Жер құқығы пәнінен дәрістер
1 Жер құқығының жалпы түсінігі
2 Жерге деген меншік құқығы және жерді пайдалану құқығы
3 Жерге орналастыру және жер кадастры мен мониторингі
4 Жер үшін төленетін төлемдер
5 Жерді құқықтық қорғау
6 Жер учаскесі мен жер пайдалану құқығын кепілге салу негіздері
7 Жер құқығын бұзушылық және жер дауларының шешілуі
8 Жер заңдарының бұзылғаны үшін қарастырылатын жауапкершілік
9 Ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің құқықтық режимі
10 Елді мекен жерлерінің құқықтық режимі
11 Өнеркәсіп, көлік, байланыс және қорғаныс жерлерінің құқықтық режимі
12 Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерінің құқықтық жағдайы
13 Орман қоры жерлерінің құқықтық режимі
14 Су қоры жерлерінің құқықтық режимі мен босалқы жердің құқықтық жағдайы
2 Жерге деген меншік құқығы және жерді пайдалану құқығы
3 Жерге орналастыру және жер кадастры мен мониторингі
4 Жер үшін төленетін төлемдер
5 Жерді құқықтық қорғау
6 Жер учаскесі мен жер пайдалану құқығын кепілге салу негіздері
7 Жер құқығын бұзушылық және жер дауларының шешілуі
8 Жер заңдарының бұзылғаны үшін қарастырылатын жауапкершілік
9 Ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің құқықтық режимі
10 Елді мекен жерлерінің құқықтық режимі
11 Өнеркәсіп, көлік, байланыс және қорғаныс жерлерінің құқықтық режимі
12 Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерінің құқықтық жағдайы
13 Орман қоры жерлерінің құқықтық режимі
14 Су қоры жерлерінің құқықтық режимі мен босалқы жердің құқықтық жағдайы
Жер құқығы - жер құқықтық қатынастардың айнасы болып табылады. Мемлекет жер қатынастарын реттеуге оны құрал ретінде пайдаланады, оған бағыт береді, сондай-ақ оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп беріп отырады. Соған қарай жер құқығы табиғат обьектісі ретінде жердің меншік түрін анықтап, жер құқық қатынастарын реттей отырып, жерді пайдалану құқығы мен жерді қорғау міндеті алдында барлық субьектілердің ынта-жігерін, қызығушылығын тең қарайды.
Жердің тіршіліктегі экономикалық маңызы мен әлеуметтік мәні ерекше қасиетке ие. Сондықтан да жер құқығының реттеуші тенденциялы нормалары құқық салаларының ішінде басты қоғамдық қатынас қатарындағы шаруашылық мәселелеріне үстемдік құрап отырады. Жер құқығының нормаларымен реттелетін жүйелі қоғамдық қатынастар жер құқығының өз кезегінде пәнін құрайды. Олардың негізінде жерге меншік қатынастары жатыр. Сондықтан жер құқық қатынастары - меншіктің ерекше обьектісі ретінде жерді халықтың пайдалану саласында экономикалық қатынастардың сипаты мен баяндылығының заңдық нысаны және иделогиялық ерікті қоғамдық қатынастардың ерекше түрі.
Сонымен жер - заттық құқық обьектісі болғанымен, оның құқықтық қатынастарын таза азаматтық құқықтық қатнастармен бірдей деуге болмайды. Жер мүліктік қатынастардың азаматтық құқықтық қатынастарға жатпайтын өзіне тән құқықтық қатынастар жүйесі бар. Яғни мұнда Қазақстан Республикасы жер заңдарының міндеттері: жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен шектерін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу, шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге деген құқықтарын қорғау, жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту, жер қатынастары саласында жариялылықты, заңдылықты нығайту болып отырғандығын ұмытпаған жөн.
Жер құқығы құрылымына қарай, оның өзіндік жүйесі жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі жер құқығының салалық құрылымды жалпы ережелерді, құқықтық нормалардың мазмұнды түсініктерін, ал ерекше бөлімі жекеленген жер қатынастарының реттелу нормаларын қамтиды.
2-сұрақ. Жер құқығының реттеу әдістері - жер қатынастарын реттеп отыратын құқықтық нормаларды жүзеге асыру қызметін атқарады. Қазірге дейін жер құқық қатынастарында жердің тек мемлекеттік меншікті болып келуі императивтік (өтем) әдістің қолдану аясын басым бағытта қарастырғаны белгілі.
Жердің тіршіліктегі экономикалық маңызы мен әлеуметтік мәні ерекше қасиетке ие. Сондықтан да жер құқығының реттеуші тенденциялы нормалары құқық салаларының ішінде басты қоғамдық қатынас қатарындағы шаруашылық мәселелеріне үстемдік құрап отырады. Жер құқығының нормаларымен реттелетін жүйелі қоғамдық қатынастар жер құқығының өз кезегінде пәнін құрайды. Олардың негізінде жерге меншік қатынастары жатыр. Сондықтан жер құқық қатынастары - меншіктің ерекше обьектісі ретінде жерді халықтың пайдалану саласында экономикалық қатынастардың сипаты мен баяндылығының заңдық нысаны және иделогиялық ерікті қоғамдық қатынастардың ерекше түрі.
Сонымен жер - заттық құқық обьектісі болғанымен, оның құқықтық қатынастарын таза азаматтық құқықтық қатнастармен бірдей деуге болмайды. Жер мүліктік қатынастардың азаматтық құқықтық қатынастарға жатпайтын өзіне тән құқықтық қатынастар жүйесі бар. Яғни мұнда Қазақстан Республикасы жер заңдарының міндеттері: жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен шектерін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу, шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге деген құқықтарын қорғау, жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту, жер қатынастары саласында жариялылықты, заңдылықты нығайту болып отырғандығын ұмытпаған жөн.
Жер құқығы құрылымына қарай, оның өзіндік жүйесі жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі жер құқығының салалық құрылымды жалпы ережелерді, құқықтық нормалардың мазмұнды түсініктерін, ал ерекше бөлімі жекеленген жер қатынастарының реттелу нормаларын қамтиды.
2-сұрақ. Жер құқығының реттеу әдістері - жер қатынастарын реттеп отыратын құқықтық нормаларды жүзеге асыру қызметін атқарады. Қазірге дейін жер құқық қатынастарында жердің тек мемлекеттік меншікті болып келуі императивтік (өтем) әдістің қолдану аясын басым бағытта қарастырғаны белгілі.
Жер ќ±ќыѓының жалпы түсінігі
1. Жер құқығының түсінігі, пәні, жүйесі.
2. Жер құқығының әдістері мен қағидалары.
3. Жер құқығының қайнар көздері.
4. Жер құқық қатынастары.
1-с±раќ. Жер құқығы - жер құқықтық қатынастардың айнасы болып табылады.
Мемлекет жер қатынастарын реттеуге оны құрал ретінде пайдаланады, оған
бағыт береді, сондай-ақ оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп беріп
отырады. Соған қарай жер құқығы табиғат обьектісі ретінде жердің меншік
түрін анықтап, жер құқық қатынастарын реттей отырып, жерді пайдалану құқығы
мен жерді қорғау міндеті алдында барлық субьектілердің ынта-жігерін,
қызығушылығын тең қарайды.
Жердің тіршіліктегі экономикалық маңызы мен әлеуметтік мәні ерекше
қасиетке ие. Сондықтан да жер құқығының реттеуші тенденциялы нормалары
құқық салаларының ішінде басты қоғамдық қатынас қатарындағы шаруашылық
мәселелеріне үстемдік құрап отырады. Жер құқығының нормаларымен реттелетін
жүйелі қоғамдық қатынастар жер құқығының өз кезегінде пәнін құрайды.
Олардың негізінде жерге меншік қатынастары жатыр. Сондықтан жер құқық
қатынастары - меншіктің ерекше обьектісі ретінде жерді халықтың пайдалану
саласында экономикалық қатынастардың сипаты мен баяндылығының заңдық нысаны
және иделогиялық ерікті қоғамдық қатынастардың ерекше түрі.
Сонымен жер - заттық құқық обьектісі болғанымен, оның құқықтық
қатынастарын таза азаматтық құқықтық қатнастармен бірдей деуге болмайды.
Жер мүліктік қатынастардың азаматтық құқықтық қатынастарға жатпайтын өзіне
тән құқықтық қатынастар жүйесі бар. Яғни мұнда Қазақстан Республикасы жер
заңдарының міндеттері: жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану
құқығы туындауының, өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен
шектерін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу, жерді ұтымды
пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп
отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер
қатынастарын реттеу, шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен
дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге
деген құқықтарын қорғау, жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту, жер
қатынастары саласында жариялылықты, заңдылықты нығайту болып отырғандығын
ұмытпаған жөн.
Жер құқығы құрылымына қарай, оның өзіндік жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі жер құқығының салалық құрылымды жалпы
ережелерді, құқықтық нормалардың мазмұнды түсініктерін, ал ерекше бөлімі
жекеленген жер қатынастарының реттелу нормаларын қамтиды.
2-с±раќ. Жер құқығының реттеу әдістері - жер қатынастарын реттеп
отыратын құқықтық нормаларды жүзеге асыру қызметін атқарады. Қазірге дейін
жер құқық қатынастарында жердің тек мемлекеттік меншікті болып келуі
императивтік (өтем) әдістің қолдану аясын басым бағытта қарастырғаны
белгілі.
Бұл дегеніңіз мемлекеттің мүддесін көздейтін міндеттеу, шек қою, тиым
салу және жер құқықтық жауапкершілікті негізге алатын тәсілдер жиынтығын
басты назарға алуды көрсетеді. Жер құқықтық қатынастардың нарықтық
экономикалы жағдайы бүгінгі күнде жерге жеке меншік институтын да
қалыптастырды. (ҚР Жер кодексінің 3, 20-баптары).
Соған орай жер қатынастарын дизпозитивтік әдіспен реттеу мүмкіншілігі де
бүгінгі таңда өз жемісін беруде. Мұның мәні жер реформасының жүргізілу
бағыты халықтың жерге деген қызығушылығы мен конституциялық мүмкіндікті
құқықтарын тең қорғауға кепілдік беруді көздейді. Сонымен қатар
диспозитивтік (келісім) әдісінің жүзеге асырылу аясы тек жерге деген
пайдалану, иелену және билік етуді қамтамасыз етудегі шарттарда ғана маңызы
айқындалып қалмайды, ол жер құқықтық процессуалдық нормаларда да жер
дауларын шешуде нақты пайдаға асады. Яғни, бұрындары кеңестік режимді
кезеңде жер дамуының көпшілігі әкімшілік-әміршілдік әдіспен реттеліп
отырса, бүгінгі күнде қандай да бір болмасын жер дауы соттың қарауына
жатады.
Жер құқығының қағидаларына тоқталсақ, олар барлық жер қатынастары
түрлерін бастамашы реттегіш қабілеттегі негіздемелер. Және олар жер заңдары
нормаларын жүзеге асыру қызметінде өз маңыздылығын айқындап береді. Сонымен
жер құқығының қағидаларын төмендегіше жіктеп көрсете аламыз:
- Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
- Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау;
- Жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
- Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- Жерді нысаналы пайдалану;
- Ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің басымдығы;
- Жердің жай-күйі және оған қолжетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
- Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс шараларды мемлекеттік қолдау;
- Жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
- Жерді ақылы пайдалану.
3-с±раќ. Жер құқығының қайнар көздері дегеніміз - қоғамдық жер
қатынастарын реттеуге қабілеті бар нормалар жиынтығынан тұратын құқықтық
актілер.
Олар өз құрылымында әртүрлі үлгіде жасалуы мүмкін. Мәселен, заңдар,
Президент жарлығы немесе кодекс ретінде. Бұған қоса жер қатынастарын
реттейтін заң асты құқықтық актілер де, яғни үкімет қаулылары мен
ережелері, инструкциялар, жергілікті жер қатынастарына шыққан шешімдер мен
жасалған келісім-шарттар да жер құқығының қайнар көздері болып табылады. Ең
басты қайнар көз ретінде жер құқықтық қатынастарын реттеуші мүмкіндікте
Қазақстан Республикасы Конституциясын танимыз (1995 ж. 30 тамыз). Одан
кейінгі негізгі қайнар көз болып Қазақстан Республикасының Жер кодексі
(2003 ж. 20 маусым) танылады. Жер кодексіміз 5 бөлім, 21-тарау 170-бапты
мазмұннан тұрады.
Бұл Жер кодексінің өз алдында қолданыста болып, бүгінде күшін жойған жер
заңдарынан ең басты ерекшелігі, ауыл шаруашылық мақсатындағы жер санатын
нарықтық айналымға түсіруде. Яғни, жерге жеке меншік институтының
қалыптасуында деп білеміз.
4-с±раќ. Жер құқық қатынастары деп - Қазақстан Республикасының табиғи
байлығы - жерге мемлекеттік меншік құқығының және заңдарда белгіленген
шарттармен шектерде жеке меншікте болу негізінде жер заңдарының
нормаларымен реттелген немесе жер құқық нормаларының іс жүзіндегі көрнісін
беретін қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мұнда жер учаскелерінің азаматтық айналымда болғанымен, оның табиғи
объектілік қасиеттері жоғалмайды. Сонымен бірге оның табиғи қасиеттері
бүгінгі нарықтық қатынастар жағдайында жерді пайдаланудың азаматтық
айналымда болуына тікелей әсер етеді.
Жер құқық қатынастарының түрлері мыналар болып табылады:
- жерге меншік және мүліктік қатынастар;
- жер қорын басқару органдарының қызметтері;
- жерге меншік және пайдалану құқығы иелерінің құқықтары мен міндеттері;
- жер қоры және оның санаттары;
- жерді пайдалануды және қорғауды бақылау;
- жерге орналастыру, жер мониторингісі және жер кадастры;
- жер нарығы;
- жерге меншік және пайдалану құқығын қорғау.
Аталып өткен жер құқық қатынастары түсінігінің құрамында құқық нормалары
мен жер құқық қатынастары, адамның ерікті қадамы, жер пайдалану, жерге
мемлекеттік меншік бар.
Бірақ бұл ұғымдар жер құқық қатынастарының түсінігінде бәрі бірдей орын
алмайды. Орын алғанның өзінде жер құқық қатынастарының түсінігін толық бере
алмайды. Оның себебі жерді мемлекеттік меншікте, заңдарда көзделген
шкетерде жеке меншікте болуы мүмкін деп қарауда жатыр. Бұл жерде жердің ең
алдымен табиғат объектісі екендігін ескерген жөн. Қазақстан Республикасында
жер құқық қатынастарының ерекшелігі жердің әлеуметтік-экономикалық маңызы
және табиғи қасиеті жер заңдарымен ғана реттелетіндігімен айқындалуы керек.
Сондықтан жер құқық қатынастарын жіктеудің нақтылы түпнұсқасы бола алмайды.
Оның мынадай себептері бар:
1) Жер құқық қатынастарында кездесетін құқықтар мен міндеттер субъективтік
құқықтардың мазмұны. Жер құқық қатынастарының субъектілері - мемлекеттік
басқару органдары, жер пайдаланушылар және басқа жер құқық қатынастарына
қатысушылардың заңда бекітілген құқықтар мен міндеттері бар.
2) Жер құқық қатынастарына қатысушы субъектілер әртүрлі, соған орай олардың
құқықтары мен міндеттері әртүрлі болады.
3) Жер құқық қатынастарының негізгі объектісі жер. Оның құқықтық жағдайы
заңда белгіленген пайдалану мақсатына қарай белгіленеді. Осыған орай
жердің субъектілерге мақсатты бөлініп берілуіне қарай да арнаулы
құқықтар мен міндеттер пайда болуы мүмкін.
2-лекция
Жерге деген меншік құқығы және жерді пайдалану құқығы
1. Жерге деген заттық құқық түсінігі.
2. Жерге деген меншік құқығының субъектілері мен объектілері.
3. Жер пайдалану құқығының түсінігі, түрлері және оны жүзеге асыру
тетіктері.
4. Жер учаскесіне меншік құқығын және өзге де заттық құқықтарды тоқтату.
1-сұрақ. Жерді өмір бойына мұраға қалдырып иелену құқығының енгізілуі
Қазаќстан Республикасы Президентінің 1994 жылы 24 қаңтарда “Жер
қатынастарының кейбір мәселелерін реттеу туралы”, сол жылы 5 сәуірде “Жер
қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы” заң күші бар Жарлықтармен өмірге
келді.
Осы аталған маңызды құжатты орындау мақсатында қабылданған “Қазаќстан
Республикасыныњ азаматтары мен заңды тұлғалардың жер учаскелерін өмір бойы
мұраға қалдырып иелену құқығын, пайдалану құқығын немесе жалпы жалға алу
құқығын, сатып алу-сату тәртібін бекіту туралы” Министрлер Кабинетінің 1994
жылғы 14 маусымдағы №625 қаулысы мемлекет өмірінде жерге заттық құқыѓын
бекітті. Яѓни, сол кезден бастап жерге деген заттыќ ќ±ќыќ мазм±нын - меншік
құқығы, жер пайдалану құқығы, жеке меншіктегі жер учаскесін уаќытша
пайдалану ќ±ќыѓы, міндеттілік (сервитут) және µзге де заттыќ ќ±ќыќтар
ќ±рады.
Алайда жердіњ зат немесе м‰лік емес екендігіне барѓан сайын, зањ
нормаларымен бекітілген әртүрлі жерге қатысты заттық құқықтар көз
жеткізеді. Әйтсе де осы мәселеге қатысты шамада меншікті конститутциялық
норма тұрғысынан қарастырып көрсек, “Меншік міндет жүктейтінін, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиістігін” (ҚР
Констутциясы 6-бап, 2-тармақ) көреміз.
Ал меншік - заттық құқық. Демек, жерге аймақтық меншік иесі ретіндегі
мемлекет алдында жерге заттық құқықтарға жерді нысаналы түрде дұрыс
пайдалану, жерді эрозияға, басқа да экологиялық апатқа келтіретін келеңсіз
іс-әрекеттерден қорғау, мемлекеттік, қоғамдық сұраныстарға байланысты жер
учаскесін қайтару, заңға сәйкес басқа да өздерімен теңдес жерге заттыќ
құқықтар алдында “қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс” міндеттер
жүктелінген сайын “меншік өзінің заттық құқық” мәртебесін анықтап, дәлелдей
түседі.
Ал үстеме қарапайым салмақты дәлел келтірсек; “Жер” ұғымының астарын
белгілі бір кеңістіктегі алаң ретінде (географиялық ұғым) және өнім беруші
аймақ (өндірістік ұғым) ретінде түсінуіміз тиіс. Ал меншік -иемдену
(иелену) нәтижесі ретінде екінші анықтамаға қатысты - өндірістік ұғым. Осы
өндірістік ұғым арқылы жерге заттық құқықтар ғана заңдастырылуы керек.
Сондықтан да жер зат немесе мүлік емес, тек қана жер учаскелеріне белгілі
заң нормаларымен бекітілген азаматтық айналымға түсетін заттық құқықтар
ғана бар.
2-сұрақ. Жер кодексіне сәйкес Қазақстан Респуликасында жерге мемлекеттік
меншік танылады. Осы заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жер
учаскелері жеке меншікте болуы м‰мкін. Жерге, жер учаскелеріне Қазақстан
Республикасында басқа меншік иелері жоқ. Мемлекетіміздің аумағында жерге
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі - Қазақстан Республикасы. Ал жеке
меншік жер учаскелерініњ субъектілері - жеке т±лѓалар мен мемлекеттік емес
заңды тұлғалар.
Меншік иесінің өзіне тиесілі жер учаскесін иеленуге, пайдалануға және
оған билік етуге құқығы бар. Жердің меншік иесі ретіндегі мемлекеттің
құқықтарын Қазаќстан Республикасыныњ жер заңдарында белгіленген өз
құзыретіне сәйкес мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Ал республика азаматтарының жеке меншігінде шаруа (фермер) қожалығын,
өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй
және саяжай құрылысы үшін, сондай-ақ үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды)
олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда,
өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер мен олардың
кешендерін салуға берілген немесе салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман
өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін берілген жер
учаскесінің меншік иесі шыққан кезде меншік құқығы иеліктен алынуға тиіс.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке меншігінде тауарлы ауыл шаруашылығы
өндірісін жүргізу, орман өсіру үшін, үйлерді (құрылыстар мен ғимараттарды)
олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда,
өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер мен олардың
кешендерін салу үшін берілген жер учаскелері болуы мүмкін.
Сонымен жер қатынастарының объектісі - Қазақстан Республикасы аумағының
шегіндегі бүкіл жер, онда не орналасқанына және олардың жекеленген
субъектілерге бекітіліп берілуінің құқықтық негіздеріне қарамастан
жекеленген жер учаскелері, сондай- ақ жер учаскелері мен жер үлестеріне
құқықтар бола отырып, олар мемлекеттік және жеке меншіктегі жер ретінде
жерге деген меншік құқығының объектісін құрайды. Яғни жер дегеніміз -
Қазаќстан Республикасыныњ егеменді белгіленетін шектегі аумақтық кеңістік,
табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез-келген еңбек
процесінің аумақтық негізі.
Осылай келе, жер құқық қатынастарының реттелу объектісін саралап
көрсетуге болады.
а) жер - табиғи ресурс ретінде құқықтық реттеу объектісі;
б) жер - оған мемлекет және жеке меншік құқығын реттеу объектісі;
в) жер - оны пайдалану мен меншіктену объектісі;
г) жер - мемлекеттік басқару органдарының құзыреттерін реттеу объектісі;
д) жер - оны пайдаланушылар мен меншік иелерінің құқықтары мен
міндеттерін құқықтық реттеу объектісі;
е) жер - жер құқық ќатынасында нарық қатынастарының объектісі;
ж) жер - құқық қатынастарында заңдылықты сақтауды реттеу объектісі.
3-сұрақ. Жер пайдалану құқығы - тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер
учаскесін өтеулі және өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге (тұрақты жер
пайдалану) немесе белгілі-бір мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену
және пайдалану құқығы болып табылады. Яғни, жерді пайдалану құқығы жерге
мемлекеттік меншік құқығынан пайда болады. Жер учаскесін пайдалану
құқығының пайда болуының үш негіздері бар:
- мемлекеттік органдар заңда көрсетілген реттерде актілер жасап береді;
- азаматтық-құқықтық актілер шегіндегі мәмілелер негізінде;
- заңда көрсетілген өзге де негіздерде (мұраға өту) заңды тұлғаларды
қайта ұйымдастыру т.б.
Жер пайдалану құқығының түрлері тұрақты немесе уақытша, иеліктен
алынатын немесе алынбайтын, ақы төлеп немесе өтеусіз алынатын болуы мүмкін.
Ал жер пайдалану құқығының субъектілері - жер пайдаланушылар, олар
мемлекеттік және мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік, жеке және заңды
тұлғаларға, тұрақты және уақытша, бастапќы жєне кейінгі кейінгі болып
бөлінеді.
Оралмандарға өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, бағбандық және
саяжай құрылысы үшін жер учаскелерін беру селолық елді мекендердің жерінен,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерден, көшіп келушілердің жер қорының,
арнайы жер қорының жерінен және босалқы жерден өтеусіз уақытша жер
пайдалану құқығымен жүзеге асырылады. Берілген жер учаскелері Қазақстан
Республикасының азаматтығын алғаннан кейінгі жағдайларда осы заңда
белгіленген тәртіппен олардың жеке меншігіне өтеді.
Жер учаскелері тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға:
- кодоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-
жайларды шаруашылық жүргізу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен
иеленетін заңды тұлғаларға;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға беріледі. Бұл жер пайдалану құқығының түрі заңды
нормалар негізі бойынша шетелдік жер пайдаланушыларға берілмейді.
Ал уақытша жер пайдалану құқығына келер болсақ, Қазаќстан
Республикасыныњ заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, уақытша өтеусіз жер
пайдалану құқығы 5 жылѓа дейінгі мерзімге табыстала алады. Уаќытша µтеулі
жер пайдалану ќ±ќыѓы болса, ол қысқа мерзімді, яѓни 5 жылѓа дейін жєне ±заќ
мерзімді 5 жылдан 49 жылға дейін берілуі мүмкін. Мұнда уақытша өтеулі жер
пайдалану құқығы жалдау құқығымен теңдестірілген.
Бастапқы жер пайдаланушы өзінің жер пайдалану құқығын иелігінен
шығармай, ал өзіне тиесілі учаскені (немесе оның бір бөлігін) жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық уәкілетті органдарға хабарлай
отырып, басқа тұлғаға уақытша жер пайдалануға беретін жағдайларда, кейінгі
жер пайдалану туралы шарттың негізінде кейінгі жер пайдалану туындайды.
Бұл жерде сервитут ұғымын да бµле-жара түсініп алған жөн. Яғни, сервитут
дегеніміз - бөтен жер учаскелерін шектеулі мақсатты пайдалану, оныњ ішінде
жаяу µту, кµлікпен µту, ќажетті коммуникацияларды тарту мен пайдалану, ањ
аулау шаруашылыѓы жєне µзге де ќажеттер ‰шін пайдалану ќ±ќыѓы.
Сонымен, жалпы жер учаскесін пайдалану туралы шешім жергілікті өкілді
органның депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы
жөніндегі аумақтық органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдар
өкілдері қатарынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссияның
қорытындысы негізінде қабылданады.
Мемлекеттік жер учаскелеріне меншік және жер учаскесін жер пайдалану
құқығына алуға мүдделі жеке және заңды тұлғалар жер учаскесі орналасқан
жердегі жергілікті атқарушы органға өтініш береді. Өтініште жер учаскесін
пайдаланудың мақсаты, оның болжамды мөлшері, орналасқан жері, суарылатын
жерді пайдалану құқығы, басқа жер учаскесінің болуы (болмауы) көрсетілуі
тиіс. Жер учаскесін беру туралы өтініш түскен кезінен бастап үш айға
дейінгі мерзімде қаралады.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін жалға алу құқығы аукционда
сатылатын объектілер болуы мүмкін. Жер учаскесінің нақты (жергілікті
жердегі) шекарасы белгіленгенге және жергілікті уәкілетті орган жер
учаскесіне дейін жер учаскесін пайдалануға жол берілмейді.
4-сұрақ. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын
тоқтату негіздерін Жер кодексінде көрсетілген құқықтық нормалар бойынша
төмендегіше жіктеп көрсете аламыз:
- меншік иесі - жер учаскесін немесе жер пайдаланушы жер
пайдалану құқығын иеліктен шығарып басқа тұлғаға берген
кезде;
- меншік иесі меншік құқығынан немесе жер пайдаланушы жер
пайдалану құқығынан бас тартқанда;
- жер учаскесіне меншік құқығынан немесе жер пайдалану
құқығынан өзге де жағдайларда айрылған ретте тоқтатылады.
Меншік иесінен, сатып алуды қоса алғанда, жер учаскесін және жер
пайдаланушыдан жер пайдалану құқығын алып қоюға.
- меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері
бойынша жер учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан
өндіріп алу жүргізілген;
- жеке меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесі
мемлекеттік қажеттіктер үшін сатып алуды қоса алғанда алып
қойылған;
- мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Қазаќстан
Республикасыныњ заңдарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер
учаскесі меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп
алып қойылған;
- радиоактивті ластануѓа ±шыраѓан жер учаскесін, ќ±ны тењ жер
учаскесі беріле отырып, меншік иесінен немесе жер
пайдаланушыдан алып ќойѓан;
- тәркіленген реттен басқа жағдайларда жол берілмейді.
Сонымен қатар жер пайдалану құқығы бұдан басқа да мына негіздер бойынша
тоқтатылуы мүмкін:
а) учаске берілген мерзімнің µтуі;
б) жер учаскесі кепілде тұрған жағдайларды қоспағанда, жер учаскесін
жалға беру шартының немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану шартының
мерзімінен бұрын тоқтатылуы;
в) жер пайдаланушыға қызметтік жер телімін берумен байланысты туындаған
еңбек қатынастарының тоқтатылуы.
Қазаќстан Республикасыныњ заң актілерінде көзделген жағдайларда, қылмыс
немесе өзге де құқық бұзушылық жасағаны үшін меншік иесінен немесе жер
пайдаланушыдан жер учаскесі сот тәртібімен санкция түрінде өтеусіз алып
қойылуы мүмкін. Сотталған адам мен оның асырауындағы адамдар үшін қажетті,
сотталған адамға жеке меншік құқығымен тиесілі немесе оның ортақ меншіктегі
үлесі болып табылатын, онда үйі мен шаруашылық қора-жайлары орналасқан жер
учаскелері, сондай-ақ өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін қажетті жер
учаскелері Қазаќстан Республикасыныњ қылмыстық-атқару заңдарында көзделген
тізбеге сәйкес тәркіленбеуге тиіс.
Тәркіленген жер учаскелері мемлекеттік меншікке қайтарылады. Тәркілеу
объектісі болып табылатын мұндай жер учаскелері не жер пайдалану құқығы
Қазаќстан Республикасыныњ заңнамаларында белгіленген тәртіппен сатылуы
мүмкін.
Ауыл шаруашылығы өндірісіне не тұрғын үй құрылысы мен өзге де қ±рылысқа
арналған жер учаскесі, заңдарда өзгеше көзделмесе, бір жыл ішінде тиісті
мақсатында пайдаланылмаған жағдайларда жер учаскесі меншік иесінен және жер
пйдаланушыдан алып қойылуы мүмкін. Бұл кезеңге учаскені игеруге қажетті
уақыт, сондай-ақ дүлей апаттар салдарынан немесе пайдалануға мүмкіндік
бермеген өзге де мән-жайларға байланысты учаскені мақсаты бойынша пайдалану
мүмкін болмаған уақыт кірмейді.
Жер учаскесі мемлекеттік қажеттіктер үшін сатып алу немесе жеке меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының келісімімен құны тең басқа жер учаскесін
беру арқылы алып қойылуы мүмкін.
Жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қоюға немесе сатып
алуға:
- халықаралық міндеттемелер;
- қорғаныс қажетіне, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға,
сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мєдени мақсатқа арнап
жер беру;
- учаскенің астынан пайдалы қазбалардың кен орнының (кең
таралғандарынан басқасы) табылуы;
- жол салу, электр тарату, байланыс желілері мен магистральды
құбырларды тарту, сондай-ақ осы объектілерді орналастырудың
басқа мүмкін нұсқалары болмаған кезде мемлекеттік маңызы бар
басқа да объектілер салу;
- ќұлау (қирау) қаупі бар апатты және ескірген тұрғын үйлерді
бұзу;
- ќалалар мен өзге де елді мекендердің бас жоспарлары,
аумақты аймақтарды бөлу схемалары және белгіленген тәртіппен
бекітілген өзге де қала құрылысы немесе жерге орналастыру
құжаттамасы негіз болып табылады.
Егер жер пайдаланушы берілген құқықты мемлекеттен сатып алмаған болса,
уақытша жер пайдалануға берілген жер учаскесін мемлекеттік қажеттіліктерге
алып қою жер пайдалану құқығын сатып алусыз жүзеге асырылады. Жер
пайдаланушыларға шығындар толық көлемінде өтеледі, сондай-ақ олардың қалауы
бойынша басқа жер учаскесі берілуі мүмкін.
3-лекция
Жерге орналастыру және жер кадастры мен мониторингі
1. Жерге орналастыру процесінің түсінігі.
2. Мемлекеттік жер кадастрының мазмұны.
3. Жер мониторингін жүргізудің сипаты.
1-сұрақ, Жер құқығының қалыптасу тарихында жерге орналастыру - жер қорын
басқарудағы мемлекеттік қызмет бағытында жерді ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру жүйесін танытқан. Ол әлеуметтік-экономикалық, техникалық және
құқықтық іс-әрекеттер қызметі кешенін қамтып отырады. Осы құрамды қызмет
ету аясын былайша танып білеміз, яғни жерге орналастыру іс-әрекеттерінің
әлеуметтік-экономикалық бағыты жерді шаруашылық жүргізу нысанының объектісі
ретінде тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан іздестіру,
жерді суретке түсіру, жердің зерттелуі және жобалау жұмыстарын жүргізуден;
ал құқықтық жағынан жердің пайдалану тәртібінен, оның заңды шарттары мен
нысандарын айқындаудан тұратындығы. Еліміздегі жерге орналастыру процесі
жерге деген меншік нысанына қарамастан және оларда жүргізілетін шаруашылық
нысанын бөліп жармастан барлық санаттағы жерде жүргізілуді мақсат тұтады.
Жерге орналастыру тәртібі Қазақстан Республикасы жер заңдарының
қағидаларына бастамашыл негізде сүйеніп, мына негізгі міндеттер ауқымын
қамтып, жүйелеп отырмақ:
- жерді тиімді пайдалану мен қорғауды жоспарлау және ұйымдастыру;
- еліміздің табиғат жағдайларын кешенді бағалау жүйесінде жер
ресурстарын зерттеу;
- әкімшілік-аумақтық құрылымдардың, жер учаскелері меншік иелеріндегі,
жерді пайдаланушылардағы жерлердің шекараларын белгілеу және бекіту
арқылы жерге орналастыру және тиісті материалдар мен құжаттарды
рәсімдеу;
- меншікке немесе жер пайдалануға берілген немесе берілетін (сатылған)
жерлерді пайдаланудың режимі мен шарттарын белгілеу жөніндегі
ұсыныстар әзірлеу;
- табиғи ландшафтарды және жерді қорғауды қолдау және жақсарту,
топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру;
- ауыл шаруашылық алқаптарын игеру және олардың қолда барын жақсарту,
жерді эрозия мен дефляциядан, селдерден, су басуынан, құрғаудан,
батпақтанудан, қайта тұз басуынан, шөлге айналудан, химиялық,
радиоактивтік және өндірістік қалдықтармен және басқа да келеңсіз
құбылыстар мен ластанудан қорғау жөнінде шаралар әзірлеу;
- жерлердің саны мен сапасы туралы ақпарат дайындау, жерлерді бағалау
жұмыстарын жүргізу және ауыл шаруашылығы алқаптарын ауыл шаруашылығын
жүргізуге қатысы жоқ мақсаттарға пайдалану үшін алу кезіндегі ауыл
шаруашылығы өндірісінің шығындарын анықтау, жерлерді аймақтарға бөлу
болып табылады.
Жер учаскелерінің мүдделі меншік иелерінің немесе жер пайдаланушылардың
бастамасы бойынша жүргізілетін жерге орналастыру олардың жер ресурстарын
басқару жөніндегі тиісті аумақтық органға беретін өтініштерінің негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінде жерге орналастыру - жер пайдалануды, жерге деген
меншіктенуді тәртіптеуді қамтамасыз ететін жерді қорғау шараларының
жиынтығы ретінде ерекшеленіп отыр. Оған қазіргі кезде мемлекеттік немесе
тәуелсіз жерге орналастырушы органдары мен жерді иелену немесе тәуелсіз
жерге орналастырушы органдарымен жерді иелену немесе пайдалану құқығын
беретін құжаттарды рәсімдейтін заңды мекемелері жүргізетін жобалау-
іздестіру, суретке түсіру, сараптау-зерттеу жұмыстары тенденциялы деңгейде
қамтылған. Сондықтан да жерге орналастыру жұмыстарын жер ресурстарын
басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітетін нормативтік құқықтық
актілер негізіндегі тәртіппен лицензия алған заңды тұлғалар мен азаматтар
орындайды.
Талқылай келе, жерге орналастыру процесі мынадай кезеңдерді қамтып
отырғандығына көз жеткіземіз:
- жерге орналастыру ісін жүргізуді бастау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен
жобаларын әзірлеу;
- жерге орналастыру құжаттамасын қарау, келісу және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын орындау.
Мұнда жерге орналастыруды жүргізу процесінде тапсырыс беруші, жерге
орналастыру құжаттамасын әзірлеуші, жерге орналастыруды жүргізу кезінде
құқықтары мен заңды мүдделері көзделуі мүмкін үшінші тарапты тұлғалар,
сонымен қатар жерге орналастыру құжаттамсы келісілетін және оны бекітетін
мемлекеттік органдар мен осы процеске қатысушы өзге де тұлғалар жерге
орналастыру процесінің субъектілері болып таныла алады. Жерге орналастыру
қызметін жүргізуді қозғау кезінде жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық
атқарушы орган немесе оның жергілікті жерлердегі органдары мемлекеттік
органдардың шешімі бойынша жұмыстардың түрлері мен атқарушы орындаушылары,
қаржыландыру көздері мен оларды жүргізудің мерзімдері айқындалатын жерге
орналастыру жөніндегі шаралардың жоспарын құрады. Осылайша мүдделі
тұлғалардың өтінімдері негізінде жерге орналастыру ісін жүргізудің басталуы
бастапқы деректер мен мәліметтерді жинаудан, жүйелендіруден, сараптау және
бағалаудан тұратын дайындық жұмыстары этапымен жалғасып отырады. Ал жерге
орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен жобаларын әзірлеуде
жер кадастры мен жер мониторингін, жерді бағалау жұмыстарын жүргізудегі
жерге орналастырудың мәні ерекше ескерілуге жатады. Әсіресе, жер
қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралардың оңды шешілуіне ықпал жасайтын жерге орналастыру
құжаттамаларын қарау, онымен келісу және бекітудің өзіндік ерекшелігі жерге
орналастыру процесінде маңызды роль атқармақ.
Бұдан кейін жерге орналастыру жобасын орындау: жобаны жерге көшіруді;
жобаның барлық элементтерін игеруді; жерге орналастыру материалдары мен
құжаттарын рәсімдеуді және беруді қамтиды. Осылайша Қазақстан Республикасы
Жер кодексінде белгіленген тәртіппен бекітілген жерге орналастыру жобалары
- мүдделі жер учаскелерінің иелері мен жерді пайдаланушылардың міндетті
түрде қатысуымен белгіленген үлгідегі белгілермен жер учаскелерінің
шекаралары белгіленуі арқылы арнайы жерлерге көшіріледі.
2-сұрақ. Жалпы жер кадастры туралы туралы кең ауқымды мағыналы
түсінікте, оның жер қорын тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін, жердің
табиғи, шаруашылық және құқықтық ережелері туралы сенімді әрі қажетті
мәліметтер беретін құжат ретінде қажеттілік танымды тудыратындығы көрініс
тауып отыр. Мұнда мемлекеттік жер кадастры еліміздің жер қорының табиғи
және шаруашылық жағдайы, жер учаскелерінің орналасқан жері, оның мөлшері
мен шекарасы, нысаналы пайдаланылуы, олардың сапалық сипаттамасы туралы,
жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінің ренталық құны туралы
мәліметтердің жүйесі болып танылады. Бұған қоса мемлекеттік жер кадастрына
жер учаскелерінің құқықты субъектілері туралы ақпаратты да енгізуге болады.
Социализм кезінде жер тек мемлекеттік меншікте болғаны және жердің тегін
пайдаланылып келгені белгілі. Осыған орай, бұл кезде жер кадастры жоспарлы
экономиканы ақпараттармен қамтып отыру мақсатында, негізінен жердің сандық
және сапалық есептерін жүргізуге негізделді. Бұл кезеңде жер телімін
жылжымайтын мүлік ретінде айқындайтын заң базасы жетілмеген болатын.
Сөйтіп, республикамызда жүргізілген жер реформасына дейінгі жер кадастрының
мақсаттары мен міндеттерін және мазмұнын қазіргі жағдаймен салыстырғанда,
мүлдем өзгеше болды деп танимыз. Демек, мемлекеттік жер кадастрының жаңа
жүйесі нарық экономикасының өріс алуы мен даму бағыттарына сәйкес қазіргі
сәтте қайтадан қалыптасу үстінде.
Бүгінде мемлекеттік жер кадастрының мағұлматтары жерді пайдалану мен
қорғауды жоспарлау кезінде, жерге орналастыруды жүргізу, шаруашылық
қызметті бағалау және жерді пайдалану мен қорғауға байланысты іс шараларды
жүзеге асыру барысында, сонымен қатар жердің бірыңғай басқа да
кадастрларды жүргізу, жер үшін төлем мөлшерін айқындау, жылжымайтын мүлік
құрамындағы жер учаскелерінің құнын және табиғи ресурстар құрамындағы
жердің құнын есепке алу үшін негіз болып отыр. Ол заман талабына сай
дамыған аэрофототопографиялық, фотограмметриялық, кадастрлық суретке
түсіруді, картографиялық және бағалау жұмыстарын, топырақты зерттеу,
геоботаникалық және басқа да зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингін,
жобалау-іздестіру, жерді мөлшерлік және сапалық есепке алу мен мемлекеттік
жер кадастрын жүргізуге негіз болатын басқа да тетіктерді қалыптастыру
арқылы жүргізілуде.
Еліміздің территориялық аумағындағы жалпы жерді кадастрлық бөлу жер
учаскелеріне кадастрлық нөмірлер беру мақсатында іске асырылмақ. Кімнің
иелігінде немесе пайдалануында екеніне қарамастан, барлық жер қорын -
кадастрдың нысаны, яғни объектісі болуды жер заңдары қатаң қадағалайды.
Мұнда жер телімдерінің сандық мөлшерлемелі тізбесіне қарай өзіндік
ерекшеліктегі кадастрлық нөмірі болады. Кадастрлық нөмір жерге мәңгілікке
бекітіліп беріледі. Бұл механизмді жер-кадастр құжаттамасы жүйелеп, ретке
келтіріп отырады. Жер-кадастр құжаттамасы есепке алудың барлық
деңгейлерінде: базалық, мезгіл-мезгіл жаңартылатын және жыл сайын жасалатын
құжаттаманы қамтиды. Мұндағы базалық жер-кадастр құжаттамасына - жер-
кадастр кітабын, жер-кадастр істерін, жер-кадастр карталары мен жердің
бірыңғай мемлекеттік тізілімін жатқызамыз.
Мемлекеттік жер кадастрын Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай жүйе
бойынша бюджет қаражатының есебінен жер ресурстарын басқару жөніндегі
орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жердегі органдары жүргізеді.
Сонымен мемлекеттік жер кадастры еліміздің мемлекеттік кадастрлар
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және жер ресурстарын басқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган өздеріне қатысты алғанда мемлекеттік
басқару органы болып танылатын, мамандандырылған республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар оны мемлекетіміздің бүкіл аумағында біртұтас
жүйелі механизмде іске асыруды мақсат тұтқан. Жер кадастрының мемлекеттік
құпия мен өзге де шектеулерді қамтымайтын мәліметтері баршаға
қолжетімді болып табылады және мүдделі жеке және заңды тұлғаларға
(мемлекеттік органдардан басқа) ақылы негізде берілуі қажет.
Мемлекетімізде жер реформасы басталған жылдардан бергі қолданыстағы жер
кодексі өз күшіне енген уақытқа дейін үш миллионнан астам жер иелері мен
пайдаланушыларға (бұлар жалпы санның 92 пайызын құраған) жерге деген
құқықты куәландыратын құжаттар толтырылып тапсырылған. Бұл құқықтар
жылжымайтын мүлік орталықтарында тіркеуден өткізіліп, жер кадастрының
нысандары қалыптасты. Осы мәліметтер негізінде бүгінде еліміздің жер
қозғалымсыздығының тізбесі түзілуде.
3-сұрақ. Жер мониторингі - жерде болып жатқан өзгерісті жай-күйді дер
кезінде анықтау, оларға баға беру, табиғи келеңсіз және антропогендік
үрдістердің немесе төтенше ахуалдың алдын алу және оларды жою үшін жер
қорының сапалық және сандық жай-күйін жедел мерзімді, базалық (негіз
болатын) бақылау жүйесін танытады. Сондықтан ол жердің табиғи объект,
Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен қызметінің негізі ретінде сақтау
және жерді тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қағидаларын ұстанбақ. Осы
орайда жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жер
мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану тәртібін республика
Үкіметі белгілейтіндігін түсініп алған жөн.
Қазіргі кезде жер мониторингін жүргізуде қажетті ақпаратты алу үшін
заманның сұранысына жауап беретін жер бетін суретке түсіру, қашықтан
зерделеу және бақылау әдістері, сонымен қатар жердің жай-күйі туралы
жиналған деректер қолданылып отыр. Осы жер мониторингін техникалық
қамтамасыз ету жер ресурстарын басқару жөніндегі тиісті аумақтық органдарда
ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттері бар автоматтандырылған
ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылуда. Бұл бірыңғай классификаторларды,
кодтарды, бірліктер жүйесін, мәліметтердің стандартты формаларын және
қалыптық техникалық базасы, координаттар мен биіктіктердің мемлекеттік
жүйесін қолдануға негізделген әр алуан мәліметтердің сыйысу қағидатын
сақтауды қамтамасыз етеді. Ал осыдан кейін жер мониторингінің міндеттері:
- жердің жай-күйінің өзгерістерін уақтылы анықтау, оларды бағалау,
болжам жасау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен зардаптарын
жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді, жерге орналастыруды, жерді
пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттік
басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету болып
табылатындығы айқындала түседі.
Демек, жер мониторингі объектісіне барлық санаттағы жерлерді жатқызамыз.
Олардың құқықтық тәртібі, ведомстволық бағыныштылығы, пайдалану мерзімі,
пайдалану мақсаты, сипаты бірыңғай жер мониторингін жүргізуге әсерлі
ықпалын тигізе алмайды. Жер қатынастарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
жөніндегі басты іс-шараның бірі ретінде жер мониторингін кезек күттірмей
жүргізуде жердің сапалық жағдайына ықпал ететін мынадай үрдістер
анықталады:
- антропогендік, яғни адам қызметіне байланысты;
- эволюциялық, яғни дамудың табиғи-тарихи үрдістеріне байланысты;
- төтенше жағдай, яғни аварияға, апатқа, стихиялық, экологиялық
қауіпсіздікке байланысты;
- циклдік, яғни табиғи сипаттық-тәуліктік, маусымдық, жылдық және өзге
уақыт кезеңдерінің өзгерістеріне байланысты.
Бұл үрдістердің жер құқық қатынастарға қатысы Қазақстан Республикасы Жер
кодексінің материалдық нормаларынан туындап отырған жайы бар. Мәселен,
елімізде 1993-2002 жылдары егістік жерлерге жүргізілген мониторинг
нәтижесінде солтүстіктің қара топырақты орманды-далалық өңірінде топырақ
құрамындағы қарашіріктің 8 пайызға, азот қорының 5 пайызға азайғандығын жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық құзыретті орган анықтаған. Сондай-ақ
оңтүстік өңірдің қара топырағындағы қарашірік те 10-14 пайызға азайып
кеткен. Ал мұндай жағдайдың егістіктің құрылымдық тәртібін дұрыс
анықтамаудан, көбінесе дақылдың бір түрін ғана еге беруден, органикалық,
минералдық тыңайтқыштарды қолданбаудан және жер мониторингінің уақтылы
жүргізіліп, шара қолданылмауынан пайда болатыны белгілі.
Соңғы уақыттарда жер мониторингіне байланысты инвентаризация (түгендеу,
түзілімдеу) жүргізу нәтижесінде өнімділігі төмен және бүлінуге ұшыраған
жерлер еліміздің жер қорындағы егістік құрамынан шығарылып тыңайтуға жаппай
қойылуда. Осындай жер қатынасындағы келеңсіз құбылыстардың алдын алудағы
жердің жай-күйіне баға беру, өзара дәйекті бақылауларға өзгерістердің
бағыты мен интенсивтілігіне талдау жасау және алынған көрсеткіштерді
қалыпты жағдаймен салыстырудың нәтижелі болуына байланысты аумақтық
мониторингтің республикалық, аймақтық не жергілікті жер мониторингілері
қажетіне қарай жүзеге асырылады.
4-лекция.
Жер үшін төленетін төлемдер
1. Жер төлемдерінің құқықтық танымды ерекшеліктері.
2. Жер салығының мазмұнды сипаты.
3. Жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкалары.
1-сұрақ. Жер үшін төленетін төлемдер - жерді тиімді пайдалану, жерге
орналастыру, жерді қорғау, сапасын, құнарлылығын арттыру шараларын, сондай-
ақ аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын шаруашылыққа байланыстыра
отырып, қаржыландыру арқылы дамытуды көздейтін қор жинақтау мақсатындағы
жерді пайдалану, иеленудегі және жерді жеке меншікке сатып алу барысында
жерге ақы алу процедурасында айқын көрініс табады.
Жерге ақы алудың құқықтық нысандарын бүгінде: жер салығы, жер учаскелері
үшін төлемақы және жалдау құқығын сату төлем ақылары мен шартты болса да
арнайы жердің нормативті бағаламасының төлемдері құрап отыр. Бұл жерде
меншіктегі, тұрақты жер пайдаланудағы немесе бастапқы уақытша өтеусіз жер
пайдаланудағы жер учаскелерінен Қазақстан Республикасының салық заңдар
нормаларының негізінде жер салығы алынатындығы белгілі.
Жер учаскелері үшін төлемақы - жер учаскесіне жеке меншік құқығын өтеулі
түрде бергенде (сатқанда), ал жалдау құқығын сату төлемақысы - уақытша
өтеулі жер пайдалану құқығын өтеулі түрде бергенде (сатқанда) төленетін
төлем мағынасын береді. Бұл екеуі де жер учаскелері үшін төлемақының
базалық ставкаларына түзету коэффициенттерін қолдану арқылы шығарылатын
кадастрлық (бағалау) құны негізінде есептелуге жатады.
Мұнда ескере кететін нақты түсінік, жер кодексі бойынша жерді
міндетті түрде жеке меншікке сатып алмаса болмайды деген қағида жоқ. Оның
негізгі мәніне мына саралаудағы нормалы тұжырыммен көз жеткіземіз.
Біріншіден, жерді толық кодастрлық құнын төлеп жеке меншікке сатып алу
құқығы. Толық бағасын төлеп сатып алған адам осы жердің толық шынайы иесі
болады және жерді пайдалануда ешқандай шектеу қойылмайды, әрі оған
қатысты мәселелердің барлық түрін жасауға құқығы бар.
Екіншіден, жерді жеңілдетілген бағамен сатып алу Үкіметтің арнайы
қаулысымен бекітіліп отыр. Мұнда кадастрлық бағаның 75%-ін төлейді, бірақ
10 жыл көлемінде жерді кепілдікке қоюдан басқа мәмілелер жасауға тыйым
салынады. Кепілдікке қою үшін 50% бағасы төленуі қажет.
Үшіншіден, республика азаматтарына - тұрғын үй-жайлардың меншік
иелеріне кондоиминиум обьектілеріндегі мінсіз үлесі ретінде және республика
азаматтарына белгіленген нормалар шегінде өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылыстары үшін, сонымен
қатар заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда, жер учаскесі меншікке
өтеусіз негізде берілетін жағдайларды қоспағанда жерді ұзартылған мерзіммен
сатып алу құқығы да бар. Бұл жағдайда жер иесі жер учаскесін он жылға дейін
сата алмайды, тек оның 50% төлегенде, төлеген бөлігін сатуға құқылы.
Төртіншіден, жер учаскесін тіптен сатып алмаймын десе, жерді жалға алу
формасымен жұмыс жасай береді. Осы атап өткен төрт түрлі құқықтық
мүмкіндіктің құзырлығы бірдей және оның таңдап алынуына ешқандай басымдық
артықшылықтар әсер етпейді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке сатудан түскен
қаржыны ұлттық қорға шоғырландыру және оны тек қана ауыл шаруашылығы
өндірісінің мұқтаждары мен жер құнарлығын арттыру үшін пайдалану тиімді.
Егер ауыл шаруашылығы жер телімін меншігіне алған азамат Қазақстан
Республикасы азаматтығынан шығатын болса, жерді ол сатып алған кездегіден
аспайтын баға бойынша мемлекет меншігіне қайтаруға тиіс. Ал мемлекет бұл
жерді сатып алудан бас тартқан жағдайда, мемлекеттің рұқсаты бойынша тек
республикамыздың азаматтарына ғана сата алады.
Жердің меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде,
мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа
тұлғаларға иелігінен шығарып сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін
кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде, жер учаскелері үшін
төлемақының мөлшері, мерзімдері мен нысаны азаматтық заң нормаларына сәйкес
сатып алу-сату немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалуы мүмкін.
Осылайша, жердің нақты құнын нарықтағы бағаның әсері де белгілейді. Осы
жерде “жердің нарықтық бағасы деген не? Ол қай кезде шығады?” деген сауал
туындайды.
Үкімет пен жергілікті шенеуніктер “жердің нарықтық бағасы базалық
бағамен сатып алып, кейін екінші тұлғаға сатқан кезде шығуы керек” деген
түсінік береді. Ғалымдар болса “жердің нарықтық бағасы бұл процедурада
қазір бірден шықпайды” деген көзқараста. Неге? Нарықтық баға алғашында
үкімет қойып отырған бағадан белгілі себептермен кеміп кетуі де мүмкін ғой.
Өйткені, халықта бүгінгі күні қаржы аз, тұрмыс та төмен.
Жердің толық бағаламалы нарықтық бағаға сатылу ісі бірден жүйелі жүріп
кетеді деу де қиын. Бұл жерде ақшасы көп адамдарда тәуекелге бара алмайтыны
да рас. Себебі, жерге салған ақшасы бірден пайда бермейтінін олар жақсы
біледі. Бірақ біздің тұжырымды ойымызша, нарықтық экономиканың теориялық
заңдылықтарына байланысты, келе-келе жердің нарықтық бағасы жоғары
болатынына күмән келтірудің қажеті жоқ. Оның құқықтық танымдағы өзіндік
ерекшелікті себептері де бар. Біріншіден, еліміздің экономикалық даму
тетігі тікелей ауыл шаруашылығына байланысты, ал жер болса сол ауыл
шаруашылық өндірісіндегі басты құрал. Сонымен қатар ел экономикасы дамыған
сайын халықтың тұрмысы жақсарады, жерді сатып алу мүмкіндігі артады.
Екіншіден, уақыт өткен сайын жер тыңаяды, оның балл-бонитеті көтеріледі.
Жердің нақты нарықтық бағасы да сол кезде анықталуы мүмкін.
2-сұрақ. Экономиканы басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесінде біздің
елімізде табиғат пайдалану тегін деп есептелсе де, жер салықтары ішінара
кездесіп отырғаны айқын. Ол әсіресе жеке кооперативтік секторларда
қолданылды. Аймақтық шаруашылықтар бойынша ауылшаруашылық өнімдеріне
белгіленген бөлшектегі есептік бағалары жерді пайдаланушылардан мемлекетке
бүркемелі түрде рента алуды көрсетеді, яғни құқықтық негіздер болмаса да,
жер үшін төлемнің болғаны айғақталып отыр. Ол аз мөлшерде болса да қосалқы
шаруашылық жүргізілетін жерлерден, саяжайлық жерлерден салық алынып келгені
белгілі.
1990 жылдың 28 ақпанында КСРО-ның “КСР Одағының және одақтас
республикалардың жер туралы заңдар негіздері” заңы қабылданды. Сондағы 12-
бапта: “КСРО-да жер иелену және жерді пайдалану ақылы, ал ақы жер салығы
және арендалық ақы ретінде өндіріліп алынады” - делінеді. Бұл жағдай 1990
жылғы қарашада қабылданған Қазақ КСР-нің Жер кодексінде де жазылды. Жер
ресурстарына төлем қазіргі таңда негізінен жер салығы түрінде алынуда.
Жалпы жер қорындағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман қорының, су
қорының жерлері мен босалқы жерлер салық салынуға жатпайды. Бұл тұрғыда
босалқы жерлерді қоспаған ретте, аталған жерлердің ауыл шаруашылығы
мақсаттарында пайдаланылатын жерлері тұрақты жер пайдалануға немесе
бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілетін жағдайларда ғана жер жер
салығы салынуы керек.
Ал елді мекен жерлерін төмендегіше екі топқа бөліп қарау арқылы, оған
салық салудың маңызы ерекше. Атап айтқанда:
- жанындағы орналасқан құрылыстар мен ғимараттар жерлерін қоспағандағы
тұрғын үй қорына жататын елді мекендер жерлері;
- жанында орналасқан құрылыстар мен ғимараттар бар тұрғын үй қоры
жерлері.
Негізінен жер салығы салық төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі
айдан бастап есептелуге жатады. Мұнда ескере кететін жайт, ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер үшін салық төлеушілер орналасқан жер учаскелері
бонитетінің балдарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, жер салығының
мөлшері шекаралас орналасқан жердің бонитет балы негізге алына отырып
анықталмақ. Заңды тұлғалардың салық төлеу мерзімдеріне келер болсақ,
ағымдағы төлемдердің салалары ағымдағы жылдың 20 ақпанынан, 20 мамырынан,
20 тамызынан, 20 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге тиіс
және ол салық міндеттемелері туындаған кезде жыл ішіндегі салықтың ағымдағы
салаларын төлеудің бірінші мерзімі болып табылады. Жер құқық қатынастарында
жеке тұлғаларға өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын, бағбандық және саяжай
құрылысын жүргізу үшін қора-қопсы салынған жерді қоса алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Жер құқығының түсінігі, пәні, жүйесі.
2. Жер құқығының әдістері мен қағидалары.
3. Жер құқығының қайнар көздері.
4. Жер құқық қатынастары.
1-с±раќ. Жер құқығы - жер құқықтық қатынастардың айнасы болып табылады.
Мемлекет жер қатынастарын реттеуге оны құрал ретінде пайдаланады, оған
бағыт береді, сондай-ақ оның мақсаттары мен міндеттерін белгілеп беріп
отырады. Соған қарай жер құқығы табиғат обьектісі ретінде жердің меншік
түрін анықтап, жер құқық қатынастарын реттей отырып, жерді пайдалану құқығы
мен жерді қорғау міндеті алдында барлық субьектілердің ынта-жігерін,
қызығушылығын тең қарайды.
Жердің тіршіліктегі экономикалық маңызы мен әлеуметтік мәні ерекше
қасиетке ие. Сондықтан да жер құқығының реттеуші тенденциялы нормалары
құқық салаларының ішінде басты қоғамдық қатынас қатарындағы шаруашылық
мәселелеріне үстемдік құрап отырады. Жер құқығының нормаларымен реттелетін
жүйелі қоғамдық қатынастар жер құқығының өз кезегінде пәнін құрайды.
Олардың негізінде жерге меншік қатынастары жатыр. Сондықтан жер құқық
қатынастары - меншіктің ерекше обьектісі ретінде жерді халықтың пайдалану
саласында экономикалық қатынастардың сипаты мен баяндылығының заңдық нысаны
және иделогиялық ерікті қоғамдық қатынастардың ерекше түрі.
Сонымен жер - заттық құқық обьектісі болғанымен, оның құқықтық
қатынастарын таза азаматтық құқықтық қатнастармен бірдей деуге болмайды.
Жер мүліктік қатынастардың азаматтық құқықтық қатынастарға жатпайтын өзіне
тән құқықтық қатынастар жүйесі бар. Яғни мұнда Қазақстан Республикасы жер
заңдарының міндеттері: жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану
құқығы туындауының, өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен
шектерін, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу, жерді ұтымды
пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп
отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер
қатынастарын реттеу, шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен
дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттің жерге
деген құқықтарын қорғау, жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту, жер
қатынастары саласында жариялылықты, заңдылықты нығайту болып отырғандығын
ұмытпаған жөн.
Жер құқығы құрылымына қарай, оның өзіндік жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі жер құқығының салалық құрылымды жалпы
ережелерді, құқықтық нормалардың мазмұнды түсініктерін, ал ерекше бөлімі
жекеленген жер қатынастарының реттелу нормаларын қамтиды.
2-с±раќ. Жер құқығының реттеу әдістері - жер қатынастарын реттеп
отыратын құқықтық нормаларды жүзеге асыру қызметін атқарады. Қазірге дейін
жер құқық қатынастарында жердің тек мемлекеттік меншікті болып келуі
императивтік (өтем) әдістің қолдану аясын басым бағытта қарастырғаны
белгілі.
Бұл дегеніңіз мемлекеттің мүддесін көздейтін міндеттеу, шек қою, тиым
салу және жер құқықтық жауапкершілікті негізге алатын тәсілдер жиынтығын
басты назарға алуды көрсетеді. Жер құқықтық қатынастардың нарықтық
экономикалы жағдайы бүгінгі күнде жерге жеке меншік институтын да
қалыптастырды. (ҚР Жер кодексінің 3, 20-баптары).
Соған орай жер қатынастарын дизпозитивтік әдіспен реттеу мүмкіншілігі де
бүгінгі таңда өз жемісін беруде. Мұның мәні жер реформасының жүргізілу
бағыты халықтың жерге деген қызығушылығы мен конституциялық мүмкіндікті
құқықтарын тең қорғауға кепілдік беруді көздейді. Сонымен қатар
диспозитивтік (келісім) әдісінің жүзеге асырылу аясы тек жерге деген
пайдалану, иелену және билік етуді қамтамасыз етудегі шарттарда ғана маңызы
айқындалып қалмайды, ол жер құқықтық процессуалдық нормаларда да жер
дауларын шешуде нақты пайдаға асады. Яғни, бұрындары кеңестік режимді
кезеңде жер дамуының көпшілігі әкімшілік-әміршілдік әдіспен реттеліп
отырса, бүгінгі күнде қандай да бір болмасын жер дауы соттың қарауына
жатады.
Жер құқығының қағидаларына тоқталсақ, олар барлық жер қатынастары
түрлерін бастамашы реттегіш қабілеттегі негіздемелер. Және олар жер заңдары
нормаларын жүзеге асыру қызметінде өз маңыздылығын айқындап береді. Сонымен
жер құқығының қағидаларын төмендегіше жіктеп көрсете аламыз:
- Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
- Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау;
- Жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
- Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- Жерді нысаналы пайдалану;
- Ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің басымдығы;
- Жердің жай-күйі және оған қолжетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
- Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс шараларды мемлекеттік қолдау;
- Жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
- Жерді ақылы пайдалану.
3-с±раќ. Жер құқығының қайнар көздері дегеніміз - қоғамдық жер
қатынастарын реттеуге қабілеті бар нормалар жиынтығынан тұратын құқықтық
актілер.
Олар өз құрылымында әртүрлі үлгіде жасалуы мүмкін. Мәселен, заңдар,
Президент жарлығы немесе кодекс ретінде. Бұған қоса жер қатынастарын
реттейтін заң асты құқықтық актілер де, яғни үкімет қаулылары мен
ережелері, инструкциялар, жергілікті жер қатынастарына шыққан шешімдер мен
жасалған келісім-шарттар да жер құқығының қайнар көздері болып табылады. Ең
басты қайнар көз ретінде жер құқықтық қатынастарын реттеуші мүмкіндікте
Қазақстан Республикасы Конституциясын танимыз (1995 ж. 30 тамыз). Одан
кейінгі негізгі қайнар көз болып Қазақстан Республикасының Жер кодексі
(2003 ж. 20 маусым) танылады. Жер кодексіміз 5 бөлім, 21-тарау 170-бапты
мазмұннан тұрады.
Бұл Жер кодексінің өз алдында қолданыста болып, бүгінде күшін жойған жер
заңдарынан ең басты ерекшелігі, ауыл шаруашылық мақсатындағы жер санатын
нарықтық айналымға түсіруде. Яғни, жерге жеке меншік институтының
қалыптасуында деп білеміз.
4-с±раќ. Жер құқық қатынастары деп - Қазақстан Республикасының табиғи
байлығы - жерге мемлекеттік меншік құқығының және заңдарда белгіленген
шарттармен шектерде жеке меншікте болу негізінде жер заңдарының
нормаларымен реттелген немесе жер құқық нормаларының іс жүзіндегі көрнісін
беретін қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мұнда жер учаскелерінің азаматтық айналымда болғанымен, оның табиғи
объектілік қасиеттері жоғалмайды. Сонымен бірге оның табиғи қасиеттері
бүгінгі нарықтық қатынастар жағдайында жерді пайдаланудың азаматтық
айналымда болуына тікелей әсер етеді.
Жер құқық қатынастарының түрлері мыналар болып табылады:
- жерге меншік және мүліктік қатынастар;
- жер қорын басқару органдарының қызметтері;
- жерге меншік және пайдалану құқығы иелерінің құқықтары мен міндеттері;
- жер қоры және оның санаттары;
- жерді пайдалануды және қорғауды бақылау;
- жерге орналастыру, жер мониторингісі және жер кадастры;
- жер нарығы;
- жерге меншік және пайдалану құқығын қорғау.
Аталып өткен жер құқық қатынастары түсінігінің құрамында құқық нормалары
мен жер құқық қатынастары, адамның ерікті қадамы, жер пайдалану, жерге
мемлекеттік меншік бар.
Бірақ бұл ұғымдар жер құқық қатынастарының түсінігінде бәрі бірдей орын
алмайды. Орын алғанның өзінде жер құқық қатынастарының түсінігін толық бере
алмайды. Оның себебі жерді мемлекеттік меншікте, заңдарда көзделген
шкетерде жеке меншікте болуы мүмкін деп қарауда жатыр. Бұл жерде жердің ең
алдымен табиғат объектісі екендігін ескерген жөн. Қазақстан Республикасында
жер құқық қатынастарының ерекшелігі жердің әлеуметтік-экономикалық маңызы
және табиғи қасиеті жер заңдарымен ғана реттелетіндігімен айқындалуы керек.
Сондықтан жер құқық қатынастарын жіктеудің нақтылы түпнұсқасы бола алмайды.
Оның мынадай себептері бар:
1) Жер құқық қатынастарында кездесетін құқықтар мен міндеттер субъективтік
құқықтардың мазмұны. Жер құқық қатынастарының субъектілері - мемлекеттік
басқару органдары, жер пайдаланушылар және басқа жер құқық қатынастарына
қатысушылардың заңда бекітілген құқықтар мен міндеттері бар.
2) Жер құқық қатынастарына қатысушы субъектілер әртүрлі, соған орай олардың
құқықтары мен міндеттері әртүрлі болады.
3) Жер құқық қатынастарының негізгі объектісі жер. Оның құқықтық жағдайы
заңда белгіленген пайдалану мақсатына қарай белгіленеді. Осыған орай
жердің субъектілерге мақсатты бөлініп берілуіне қарай да арнаулы
құқықтар мен міндеттер пайда болуы мүмкін.
2-лекция
Жерге деген меншік құқығы және жерді пайдалану құқығы
1. Жерге деген заттық құқық түсінігі.
2. Жерге деген меншік құқығының субъектілері мен объектілері.
3. Жер пайдалану құқығының түсінігі, түрлері және оны жүзеге асыру
тетіктері.
4. Жер учаскесіне меншік құқығын және өзге де заттық құқықтарды тоқтату.
1-сұрақ. Жерді өмір бойына мұраға қалдырып иелену құқығының енгізілуі
Қазаќстан Республикасы Президентінің 1994 жылы 24 қаңтарда “Жер
қатынастарының кейбір мәселелерін реттеу туралы”, сол жылы 5 сәуірде “Жер
қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы” заң күші бар Жарлықтармен өмірге
келді.
Осы аталған маңызды құжатты орындау мақсатында қабылданған “Қазаќстан
Республикасыныњ азаматтары мен заңды тұлғалардың жер учаскелерін өмір бойы
мұраға қалдырып иелену құқығын, пайдалану құқығын немесе жалпы жалға алу
құқығын, сатып алу-сату тәртібін бекіту туралы” Министрлер Кабинетінің 1994
жылғы 14 маусымдағы №625 қаулысы мемлекет өмірінде жерге заттық құқыѓын
бекітті. Яѓни, сол кезден бастап жерге деген заттыќ ќ±ќыќ мазм±нын - меншік
құқығы, жер пайдалану құқығы, жеке меншіктегі жер учаскесін уаќытша
пайдалану ќ±ќыѓы, міндеттілік (сервитут) және µзге де заттыќ ќ±ќыќтар
ќ±рады.
Алайда жердіњ зат немесе м‰лік емес екендігіне барѓан сайын, зањ
нормаларымен бекітілген әртүрлі жерге қатысты заттық құқықтар көз
жеткізеді. Әйтсе де осы мәселеге қатысты шамада меншікті конститутциялық
норма тұрғысынан қарастырып көрсек, “Меншік міндет жүктейтінін, оны
пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиістігін” (ҚР
Констутциясы 6-бап, 2-тармақ) көреміз.
Ал меншік - заттық құқық. Демек, жерге аймақтық меншік иесі ретіндегі
мемлекет алдында жерге заттық құқықтарға жерді нысаналы түрде дұрыс
пайдалану, жерді эрозияға, басқа да экологиялық апатқа келтіретін келеңсіз
іс-әрекеттерден қорғау, мемлекеттік, қоғамдық сұраныстарға байланысты жер
учаскесін қайтару, заңға сәйкес басқа да өздерімен теңдес жерге заттыќ
құқықтар алдында “қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс” міндеттер
жүктелінген сайын “меншік өзінің заттық құқық” мәртебесін анықтап, дәлелдей
түседі.
Ал үстеме қарапайым салмақты дәлел келтірсек; “Жер” ұғымының астарын
белгілі бір кеңістіктегі алаң ретінде (географиялық ұғым) және өнім беруші
аймақ (өндірістік ұғым) ретінде түсінуіміз тиіс. Ал меншік -иемдену
(иелену) нәтижесі ретінде екінші анықтамаға қатысты - өндірістік ұғым. Осы
өндірістік ұғым арқылы жерге заттық құқықтар ғана заңдастырылуы керек.
Сондықтан да жер зат немесе мүлік емес, тек қана жер учаскелеріне белгілі
заң нормаларымен бекітілген азаматтық айналымға түсетін заттық құқықтар
ғана бар.
2-сұрақ. Жер кодексіне сәйкес Қазақстан Респуликасында жерге мемлекеттік
меншік танылады. Осы заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жер
учаскелері жеке меншікте болуы м‰мкін. Жерге, жер учаскелеріне Қазақстан
Республикасында басқа меншік иелері жоқ. Мемлекетіміздің аумағында жерге
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі - Қазақстан Республикасы. Ал жеке
меншік жер учаскелерініњ субъектілері - жеке т±лѓалар мен мемлекеттік емес
заңды тұлғалар.
Меншік иесінің өзіне тиесілі жер учаскесін иеленуге, пайдалануға және
оған билік етуге құқығы бар. Жердің меншік иесі ретіндегі мемлекеттің
құқықтарын Қазаќстан Республикасыныњ жер заңдарында белгіленген өз
құзыретіне сәйкес мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Ал республика азаматтарының жеке меншігінде шаруа (фермер) қожалығын,
өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй
және саяжай құрылысы үшін, сондай-ақ үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды)
олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда,
өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер мен олардың
кешендерін салуға берілген немесе салынған жер учаскелері болуы мүмкін.
Шаруа (фермер) қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу, орман
өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін берілген жер
учаскесінің меншік иесі шыққан кезде меншік құқығы иеліктен алынуға тиіс.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке меншігінде тауарлы ауыл шаруашылығы
өндірісін жүргізу, орман өсіру үшін, үйлерді (құрылыстар мен ғимараттарды)
олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда,
өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер мен олардың
кешендерін салу үшін берілген жер учаскелері болуы мүмкін.
Сонымен жер қатынастарының объектісі - Қазақстан Республикасы аумағының
шегіндегі бүкіл жер, онда не орналасқанына және олардың жекеленген
субъектілерге бекітіліп берілуінің құқықтық негіздеріне қарамастан
жекеленген жер учаскелері, сондай- ақ жер учаскелері мен жер үлестеріне
құқықтар бола отырып, олар мемлекеттік және жеке меншіктегі жер ретінде
жерге деген меншік құқығының объектісін құрайды. Яғни жер дегеніміз -
Қазаќстан Республикасыныњ егеменді белгіленетін шектегі аумақтық кеңістік,
табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез-келген еңбек
процесінің аумақтық негізі.
Осылай келе, жер құқық қатынастарының реттелу объектісін саралап
көрсетуге болады.
а) жер - табиғи ресурс ретінде құқықтық реттеу объектісі;
б) жер - оған мемлекет және жеке меншік құқығын реттеу объектісі;
в) жер - оны пайдалану мен меншіктену объектісі;
г) жер - мемлекеттік басқару органдарының құзыреттерін реттеу объектісі;
д) жер - оны пайдаланушылар мен меншік иелерінің құқықтары мен
міндеттерін құқықтық реттеу объектісі;
е) жер - жер құқық ќатынасында нарық қатынастарының объектісі;
ж) жер - құқық қатынастарында заңдылықты сақтауды реттеу объектісі.
3-сұрақ. Жер пайдалану құқығы - тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер
учаскесін өтеулі және өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге (тұрақты жер
пайдалану) немесе белгілі-бір мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену
және пайдалану құқығы болып табылады. Яғни, жерді пайдалану құқығы жерге
мемлекеттік меншік құқығынан пайда болады. Жер учаскесін пайдалану
құқығының пайда болуының үш негіздері бар:
- мемлекеттік органдар заңда көрсетілген реттерде актілер жасап береді;
- азаматтық-құқықтық актілер шегіндегі мәмілелер негізінде;
- заңда көрсетілген өзге де негіздерде (мұраға өту) заңды тұлғаларды
қайта ұйымдастыру т.б.
Жер пайдалану құқығының түрлері тұрақты немесе уақытша, иеліктен
алынатын немесе алынбайтын, ақы төлеп немесе өтеусіз алынатын болуы мүмкін.
Ал жер пайдалану құқығының субъектілері - жер пайдаланушылар, олар
мемлекеттік және мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік, жеке және заңды
тұлғаларға, тұрақты және уақытша, бастапќы жєне кейінгі кейінгі болып
бөлінеді.
Оралмандарға өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, бағбандық және
саяжай құрылысы үшін жер учаскелерін беру селолық елді мекендердің жерінен,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерден, көшіп келушілердің жер қорының,
арнайы жер қорының жерінен және босалқы жерден өтеусіз уақытша жер
пайдалану құқығымен жүзеге асырылады. Берілген жер учаскелері Қазақстан
Республикасының азаматтығын алғаннан кейінгі жағдайларда осы заңда
белгіленген тәртіппен олардың жеке меншігіне өтеді.
Жер учаскелері тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттік жер
пайдаланушыларға:
- кодоминиум объектілеріндегі үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-
жайларды шаруашылық жүргізу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен
иеленетін заңды тұлғаларға;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға беріледі. Бұл жер пайдалану құқығының түрі заңды
нормалар негізі бойынша шетелдік жер пайдаланушыларға берілмейді.
Ал уақытша жер пайдалану құқығына келер болсақ, Қазаќстан
Республикасыныњ заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, уақытша өтеусіз жер
пайдалану құқығы 5 жылѓа дейінгі мерзімге табыстала алады. Уаќытша µтеулі
жер пайдалану ќ±ќыѓы болса, ол қысқа мерзімді, яѓни 5 жылѓа дейін жєне ±заќ
мерзімді 5 жылдан 49 жылға дейін берілуі мүмкін. Мұнда уақытша өтеулі жер
пайдалану құқығы жалдау құқығымен теңдестірілген.
Бастапқы жер пайдаланушы өзінің жер пайдалану құқығын иелігінен
шығармай, ал өзіне тиесілі учаскені (немесе оның бір бөлігін) жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық уәкілетті органдарға хабарлай
отырып, басқа тұлғаға уақытша жер пайдалануға беретін жағдайларда, кейінгі
жер пайдалану туралы шарттың негізінде кейінгі жер пайдалану туындайды.
Бұл жерде сервитут ұғымын да бµле-жара түсініп алған жөн. Яғни, сервитут
дегеніміз - бөтен жер учаскелерін шектеулі мақсатты пайдалану, оныњ ішінде
жаяу µту, кµлікпен µту, ќажетті коммуникацияларды тарту мен пайдалану, ањ
аулау шаруашылыѓы жєне µзге де ќажеттер ‰шін пайдалану ќ±ќыѓы.
Сонымен, жалпы жер учаскесін пайдалану туралы шешім жергілікті өкілді
органның депутаттары, жер ресурстарын басқару, сәулет және қала құрылысы
жөніндегі аумақтық органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдар
өкілдері қатарынан жергілікті атқарушы органдар құратын комиссияның
қорытындысы негізінде қабылданады.
Мемлекеттік жер учаскелеріне меншік және жер учаскесін жер пайдалану
құқығына алуға мүдделі жеке және заңды тұлғалар жер учаскесі орналасқан
жердегі жергілікті атқарушы органға өтініш береді. Өтініште жер учаскесін
пайдаланудың мақсаты, оның болжамды мөлшері, орналасқан жері, суарылатын
жерді пайдалану құқығы, басқа жер учаскесінің болуы (болмауы) көрсетілуі
тиіс. Жер учаскесін беру туралы өтініш түскен кезінен бастап үш айға
дейінгі мерзімде қаралады.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін жалға алу құқығы аукционда
сатылатын объектілер болуы мүмкін. Жер учаскесінің нақты (жергілікті
жердегі) шекарасы белгіленгенге және жергілікті уәкілетті орган жер
учаскесіне дейін жер учаскесін пайдалануға жол берілмейді.
4-сұрақ. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын
тоқтату негіздерін Жер кодексінде көрсетілген құқықтық нормалар бойынша
төмендегіше жіктеп көрсете аламыз:
- меншік иесі - жер учаскесін немесе жер пайдаланушы жер
пайдалану құқығын иеліктен шығарып басқа тұлғаға берген
кезде;
- меншік иесі меншік құқығынан немесе жер пайдаланушы жер
пайдалану құқығынан бас тартқанда;
- жер учаскесіне меншік құқығынан немесе жер пайдалану
құқығынан өзге де жағдайларда айрылған ретте тоқтатылады.
Меншік иесінен, сатып алуды қоса алғанда, жер учаскесін және жер
пайдаланушыдан жер пайдалану құқығын алып қоюға.
- меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері
бойынша жер учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан
өндіріп алу жүргізілген;
- жеке меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесі
мемлекеттік қажеттіктер үшін сатып алуды қоса алғанда алып
қойылған;
- мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Қазаќстан
Республикасыныњ заңдарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер
учаскесі меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп
алып қойылған;
- радиоактивті ластануѓа ±шыраѓан жер учаскесін, ќ±ны тењ жер
учаскесі беріле отырып, меншік иесінен немесе жер
пайдаланушыдан алып ќойѓан;
- тәркіленген реттен басқа жағдайларда жол берілмейді.
Сонымен қатар жер пайдалану құқығы бұдан басқа да мына негіздер бойынша
тоқтатылуы мүмкін:
а) учаске берілген мерзімнің µтуі;
б) жер учаскесі кепілде тұрған жағдайларды қоспағанда, жер учаскесін
жалға беру шартының немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану шартының
мерзімінен бұрын тоқтатылуы;
в) жер пайдаланушыға қызметтік жер телімін берумен байланысты туындаған
еңбек қатынастарының тоқтатылуы.
Қазаќстан Республикасыныњ заң актілерінде көзделген жағдайларда, қылмыс
немесе өзге де құқық бұзушылық жасағаны үшін меншік иесінен немесе жер
пайдаланушыдан жер учаскесі сот тәртібімен санкция түрінде өтеусіз алып
қойылуы мүмкін. Сотталған адам мен оның асырауындағы адамдар үшін қажетті,
сотталған адамға жеке меншік құқығымен тиесілі немесе оның ортақ меншіктегі
үлесі болып табылатын, онда үйі мен шаруашылық қора-жайлары орналасқан жер
учаскелері, сондай-ақ өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін қажетті жер
учаскелері Қазаќстан Республикасыныњ қылмыстық-атқару заңдарында көзделген
тізбеге сәйкес тәркіленбеуге тиіс.
Тәркіленген жер учаскелері мемлекеттік меншікке қайтарылады. Тәркілеу
объектісі болып табылатын мұндай жер учаскелері не жер пайдалану құқығы
Қазаќстан Республикасыныњ заңнамаларында белгіленген тәртіппен сатылуы
мүмкін.
Ауыл шаруашылығы өндірісіне не тұрғын үй құрылысы мен өзге де қ±рылысқа
арналған жер учаскесі, заңдарда өзгеше көзделмесе, бір жыл ішінде тиісті
мақсатында пайдаланылмаған жағдайларда жер учаскесі меншік иесінен және жер
пйдаланушыдан алып қойылуы мүмкін. Бұл кезеңге учаскені игеруге қажетті
уақыт, сондай-ақ дүлей апаттар салдарынан немесе пайдалануға мүмкіндік
бермеген өзге де мән-жайларға байланысты учаскені мақсаты бойынша пайдалану
мүмкін болмаған уақыт кірмейді.
Жер учаскесі мемлекеттік қажеттіктер үшін сатып алу немесе жеке меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының келісімімен құны тең басқа жер учаскесін
беру арқылы алып қойылуы мүмкін.
Жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қоюға немесе сатып
алуға:
- халықаралық міндеттемелер;
- қорғаныс қажетіне, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға,
сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мєдени мақсатқа арнап
жер беру;
- учаскенің астынан пайдалы қазбалардың кен орнының (кең
таралғандарынан басқасы) табылуы;
- жол салу, электр тарату, байланыс желілері мен магистральды
құбырларды тарту, сондай-ақ осы объектілерді орналастырудың
басқа мүмкін нұсқалары болмаған кезде мемлекеттік маңызы бар
басқа да объектілер салу;
- ќұлау (қирау) қаупі бар апатты және ескірген тұрғын үйлерді
бұзу;
- ќалалар мен өзге де елді мекендердің бас жоспарлары,
аумақты аймақтарды бөлу схемалары және белгіленген тәртіппен
бекітілген өзге де қала құрылысы немесе жерге орналастыру
құжаттамасы негіз болып табылады.
Егер жер пайдаланушы берілген құқықты мемлекеттен сатып алмаған болса,
уақытша жер пайдалануға берілген жер учаскесін мемлекеттік қажеттіліктерге
алып қою жер пайдалану құқығын сатып алусыз жүзеге асырылады. Жер
пайдаланушыларға шығындар толық көлемінде өтеледі, сондай-ақ олардың қалауы
бойынша басқа жер учаскесі берілуі мүмкін.
3-лекция
Жерге орналастыру және жер кадастры мен мониторингі
1. Жерге орналастыру процесінің түсінігі.
2. Мемлекеттік жер кадастрының мазмұны.
3. Жер мониторингін жүргізудің сипаты.
1-сұрақ, Жер құқығының қалыптасу тарихында жерге орналастыру - жер қорын
басқарудағы мемлекеттік қызмет бағытында жерді ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру жүйесін танытқан. Ол әлеуметтік-экономикалық, техникалық және
құқықтық іс-әрекеттер қызметі кешенін қамтып отырады. Осы құрамды қызмет
ету аясын былайша танып білеміз, яғни жерге орналастыру іс-әрекеттерінің
әлеуметтік-экономикалық бағыты жерді шаруашылық жүргізу нысанының объектісі
ретінде тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан іздестіру,
жерді суретке түсіру, жердің зерттелуі және жобалау жұмыстарын жүргізуден;
ал құқықтық жағынан жердің пайдалану тәртібінен, оның заңды шарттары мен
нысандарын айқындаудан тұратындығы. Еліміздегі жерге орналастыру процесі
жерге деген меншік нысанына қарамастан және оларда жүргізілетін шаруашылық
нысанын бөліп жармастан барлық санаттағы жерде жүргізілуді мақсат тұтады.
Жерге орналастыру тәртібі Қазақстан Республикасы жер заңдарының
қағидаларына бастамашыл негізде сүйеніп, мына негізгі міндеттер ауқымын
қамтып, жүйелеп отырмақ:
- жерді тиімді пайдалану мен қорғауды жоспарлау және ұйымдастыру;
- еліміздің табиғат жағдайларын кешенді бағалау жүйесінде жер
ресурстарын зерттеу;
- әкімшілік-аумақтық құрылымдардың, жер учаскелері меншік иелеріндегі,
жерді пайдаланушылардағы жерлердің шекараларын белгілеу және бекіту
арқылы жерге орналастыру және тиісті материалдар мен құжаттарды
рәсімдеу;
- меншікке немесе жер пайдалануға берілген немесе берілетін (сатылған)
жерлерді пайдаланудың режимі мен шарттарын белгілеу жөніндегі
ұсыныстар әзірлеу;
- табиғи ландшафтарды және жерді қорғауды қолдау және жақсарту,
топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру;
- ауыл шаруашылық алқаптарын игеру және олардың қолда барын жақсарту,
жерді эрозия мен дефляциядан, селдерден, су басуынан, құрғаудан,
батпақтанудан, қайта тұз басуынан, шөлге айналудан, химиялық,
радиоактивтік және өндірістік қалдықтармен және басқа да келеңсіз
құбылыстар мен ластанудан қорғау жөнінде шаралар әзірлеу;
- жерлердің саны мен сапасы туралы ақпарат дайындау, жерлерді бағалау
жұмыстарын жүргізу және ауыл шаруашылығы алқаптарын ауыл шаруашылығын
жүргізуге қатысы жоқ мақсаттарға пайдалану үшін алу кезіндегі ауыл
шаруашылығы өндірісінің шығындарын анықтау, жерлерді аймақтарға бөлу
болып табылады.
Жер учаскелерінің мүдделі меншік иелерінің немесе жер пайдаланушылардың
бастамасы бойынша жүргізілетін жерге орналастыру олардың жер ресурстарын
басқару жөніндегі тиісті аумақтық органға беретін өтініштерінің негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінде жерге орналастыру - жер пайдалануды, жерге деген
меншіктенуді тәртіптеуді қамтамасыз ететін жерді қорғау шараларының
жиынтығы ретінде ерекшеленіп отыр. Оған қазіргі кезде мемлекеттік немесе
тәуелсіз жерге орналастырушы органдары мен жерді иелену немесе тәуелсіз
жерге орналастырушы органдарымен жерді иелену немесе пайдалану құқығын
беретін құжаттарды рәсімдейтін заңды мекемелері жүргізетін жобалау-
іздестіру, суретке түсіру, сараптау-зерттеу жұмыстары тенденциялы деңгейде
қамтылған. Сондықтан да жерге орналастыру жұмыстарын жер ресурстарын
басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітетін нормативтік құқықтық
актілер негізіндегі тәртіппен лицензия алған заңды тұлғалар мен азаматтар
орындайды.
Талқылай келе, жерге орналастыру процесі мынадай кезеңдерді қамтып
отырғандығына көз жеткіземіз:
- жерге орналастыру ісін жүргізуді бастау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен
жобаларын әзірлеу;
- жерге орналастыру құжаттамасын қарау, келісу және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын орындау.
Мұнда жерге орналастыруды жүргізу процесінде тапсырыс беруші, жерге
орналастыру құжаттамасын әзірлеуші, жерге орналастыруды жүргізу кезінде
құқықтары мен заңды мүдделері көзделуі мүмкін үшінші тарапты тұлғалар,
сонымен қатар жерге орналастыру құжаттамсы келісілетін және оны бекітетін
мемлекеттік органдар мен осы процеске қатысушы өзге де тұлғалар жерге
орналастыру процесінің субъектілері болып таныла алады. Жерге орналастыру
қызметін жүргізуді қозғау кезінде жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық
атқарушы орган немесе оның жергілікті жерлердегі органдары мемлекеттік
органдардың шешімі бойынша жұмыстардың түрлері мен атқарушы орындаушылары,
қаржыландыру көздері мен оларды жүргізудің мерзімдері айқындалатын жерге
орналастыру жөніндегі шаралардың жоспарын құрады. Осылайша мүдделі
тұлғалардың өтінімдері негізінде жерге орналастыру ісін жүргізудің басталуы
бастапқы деректер мен мәліметтерді жинаудан, жүйелендіруден, сараптау және
бағалаудан тұратын дайындық жұмыстары этапымен жалғасып отырады. Ал жерге
орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен жобаларын әзірлеуде
жер кадастры мен жер мониторингін, жерді бағалау жұмыстарын жүргізудегі
жерге орналастырудың мәні ерекше ескерілуге жатады. Әсіресе, жер
қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралардың оңды шешілуіне ықпал жасайтын жерге орналастыру
құжаттамаларын қарау, онымен келісу және бекітудің өзіндік ерекшелігі жерге
орналастыру процесінде маңызды роль атқармақ.
Бұдан кейін жерге орналастыру жобасын орындау: жобаны жерге көшіруді;
жобаның барлық элементтерін игеруді; жерге орналастыру материалдары мен
құжаттарын рәсімдеуді және беруді қамтиды. Осылайша Қазақстан Республикасы
Жер кодексінде белгіленген тәртіппен бекітілген жерге орналастыру жобалары
- мүдделі жер учаскелерінің иелері мен жерді пайдаланушылардың міндетті
түрде қатысуымен белгіленген үлгідегі белгілермен жер учаскелерінің
шекаралары белгіленуі арқылы арнайы жерлерге көшіріледі.
2-сұрақ. Жалпы жер кадастры туралы туралы кең ауқымды мағыналы
түсінікте, оның жер қорын тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін, жердің
табиғи, шаруашылық және құқықтық ережелері туралы сенімді әрі қажетті
мәліметтер беретін құжат ретінде қажеттілік танымды тудыратындығы көрініс
тауып отыр. Мұнда мемлекеттік жер кадастры еліміздің жер қорының табиғи
және шаруашылық жағдайы, жер учаскелерінің орналасқан жері, оның мөлшері
мен шекарасы, нысаналы пайдаланылуы, олардың сапалық сипаттамасы туралы,
жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінің ренталық құны туралы
мәліметтердің жүйесі болып танылады. Бұған қоса мемлекеттік жер кадастрына
жер учаскелерінің құқықты субъектілері туралы ақпаратты да енгізуге болады.
Социализм кезінде жер тек мемлекеттік меншікте болғаны және жердің тегін
пайдаланылып келгені белгілі. Осыған орай, бұл кезде жер кадастры жоспарлы
экономиканы ақпараттармен қамтып отыру мақсатында, негізінен жердің сандық
және сапалық есептерін жүргізуге негізделді. Бұл кезеңде жер телімін
жылжымайтын мүлік ретінде айқындайтын заң базасы жетілмеген болатын.
Сөйтіп, республикамызда жүргізілген жер реформасына дейінгі жер кадастрының
мақсаттары мен міндеттерін және мазмұнын қазіргі жағдаймен салыстырғанда,
мүлдем өзгеше болды деп танимыз. Демек, мемлекеттік жер кадастрының жаңа
жүйесі нарық экономикасының өріс алуы мен даму бағыттарына сәйкес қазіргі
сәтте қайтадан қалыптасу үстінде.
Бүгінде мемлекеттік жер кадастрының мағұлматтары жерді пайдалану мен
қорғауды жоспарлау кезінде, жерге орналастыруды жүргізу, шаруашылық
қызметті бағалау және жерді пайдалану мен қорғауға байланысты іс шараларды
жүзеге асыру барысында, сонымен қатар жердің бірыңғай басқа да
кадастрларды жүргізу, жер үшін төлем мөлшерін айқындау, жылжымайтын мүлік
құрамындағы жер учаскелерінің құнын және табиғи ресурстар құрамындағы
жердің құнын есепке алу үшін негіз болып отыр. Ол заман талабына сай
дамыған аэрофототопографиялық, фотограмметриялық, кадастрлық суретке
түсіруді, картографиялық және бағалау жұмыстарын, топырақты зерттеу,
геоботаникалық және басқа да зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингін,
жобалау-іздестіру, жерді мөлшерлік және сапалық есепке алу мен мемлекеттік
жер кадастрын жүргізуге негіз болатын басқа да тетіктерді қалыптастыру
арқылы жүргізілуде.
Еліміздің территориялық аумағындағы жалпы жерді кадастрлық бөлу жер
учаскелеріне кадастрлық нөмірлер беру мақсатында іске асырылмақ. Кімнің
иелігінде немесе пайдалануында екеніне қарамастан, барлық жер қорын -
кадастрдың нысаны, яғни объектісі болуды жер заңдары қатаң қадағалайды.
Мұнда жер телімдерінің сандық мөлшерлемелі тізбесіне қарай өзіндік
ерекшеліктегі кадастрлық нөмірі болады. Кадастрлық нөмір жерге мәңгілікке
бекітіліп беріледі. Бұл механизмді жер-кадастр құжаттамасы жүйелеп, ретке
келтіріп отырады. Жер-кадастр құжаттамасы есепке алудың барлық
деңгейлерінде: базалық, мезгіл-мезгіл жаңартылатын және жыл сайын жасалатын
құжаттаманы қамтиды. Мұндағы базалық жер-кадастр құжаттамасына - жер-
кадастр кітабын, жер-кадастр істерін, жер-кадастр карталары мен жердің
бірыңғай мемлекеттік тізілімін жатқызамыз.
Мемлекеттік жер кадастрын Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай жүйе
бойынша бюджет қаражатының есебінен жер ресурстарын басқару жөніндегі
орталық атқарушы орган мен оның жергілікті жердегі органдары жүргізеді.
Сонымен мемлекеттік жер кадастры еліміздің мемлекеттік кадастрлар
жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және жер ресурстарын басқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган өздеріне қатысты алғанда мемлекеттік
басқару органы болып танылатын, мамандандырылған республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар оны мемлекетіміздің бүкіл аумағында біртұтас
жүйелі механизмде іске асыруды мақсат тұтқан. Жер кадастрының мемлекеттік
құпия мен өзге де шектеулерді қамтымайтын мәліметтері баршаға
қолжетімді болып табылады және мүдделі жеке және заңды тұлғаларға
(мемлекеттік органдардан басқа) ақылы негізде берілуі қажет.
Мемлекетімізде жер реформасы басталған жылдардан бергі қолданыстағы жер
кодексі өз күшіне енген уақытқа дейін үш миллионнан астам жер иелері мен
пайдаланушыларға (бұлар жалпы санның 92 пайызын құраған) жерге деген
құқықты куәландыратын құжаттар толтырылып тапсырылған. Бұл құқықтар
жылжымайтын мүлік орталықтарында тіркеуден өткізіліп, жер кадастрының
нысандары қалыптасты. Осы мәліметтер негізінде бүгінде еліміздің жер
қозғалымсыздығының тізбесі түзілуде.
3-сұрақ. Жер мониторингі - жерде болып жатқан өзгерісті жай-күйді дер
кезінде анықтау, оларға баға беру, табиғи келеңсіз және антропогендік
үрдістердің немесе төтенше ахуалдың алдын алу және оларды жою үшін жер
қорының сапалық және сандық жай-күйін жедел мерзімді, базалық (негіз
болатын) бақылау жүйесін танытады. Сондықтан ол жердің табиғи объект,
Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен қызметінің негізі ретінде сақтау
және жерді тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қағидаларын ұстанбақ. Осы
орайда жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жер
мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану тәртібін республика
Үкіметі белгілейтіндігін түсініп алған жөн.
Қазіргі кезде жер мониторингін жүргізуде қажетті ақпаратты алу үшін
заманның сұранысына жауап беретін жер бетін суретке түсіру, қашықтан
зерделеу және бақылау әдістері, сонымен қатар жердің жай-күйі туралы
жиналған деректер қолданылып отыр. Осы жер мониторингін техникалық
қамтамасыз ету жер ресурстарын басқару жөніндегі тиісті аумақтық органдарда
ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау пункттері бар автоматтандырылған
ақпараттық жүйе арқылы жүзеге асырылуда. Бұл бірыңғай классификаторларды,
кодтарды, бірліктер жүйесін, мәліметтердің стандартты формаларын және
қалыптық техникалық базасы, координаттар мен биіктіктердің мемлекеттік
жүйесін қолдануға негізделген әр алуан мәліметтердің сыйысу қағидатын
сақтауды қамтамасыз етеді. Ал осыдан кейін жер мониторингінің міндеттері:
- жердің жай-күйінің өзгерістерін уақтылы анықтау, оларды бағалау,
болжам жасау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен зардаптарын
жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді, жерге орналастыруды, жерді
пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттік
басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету болып
табылатындығы айқындала түседі.
Демек, жер мониторингі объектісіне барлық санаттағы жерлерді жатқызамыз.
Олардың құқықтық тәртібі, ведомстволық бағыныштылығы, пайдалану мерзімі,
пайдалану мақсаты, сипаты бірыңғай жер мониторингін жүргізуге әсерлі
ықпалын тигізе алмайды. Жер қатынастарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету
жөніндегі басты іс-шараның бірі ретінде жер мониторингін кезек күттірмей
жүргізуде жердің сапалық жағдайына ықпал ететін мынадай үрдістер
анықталады:
- антропогендік, яғни адам қызметіне байланысты;
- эволюциялық, яғни дамудың табиғи-тарихи үрдістеріне байланысты;
- төтенше жағдай, яғни аварияға, апатқа, стихиялық, экологиялық
қауіпсіздікке байланысты;
- циклдік, яғни табиғи сипаттық-тәуліктік, маусымдық, жылдық және өзге
уақыт кезеңдерінің өзгерістеріне байланысты.
Бұл үрдістердің жер құқық қатынастарға қатысы Қазақстан Республикасы Жер
кодексінің материалдық нормаларынан туындап отырған жайы бар. Мәселен,
елімізде 1993-2002 жылдары егістік жерлерге жүргізілген мониторинг
нәтижесінде солтүстіктің қара топырақты орманды-далалық өңірінде топырақ
құрамындағы қарашіріктің 8 пайызға, азот қорының 5 пайызға азайғандығын жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық құзыретті орган анықтаған. Сондай-ақ
оңтүстік өңірдің қара топырағындағы қарашірік те 10-14 пайызға азайып
кеткен. Ал мұндай жағдайдың егістіктің құрылымдық тәртібін дұрыс
анықтамаудан, көбінесе дақылдың бір түрін ғана еге беруден, органикалық,
минералдық тыңайтқыштарды қолданбаудан және жер мониторингінің уақтылы
жүргізіліп, шара қолданылмауынан пайда болатыны белгілі.
Соңғы уақыттарда жер мониторингіне байланысты инвентаризация (түгендеу,
түзілімдеу) жүргізу нәтижесінде өнімділігі төмен және бүлінуге ұшыраған
жерлер еліміздің жер қорындағы егістік құрамынан шығарылып тыңайтуға жаппай
қойылуда. Осындай жер қатынасындағы келеңсіз құбылыстардың алдын алудағы
жердің жай-күйіне баға беру, өзара дәйекті бақылауларға өзгерістердің
бағыты мен интенсивтілігіне талдау жасау және алынған көрсеткіштерді
қалыпты жағдаймен салыстырудың нәтижелі болуына байланысты аумақтық
мониторингтің республикалық, аймақтық не жергілікті жер мониторингілері
қажетіне қарай жүзеге асырылады.
4-лекция.
Жер үшін төленетін төлемдер
1. Жер төлемдерінің құқықтық танымды ерекшеліктері.
2. Жер салығының мазмұнды сипаты.
3. Жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкалары.
1-сұрақ. Жер үшін төленетін төлемдер - жерді тиімді пайдалану, жерге
орналастыру, жерді қорғау, сапасын, құнарлылығын арттыру шараларын, сондай-
ақ аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын шаруашылыққа байланыстыра
отырып, қаржыландыру арқылы дамытуды көздейтін қор жинақтау мақсатындағы
жерді пайдалану, иеленудегі және жерді жеке меншікке сатып алу барысында
жерге ақы алу процедурасында айқын көрініс табады.
Жерге ақы алудың құқықтық нысандарын бүгінде: жер салығы, жер учаскелері
үшін төлемақы және жалдау құқығын сату төлем ақылары мен шартты болса да
арнайы жердің нормативті бағаламасының төлемдері құрап отыр. Бұл жерде
меншіктегі, тұрақты жер пайдаланудағы немесе бастапқы уақытша өтеусіз жер
пайдаланудағы жер учаскелерінен Қазақстан Республикасының салық заңдар
нормаларының негізінде жер салығы алынатындығы белгілі.
Жер учаскелері үшін төлемақы - жер учаскесіне жеке меншік құқығын өтеулі
түрде бергенде (сатқанда), ал жалдау құқығын сату төлемақысы - уақытша
өтеулі жер пайдалану құқығын өтеулі түрде бергенде (сатқанда) төленетін
төлем мағынасын береді. Бұл екеуі де жер учаскелері үшін төлемақының
базалық ставкаларына түзету коэффициенттерін қолдану арқылы шығарылатын
кадастрлық (бағалау) құны негізінде есептелуге жатады.
Мұнда ескере кететін нақты түсінік, жер кодексі бойынша жерді
міндетті түрде жеке меншікке сатып алмаса болмайды деген қағида жоқ. Оның
негізгі мәніне мына саралаудағы нормалы тұжырыммен көз жеткіземіз.
Біріншіден, жерді толық кодастрлық құнын төлеп жеке меншікке сатып алу
құқығы. Толық бағасын төлеп сатып алған адам осы жердің толық шынайы иесі
болады және жерді пайдалануда ешқандай шектеу қойылмайды, әрі оған
қатысты мәселелердің барлық түрін жасауға құқығы бар.
Екіншіден, жерді жеңілдетілген бағамен сатып алу Үкіметтің арнайы
қаулысымен бекітіліп отыр. Мұнда кадастрлық бағаның 75%-ін төлейді, бірақ
10 жыл көлемінде жерді кепілдікке қоюдан басқа мәмілелер жасауға тыйым
салынады. Кепілдікке қою үшін 50% бағасы төленуі қажет.
Үшіншіден, республика азаматтарына - тұрғын үй-жайлардың меншік
иелеріне кондоиминиум обьектілеріндегі мінсіз үлесі ретінде және республика
азаматтарына белгіленген нормалар шегінде өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылыстары үшін, сонымен
қатар заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда, жер учаскесі меншікке
өтеусіз негізде берілетін жағдайларды қоспағанда жерді ұзартылған мерзіммен
сатып алу құқығы да бар. Бұл жағдайда жер иесі жер учаскесін он жылға дейін
сата алмайды, тек оның 50% төлегенде, төлеген бөлігін сатуға құқылы.
Төртіншіден, жер учаскесін тіптен сатып алмаймын десе, жерді жалға алу
формасымен жұмыс жасай береді. Осы атап өткен төрт түрлі құқықтық
мүмкіндіктің құзырлығы бірдей және оның таңдап алынуына ешқандай басымдық
артықшылықтар әсер етпейді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке сатудан түскен
қаржыны ұлттық қорға шоғырландыру және оны тек қана ауыл шаруашылығы
өндірісінің мұқтаждары мен жер құнарлығын арттыру үшін пайдалану тиімді.
Егер ауыл шаруашылығы жер телімін меншігіне алған азамат Қазақстан
Республикасы азаматтығынан шығатын болса, жерді ол сатып алған кездегіден
аспайтын баға бойынша мемлекет меншігіне қайтаруға тиіс. Ал мемлекет бұл
жерді сатып алудан бас тартқан жағдайда, мемлекеттің рұқсаты бойынша тек
республикамыздың азаматтарына ғана сата алады.
Жердің меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде,
мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа
тұлғаларға иелігінен шығарып сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін
кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде, жер учаскелері үшін
төлемақының мөлшері, мерзімдері мен нысаны азаматтық заң нормаларына сәйкес
сатып алу-сату немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалуы мүмкін.
Осылайша, жердің нақты құнын нарықтағы бағаның әсері де белгілейді. Осы
жерде “жердің нарықтық бағасы деген не? Ол қай кезде шығады?” деген сауал
туындайды.
Үкімет пен жергілікті шенеуніктер “жердің нарықтық бағасы базалық
бағамен сатып алып, кейін екінші тұлғаға сатқан кезде шығуы керек” деген
түсінік береді. Ғалымдар болса “жердің нарықтық бағасы бұл процедурада
қазір бірден шықпайды” деген көзқараста. Неге? Нарықтық баға алғашында
үкімет қойып отырған бағадан белгілі себептермен кеміп кетуі де мүмкін ғой.
Өйткені, халықта бүгінгі күні қаржы аз, тұрмыс та төмен.
Жердің толық бағаламалы нарықтық бағаға сатылу ісі бірден жүйелі жүріп
кетеді деу де қиын. Бұл жерде ақшасы көп адамдарда тәуекелге бара алмайтыны
да рас. Себебі, жерге салған ақшасы бірден пайда бермейтінін олар жақсы
біледі. Бірақ біздің тұжырымды ойымызша, нарықтық экономиканың теориялық
заңдылықтарына байланысты, келе-келе жердің нарықтық бағасы жоғары
болатынына күмән келтірудің қажеті жоқ. Оның құқықтық танымдағы өзіндік
ерекшелікті себептері де бар. Біріншіден, еліміздің экономикалық даму
тетігі тікелей ауыл шаруашылығына байланысты, ал жер болса сол ауыл
шаруашылық өндірісіндегі басты құрал. Сонымен қатар ел экономикасы дамыған
сайын халықтың тұрмысы жақсарады, жерді сатып алу мүмкіндігі артады.
Екіншіден, уақыт өткен сайын жер тыңаяды, оның балл-бонитеті көтеріледі.
Жердің нақты нарықтық бағасы да сол кезде анықталуы мүмкін.
2-сұрақ. Экономиканы басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесінде біздің
елімізде табиғат пайдалану тегін деп есептелсе де, жер салықтары ішінара
кездесіп отырғаны айқын. Ол әсіресе жеке кооперативтік секторларда
қолданылды. Аймақтық шаруашылықтар бойынша ауылшаруашылық өнімдеріне
белгіленген бөлшектегі есептік бағалары жерді пайдаланушылардан мемлекетке
бүркемелі түрде рента алуды көрсетеді, яғни құқықтық негіздер болмаса да,
жер үшін төлемнің болғаны айғақталып отыр. Ол аз мөлшерде болса да қосалқы
шаруашылық жүргізілетін жерлерден, саяжайлық жерлерден салық алынып келгені
белгілі.
1990 жылдың 28 ақпанында КСРО-ның “КСР Одағының және одақтас
республикалардың жер туралы заңдар негіздері” заңы қабылданды. Сондағы 12-
бапта: “КСРО-да жер иелену және жерді пайдалану ақылы, ал ақы жер салығы
және арендалық ақы ретінде өндіріліп алынады” - делінеді. Бұл жағдай 1990
жылғы қарашада қабылданған Қазақ КСР-нің Жер кодексінде де жазылды. Жер
ресурстарына төлем қазіргі таңда негізінен жер салығы түрінде алынуда.
Жалпы жер қорындағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман қорының, су
қорының жерлері мен босалқы жерлер салық салынуға жатпайды. Бұл тұрғыда
босалқы жерлерді қоспаған ретте, аталған жерлердің ауыл шаруашылығы
мақсаттарында пайдаланылатын жерлері тұрақты жер пайдалануға немесе
бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілетін жағдайларда ғана жер жер
салығы салынуы керек.
Ал елді мекен жерлерін төмендегіше екі топқа бөліп қарау арқылы, оған
салық салудың маңызы ерекше. Атап айтқанда:
- жанындағы орналасқан құрылыстар мен ғимараттар жерлерін қоспағандағы
тұрғын үй қорына жататын елді мекендер жерлері;
- жанында орналасқан құрылыстар мен ғимараттар бар тұрғын үй қоры
жерлері.
Негізінен жер салығы салық төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі
айдан бастап есептелуге жатады. Мұнда ескере кететін жайт, ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер үшін салық төлеушілер орналасқан жер учаскелері
бонитетінің балдарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, жер салығының
мөлшері шекаралас орналасқан жердің бонитет балы негізге алына отырып
анықталмақ. Заңды тұлғалардың салық төлеу мерзімдеріне келер болсақ,
ағымдағы төлемдердің салалары ағымдағы жылдың 20 ақпанынан, 20 мамырынан,
20 тамызынан, 20 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге тиіс
және ол салық міндеттемелері туындаған кезде жыл ішіндегі салықтың ағымдағы
салаларын төлеудің бірінші мерзімі болып табылады. Жер құқық қатынастарында
жеке тұлғаларға өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын, бағбандық және саяжай
құрылысын жүргізу үшін қора-қопсы салынған жерді қоса алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz