Жылу реттелісі

Жоспар
Кіріспе

1 Адам денесінің жылу реттелуі
2 Дене температурасының тұрақтылығы
3 Жылу ретелісі
4

Адам мен жануарлар денесінің түрақты температурасы (изотермия), яғни ішкі ортаның турақтылығы (гомеостазистің) көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама кұбылмалы болса да төтеп береді. Ол 70-80° аязға да. 50-60° ыстыққа да көндіге алады. Бірақ сыртқы температура қаншама құбылмалы болса да адам денесі температурасы өзгермейді, ұдайы - 36-37° шамасында сақталады.
Дене температурасының мұндай тұрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа шығуы сияқты үрдістерге қатысатын бірқатар ағзалар мен жүйелер жүйесі кызметінің жүйке қан арқылы реттелуіне байланысты. Олардың бір-бірімен байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы бірқалыпты сақталады, яғни денедегі жылу рет-теледі (терморегуляция).
Жылу реттелуі дегеніміз сырттағы температура өзгерсе де дененің ішкі, өз температурасын қалыпты тұрақты күйінде сақталуы. Бұл арнайы әрекеттік жүйе арқылы іске асырылады.
Дене температурасы ұдайы бір деңгейде, тұрақты қалыпта сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі (терморегуляция). Жылу өндіріп оның сыртқа шығуын реттейтін ағзалар мен ағзалар жүйесі және оларды реттеуші тетіктер кіреді. Жылудың дәл де нәзік жымдасып реттелуіне байланысты адам жер жүзін түгелдей, яғни тропикадан Арктика мен Антарктикаға дейінгі аймақтарды тегіс игерген. Жылу реттелуі адам мен құстарда, өте жоғары дәрежеде дамыған. Жер бетіндегі жәндіктер, бауырымен жорғалаушылар т.б. түрлердің көпшілігінде дене температурасы тұрақты емес. Сырттағы температураның өзгеруіне қарай құбылып отырады.
Дене температурасының реттелуіне қарай гомойотермді (жылыканды) және пойкилотермді (салқынканды) жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топқа жататын жануарлардын температлрасы тұрақты: олардың орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу тетіктері де өте жоғары дәрежеде. Ең жоғары сатыдағы гомойотермді организм - адам. Екінші топтағы, яғни пойкіилотермді жануарда дене температурасы құбылмалы сырттағы температлраға тәуелді. Мәселен, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10с-тен 40-50:-қа дейін өзгереді. Олардың, әсіресе микроорганизмдердін тіршілік шегі өте кең. Мәселен, микроорганизмдер
Камчаткадан да, яғни мұзды аймақтан да (0°-тан 50° аязға дейін) табылған.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖЫЛУ РЕТТЕЛІСІ

Адам мен жануарлар денесінің түрақты температурасы (изотермия), яғни
ішкі ортаның турақтылығы (гомеостазистің) көрнекі көрсеткіштерінің бірі.
Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама кұбылмалы болса да төтеп береді. Ол
70-80° аязға да. 50-60° ыстыққа да көндіге алады. Бірақ сыртқы температура
қаншама құбылмалы болса да адам денесі температурасы өзгермейді, ұдайы - 36-
37° шамасында сақталады.
Дене температурасының мұндай тұрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа
шығуы сияқты үрдістерге қатысатын бірқатар ағзалар мен жүйелер жүйесі
кызметінің жүйке қан арқылы реттелуіне байланысты. Олардың бір-бірімен
байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы бірқалыпты
сақталады, яғни денедегі жылу рет-теледі (терморегуляция).
Жылу реттелуі дегеніміз сырттағы температура өзгерсе де дененің ішкі, өз
температурасын қалыпты тұрақты күйінде сақталуы. Бұл арнайы әрекеттік жүйе
арқылы іске асырылады.
Дене температурасы ұдайы бір деңгейде, тұрақты қалыпта сақталады, яғни
денедегі жылу реттеледі (терморегуляция). Жылу өндіріп оның сыртқа шығуын
реттейтін ағзалар мен ағзалар жүйесі және оларды реттеуші тетіктер кіреді.
Жылудың дәл де нәзік жымдасып реттелуіне байланысты адам жер жүзін
түгелдей, яғни тропикадан Арктика мен Антарктикаға дейінгі аймақтарды тегіс
игерген. Жылу реттелуі адам мен құстарда, өте жоғары дәрежеде дамыған. Жер
бетіндегі жәндіктер, бауырымен жорғалаушылар т.б. түрлердің көпшілігінде
дене температурасы тұрақты емес. Сырттағы температураның өзгеруіне қарай
құбылып отырады.
Дене температурасының реттелуіне қарай гомойотермді (жылыканды) және
пойкилотермді (салқынканды) жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топқа
жататын жануарлардын температлрасы тұрақты: олардың орталық жүйке жүйесі
жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу тетіктері де өте жоғары дәрежеде.
Ең жоғары сатыдағы гомойотермді организм - адам. Екінші топтағы, яғни
пойкіилотермді жануарда дене температурасы құбылмалы сырттағы температлраға
тәуелді. Мәселен, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10с-тен 40-
50:-қа дейін өзгереді. Олардың, әсіресе микроорганизмдердін тіршілік шегі
өте кең. Мәселен, микроорганизмдер
Камчаткадан да, яғни мұзды аймақтан да (0°-тан 50° аязға дейін)
табылған. Микроб-тар тіпті температурасы 170° ыстық бұлақ - гейзерлерде де
кездеседі, Өзбекстан ғалымдары метеориттен де тірі михроорганизмдер тапқан.
Қосмоста температура өте салқын абсолюттік О-ге жакын, ал метеорит
атмосфераға кірген сәтте өте ыстық (металдар балқиды).
Х.С. Коштоянц деректеріне карағанда, табиғатта нағыз пойкилотермді
жануар жоқ: кез келген пойкилотермді жануардың дене температурасы сырттағы
температурадан 1-2 градус жоғары. Бұл денедегі зат алмасуына байланысты.
Жылы және салқын қанды жануарлар аралығындағы жарқанаттар күндіз дем
алғанда пойкнлотермді, ал түнде ұшып жүргенде гомонотермді болады. Бірқатар
гомойотермді жануарлар кейбір жағдайларда поикилотермді жануарларға
айналады. Мәселен, ауыздық кигізіп, тілі салақтамайтын халге келтірген
иттің температурасы жылу камерасында ысып, тез көтеріле бастанды.
Онтогенезде жылу реттелу тетіктері біртіндеп дамиды: ол орталық жүйке
жуйесінін дамуына байланысты. Жаңа туған нәресте - гомойотермді: оның
денесі тез қызып, тез суиды. Дегенмен, гомойотермді организмдердің
температурасы күні бойы аз да болса өзгеріп отырады (тәулігіне 0.5-0.9").
кешкі 16-18 сағатта ең жоғары, таңғы 3-4 сағатта ең төменгі деңгейде
болады. Ұйықтап жатқанда төмендеп, қара жұмыс істеген кезде 1-20
көтеріледі. Жүкттіі және босанған өнелде дене температурасы әдеттегіден сәл
жоғарылау. Дәріскердің артистің, емтихан тапсырып отырған студенттің
температурасы да сәл жоғарырақ, эмоция салдарынан олардың қанайналымы аз
мөлшерде күшейіп, қызуы көтеріледі.
Адам денесіндегі әртүрлі ағзалар мен олардың жеке бөліктерінің
температурасы зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгерелі. Бауырда 37.8-
38СС. тері сыртында 29.5-33.9гС. тік шекте 37,2-37.5% қолтыкта 36.0-Зб.9сС.
Дене температурасының тұрақтылығы жылу өндіру мен жылу шығару
үрдістернің тепе-тендігі арқылы қамтамасыз етіледі. Мұның негізі - белгілі
физиологиялық жүйе тетіктерінің қызметі.
Жылу реттелуі Физикалық және химиялық реттелу болып екіге белінеді.
Физикалық реттелу жылу шығару деңгейін өзгерту арқылы, ал химиялық - жылу
өндіру үрдісін күшейту не әлсірету арқылы, яғни зат алмасу қарқынын өзгерту
арқылы іске асырылады. Жылу органикалық заттар тотыққан кезде пайда болады.
1 г белок не көмірсу тотыққанда 4.1 ккал. 1 г май тотыққанда 9.3 ккал жылу
пайда болады.
Денедегі тіндердің қай-қайсысында да тотығу ұрдістері (диссимиляция,
катаболизм) бір тоқтамастан ұдайы жүріп жатады. Бұл экзотермалық (сыртқа
жылу шығару) үрдістер.
Жылу барлық ағзаларда пайда болады: жолақ еттерде барлық жылудың 80-60%-
і, бауыр мен асқорту ағзаларында 20-30%-і, бүйрек пен басқа ағзаларда,
тіндерде 10-20% -і өндіріледі. Сондықтан да жолақ еттерді организмнің жылу
өндіргіш машинасы деуге де болады. Тіпті козғалмайтын тыныш отырған адамға
жылудың : ,-і дене еттерінде өндіріледі. Жолақ еттер тыныш отырғанда да
белгілі бір дәрежеде тонусынан айырылмайды. Олар жиырылған кезде жылу
өндіру үрдісі күшейе түседі. тіпті аздап дірілдеген сәтте жылу өндіру 50-
60%. ал қара жүмыс істегенле 400-і артады. Тәжірибе жүзінде жолақ еттерді
босаңсытатын миорелаксанттар енгізсе организм тез салқыңдай бастайды. Бұл
да жоғарыда айталған зандылықпен үндес. Тамақ ішкеннен кейін (әсіресе
белокқа бай) зат алмасу арқыны мен жылу өндіру деңгейі күшейеді. Аш адамның
тоңғақ ал тоқ адамның тоңбайтыны осыған байланысты.
Сонымен тона бастаған кезде дене температурасын тұрақты (бір деңгейде)
сақтауда химиялық реттелудің маңызы зор. Физикалық реттелу- жылу шығару
үрдісін реттеу үрдісінін мәні, әсіресе айнала-температура шектен тыс жоғары
болған жағдайда, мәселен күн күндері бөлме температурасы жоғары болса, арта
түседі. Физиқалық реттелу бірнеше жолмен іске асырылады. 1)Жылу
өткізгіштік, денеге тиген заттарға мәселен ауаға жылу беру: бұл -
конвекциялық жол, бұған денеде пайда болатын барлық жылудың 15%-і кетеді.
Адам үшін мұның мәні аз: ауа мен киім жылуды нашар өткізеді.
2) Жылуды сейілдіру (жылу шығарудың радиациялық жолы), яғни
жылулың инфрақызыл сәулелерін қызған дененің бетімен жан-жаққа
сейілліру. Бұл жолмен тіршілікке бірден-бір қолайлы (қажетті) тем-
ператураға (18-20с) сәйкес бөлінетін жылудың 66°с-і сыртқа шығады.
3) Тері мен өкпе арқылы жылу шығару. Бұл жолмен сыртқа жылудың
(бу арқылы шығатын жасырын жылулың) 19°о-ы шығалы. 1 мл суды
буға айналдыру үшін. 0.53 ккал жылу жұмсалады.
Ланге деректеріне қарағанда комфорт температура жағдайында дене
беткейінің 1 м:-нің тер ақкылы 13 г тамақ ішкеннен кейін 29 г су шығалы.
Тіпті негізгі зат алмасу кезінде тер арқылы денеден тәулігіне 700-850 мл су
шығады. Ыстық цехта қара жұмыс істеген кезінде жылу шығарудың бұл жолы
басқа жолдардан әлдеқайда басым болады да барлық жылудың 75°о-і (кейде 10-
12 л) сыртқа шығалы. 4) Барлық жылудың 3,5-4% өкпеге келіп түскен ауаны, ас
қорыту түтігіндегі тамақ пен суды жылытуға жұмсалады. Жылудың 0,7 %-і несеп
пен нәжіс ақкылы сыртқа шығалы. Келтірілген мәліметтерді талдай келе жылу
шығаратын негізгі ағза - тері екеніне көзіміз жетеді (барлық жылудың 82-85°
о-і). Радиация. конвекция және бу арқылы жылу шығару қарқыны сырттағы
ауаның температурасына байланысты. Желлі күнлері, жүгірген, қатты жүрген
кездерде жылу шығару үрдісі күшейе түседі. Тері астындағы май (шел)
денелегі жылудың шығуына кедергі жасайды. Сондықтан шел неғұрлым калың
болса, жылу соғұрлым аз шығады, семіз малдың суыққа төзімді, бірақ ыстыққа
шыламсыз болатыны осыған байланысты. Шел майының әсіресе суда тіршілік
ететін сүтқоректілер үшін мәні бар. Эволюция (тарихи даму) барысында жылу
реттелуі шыңдала түсті. Соның айғағы - қан тамырларынын әсерленісі:
айналадағы температура өзгеріп денеге әсер еткен сәтте, шелдегі (тері
астынлағы) қан тамырларының тонусы рефлекс арқылы өзгеріп, тамыр не кенейіп
не тарылып отырады. Ыстықтың әсерінен қан тамыры кеңейіп жылу шығару үрдісі
күшейеді, ішкі ағзалардағы ірі тамырларымен аққан қан көп мөлшерде теріге
келеді. Салқын әсерінен керісінше, тері тамырлары тарылып сыртқа жылу
шығару қарқыны төмендейді.
Физикалық реттелудің калыптасуына, осыған орай гомойотермдік қасиет
пайла болуында қаптаушы құрылымдар эволюциясының үлкен маңызы боллы. Жылу
шығару үрдісінің реттелуіне, оған бейімделуге байланысты құста қауырсын,
сүткоректілерде түк (жүн) пайда болады. Бұл құрылымдар жылулы нашар
шығаралы. Қауырсын мен жүнді селдірету не лыңдату арқылы тері арқылы жылу
шығару реттеледі. Айталық суықта жануардың жүні үрпиіп "тік тұрады". Мұндай
жағдайда тері бетінде жылуды нашар өткізетін ауа кеңістігі пайда болады.
Бұл тетік рудимент рстінде адамда да сақталып қалған: салқын күндері
дененің "түршігуі "қаз терісіне'" ұқсап бүртіктенуі осыған байланысты.
Сыртқа жылу шығару үрдісін алам киім арқылы реттейді жылы күндері жеңіл,
салқын күндері жылы киім киеді. Жылу шығару дене қалпын өзгерту аркылы да
реттеледі, тонған кезде бүрісіп жатып алу жылу шығуын азайталы, аяқ-қолын
алшақ тастап ашық жату, керісінше, ыстыққа бейімделу белгісі.
Сыртта күн ысыған сайын әсіресе ауа температурасы дене температурасына
жақындаған сайын адам жануар) терлейді де жылу үрдісі үдей түседі. Ауа
ыстық әрі ылғал болса, ыстыққа шылау киындайды, мәселен, Қырым (құрғақ) мен
Сочиді (ылғадлы) салыстыруға болады.
Адамда 4 түрлі малда, кейбір приматтарда тер шығару - жылу реттеудің
негізгі жолы. Мысықта, итте, кірпіде, кейбір басқа жануарларқа тер бездері
нашар дамыған (олар тек табанда орналасқан). Сондықтан соңғы аталған
жануарларда жылу тер арқылы реттелмейді. денедегі су басқа жолмен яғни
сулану (өкпе) арқылы сондай-ақ тілдің кілегейлі қабығы арқылы реттеледі.

Бұл - температуралық полипноэ. Иттің ыстық күндері аузын ашып, тілін
салақтатуына байланысты әдетте минутына 2 л, ат ыстық күні 50-70 л дымқыл
ауа шығарады. Ыстық күндері құстың өкпесі жиі желдетіледі.
Сонымен, сырттағы ауа температурасына қарай физикалық және химиялық жылу
реттелуі өзгеріп отырады, бұл арқьлы денеде түрақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.