалыптасқан жаңа азаматты тәрбиелеудің қажеттілігі туындауда.
Патриотизм ұғымы Қазақ Совет Энциклопедиясында: Патриотизм (грек сөзі
Patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау. Туған жер, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрмет
тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса
бастайды [69, 293 б.], - деп көрсетілген өзінің ізгілікті мәнін сақтайды.
Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі – Отан десек, оның
мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне
жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің
қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Отаншылдық сезім жалпы адам баласына тән адами түйсік қасиет,
оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына
жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын
сезім көрсеткіші.
Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз сияқты жаңа әлеуметтік,
психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры
терең, ол ғасырлар бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы
демократиялық дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен өзгелерді
жатырқамайтын қазақ ұлтының менталитетіне негізделген.
Философиялық сөздікте патриотизмге (гр. patris-отан) – адамгершілік
және саяси принцип, әлеуметтік сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік,
оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін
қорғауға құлшыныс деген анықтама берілген. Патриотизм адамның мыңдаған
жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Туған жерге, елге, тілге,
салт-дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу түрінде патриотизмнің тарихи
элементтері көне заманда-ақ қалыптаса бастаған [70, 289 б.].
Жоғарыдағы анықтамаға сүйенсек, патриотизмді адамгершілік қағидаларынан
бөліп қарауға болмайды. Өйткені, Отан абстрактылы ұғым емес. Отан – тірісі
бар, өлісі бар, тіпті тумағандары бар – бүкіл рулар мен ұрпақтардың рухани
байланысы, - дейді Д.Меренковский [71, 46 б.].
Ал Н.И.Губанов былай деп ой түйеді: Шын мәніндегі патриотизм кім-
кімнің болса да өз Отанына шексіз берілгендігі, сонымен бірге өзге халық
мақтанышына құрметпен қарау болмақ. Ал мұндай қасиет іс-әрекет пен идеяның,
ықыластың бірлігінің айғағы іспетті [72, 56 б.].
Бұдан патриотизм қоғамдық сананың бір формасы, тарихи және классикалық
категория екенін, яғни ол да қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен
толыға түсетінін байқауға болады.
Отан – бұл халық. Халық – бұл адам. Адам сүю, оған жақсылық жасау,
жанашыр болу – адамгершіліктің белгісі. Отаншылдық көз жетпейтін көне
ғасырлардан келе жатқан құндылық.
Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімінің рухани саладағы тату-
тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық
негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Отансүйгіштік рух – қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне
қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін
бірден-бір күш.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен бірге патриотизм ұғымына байланысты
жаңа ұғымдар мен жаңа түсініктер ене бастады. Бұл туралы ғалым
Р.Әбсаттаров: Қазақстан халқының этносаяси қауымдастық ретінде қалыптасуы
мен орайлас отандық мақтаныш... деген ұғымдар тілдік қорымызға еніп, ол
жаңа мазмұнмен, мәнмен толыға түсуде [73], - деп көрсетті.
Ә.Қалмырзаевтың пікірінше: Патриотизм отаншылдық сезім- априорлық
құбылыс емес, ананың құрсағынан даритын биологиялық құбылыс емес, бұл
психологиялық саяси-әлеуметтік құбылыс [74, 2 б.], - болып табылады.
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев; Алашорда қайраткерлері М.Дулатов, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов және т.б. нақтылы іс-әрекеттері мен шығармаларынан да
байқауға болады.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов отансүйгіштік
сезімінің қалыптасуы туралы: Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай
(бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ,
ел-жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын,
Ресей жұртын қадірлеймін [7, 69 б.], - деген тұжырым жасаған.
Ыбырай Алтынсарин алғаш халық мұрасына, салт-дәстүріне, ұлттық ерлік
және жауынгершілік тәрбиесіне мән бере отырып, өзінің Қазақ хрестоматиясы
атты оқулығында [75, 120 б.] Қобыланды батыр жырынан Қобыланды және
Тайбурыл деген атпен үзінді енгізген. Осыдан келіп қазақ халқы тек
батырларын ғана құрметтеп қоймаған, сонымен қатар батырлардың серігі,
астына мінген аттарының қасиеттерін жақсы суреттегенін білеміз.
Қазақтың классик ақыны Абай тікелей жауынгерлік және ерлік тәрбиесіне
арнап еңбек жазбағанымен де, өзінің поэмаларында, қара сөздерінде
Отансүйгіштікті қалыптастыратын ұлттық сана, намыс, парыз секілді
қасиеттерді жан-жақты қамтыды. Абайдың Біраз сөз қазақтың түбі қайдан
шыққаны туралы пайымдаулары халқымыздың тарихын ғылыми негізге келтірген
алғашқы қадамдардың бірі. Абай шығармалары туған елінің, жерінің тарихын
зерттеп, оны жете түсінуді уағыздайды [76, 128 б.].
Данышпан ақын өзінің отыз тоғызыншы қара сөзінде: Рас бұрынғы біздің
ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы
төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ол екі
мінезі қайсы десең - әуелі – ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. Екіншісі – намысқор келеді екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерге
ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен. Кәнеки, енді
осы екі мінез қайда? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді
[77], - деп жазды. Абайдың бұл қара сөзінде: Арлылық, намыстылық,
табандылық – тәрбиенің жемісі,- дейді. Адамның ең ұлы сезімін азаматтық
парызын орындау үшін жоғарыда аталған мінезді игеру керек екенін ақын атап
көрсетеді.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесін зерделей
келе: Баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе
білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын әділ
жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез
шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін,
адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір
мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару. М.Жұмабаевтың
пайымдауынша балада берік һәм дұрыс мінез пайда болу үшін тәрбиешіге
төмендегі екі шартты орындауды ұсынады. Біріншісі, баланың өз қолынан
келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз
қолынан келмейтін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп жіберуге міндетті,
күштен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін. Екінші баланы
құбылмайтын, ұсақтықпен қажытпайтын тәртіпке бағындыру керек. Баланы еркіне
жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретсе, темір тәртіпке бағындыру оны
шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Осы екі жағы тең адамның мінезі күшті
болмақ қой [78, 154-155, 178 бб..], деп көрсеткен.
Бұдан шығатын қорытынды, балаға берілетін тәлім-тәрбиенің бір саласы –
патриоттық тәрбие десек, бастауыш сыныптарда көркем шығарма арқылы
оқушылардың ұлттық сана-сезімін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
мақтанышын, ерлік, батырлық сезімдерін қалыптастыруға болады деп санаймыз.
ХХ ғасырдың басында озық ойлы қоғам қайраткерлерінің бірі М.Дулатов сол
кездің өзінде қазақтарды өз алдына ел ету үшін, халықтың санасын ояту
мақсатында өз шығармаларын ұсынды. М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасында:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты!
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, тұр енді жату жарамасты, - деп ұран тастаған жалынды сөздері қазақ
халқының санасын оятуға, патриоттық рухын көтеруге арналғанын елін, жерін
қорғайтын азамат тәрбиелеу керектігін армандаған тілегінен туғанын көреміз
[79, 106 б.].
Жазушы, публицист, ғалым Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде
[80, 156 б.] сол заманның талабына байланысты мектеп бағдарламасын қайта
жасау туралы құнды пікір айтқан. Автор : Мектептің міндеті: алдымен
төңіректегі нәрселерге қызықтырып, баланың махаббатын арттыру. Ондай оқу
баланы жергілікті өмірмен жақындастырады, айқастырады. Балаға ең алдымен
қымбат, ең жақын нәрсе – туған жері: туған жерінің табиғатын оның
құбылыстарын білу, балаға өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге табиғатқа,
терең мазмұн беріп, оларды баланың санасында жандандырып, бала махаббатын
арттырады, бала әлеумет тұрмысында, төңіректегі қоршаған әлемге терең
үңіліп, көзбен көріп үйренеді, кейбір кездесетін жағдаяттарды, мәселелерді
оңай шешетін болады, білгенін өмірде пайдаланатын болады.
Мұның сол заманның өзінде де балаларды елін, жерін танып білуге, оны
сүюге, оған қамқорлық жасауға, қорғай білуге баулудың негізін бастауыш
мектептен бастау керек - деген құнды ой-пікір жатқанында деп
тұжырымдаймыз. Олай дейтініміз автордың идеясының өміршеңдігі бүгінгі ХХІ
ғасырдағы ұлттық мектеп моделінің де алға қойып отырған міндеттерімен
үндестігінде.
М.Ғабдуллин сияқты қазақ батырлары кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде
ерлік тәрбиеден туындайды деп қарап, тар окопта қар төсеніп, мұз жастанып
жатқан қазақ жауынгерлеріне Едіге, Ер Қосай, Ер Сайын, Қобыланды, Ер Тарғын
жырларын жатқа айтып беріп, оларды ерлікке рухтандыруы да Отансүйгіштік
сезімінің айқын көрінісі еді.
Ұлы Отан соғысында аты аңызға айналған Т.Тоқтаров, Б.Бұлқышев,
Р.Қошқарбаев, Қ.Қайсенов, Б.Момышұлы және батыр қыздар Әлия мен Мәншүктің
кескілескен жаумен айқастағы ерен ерліктері мен батырлықтары да ұлттық
дәстүрлердің, ерлік тәрбиесінің жемісі.
Бауыржан Момышұлы Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім,
енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген бесігі жоқ елден
қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әжесінің азаюынан қорқамын.
Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Оның қолына қылыш
берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп
жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әже, әке жоқ [81, 25 б.] - деп өсиет
қалдырған еді. Халқымыздың батыр перзенті Бауыржан Момышұлының ой-
толғаныстарын философиялық тұрғыдан әрбір адамның өз халқына, туған жеріне,
еліне деген сүйіспеншілігі өзінің шыққан тегін сезіну мен өз халқына қан
жағынан байланысын жүрегімен сезіну тұрғысынан түсіну қажет деп санаған
деген қорытынды жасауымызға негіз болды.
Патриотизмнің маңызды өлшемдерінің бірі – тіл. Қазақ зиялылары тілдің
жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудегі рөлін жақсы көрсеткен.
А.Байтұрсынов бұл жөнінде: Тіл – адамның, ұлттың ерекше белгісі, қоғамдық
өмірдегі қарым-қатынаста қолданатын ұтымды қаруының бірі, - деген [82].
Бұдан қазақ демократтары мен зиялыларының тіл саясатын дұрыс құру үшін
күрескенін көреміз.
Ә.Қалмырзаев халықтың патриоттық сезімін қалыптастыру үшін
алғышарттар пісіп-жетілуі керек дей келе, оларды атап көрсетеді. Патриоттық
сезім ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Сол себептен де Елбасы өзінің
халыққа жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген
сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі
элементтерінің бірі ретінде таниды - деп ой қорытады [74, 3 б.].
1991 жылдан бастап Қазақстанның тәуелсіздік алуына орай ұлттық
патриотизмнің, қазақстандық патриотизмнің жаңа жылнамасы басталып кетті.
Бұған мемлекеттік дәрежеде айрықша мән беріліп отыр.
Қазақстандық патриотизм әлеуметтік саяси қатынастардың адамгершілік
қасиеттер мен түрлі көзқарастардың діни наным-сенімдердің арасалмағына
байланысты бола беретін ұғым десек, оның өлшемі - ең алдымен ұлттар мен
ұлыстардың мұрат-мүддесінің бірлігінің айқын болуынан туындайды. Ұлттық
мақтаныш сезімі жөнінде айтқанда оны жалпы ұлттық мақтаныш сезімімен
байланыстырған жөн. Себебі, олар бірін-бірі толықтырып, қазақстандық
патриотизмнің мазмұнын құрайды. Мұның түпкі бастауында Қазақстанда мекен
ететін барлық ұлт өкілдерінің мақсат-мұрат бірлігі, достығы мен
ынтымақтастығы жатыр.
Профессор А.Құсайынов: Патриотизмді қазақ елін шексіз сүю деп
түсінемін, - дей келе, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін
күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен қабысып жатқан сезім. Қазақстанның
келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз шама-шарқы
келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстандық патриотизмнің бүгінгі шынайы
көрінісі дер едім, - деген тұжырым жасаған [83, 46 б.].
Б.Момышұлы: Патриоттық сезім адамға генетика арқылы беріледі, бірақ
оған күтім мен қамқорлық, тәрбие қажет,- деп атайды. Бауыржан Момышұлы
ұлтына деген құрметті патриотизммен тығыз байланысты қарастырады: Нағыз
патриоттар өзінен бұрын Отанының қамын көбірек ойлайды. Шынайы патриот
қазақ жұртының мәңгі тәуелсіз өмір сүріп, гүлдене беруі үшін өзінің саналы
өмірін сарп етуге даяр адамдар, - деп қарайды [81, 95 б.].
Жоғарыда берілген Патриотизм және Қазақстандық патриотизм
анықтамаларын талдау негізінде қазақстандық патриотизмнің белгілері
айқындалды: Олар: өз Отанына сүйіспеншілік, өз ұлтына сенімі, дүниетанымдық
және саяси көзқарастары, еліне, жеріне құрмет, мемлекет рәміздерін
құрметтеу.
Академик Т.Тәжібаев: мектеп жасындағы балалардың эмоциялары, сан-
салалы болып келеді. Енді бала өзінің эмоциясын меңгеріп, басқарып отырады.
Бұларда достық, жолдастық сезімдері қалыптаса бастайды. Оларда Отанды сүю,
ар-ұят т.б. секілді моральдық сезімдері пайда болады, - деген. Тәрбие
процесінің негізгі мақсаты – оқушыларда жағымды, ұнамды эмоцияларды
қалыптастыру болып табылады [28].
Психолог М.Мұқанов педагогикалық психология тұрғысынан кіші мектеп
жасындағы оқушылар мінезіне: қиыншылыққа төзімділігі, берген уәдесінде
тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге әуесқойлық, т.б.
жатқызады. Осы жағынан алып қарағанда қыздар мен ұлдардың мінезінің осы
түрлері бірдей болып келе бермейді. Мысалы: қиыншылыққа төзімді келіп, одан
бас тартпау, табандылық т.б. ұлдарға көбірек кездесетін болса, өзгелерге
сүйкімді, сыпайы, біреуге қамқорлық жасағысы келуі қыздарда басымырақ
келеді [29]. Бұдан қыздарға тиісті қасиеттер ұлдарда кездеспейді деген ой
тумау керек. Бұл тек әрбір баланың түрлі мінездерге ие болуға мүмкіндігінің
бар екенін көрсетеді. Осындай мүмкіндікті ескеріп, 1 сыныптан бастап ана
тілі пәндерінде берілген мазмұны патриоттық тәрбиеге арналған көркем
шығармаларды оқуда өзінің елін, туған жерін сүйетін, оны қорғауға деген
намысын оятатын, Мен – Қазақстан азаматымын т.б. мақтаныш сезімін оятуға
болады деп есептейміз.
Қ.Жарықбаев: Ұлттық мінезге сипаттама бере отырып, қазақтардың өз
жері мен Отанына, туған еліне деген сүйіспеншілігі, мал шаруашылығымен
айналысуға икемділігі, меймандостығы мен балажандылығы, өмірдің
қиыншылықтары мен әділетсіз істерге төзімділігі, сөз өнерін ардақтауы,
шешендік қабілеті, еңбексүйгіштігі мен шыдамдылығы олардың жалпы ұлттық
қасиеттері болып табылады, - деп көрсеткен [91]. Осы ұлттық қасиеттерді
кіші мектеп жасындағы оқушыларға көркем шығармаларды ерлік, елжандылық,
халық қаһармандары Ұлы Отан соғысының батырлары, халық батырларының мінез-
құлқындағы елін-жерін қорғағандағы жағымды, ұнамды қасиеттерді үлгі ете
отырып, қалыптастыруға болады деп ойлаймыз.
Бұдан оқу - тәрбие үрдісін байланыстыра жүргізуде сабақта алған
білімнің негізінде, патриоттық тәрбие туралы көркем шығарманың маңызын,
мәнін түсінуге, оны өзінің қажетіне қарай қолдана білуі, өз елінің патриоты
болуына ықпалын тигізері сөзсіз деген қорытынды жасауға болады.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский: Өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей тура
келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі де әртүрлі. Өз
еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де басқа [84] - деп жазғаны
белгілі.
В.А.Сухомлинский патриоттық сезімдер мен моральдық ерік-күш қасиеттері
толғаныстар арқылы тәрбиеленеді деп: Отан идеясын ұғына жүріп,
сүйіспеншілік, ризашылық, шаттық, қауіп, оның бүгіні мен ертеңі үшін
қамқорлық сезімін, оның жауларымен ымырасыздық және адам жасөспірім шағында-
ақ өзін таниды, өз жетістіктерін нығайтады - деп жазды [85, 125 б.].
Ендеше жас ұрпақтың бойында ұлттық сананы қалыптастыруда олардың туған
жер мен еліне сүйіспеншілігін оятудың маңызы зор. Ұрпағын өз халқының
патриоты етіп тәрбиелеу – қай халықтың болса да, тәрбиелеу жүйесінің
негізгі талаптарының бірі. Ал біздің халқымызда бұл талап әрдайым жоғары
тұрған.
Отанды сүю отбасынан басталады деп ұққан ата-бабаларымыз
отансүйгіштік қасиетті ата-ана, ауыл-аймақтың, елінің намысын қорғауды өз
ұрпақтарына бірінші парыз ретінде ұқтырып өсірді. Қазақи тәрбие барынша
елін, туған жерін сүюге бағытталған. Туған елмен болмаса тумай-ақ қойсын
күн мен ай, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Туған
жерге ту тігу – елім деген азаматтың борышы, Туған елдей ел болмас, туған
жердей жер болмас, - деп жас кезінен еліне деген іңкәрлік сезімін бойына
сіңіруге тырысқан.
Ер намысы – ел намысы, Ер - намыстың құлы, Арың үшін алысу
азаматтық, Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар деген елжандылық
ұрандар халқымыздың мәңгілік тәрбие қағидасына айналды. Баланы туа
салысымен ерлік рухта тәрбиелеу, еңбекке елін, жерін, ана тілін сүюге баулу
бесік жырынан бастап бүкіл ауыз әдебиетінің өнегелі өсиеті болып өзекті
орын алады. Еңбек пен ерлікті, ел мен жерді пір тұтқан бабаларымыз ғасырлар
бойы ерліктің ерен үлгісін көрсетіп бақты. Оған айқын мысал, Күлтегін,
Тоныкөк ерлік дәстүрінен бастап, XVIII ғасырдағы Бөгенбай, Қабанбай,
Наурызбай, Райымбек, т.б. батырлардың тәрбиесіне назар аударсақ айқын
байқаймыз. Мысалы, З.Сәннік, Б.Садықанның Қаракерей Қабанбай атты
еңбегінде [86, 158 б.] Ерасылдың балалық шағынан бастап батырдың жеке
тұлғасын қалыптастыруда ата-ананың, ағайын-тумалардың, әлеуметтік ортаның
игі ықпал еткенін көреміз.
Осыдан келіп, біз ұрпақ тәрбиесіндегі отбасы, Отанының, өскен ортаның
әсерінің орасан зор екенін байқаймыз. Ер елдің бір жағынан панасы, бір
жағынан қорғаны деп бағалаған ата-бабамыз Ерлік тәрбиеден туады деп
ұққан. Батыр, ер ұғымдары үнемі қатар қолданылып келген. Батыр, -
дегеніміз (араб және иран тілдерінде баһадүр) жаугершілік кездер мен әскери
жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ержүрек, қаһарман
адамдарға берілетін құрметті атақ. Ал батырлық жеке адамдарға тән
патриоттық қасиет - деп берілген анықтамаларды негізге ала отырып,
батырлық, батыр, ер, ерлік және ұлттық жауынгерлік дәстүр, оның
ерекшеліктеріне, ерлік тәрбиесіне педагогикалық тұрғыда түсініктеме
берілді.
Яғни, ер – ар-намыс, азаматтық қасиетті үнемі жоғары ұстап, қажетті
жерде қауіп-қатерге өз басын тігіп батыл іс-әрекетке бара алатын адам.
Ердің іс-әрекеті бейбіт кезде де, соғыс кезінде де ел, жер мүддесі үшін
қауіп-қатерлі істерге, ерекше қимылдарға бару іс-әрекеті.
Патриоттық тәрбие дегеніміз – халқымыздың ерлік батырлық дәстүрі
негізінде оқушылардың ерік-жігерін табандылық, батылдық қасиеттерімен бірге
ұлттық сана, намысын оятып, елі, жері, Отанына деген сүйіспеншілік,
мақтаныш, ана тіліне деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Бүгінгі күн тұрғысынан қарайтын болсақ, егемен елдердің бейбітшілігі
мен бірлігін сақтайтын жас ұрпақтың санасына жастайынан ата-бабаларымыз
негізін салған ерлік рухты, патриоттық сезімді сіңіру – кезек күттірмейтін
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондай-ақ, жас ұрпақты ерлікке тәрбиелеудегі ақын-жыраулар шығармасының
тәлімдік маңызын: Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жасаған асыл мұралары –
шешендік өнері, мәдениеті, имандылық тұжырымдары халықтық педагогика
негізінде жастарды тәрбиелеуде қайталанбас қазына болып табылады - деп
көрсетеді.
Ғалым Г.Белгібаева болашақ мұғалімді мектептегі патриоттық тәрбие
беруге дайындауда мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастыруға үлкен мән бар
екенін көрсетеді [87].
Ал, А.Бейсенбаеваның пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеуде ертегілердің адамгершілік, патриоттық
құндылықтарды қалыптастыруда алатын орны зор деген тұжырым жасайды. [88].
Бұдан шығатын қорытынды патриоттық тәрбие беруді бастауыш сыныпта
жүйелі түрде жүргізген жағдайда ұлттық рухы жоғары өзінің халқын, ұлтын
сүйетін тұлға тәрбиелеуге болады деп санаймыз.
Р.М.Мұратханованың пайымдауынша, М.Дулатовтың бойындағы мәдени
қайраткерлік іс-әрекет оның бойындағы ел жұртына, Отанына, ұлттық өнерге,
ана тіліне деген патриоттық ұлы сезімінің барлық шығармаларынан өзекті орын
алғаны дәлелді түсіндіріледі. Мысалы: М.Дулатовтың Оян, қазақ! еңбегінің
саналы тұлғаны толғандыратын адамгершілік, патриоттық сезімін
қалыптастыруға негіз болатын саяси ұстаным екенін айта келіп, оның
халықаралық деңгейдегі маңыздылығының айқын көрсеткіші деп тұжырым жасайды
[89].
Ғалым К.Қ.Құнантаева оқушылар санасында қалыптасқан патриотизм
ұғымдары мен түсініктерінің іс жүзінде бекіп, нығаюына олардың оқудан тыс
бірлестіктерінің жұмысын ұйымдастыру формалары мен әдіс-тәсілдерін тиімді
пайдаланғанда ғана ықпалын тигізетінін атап көрсеткен. Мысалы, Халқымыздың
дара тұлғалары мен ақылгөй даналарының өмірбаянын оқып үйрену, сақтап
насихаттау, ұлы адамдар өмір сүріп, қызмет еткен жерлерге саяхат;
Отанымыздың әртүрлі музейлеріне саяхат; олармен хат жазысу; мектептерде
музейлер, даңқ бөлмелерін ұйымдастыру; жорықтарға бару; кездесулер өткізу;
сенбіліктер, лекторилер ұйымдастыру; мектеп оқушыларын тілшілік қызметке
даярлау сияқты жұмыстар болып, олар тарихи танымдық сипатқа ие болумен
қатар , оқушылардың іскерлігін арттырып, ізденімпаздыққа баулиды. Сонымен
бірге мұндай жұмыстар оқушылардың Отанға сүйіспеншілігін арттырып , туған
жерге деген сана-сезімін оятудағы маңызы орасан зор, - деген тұжырым
жасаған [90].
З.Әбілева оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда өнер арқылы эстетикалық
тәрбие берудің кейбір формалары мен әдістерін, жолдарын нақты айқындай
отырып, оны әдеби-драмалық жұмыс жүргізу, музыкалық өнер сүюшілер клубының
жұмысы, бейнелеу өнері арқылы жүзеге асыруды ғылыми тұрғыда дәлелдеген
[91]. Бұдан шығатын қорытынды сыныптан тыс жұмыстарда бейнелеу өнеріне
байланысты жүргізілген жұмыс түрлері сабақтармен байланыстырыла жүргізілсе,
оқушылардың білім қорын арттыруға септігін тигізетінін дәлелдеген.
М.Қ.Садықова өз еңбегінде Қазақстан мектептерінде оқушылармен
жүргізілген сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының дамуын зерделей келе, 1941-
1945 жылдардағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының ерекшеліктеріне тоқталып,
Ұлы Отан соғысынан кейінгі мектеп оқушыларымен жүргізілген сыныптан тыс
жұмыстарға сипаттама берген. Атап айтсақ, 1941-1945 жылдар аралығында
мектепте сыныптан тыс пән, техникалық, қолөнер, ауылшаруашылық, көркемсөз
үйірмелерінің атқарған маңызды істері республика көлемінде толықтай
сараланған. Автор Ұлы Отан соғысы кезіндегі мектеп оқушыларының жан аянбас
ерлігі, олардың ерлік істерін, жас өспірімдерді Отаншылдыққа тәрбиелеуде
халықтың табанды күресін бүгінгі күн талаптарына сай қарастырғанын айта
келіп, сол кездегі тәжірибелерді қазіргі мектеп тәжірибесіне қолданудың
жолдарын қарастырған [92]. Ұлы Отан соғысынан кейінгі сыныптан тыс тәрбие
жұмысын саралай отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беруді үйірме, секция,
жорықтар, саяхаттар, ауыл шаруашылық жұмыстарына қатыстыру сияқты іс-
шараларды жүзеге асыруды көздеген.
Ал зерттеуші ғалым Д.С.Құсайынованың пікірінше Әлия мен Мәншүк
ерлігінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертацияда мынадай терминдер сәйкес анықтамаларымен қолданылады.
ҚР - Қазақстан Республикасы.
Патриотизм (грек сөзі patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) –
Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі
мен мүддесіне жұмсау.
Қазақстандық патриотизм - көздің қарашығындай сақтап келген туған
жерін қорғау, елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сыйлау, ана тіліне деген
сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне үлес қосу .
Патриоттық тәрбие дегеніміз – халқымыздың ерлік батырлық дәстүрі
негізінде оқушылардың ерік-жігерін табандылық, батылдық қасиеттерімен бірге
ұлттық сана, намысын оятып, елі, жері, Отанына деген сүйіспеншілік,
мақтаныш, ана тіліне деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Ұлттық сезім - ұлттық ой-санадан ерекшелеу – бұл адамның түрлі өмірлік
құбылыстар мен жағдайларды, ұлттық мүдделерді өзіндік тұрғыдан түсіну.
Ұлттық мақтаныш - ұлттық материалдық, әлеуметтік және мәдени
жетістіктерінің негізінде қалыптасатын, әрі алдыңғы қатарлы ұлттық идеялар,
ой-пікірлермен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси әлеуметтік
бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік психологиялық
сезім болып саналады.
Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы
сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы.
Әдет-ғұрып – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада пайда болып, оның
мүшелерінің мінез-құқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына
айналған жөн-жосық, жол-жоралғы.
Намыс – арлы адамның өзіне, айналасына, ұлтына кір келтірмеу үшін
күресте бойына қайрат беретін сезімі. Қазақ халқы ұлттық намысқа ерекше мән
беріп, халықтық тәлім-тәрбие жүргізеді.
Патриоттық сезім – адамда жүре пайда болатын жеке тұлғаның саналы
өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс.
Бастауыш сынып оқушыларын көркем әдебиет шығармалары негізінде
патриоттыққа тәрбиелеу дегеніміз - ата-бабаларымыздың жауынгерлік дәстүрі
мен ерлік, батырлық істерін дәріптейтін әдебиет үлгілері арқылы оқушылардың
ұлттық мақтаныш сезімін, намыс-жігерін оятып, елін, тілін, ұлттық
рәміздерін құрметтеуге, Отанына, жеріне деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Көркем шығарма дегеніміз - ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір
тарихы, шығарма арқауы көркем тіл арқылы , сөз өнерінің күшімен
суреттелетін шындық.
Көркем әдебиет дегеніміз - жеке тұлға мен бүкіл қоғамның сезім, талап,
армандарының образдағы көрінісі.
Көркем әдебиеттің объектісі - өмір, адам проблемасы, соның өткені мен
бүгіні, болашағы. Оның орталығында образдар дүниесі тұрады. Образ белгілі
бір өмір суретінен алынады.
Ойды образбен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка,
мүсіндеу, кино, скульптура және архитектура өнерлері жатады. Осының ішінде
тіл (сөз) өнеріне негізделгені – көркем әдебиет пен кино.
Әдебиет деген сөздің түп төркіні арабша атаудан шыққан – сөз, асыл сөз
деген мағынаны білдіреді.
Патриоттық құндылық – қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен
адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамыту, елі мен туған
жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік
тыныштықты сақтау үшін күресу.
Тұлға – ерік-жігерінің іске асуы, өз ойын еркін іске асырудың дайындығы
және оның іске асуының нәтижесі. Тұлға дегеніміз – сезімнің, әсердің ішкі
күйінішінің – сүйінішінің бойға жинақтаған көрінісі. Ерік-жігер механизмі
дегеніміз адамның өзіне тән жеке бас қасиеттерін іске асыруы.
Қасиет – адам бойындағы жақсылық, адамгершілік, ар-абырой, қадір.
Тәрбие жүйесі дегеніміз – Жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік,
экономикалық т.б. жағынан қалыптастыратын жүйелі процесс. (И.П.Подласый)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап
етуде. Әсіресе, білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру
үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер негізінде
құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты рухы биік, саналы, патриоттық сезімі
жоғары тұлға етіп тәрбиелеу қажеттігі туындап отыр.
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 28
қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауының 7 бағытында ... оқыту үдерісінің
тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль мен
парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де,
жанның дамуы, заңға мойынсұнушылық -деп атады [1, 6 б.].
Қазақстан Републикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында қойылған мақсаттарға жету үшін шешуге
қажетті басты міндеттердің бірі жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу
екендігі, білім беруді дамытудың Тәрбие жұмысы және жастар саясаты
бағытында 2011 жылдан бастап қазақстандық патриотизмді қалыптастыру
мақсатында тұрақты негізде мемлекеттік рәміздерді таныту, тарих, салт-
дәстүр және ана тілін білу жөнінде іс-шаралар жалғастырылатын болады
делінген [2,6 б.].
Мұның өзі бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде еліміздің өткені мен
бүгінін ескере отырып, оның жарқын болашағын құратын ұрпақтың ұлттық сана-
сезімін, туған елі мен жерін сүйе білуге, Отаншылдыққа тәрбиелеу мәселесін
яғни, патриоттық тәрбие берудің қажеттілігін көрсетеді.
Тәрбиедегі ең басты бағыт, - делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында:
Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы
керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға
тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көптеп көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық әлемге аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезі мен өткенінің талаптары, объективті
факторлары негізінде жас ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған бай
тәжірибе арқылы тәрбиелей отырып, өзінің ата-бабаларының рухани мұрасын
игере түсуі керек делінген [3,2 б.]. Тұжырымдамада көрсетілгендей, өз
Отанының перзенті болуда ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптар, ата-
бабалардың рухани мұраларын меңгеру ауыз әдебиеті арқылы жүзеге асырылатыны
белгілі. Көркем шығармалардың өзін ауыз және жазба әдебиеті тұрғысынан
қарастырсақ, оның көркемдік, тәрбиелік күш-қуатын сарқа пайдалану қажет деп
санаймыз. Көркем шығарманың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны зор. Өйткені, ол
заман талабына сай оқыту мен тәрбиелеудің басты арқауы бола алады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтыққа, адамның
құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын
сүюге тәрбиелеу, - деп көрсетіледі [4,2-8 бб.].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында (2010) білім беру мәселесіне ерекше көңіл аударып, 12
жылдық білім жүйесіне көшуде ұлттық мектептің моделін құра отырып, өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, Отаншылдыққа тәрбиелеу
қажеттігін атап көрсетті. Онда: 2020 жылға дейінгі даму бағдарламасының
түпкі мақсаты – еліміздің тәуелсіздігін баянды ету, қазақтың ұлт болып
өркендеуіне жол ашу, оның тілі мен мәдениетінің кең құлаш жаюына мүмкіндік
туғызу,- делінген [5, 1 б.].
Ендеше білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақты ерлік
рухында патриоттыққа тәрбиелеу екені айқын. Патриотизм – туған жерге,
Отанға деген сүйіспеншілік. Оның негізгі элементтері: туған жер, ана тілі,
елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі және оларды құрмет тұту.
Патриоттық сезімнің қайнар көзі – Отан. Патриоттық тәрбиенің негізгі
мазмұны- туған жердің табиғаты, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар болып табылады. Қоғам
өмірі жайлы аталған мәліметтерді бала көркем әдебиет үлгілерін оқудан
алады. Ана тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша атаудан
шыққан-сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Әдебиет дегеніміз-өнер.
Ойды образбен айтатын көркем өнер категориясына әдебиет, музыка, мүсіндеу,
кино, скульптура және архитектура өнерлері жатады. Осының ішінде тіл (сөз)
өнеріне негізделгені-көркем әдебиет пен кино. Олай болса әдебиет-сөз өнері.
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі-көркем
әдебиет. Көркем әдебиет адамның жан-сезіміне ықпал етіп, сол негізде оның
ой-санасын тәрбиелейді. Көркем әдебиеттің объектісі-өмір, адам проблемасы,
соның өткені мен бүгіні, болашағы. Оның орталығында образдар дүниесі
тұрады. Образ белгілі бір өмір суретінен алынады. Көркем әдебиет дегеніміз
– жеке тұлға мен бүкіл қоғамның сезім, талап, армандарының образдағы
көрінісі.
Сонымен, көркем шығарма мазмұнына қарай көркем әдебиет деп аталады.
Жоғарыдағы айтылғандарды қорыта келе, көркем шығарма дегеніміз- ақиқат
өмірдің сырлы суреті, халықтың өмір тарихы, шығарма арқауы көркем тіл
арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелетін шындық деп анықтама беруімізге
болады.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың патриоттық тәрбиесі ең алдымен отбасы
мен бастауыш сыныптардағы білім мен тәрбиеге байланысты болса, екіншіден
балаға жақын ұлттық көркем шығарманы оқу арқылы қалыптасады. Яғни,
патриоттық тәрбиені бастауыш сыныптан бастап жүзеге асырудың маңызы зор.
Оның себебі, бастауыш сатыдағы кезең – бала дамуының ұйтқысы, іргетасы
болып, оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Олай болса, бастауыш
сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруді көркем шығармалар арқылы жүзеге
асыруға болады.
Көркем шығарма арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер
ету үшін ең алдымен бастауыш сынып оқушыларының көркем шығармаға деген
қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи, тыңдай білуге баулу қажет. Ұрпақ
тәрбиесінде көркем шығармалар баланы патриоттыққа тәрбиелеу құралы екені
сөзсіз. Көркем шығарманы оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану және көркем шығарма
жанрлары негізінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу мәселесі бірнеше
ғылыми-педагогикалық еңбектерде көрсетілгені зерттеу барысында анықталды.
Патриотизм, патриоттық тәрбие мәселесін көптеген философ, психолог,
педагог ғалымдар әр қырынан зерттеп, негіздегені айқындалды.
Алдыңғы қатарлы ағартушылар Ш.Уәлиханов [7], А.Құнанбаев [8],
Ы.Алтынсарин [9] жан-жақты қарастырып, өздерінің өмірден тоқыған
пайымдауларынан ауқымды ой жүйесін құрған. А.Құнанбаев шығармалары өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттыққа баулып, ар-намысын, адамгершілік үшін
күресуге тәрбиелеп, қайрат, ақыл, жүректілік сияқты адам бойындағы
қасиеттерді қалыптастырады [8].
Белгілі қазақ ойшылдары А.Байтұрсынов [10], М.Дулатов [11], Ж.Аймауытов
[12], М.Жұмабаев [13], Ш,Құдайбердиев [14] т.б. өз еңбектерінде ұлтымыздың
салт-дәстүрлеріне, оның ішінде Отансүйгіштік және ерлік дәстүріне ерекше
мән беріп, көркем шығармалар негізінде патриоттық тәрбие беру туралы құнды
пікірлер айтып көрсеткен.
Қазіргі жағдайда философиялық тұрғыдан патриоттық тәрбиенің мән-
мазмұнын зерттеген В.Г.Афанасьев [15], Л.П.Буева [16], Г.Л.Смирнов [17],
Г.Н.Федосеев [18] т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде патриоттық тәрбиеге
байланысты құнды пікірлер айтылған. Сонымен бірге, қазақстандық философия
ғылымының зерттеушілері Ж.Алтаев [19], Ж.Әбділдин [20], Ә.Нысанбаев [21],
А.Қасабеков [22] және т.б. еңбектерінде халық мәдениеті мен өсіп келе
жатқан жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде көркем шығармалардың рөлі,
маңызы ерекше сипатталады.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен олардың
даму заңдылықтарын зерттеген ғалымдар А.А.Давыдов [23], Н.В.Занков [24],
А.Н.Леонтьев [25], В.С.Мухина [26], С.Рубинштейн [27] т.б., республикамызда
белгілі психолог ғалымдарымыз Т.Тәжібаев [28], М.Мұқанов [29], Қ.Жарықбаев
[30], Ә.Алдамұратов [31], Х.Шерьязданова [32] т.б. қарастырған.
Зерттеліп отырған мәселенің теориялық және практикалық тұрғыдан
зерттеген қазақстандық педагог-ғалымдарымыз Т.Сабыров [33], Қ.Бержанов
[34], Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев [35], М.Жанпейісова [36] т.б. Сондай-ақ
Ресей педагог-психолог ғалымдары П.И.Пидкасистый [37], В.А.Сластенин [38],
Т.А.Ильина [39], Н.В.Савин [40], т.б. еңбектерінде осы мәселе жан-жақты
қарастырылған.
Қазақстан Республикасы көлемінде К.Құнантаева [41], Ш.Майғаранова
[42], К.Н.Меңлібаев [43], В.Г.Храпченков [44], А.Р.Жұмаханов [45],
М.Ж.Құрманбаева [46], С.Ешімханов [47], С.Т.Иманбаева [48,49], С.Б.Омарова
[50], Н.И.Қойшыбаева [51], Ж.А.Макатова [52], Д.С.Құсайынова [53],
К.Ж.Қожахметова [54], Л.Т.Сайдахметова [55], А.К.Қалимолдаева [56],
Л.Майлыбаева [57]т.б. патриоттық тәрбиеге байланысты елеулі зерттеулер
жүргізді.
Этнопедагогиканың мазмұнын, құралдарын, формалары мен әдістерін шешуде,
оларды оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын қарастыру мәселесі бойынша
қазақстандық ғалымдар К.Қожахметова [58], С.Қалиев [59], С.Ұзақбаева [60],
Ж.Наурызбай [61], т.б. ерекше үлес қосты.
Көркем шығарма М.Әуезов [62], М.Ғабдуллин [63], А.Қоңыратбаев [64],
С.Қасқабасов [65], З.Қабдолов [66] сияқты әдебиетшілердің арнайы зерттеу
нысанасы болды.
Егеменді елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер өсіп
келе жатқан жас ұрпақты патриоттық сезімге, елжандылыққа тәрбиелеуге жаңаша
тұрғыда қарауды қажет етеді.
Бастауыш сынып оқушыларының көркем шығарманы жетік білуі, оларға
патриоттық тәрбие беретіні сөзсіз. Бірақ бастауыш сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие беруді көркем шығармалар арқылы жүзеге асырудың ғылыми-
педагогикалық негізін айқындау - әлі де болса, өз шешімін таппай келе
жатқан мәселелердің бірі.
Солай бола тұра көркем шығармалардың педагогикалық мүмкіндіктері мен
оларды бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың қазіргі
жағдайы арасында; бүгінгі қоғам талабына сай көркем шығарма арқылы бастауыш
сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің өзектілігі мен оны
пайдаланудың ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістеменің жоқтығы
арасында қайшылықтар туындап отыр.
Сол себептен, бұл қайшылықтардың шешімін табуда біздің ғылыми зерттеу
жұмысымыздың мәселесі көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық және әдістемелік жолдарын
қарастыру болып табылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми-теориялық және
әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде қарастырылмауы ғылыми зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде
патриоттыққа тәрбиелеудің педагогикалық негіздері деп таңдауымызға себеп
болды.
Зерттеу мақсаты: көркем шығарманы бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалану арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-
теориялық негізін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздерін
анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің құрылымдық жүйесін жасау;
- бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде патриоттыққа
тәрбиелеудің мазмұны мен әдістерін айқындау;
- әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма арқылы бастауыш сынып
оқушыларына оқу-тәрбие үрдісінде патриоттық тәрбие берудің әдістемесін
жасау.
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш
сатысындағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, Қазақстан Республикасы
бастауыш білімнің мемлекеттік стандартын, оқулықтарды, бағдарламаларды
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісін
бақылау, алдыңғы қатарлы озық іс-тәжірибелерді жинақтау, зерттеу, сауалнама
жүргізу, диагностикалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеу жұмысының ғылыми-теориялық
негізі айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде көркем шығарма
негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің құрылымдық жүйесі жасалды;
- сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық тәрбие берудің мазмұны
мен әдістері, жолдары айқындалды;
- бастауыш сынып оқушыларына көркем шығарма арқылы патриоттық
тәрбие берудің әдістемесі дайындалды;
- көркем шығарма арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық
тәрбие берудің анықтамасы берілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- көркем шығарма арқылы сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық тәрбие
берудің бағдарламасы мен әдістемесі әзірленіп, мектеп тәжірибесіне
ұсынылды;
- көркем шығарма арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
әдістемесін бастауыш сынып мұғалімдері өз іс тәжірибелерінде оқу-
тәрбие үрдісінде қолдануға болады;
- бастауыш сынып оқушыларын көркем шығарма негізінде патриоттыққа
тәрбиелеудің анықтамасы берілді;
- зерттеу материалдарын жоғары және арнайы орта педагогикалық оқу
орындарында, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде,
педагогикалық кадрлардың біліктілігін жетілдіру институтында
пайдалануға болады.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі,
міндеттері айтылады. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
ашылып, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні
сипатталып, диссертация құрылымы қамтылған.
Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәні арқылы патриоттық тәрбие
берудің ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп
отырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық
еңбектер мен көзқарастарға талдау жасалып, теориялық негізі анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларын көркем әдебиет шығармалары негізінде патриоттыққа
тәрбиелеу және әдебиеттік оқу оқулығындағы патриоттық тәрбиеге байланысты
көркем шығармаларға, сыныптан тыс жұмыстарға талдау жасалып, қазіргі
жағдайы қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларына әдебиеттік оқу пәні арқылы патриоттыққа
тәрбиелеу жұмыстарының мазмұны мен әдістері атты екінші бөлімінде
Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің құралы ретінде көркем
шығарманың мазмұны, мәні қарастырылды. Сыныптан тыс жұмыстарда патриоттық
тәрбие берудің бағдарламасы мен әдістемесі әзірленді. Көркем шығарма
арқылы патриоттық тәрбие беру жұмыстарының құрылымдық жүйесі ұсынылды.
Көркем шығарманы оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдері
айқындалып, жолдары көрсетілді.
Қорытындыда нәтижелерге негізделген тұжырымдар мен ғылыми тұрғыдан
ұсыныстар беріледі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ
БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-теориялық
негіздері
Қазақстан Республикасының егемендік алып, дербес мемлекет болуына
байланысты қоғам өмірін ізгілендіру мен демократияландыру өскелең
жеткіншектерді тәрбиелеуде көркем шығарманың мән-мағынасын санамен ой
елегінен өткізе отырып, тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастарды нығайтумен, меншіктің алуан түрлілігін,
кәсіпкерлікті қалыптастырумен, еңбек тиімділігін дамытумен байланысты
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім
беру жүйесіне, мектептік білім беруге талаптарды түбірімен өзгертеді.
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында қамтылған мәселелер Республикада патриоттық
тәрбие беруде негізгі орын алады. Бағдарламада бүгінгі ұрпаққа тәрбие
беруді отбасы, балабақша, мектеп, әлеуметтік қоғамның өзара бірлігінде,
сабақтастықта қарастырады. Аталған бағдарламада: Қазақстандық патриотизм –
әрбір азаматтың өз Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген
жауапкершілігін сезіну. Барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына
қарамастан жете құрметтеу, олардың салтын,дәстүрін, тарихы мен мәдениетін
құрметтеу,мемлекеттік тілге құрметпен қарау [67, 48 б.].
Жас жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде мектеп негізгі рөлді атқарады.
Осы тұрғыдан алғанда Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасында: мектепте тәрбие жұмысын
жандандыруға оның ішінде патриоттық тәрбие беруге баса назар аударады.
Он,да: патриотизм ұғымына философиялық, педагогикалық және психологиялық
талдау жасай келе, патриотизм, ұлттық патриотизм, қазақ патриотизмі,
Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық ұғымдарына талдау жасалып,
тұжырым берілген. Атап айтсақ,
Философиялық тұрғыда “патриотизм – адамгершілік және саяси принцип,
сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс.
Патриотизм – адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің
бірі”.
Педагогикалық тұрғыда “патриотизм – әдетте Отанға сүйіспеншілік деп
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі
жиынтығында көрініс беретін балаларының Отан анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип”.
Психологиялық тұрғыда “патриотизм тұлғаның бойында – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту
сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды”,-деп
көрсетілген.
Тұжырымдамада жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің мақсаты, міндеттері, негізгі ұстанымдары, даму
жолдары, мазмұны патриоттық тәрбиені ұйымдастыру, көпұлтты Қазақстан үшін
жаhандандыру кезеңінде Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі
бағыттары жан-жақты қарастырылған. Автор: “Қазақстандық патриотизм –
Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан
мемлекекті әлемдік биіктен көріну үшін білім, мәдениет, экономика,
әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі
бейбітшілік,бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін
жұмсауы”- деген анықтама берген [68, 4-12 бб..].
Тұжырымдамада қазақ патриотизмі мен ұлттық патриотизм ұғымын ұлт бар
жерде ұлттық патриотизм бар қазақ халқының жер бетінен жойылмай сақталуы да
ата бабаларымыздың ұлттық рухының жоғары болуында деп нақтылайды [68, 5б.].
Бұдан ұлттық патриотизмді қазақ патриотизмі тұрғысынан қарастыруға болады
деп тұжырымдаймыз.
Осыған байланысты өсіп келе жатқан жас ұрпақты ізгілік, имандылық
тұрғыда өмір сүріп, шығармашылықпен еркін еңбек ете алатын, бәсекелеске
бейім, өмірге икемділігін, ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтарды
тұтастықта меңгере алатын және өзін-өзі дамыта алатын, патриоттық сезімі
қалыптасқан жаңа азаматты тәрбиелеудің қажеттілігі туындауда.
Патриотизм ұғымы Қазақ Совет Энциклопедиясында: Патриотизм (грек сөзі
Patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау. Туған жер, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрмет
тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса
бастайды [69, 293 б.], - деп көрсетілген өзінің ізгілікті мәнін сақтайды.
Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі – Отан десек, оның
мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне
жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің
қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Отаншылдық сезім жалпы адам баласына тән адами түйсік қасиет,
оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына
жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын
сезім көрсеткіші.
Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз сияқты жаңа әлеуметтік,
психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры
терең, ол ғасырлар бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы
демократиялық дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен өзгелерді
жатырқамайтын қазақ ұлтының менталитетіне негізделген.
Философиялық сөздікте патриотизмге (гр. patris-отан) – адамгершілік
және саяси принцип, әлеуметтік сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік,
оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін
қорғауға құлшыныс деген анықтама берілген. Патриотизм адамның мыңдаған
жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Туған жерге, елге, тілге,
салт-дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу түрінде патриотизмнің тарихи
элементтері көне заманда-ақ қалыптаса бастаған [70, 289 б.].
Жоғарыдағы анықтамаға сүйенсек, патриотизмді адамгершілік қағидаларынан
бөліп қарауға болмайды. Өйткені, Отан абстрактылы ұғым емес. Отан – тірісі
бар, өлісі бар, тіпті тумағандары бар – бүкіл рулар мен ұрпақтардың рухани
байланысы, - дейді Д.Меренковский [71, 46 б.].
Ал Н.И.Губанов былай деп ой түйеді: Шын мәніндегі патриотизм кім-
кімнің болса да өз Отанына шексіз берілгендігі, сонымен бірге өзге халық
мақтанышына құрметпен қарау болмақ. Ал мұндай қасиет іс-әрекет пен идеяның,
ықыластың бірлігінің айғағы іспетті [72, 56 б.].
Бұдан патриотизм қоғамдық сананың бір формасы, тарихи және классикалық
категория екенін, яғни ол да қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен
толыға түсетінін байқауға болады.
Отан – бұл халық. Халық – бұл адам. Адам сүю, оған жақсылық жасау,
жанашыр болу – адамгершіліктің белгісі. Отаншылдық көз жетпейтін көне
ғасырлардан келе жатқан құндылық.
Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімінің рухани саладағы тату-
тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық
негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Отансүйгіштік рух – қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне
қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін
бірден-бір күш.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен бірге патриотизм ұғымына байланысты
жаңа ұғымдар мен жаңа түсініктер ене бастады. Бұл туралы ғалым
Р.Әбсаттаров: Қазақстан халқының этносаяси қауымдастық ретінде қалыптасуы
мен орайлас отандық мақтаныш... деген ұғымдар тілдік қорымызға еніп, ол
жаңа мазмұнмен, мәнмен толыға түсуде [73], - деп көрсетті.
Ә.Қалмырзаевтың пікірінше: Патриотизм отаншылдық сезім- априорлық
құбылыс емес, ананың құрсағынан даритын биологиялық құбылыс емес, бұл
психологиялық саяси-әлеуметтік құбылыс [74, 2 б.], - болып табылады.
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев; Алашорда қайраткерлері М.Дулатов, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов және т.б. нақтылы іс-әрекеттері мен шығармаларынан да
байқауға болады.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов отансүйгіштік
сезімінің қалыптасуы туралы: Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай
(бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ,
ел-жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын,
Ресей жұртын қадірлеймін [7, 69 б.], - деген тұжырым жасаған.
Ыбырай Алтынсарин алғаш халық мұрасына, салт-дәстүріне, ұлттық ерлік
және жауынгершілік тәрбиесіне мән бере отырып, өзінің Қазақ хрестоматиясы
атты оқулығында [75, 120 б.] Қобыланды батыр жырынан Қобыланды және
Тайбурыл деген атпен үзінді енгізген. Осыдан келіп қазақ халқы тек
батырларын ғана құрметтеп қоймаған, сонымен қатар батырлардың серігі,
астына мінген аттарының қасиеттерін жақсы суреттегенін білеміз.
Қазақтың классик ақыны Абай тікелей жауынгерлік және ерлік тәрбиесіне
арнап еңбек жазбағанымен де, өзінің поэмаларында, қара сөздерінде
Отансүйгіштікті қалыптастыратын ұлттық сана, намыс, парыз секілді
қасиеттерді жан-жақты қамтыды. Абайдың Біраз сөз қазақтың түбі қайдан
шыққаны туралы пайымдаулары халқымыздың тарихын ғылыми негізге келтірген
алғашқы қадамдардың бірі. Абай шығармалары туған елінің, жерінің тарихын
зерттеп, оны жете түсінуді уағыздайды [76, 128 б.].
Данышпан ақын өзінің отыз тоғызыншы қара сөзінде: Рас бұрынғы біздің
ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы
төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ол екі
мінезі қайсы десең - әуелі – ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. Екіншісі – намысқор келеді екен. Ат аталып, аруақ шақырылған жерге
ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен. Кәнеки, енді
осы екі мінез қайда? Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді
[77], - деп жазды. Абайдың бұл қара сөзінде: Арлылық, намыстылық,
табандылық – тәрбиенің жемісі,- дейді. Адамның ең ұлы сезімін азаматтық
парызын орындау үшін жоғарыда аталған мінезді игеру керек екенін ақын атап
көрсетеді.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесін зерделей
келе: Баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе
білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын әділ
жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез
шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін,
адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір
мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару. М.Жұмабаевтың
пайымдауынша балада берік һәм дұрыс мінез пайда болу үшін тәрбиешіге
төмендегі екі шартты орындауды ұсынады. Біріншісі, баланың өз қолынан
келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз
қолынан келмейтін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп жіберуге міндетті,
күштен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін. Екінші баланы
құбылмайтын, ұсақтықпен қажытпайтын тәртіпке бағындыру керек. Баланы еркіне
жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретсе, темір тәртіпке бағындыру оны
шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Осы екі жағы тең адамның мінезі күшті
болмақ қой [78, 154-155, 178 бб..], деп көрсеткен.
Бұдан шығатын қорытынды, балаға берілетін тәлім-тәрбиенің бір саласы –
патриоттық тәрбие десек, бастауыш сыныптарда көркем шығарма арқылы
оқушылардың ұлттық сана-сезімін, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
мақтанышын, ерлік, батырлық сезімдерін қалыптастыруға болады деп санаймыз.
ХХ ғасырдың басында озық ойлы қоғам қайраткерлерінің бірі М.Дулатов сол
кездің өзінде қазақтарды өз алдына ел ету үшін, халықтың санасын ояту
мақсатында өз шығармаларын ұсынды. М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасында:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты!
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, тұр енді жату жарамасты, - деп ұран тастаған жалынды сөздері қазақ
халқының санасын оятуға, патриоттық рухын көтеруге арналғанын елін, жерін
қорғайтын азамат тәрбиелеу керектігін армандаған тілегінен туғанын көреміз
[79, 106 б.].
Жазушы, публицист, ғалым Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде
[80, 156 б.] сол заманның талабына байланысты мектеп бағдарламасын қайта
жасау туралы құнды пікір айтқан. Автор : Мектептің міндеті: алдымен
төңіректегі нәрселерге қызықтырып, баланың махаббатын арттыру. Ондай оқу
баланы жергілікті өмірмен жақындастырады, айқастырады. Балаға ең алдымен
қымбат, ең жақын нәрсе – туған жері: туған жерінің табиғатын оның
құбылыстарын білу, балаға өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге табиғатқа,
терең мазмұн беріп, оларды баланың санасында жандандырып, бала махаббатын
арттырады, бала әлеумет тұрмысында, төңіректегі қоршаған әлемге терең
үңіліп, көзбен көріп үйренеді, кейбір кездесетін жағдаяттарды, мәселелерді
оңай шешетін болады, білгенін өмірде пайдаланатын болады.
Мұның сол заманның өзінде де балаларды елін, жерін танып білуге, оны
сүюге, оған қамқорлық жасауға, қорғай білуге баулудың негізін бастауыш
мектептен бастау керек - деген құнды ой-пікір жатқанында деп
тұжырымдаймыз. Олай дейтініміз автордың идеясының өміршеңдігі бүгінгі ХХІ
ғасырдағы ұлттық мектеп моделінің де алға қойып отырған міндеттерімен
үндестігінде.
М.Ғабдуллин сияқты қазақ батырлары кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде
ерлік тәрбиеден туындайды деп қарап, тар окопта қар төсеніп, мұз жастанып
жатқан қазақ жауынгерлеріне Едіге, Ер Қосай, Ер Сайын, Қобыланды, Ер Тарғын
жырларын жатқа айтып беріп, оларды ерлікке рухтандыруы да Отансүйгіштік
сезімінің айқын көрінісі еді.
Ұлы Отан соғысында аты аңызға айналған Т.Тоқтаров, Б.Бұлқышев,
Р.Қошқарбаев, Қ.Қайсенов, Б.Момышұлы және батыр қыздар Әлия мен Мәншүктің
кескілескен жаумен айқастағы ерен ерліктері мен батырлықтары да ұлттық
дәстүрлердің, ерлік тәрбиесінің жемісі.
Бауыржан Момышұлы Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім,
енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген бесігі жоқ елден
қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әжесінің азаюынан қорқамын.
Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Оның қолына қылыш
берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп
жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әже, әке жоқ [81, 25 б.] - деп өсиет
қалдырған еді. Халқымыздың батыр перзенті Бауыржан Момышұлының ой-
толғаныстарын философиялық тұрғыдан әрбір адамның өз халқына, туған жеріне,
еліне деген сүйіспеншілігі өзінің шыққан тегін сезіну мен өз халқына қан
жағынан байланысын жүрегімен сезіну тұрғысынан түсіну қажет деп санаған
деген қорытынды жасауымызға негіз болды.
Патриотизмнің маңызды өлшемдерінің бірі – тіл. Қазақ зиялылары тілдің
жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудегі рөлін жақсы көрсеткен.
А.Байтұрсынов бұл жөнінде: Тіл – адамның, ұлттың ерекше белгісі, қоғамдық
өмірдегі қарым-қатынаста қолданатын ұтымды қаруының бірі, - деген [82].
Бұдан қазақ демократтары мен зиялыларының тіл саясатын дұрыс құру үшін
күрескенін көреміз.
Ә.Қалмырзаев халықтың патриоттық сезімін қалыптастыру үшін
алғышарттар пісіп-жетілуі керек дей келе, оларды атап көрсетеді. Патриоттық
сезім ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Сол себептен де Елбасы өзінің
халыққа жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген
сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі
элементтерінің бірі ретінде таниды - деп ой қорытады [74, 3 б.].
1991 жылдан бастап Қазақстанның тәуелсіздік алуына орай ұлттық
патриотизмнің, қазақстандық патриотизмнің жаңа жылнамасы басталып кетті.
Бұған мемлекеттік дәрежеде айрықша мән беріліп отыр.
Қазақстандық патриотизм әлеуметтік саяси қатынастардың адамгершілік
қасиеттер мен түрлі көзқарастардың діни наным-сенімдердің арасалмағына
байланысты бола беретін ұғым десек, оның өлшемі - ең алдымен ұлттар мен
ұлыстардың мұрат-мүддесінің бірлігінің айқын болуынан туындайды. Ұлттық
мақтаныш сезімі жөнінде айтқанда оны жалпы ұлттық мақтаныш сезімімен
байланыстырған жөн. Себебі, олар бірін-бірі толықтырып, қазақстандық
патриотизмнің мазмұнын құрайды. Мұның түпкі бастауында Қазақстанда мекен
ететін барлық ұлт өкілдерінің мақсат-мұрат бірлігі, достығы мен
ынтымақтастығы жатыр.
Профессор А.Құсайынов: Патриотизмді қазақ елін шексіз сүю деп
түсінемін, - дей келе, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін
күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен қабысып жатқан сезім. Қазақстанның
келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз шама-шарқы
келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстандық патриотизмнің бүгінгі шынайы
көрінісі дер едім, - деген тұжырым жасаған [83, 46 б.].
Б.Момышұлы: Патриоттық сезім адамға генетика арқылы беріледі, бірақ
оған күтім мен қамқорлық, тәрбие қажет,- деп атайды. Бауыржан Момышұлы
ұлтына деген құрметті патриотизммен тығыз байланысты қарастырады: Нағыз
патриоттар өзінен бұрын Отанының қамын көбірек ойлайды. Шынайы патриот
қазақ жұртының мәңгі тәуелсіз өмір сүріп, гүлдене беруі үшін өзінің саналы
өмірін сарп етуге даяр адамдар, - деп қарайды [81, 95 б.].
Жоғарыда берілген Патриотизм және Қазақстандық патриотизм
анықтамаларын талдау негізінде қазақстандық патриотизмнің белгілері
айқындалды: Олар: өз Отанына сүйіспеншілік, өз ұлтына сенімі, дүниетанымдық
және саяси көзқарастары, еліне, жеріне құрмет, мемлекет рәміздерін
құрметтеу.
Академик Т.Тәжібаев: мектеп жасындағы балалардың эмоциялары, сан-
салалы болып келеді. Енді бала өзінің эмоциясын меңгеріп, басқарып отырады.
Бұларда достық, жолдастық сезімдері қалыптаса бастайды. Оларда Отанды сүю,
ар-ұят т.б. секілді моральдық сезімдері пайда болады, - деген. Тәрбие
процесінің негізгі мақсаты – оқушыларда жағымды, ұнамды эмоцияларды
қалыптастыру болып табылады [28].
Психолог М.Мұқанов педагогикалық психология тұрғысынан кіші мектеп
жасындағы оқушылар мінезіне: қиыншылыққа төзімділігі, берген уәдесінде
тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге әуесқойлық, т.б.
жатқызады. Осы жағынан алып қарағанда қыздар мен ұлдардың мінезінің осы
түрлері бірдей болып келе бермейді. Мысалы: қиыншылыққа төзімді келіп, одан
бас тартпау, табандылық т.б. ұлдарға көбірек кездесетін болса, өзгелерге
сүйкімді, сыпайы, біреуге қамқорлық жасағысы келуі қыздарда басымырақ
келеді [29]. Бұдан қыздарға тиісті қасиеттер ұлдарда кездеспейді деген ой
тумау керек. Бұл тек әрбір баланың түрлі мінездерге ие болуға мүмкіндігінің
бар екенін көрсетеді. Осындай мүмкіндікті ескеріп, 1 сыныптан бастап ана
тілі пәндерінде берілген мазмұны патриоттық тәрбиеге арналған көркем
шығармаларды оқуда өзінің елін, туған жерін сүйетін, оны қорғауға деген
намысын оятатын, Мен – Қазақстан азаматымын т.б. мақтаныш сезімін оятуға
болады деп есептейміз.
Қ.Жарықбаев: Ұлттық мінезге сипаттама бере отырып, қазақтардың өз
жері мен Отанына, туған еліне деген сүйіспеншілігі, мал шаруашылығымен
айналысуға икемділігі, меймандостығы мен балажандылығы, өмірдің
қиыншылықтары мен әділетсіз істерге төзімділігі, сөз өнерін ардақтауы,
шешендік қабілеті, еңбексүйгіштігі мен шыдамдылығы олардың жалпы ұлттық
қасиеттері болып табылады, - деп көрсеткен [91]. Осы ұлттық қасиеттерді
кіші мектеп жасындағы оқушыларға көркем шығармаларды ерлік, елжандылық,
халық қаһармандары Ұлы Отан соғысының батырлары, халық батырларының мінез-
құлқындағы елін-жерін қорғағандағы жағымды, ұнамды қасиеттерді үлгі ете
отырып, қалыптастыруға болады деп ойлаймыз.
Бұдан оқу - тәрбие үрдісін байланыстыра жүргізуде сабақта алған
білімнің негізінде, патриоттық тәрбие туралы көркем шығарманың маңызын,
мәнін түсінуге, оны өзінің қажетіне қарай қолдана білуі, өз елінің патриоты
болуына ықпалын тигізері сөзсіз деген қорытынды жасауға болады.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский: Өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей тура
келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі де әртүрлі. Өз
еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де басқа [84] - деп жазғаны
белгілі.
В.А.Сухомлинский патриоттық сезімдер мен моральдық ерік-күш қасиеттері
толғаныстар арқылы тәрбиеленеді деп: Отан идеясын ұғына жүріп,
сүйіспеншілік, ризашылық, шаттық, қауіп, оның бүгіні мен ертеңі үшін
қамқорлық сезімін, оның жауларымен ымырасыздық және адам жасөспірім шағында-
ақ өзін таниды, өз жетістіктерін нығайтады - деп жазды [85, 125 б.].
Ендеше жас ұрпақтың бойында ұлттық сананы қалыптастыруда олардың туған
жер мен еліне сүйіспеншілігін оятудың маңызы зор. Ұрпағын өз халқының
патриоты етіп тәрбиелеу – қай халықтың болса да, тәрбиелеу жүйесінің
негізгі талаптарының бірі. Ал біздің халқымызда бұл талап әрдайым жоғары
тұрған.
Отанды сүю отбасынан басталады деп ұққан ата-бабаларымыз
отансүйгіштік қасиетті ата-ана, ауыл-аймақтың, елінің намысын қорғауды өз
ұрпақтарына бірінші парыз ретінде ұқтырып өсірді. Қазақи тәрбие барынша
елін, туған жерін сүюге бағытталған. Туған елмен болмаса тумай-ақ қойсын
күн мен ай, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Туған
жерге ту тігу – елім деген азаматтың борышы, Туған елдей ел болмас, туған
жердей жер болмас, - деп жас кезінен еліне деген іңкәрлік сезімін бойына
сіңіруге тырысқан.
Ер намысы – ел намысы, Ер - намыстың құлы, Арың үшін алысу
азаматтық, Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар деген елжандылық
ұрандар халқымыздың мәңгілік тәрбие қағидасына айналды. Баланы туа
салысымен ерлік рухта тәрбиелеу, еңбекке елін, жерін, ана тілін сүюге баулу
бесік жырынан бастап бүкіл ауыз әдебиетінің өнегелі өсиеті болып өзекті
орын алады. Еңбек пен ерлікті, ел мен жерді пір тұтқан бабаларымыз ғасырлар
бойы ерліктің ерен үлгісін көрсетіп бақты. Оған айқын мысал, Күлтегін,
Тоныкөк ерлік дәстүрінен бастап, XVIII ғасырдағы Бөгенбай, Қабанбай,
Наурызбай, Райымбек, т.б. батырлардың тәрбиесіне назар аударсақ айқын
байқаймыз. Мысалы, З.Сәннік, Б.Садықанның Қаракерей Қабанбай атты
еңбегінде [86, 158 б.] Ерасылдың балалық шағынан бастап батырдың жеке
тұлғасын қалыптастыруда ата-ананың, ағайын-тумалардың, әлеуметтік ортаның
игі ықпал еткенін көреміз.
Осыдан келіп, біз ұрпақ тәрбиесіндегі отбасы, Отанының, өскен ортаның
әсерінің орасан зор екенін байқаймыз. Ер елдің бір жағынан панасы, бір
жағынан қорғаны деп бағалаған ата-бабамыз Ерлік тәрбиеден туады деп
ұққан. Батыр, ер ұғымдары үнемі қатар қолданылып келген. Батыр, -
дегеніміз (араб және иран тілдерінде баһадүр) жаугершілік кездер мен әскери
жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ержүрек, қаһарман
адамдарға берілетін құрметті атақ. Ал батырлық жеке адамдарға тән
патриоттық қасиет - деп берілген анықтамаларды негізге ала отырып,
батырлық, батыр, ер, ерлік және ұлттық жауынгерлік дәстүр, оның
ерекшеліктеріне, ерлік тәрбиесіне педагогикалық тұрғыда түсініктеме
берілді.
Яғни, ер – ар-намыс, азаматтық қасиетті үнемі жоғары ұстап, қажетті
жерде қауіп-қатерге өз басын тігіп батыл іс-әрекетке бара алатын адам.
Ердің іс-әрекеті бейбіт кезде де, соғыс кезінде де ел, жер мүддесі үшін
қауіп-қатерлі істерге, ерекше қимылдарға бару іс-әрекеті.
Патриоттық тәрбие дегеніміз – халқымыздың ерлік батырлық дәстүрі
негізінде оқушылардың ерік-жігерін табандылық, батылдық қасиеттерімен бірге
ұлттық сана, намысын оятып, елі, жері, Отанына деген сүйіспеншілік,
мақтаныш, ана тіліне деген құрмет сезімін тәрбиелеу.
Бүгінгі күн тұрғысынан қарайтын болсақ, егемен елдердің бейбітшілігі
мен бірлігін сақтайтын жас ұрпақтың санасына жастайынан ата-бабаларымыз
негізін салған ерлік рухты, патриоттық сезімді сіңіру – кезек күттірмейтін
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондай-ақ, жас ұрпақты ерлікке тәрбиелеудегі ақын-жыраулар шығармасының
тәлімдік маңызын: Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жасаған асыл мұралары –
шешендік өнері, мәдениеті, имандылық тұжырымдары халықтық педагогика
негізінде жастарды тәрбиелеуде қайталанбас қазына болып табылады - деп
көрсетеді.
Ғалым Г.Белгібаева болашақ мұғалімді мектептегі патриоттық тәрбие
беруге дайындауда мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастыруға үлкен мән бар
екенін көрсетеді [87].
Ал, А.Бейсенбаеваның пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеуде ертегілердің адамгершілік, патриоттық
құндылықтарды қалыптастыруда алатын орны зор деген тұжырым жасайды. [88].
Бұдан шығатын қорытынды патриоттық тәрбие беруді бастауыш сыныпта
жүйелі түрде жүргізген жағдайда ұлттық рухы жоғары өзінің халқын, ұлтын
сүйетін тұлға тәрбиелеуге болады деп санаймыз.
Р.М.Мұратханованың пайымдауынша, М.Дулатовтың бойындағы мәдени
қайраткерлік іс-әрекет оның бойындағы ел жұртына, Отанына, ұлттық өнерге,
ана тіліне деген патриоттық ұлы сезімінің барлық шығармаларынан өзекті орын
алғаны дәлелді түсіндіріледі. Мысалы: М.Дулатовтың Оян, қазақ! еңбегінің
саналы тұлғаны толғандыратын адамгершілік, патриоттық сезімін
қалыптастыруға негіз болатын саяси ұстаным екенін айта келіп, оның
халықаралық деңгейдегі маңыздылығының айқын көрсеткіші деп тұжырым жасайды
[89].
Ғалым К.Қ.Құнантаева оқушылар санасында қалыптасқан патриотизм
ұғымдары мен түсініктерінің іс жүзінде бекіп, нығаюына олардың оқудан тыс
бірлестіктерінің жұмысын ұйымдастыру формалары мен әдіс-тәсілдерін тиімді
пайдаланғанда ғана ықпалын тигізетінін атап көрсеткен. Мысалы, Халқымыздың
дара тұлғалары мен ақылгөй даналарының өмірбаянын оқып үйрену, сақтап
насихаттау, ұлы адамдар өмір сүріп, қызмет еткен жерлерге саяхат;
Отанымыздың әртүрлі музейлеріне саяхат; олармен хат жазысу; мектептерде
музейлер, даңқ бөлмелерін ұйымдастыру; жорықтарға бару; кездесулер өткізу;
сенбіліктер, лекторилер ұйымдастыру; мектеп оқушыларын тілшілік қызметке
даярлау сияқты жұмыстар болып, олар тарихи танымдық сипатқа ие болумен
қатар , оқушылардың іскерлігін арттырып, ізденімпаздыққа баулиды. Сонымен
бірге мұндай жұмыстар оқушылардың Отанға сүйіспеншілігін арттырып , туған
жерге деген сана-сезімін оятудағы маңызы орасан зор, - деген тұжырым
жасаған [90].
З.Әбілева оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда өнер арқылы эстетикалық
тәрбие берудің кейбір формалары мен әдістерін, жолдарын нақты айқындай
отырып, оны әдеби-драмалық жұмыс жүргізу, музыкалық өнер сүюшілер клубының
жұмысы, бейнелеу өнері арқылы жүзеге асыруды ғылыми тұрғыда дәлелдеген
[91]. Бұдан шығатын қорытынды сыныптан тыс жұмыстарда бейнелеу өнеріне
байланысты жүргізілген жұмыс түрлері сабақтармен байланыстырыла жүргізілсе,
оқушылардың білім қорын арттыруға септігін тигізетінін дәлелдеген.
М.Қ.Садықова өз еңбегінде Қазақстан мектептерінде оқушылармен
жүргізілген сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының дамуын зерделей келе, 1941-
1945 жылдардағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының ерекшеліктеріне тоқталып,
Ұлы Отан соғысынан кейінгі мектеп оқушыларымен жүргізілген сыныптан тыс
жұмыстарға сипаттама берген. Атап айтсақ, 1941-1945 жылдар аралығында
мектепте сыныптан тыс пән, техникалық, қолөнер, ауылшаруашылық, көркемсөз
үйірмелерінің атқарған маңызды істері республика көлемінде толықтай
сараланған. Автор Ұлы Отан соғысы кезіндегі мектеп оқушыларының жан аянбас
ерлігі, олардың ерлік істерін, жас өспірімдерді Отаншылдыққа тәрбиелеуде
халықтың табанды күресін бүгінгі күн талаптарына сай қарастырғанын айта
келіп, сол кездегі тәжірибелерді қазіргі мектеп тәжірибесіне қолданудың
жолдарын қарастырған [92]. Ұлы Отан соғысынан кейінгі сыныптан тыс тәрбие
жұмысын саралай отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беруді үйірме, секция,
жорықтар, саяхаттар, ауыл шаруашылық жұмыстарына қатыстыру сияқты іс-
шараларды жүзеге асыруды көздеген.
Ал зерттеуші ғалым Д.С.Құсайынованың пікірінше Әлия мен Мәншүк
ерлігінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz