Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ...4.6
І Бөлім Балалар дарындылығының дамуының психологиялық ерекшелігі ... ..7.8
ІІ Бөлім Дарындылық түсінігінің туындауының тарихына шолу ... ... ... ...8.26
2.1. Кеңес және шетел психологиясындағы дарындылықты зерттеу ерекшеліктері ... ... ... .8.11
2.2. Дарындылықтың белгілерінің мен түрлерінің психологиялық ерекшелігі ... ... ... ... .12.15
2.3. Дарындылық пен қабілеттің өзара сабақтастығы мен бірлесітігінің психологиялық негіздері ... ...16.20
2.4. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесі ... ... ... 21.23
2.5. Ақыл. ой дарындылығы: диагностикасы және оқу. тәрбие мәселелері..24.26
ІІІ Бөлім Зерттемелік жұмыстың бағдарлық бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.32
3.1. Зерттеу нысанасы мен пәні ... ... ... ... ..27
3.2. Зерттеме жұмысының мақсаты, мәселелері, болжамы ... ... ... ... ... ..28.29
3.3. Таңдау сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.4. Диагностикалық әдістемелердің сипаттамасы ... 31.32
ІҮ Бөлім Балалар бойындағы дарындылық қабілеттің даму ерекшелігін анықтаудағы эмпирикалық зерттеме жұмыстары ... ... ..33.45
4.1. Степногорск қаласындағы Л.Н.Толстой атындағы № 4 мектеп. гимназиясы оқушыларының ақыл. ой дарындылығын Равен матрицасы арқылы диагностикалау ... ... ... ... .33.36
4.2. Дарынды оқушылардың ақыл. ой көрсеткіштерін интеллектуалдық коэффицент тестісінің нәтижелерімен салыстыру ... ..37.40
4.3. Дарынды балаларды анықтау оқыту және дамытудағы білім беру технологияларының рөлі ... ... ... ... 41.43
4.4. Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау маңызы мен ерекшелігі ... ... ...44.45
Қорытынды ... ... ..46.47
Түйін мен тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І Бөлім Балалар дарындылығының дамуының психологиялық ерекшелігі ... ..7.8
ІІ Бөлім Дарындылық түсінігінің туындауының тарихына шолу ... ... ... ...8.26
2.1. Кеңес және шетел психологиясындағы дарындылықты зерттеу ерекшеліктері ... ... ... .8.11
2.2. Дарындылықтың белгілерінің мен түрлерінің психологиялық ерекшелігі ... ... ... ... .12.15
2.3. Дарындылық пен қабілеттің өзара сабақтастығы мен бірлесітігінің психологиялық негіздері ... ...16.20
2.4. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесі ... ... ... 21.23
2.5. Ақыл. ой дарындылығы: диагностикасы және оқу. тәрбие мәселелері..24.26
ІІІ Бөлім Зерттемелік жұмыстың бағдарлық бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.32
3.1. Зерттеу нысанасы мен пәні ... ... ... ... ..27
3.2. Зерттеме жұмысының мақсаты, мәселелері, болжамы ... ... ... ... ... ..28.29
3.3. Таңдау сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.4. Диагностикалық әдістемелердің сипаттамасы ... 31.32
ІҮ Бөлім Балалар бойындағы дарындылық қабілеттің даму ерекшелігін анықтаудағы эмпирикалық зерттеме жұмыстары ... ... ..33.45
4.1. Степногорск қаласындағы Л.Н.Толстой атындағы № 4 мектеп. гимназиясы оқушыларының ақыл. ой дарындылығын Равен матрицасы арқылы диагностикалау ... ... ... ... .33.36
4.2. Дарынды оқушылардың ақыл. ой көрсеткіштерін интеллектуалдық коэффицент тестісінің нәтижелерімен салыстыру ... ..37.40
4.3. Дарынды балаларды анықтау оқыту және дамытудағы білім беру технологияларының рөлі ... ... ... ... 41.43
4.4. Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау маңызы мен ерекшелігі ... ... ...44.45
Қорытынды ... ... ..46.47
Түйін мен тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты фактор «адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және білімдері» болып табылады.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Балалар дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық сұрақтарын қарастырумен Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті айналыспады десекте болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі баланың қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет болып табылады. Жаңа технологияларды практикаға енгізу және игертудегі сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес ойлау қабілетіне ие, өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн енгізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға деген қажеттілік өсті.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы- қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан- жақты, ақыл- ой өрісін кемелденген оқушы тәрбилеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті маман қажет.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Балалар дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық сұрақтарын қарастырумен Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті айналыспады десекте болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі баланың қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет болып табылады. Жаңа технологияларды практикаға енгізу және игертудегі сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес ойлау қабілетіне ие, өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн енгізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға деген қажеттілік өсті.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы- қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан- жақты, ақыл- ой өрісін кемелденген оқушы тәрбилеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті маман қажет.
1. Белова Е.С.,Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать.-М.1998г.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школе/М:Сентябрь, 001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
13. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.
14. Выготский Л.С. Психология. – М., 2000.
15. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. – М, 1989.
16. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
17. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М., 2000.
18. Границкая А.С. Научить думать и действовать. - М., 1991.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школе/М:Сентябрь, 001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының «Білім туралы»Заңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
13. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.
14. Выготский Л.С. Психология. – М., 2000.
15. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. – М, 1989.
16. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
17. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М., 2000.
18. Границкая А.С. Научить думать и действовать. - М., 1991.
ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты—олардың шығармашылық жұмыста
өзінің креативті қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Мұғалімнің
де дарынды оқушылармен жұмыс жасау бейімділігін де диагностикалау
қажет,яғни субъект-субъект парадигмасының орындалуы керек.
Дарындылық—адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы қалыптасатын қасиет. Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы
дарындылығын анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін,
нәтижелілігін білетін мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей
алады. Көбінесе “дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының креативтік
дарындылығын көрсететін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз
емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін
есте ұстағаны жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты-олардың шығармашылық жұмыста
өзінің креативтік қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал
мақсатқа жету- оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап,
олармен жұмыс жасау қалай жүзеге асырылуы керек?
Ол үшін :
- Дарынды оқушыны таңдаған кезде оқушының жеке құжаттарын,
мінездемесін сынып журналын зерттеу;
- Оқушының сабақтағы , сабақтан тыс кездегі іс-әрекетіне бақылау
жасап, талдау жүргізу;
- Әр түрлі әдістерді пайдаланып оқушы білімін тексеретін жұмыстарды
ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау керек.
Кез-келген мұғалім осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты
талдау жұмыстарын жүргізе алса ғана, оқушылардың дарындылығын, креативті
қабілет мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықты, оқушының креативті
белсенділігін айқындау процесі көп жақты. Дарындылық- табиғи және тәрбиелеу
барысындағы дарындылық болуы мүмкін, сондықтан да оның қалай пайда
болғанына қарамастан диагностикасы болу керек. Осы тұрғыда мектеп
психологының ролі артады, олар педагогтарға көмек көрсетуі қажет.
Дарынды оқушыны диагностикалауды мына бағытта жүргіздік:
- Оқушының креативті ойлауына;
- Оқушының өзін-өзі бағалау деңгейіне ;
- Оқушының толеранттылығына;
- Оқушының интуициясына;
- Ол лидер ме ?
- Өзін оқымысты деп бағалай ма?
- Оқушының қызығушылығы;
- Оқушының көңілінен шығатын іс-әрекеті;
- Оқушының тұлғалық бейімділігі мен қабілеттілігін анықтадық.
Дарынды оқушымен жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады.
Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек қана
жақсы мұғалімге байланысты. Бұл контексте болашақ мұғалімді жаңашыл
педагогтердің инновациялық тәжірибесін шығармашылық ынтамен меңгеру және
пайдалану арқылы даярлаудың келешегі зор деп ойлаймыз. Жаңашыл педагогтер
оқушының жеке тұлғалық абройын барынша құрметеуге, оның шығармашылық
креативтік қабілеттері мен бейімділіктерін, өздігімен ойлау қабілетін
дамытуға, жағымды эмоциональдық педагогикалық үрдісті қалыптастырып, одан
педагогикалық зорлықтың барлық түрін аластатуға бағытталған ізгіліктік
стратегиясымен сипатталады. Өз тәжірибемізде төмендегідей ережелерді
басшылыққа алдық.
- оқытуды мұғалім мен оқушының өзара шығармашылық қарым-қатынасы
ретінде қабылдау;
- күрделі мақсат идеясы (оқушының алдына барынша күрделі мақсат
қойылып, оны орындай алатындығына сенімін нығайту);
- өзіндік талдау (оқушылардың жұмыс нәтижелерін жеке және ұжымдық
талдау);
- ерікті таңдау (мұғалімнің оқу материалының жақсы меңгерілуі
мақсатында сабақ уақытын өз бетінше пайдалануы);
- оқушылардың өзін- өзі шығармашылық креативті басқаруы;
- тәрбиеге жеке тұлға тұрғысынан қарау;
- ата- аналармен ынтымақтастық құру.
Сонымен, жаңашыл педагогтердің инновациялық тәжірибесі тұлғаны
дамытуда ізгілік және шығармашылық көзқарасқа негізделген әдістер мен
жүйесін құрайды. Мұғалімнің де дарынды оқушылармен жұмыс жасау бейімділігін
де диагностикалау қажет,яғни субъект-субъект парадигмасының орындалуы,
оқушы мен мұғалім арасындағы синергетикалық педагогиканың басшылыққа алынуы
қажеттігін түсіндік. Ол үшін өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік
стандарт деңгейінен жоғары деңгейде білу керектігіне көз жеткіздік:
- оқушы дарындылығының моделін білу;
- қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;
- дарынды оқушыны оқыту, тәрбиелеу үрдісінде үлгірімге ғана көңіл
бөлмей оның басқа да көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлу;
-дарынды оқушылардың ерекшелігін ескере отырып, оларға шығармашылықпен
жұмыс жасайтын тапсырмалар дайындай білуі қажет деп ойлаймыз;
Сондай-ақ дарынды оқушылармен нәтижелі жұмыс жасайтын мұғалімнің
кәсіби “бейнесі” мынадай қасиеттерден тұрады: жоғары кәсіби біліктілік,
даралық қасиет, білімпаздық, ойлап табуға және ғылыми зертеу жұмысына
қабілеттілік, кәсіби қызметін өздігінен жетілдіруге ұмтылушылық. Дарынды
оқушымен жұмыс мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби біліктілігіне жаңа,
жоғары талаптар қояды. Мұғалімнің іскерлігіне қойлатын талаптар:
-дарынды оқушыны анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;
-дарынды оқушыларды (жекелей және топпен)оқытуға арналған бағдарлама
құрастырып, сонымен тұрақты жұмыс істей білуі;
- оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы;
- дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;
-дарынды оқушының ғылыми –ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік
етуі;
-дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке
жете алатындай деңгейде жұмыс жасауы. Қазіргі таңда креативті дарынды
оқушылармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттарын анықтадық.
Осы бағыттардың мақсаттары мен міндеттері төмендегідей:
- дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін анықтадық;
- жан-жақты ақпаратты қабылдауын
- коммуникативті бейімділігін
- дарынды оқушының шығармашылық креативті деңгейін;
- дарынды оқушының қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауы.
Бұл мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін мынандай жұмыс түрлерін
жүргізуді жоспарладық:
1.оқушымен жасалынатын жұмыстың икемді және ұтқыр жоспарын құрдық;
2.жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасадық;
3.дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына
ықпал еттіқ;
4.дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құрдық;
5.дистанциялық оқуды ұйымдастыру.
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынадай мәселелерге баса назар
аудару керектігін анықтадық:
1.пән сабақтарында шығармашылық креативті сипаттағы тапсырмаларды
іріктеу, орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізу;
2.дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін
пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп
отыру;
3.сабақтан тыс мезгілінде жүргізілетін жұмыстарды- пәндік олимпиада,
ғылыми конференцияға, интеллектуальдық турнирлер мен шығармашылық
байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізу керек;
4. білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделдетіп оқытуды ұйымдастыру.
Жеделдетіп оқыту бағдарламасын мұғалім оқушымен және ата-анамен
бірігіп құрылды. Мектепте дарынды оқушылармен жұмыс нәтижелі болу үшін,
балалардың ата-аналарымен де бірқатар жұмыстар жүргізілуі керек.
Олар: - ата-аналар күндерін ұйымдастыру;
- мектеп психологы тарапынан ата-аналарға кеңес беру.
Мектепте жеке пәндерді оқуда ерекше білім жетістіктерін көрсеткен
оқушылардың мәлімет банкісі құрылып, портфолиосы жинақталды, оқушылардың
білім жетістіктері мен психологиялық дамуының диагностикалары салыстырылды.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдердің бейімділігіне тестілеу
жүргізілді. Өзіміздің іс-тәжірибемізде оқушылардың креативтік дарындылығын
анықтау барысында төмендегідей параметрлер бойынша психологпен бірлесе
отырып, зерттеу жүргізу барысында ата-аналарға дарындылықты бағалау парағы
толтырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін, жұмыс істеу
қарқындарын ескере отырып, сыни ойлау жобасы бойынша білім беру өнімді
жұмыстардың бірі болып саналады. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды
дамыту стратегияларын жүзеге асыру барысында қала, облыс көлемінде
семинарлар ұйымдастырылып, мұғалімдердің іс – тәжірибелері таратылуда.
Оқушы потенциалын ашуда, білім көзіне өзі жетуге бағыт – бағдар
беруде Зерде оқушылардың ғылыми қоғамының жұмысы дұрыс жолға қойылған.
Зерде оқушылардың ғылыми қоғамы – бұл ғылыми – зерттеушілік
жұмыс дағдыларын қалыптастыруға және белгілі бір ғылым саласында өз білімін
жетілдіруге арналған өз интеллектін дамытуға талаптанған оқушы жастардың
ерікті шығармашылық бірлестігі. Ғылыми – зерттеу жұмыстарымен айналысатын
оқушылардың білімге, ғылымға ұмтылысы ерекше. Биылғы жылдың өзінде ғылыми
жобамен айналысып жүрген бүлдіршіндер зерттеу жұмыстарын ортаға салып,
жаңалыққа жаны құмар жас ғалымдар екендерін тағы бір мәрте дәлелдеді.
Олардың беталыстары басқа да оқушылар үшін үлгі - өнеге болары сөзсіз.
Соңғы 3-4 жылдың ішінде бастауыш сатыда болып жатқан үлкен өзгерістердің
бірі – пәндік оқыту жүйесі. 8-9 сынып оқушыларын өз пәнін жетік меңгерген,
шығармашыл ұстаздар білім нәрімен сусындатуда. Оқушыларды даралап, саралап
оқытудың оң нәтижесін жыл сайын ұйымдастырылып отырған қалалық, облыстық,
республикалық пәндік олимпиадалардан аңғаруға болады:
Барлық жаңа технологиялардың алдымен қоятын мақсаты – оқушының жеке
басының дара және дербес ерекшеліктерін ескеріп, олардың өз бетінше
ізденуін арттырып, креативті қабілетін қалыптастыру.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педагогикалық
технологияларын меңгермейінше жан – жақты білгір маман болу мүмкін емес.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру – мұғалімнің зейін – зерделік,
кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық келбетінің қалыптасуына игі
әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін жүйелі
ұйымдастыруға көмектеседі. Оқушылардың дарындылығы соңғы жылдары өткізіліп
келе жатқан Ақыл-ой олимпиадасы оқушылардың дарындылық қабілеттерін
анықтауда көп мүмкіншілік беріп, нәтижесін көруге көмектеседі. 2009-2010
оқу жылында өткен қалалық олимпиадаға №17 мектеп-гимназиясынан барған 18
оқушыдан құрылған топ командалық ІІ орынды, жоба қорғауда ІІ орынды
иеленсе пәндік кезеңде 6 пәннен барған 18 оқушының барлығы 100% жүлделі
орынға ие болды. Бұл дегеніміз жүргізілген жұмыстар мен нақты зерттеулер
нәтижесі.
“...Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді.
Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке
айналдырып құртып тынады”. (Плутарх)
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Ендеше баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық
өнегесін оның санасына сіңіре білу,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту – бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.
2. Выготский Л.С. Психология. – М., 2000.
3. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. – М, 1989.
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
5. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М., 2000.
6. Границкая А.С. Научить думать и действовать. - М., 1991.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму
бағдарламасында
көрсетілгендей білім беруді инновацияландыруға сай икемдеу үшін
білім беру жүйесін ақпараттындыру талабы қойылып отыр. Заман
талабына сай болу үшін еңбек сүйгіш аздық етеді. Білім
берудегі жеке тұлғаны дамытуда, дана және дара ойлай алатын
дарынды бала қажет, осы қажеттілікті орындау мақсатында
математика пәні бойынша дарынды оқушылармен жұмыс істеу
барысында әдістеме топтамасын жинақтадым.
Дарынды балаларды анықтау- баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ
процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес
(мысалы сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту
барысында біртіндеп, сатылып анықтау қажет.
Бұлақ көрсең көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп,бар мүмкіндікті
пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу- мұғалім міндеті, ендеше
мен өзімнің тәжірибемнен бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті танып,
соған бағыттап дарынды баланың болашағының ірге тасы дұрыс
қалануына үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды оқушымен
жұмыс жүргізгенде мақсаты мен міндетін қоямын.
Мақсаты: заман талабына сай бәсекеге қабілетті, білімді, іскер,
ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары,
логикалық
тұжырым жасауға бейім, еркін ойлай алатын жеке
тұлғаны
қалыптастыру.
Міндеті: -оқушының ақыл-ой қабілетін жетілдіру;
-шығармашылық жеке дарындылығын арттыру.
-қабілетті оқушымен жеке жұмыстар жүргізу арқылы
білім
дәрежесін ой- өрісін әрі қарай дамыту.
Тақырыптық зерттеу деңгейі:
Дарынды оқушымен жұмыс бастамас бұрын мұғалімге талап қойылады:
1. Дарынды баланы анықтауда психологпен бірлескен жұмыс жасау;
2. Ата-анасымен педагог ретінде сөйлесе білу;
3. Дарынды балаларға арнайы бағдарламалар жасау;
4. Дарынды балаға шығармашылықпен жұмыс істеу үшін жаңа, тың
тапсырмалар беру, орындалуына талап қою;
5. Жаңа технология элементтерін сабақта пайдалану;
6. Тапсырманың орындалу нәтижесін қадағалау.
Дарынды оқушылармен мына жұмыстар жүргізіледі:
1. тестпен жұмыс;
2. қосымша материалдармен жұмыс;
3. мектепішілік сайыстарға қатыстыру;
4. аудандық , қалалық , республикалық , олимпиадаларға қатыстыру;
5. ғылыми жоба қорғау.
Осындай дарынды оқушылармен жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге
жеттім:
- білім сапасы артты;
- қалалық, аудандық олимпиадалардан грамота, ІІ , ІІІ орын алды;
- ғылыми жобадан қалалықтан ІІ орын, республикалықтан ІІІ орын алды.
Қорытынды: Зерттеу жұмыстың барысында дарынды оқушылармен
жұмыс түрлерін ұйымдастыру қарастырылып,
тұжырымдамалар жасалды.
Кішкентай адамның рухани әлемін оқуға
ғана жетелеуге болмайды. Егер біз баланың
бар күшін сабаққа жұмсауға ұмтылсақ, оның
өмірі төзгісіз болады. Ол оқушы ғана емес,
ең алдымен сан қырлы қызығушылығы,
сұранысы, ынтасы бар
адам болуы керек.
В.Сухомлинский
Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды
элементтердің біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің ролі
артып, әр елдің өзіндік білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол
әлем халықтарының білім берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен
деңгейлес болуы қажет. Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің
білім беру саласында қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы
орайда білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының
білім беру жүйесін дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.
Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру. Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінде
қайта құру жүріп жатыр, білім беру жүйелерінің жаңа ұлттық моделі
құрылуда.
Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың негізгілерінің бірі
жалпы білім беретін орта мектепте математика ғылымы негізінен
берілетін білімді қайта жаңарту болып табылады.
Міне, осындай маңызды мәселелерді шешуде жас ұрпақты сапалы
да саналы ой еңбегіне тәрбиелеуде математиканың алатын орны ерекше.
Қазіргі заман-математика ғылымының өте кең, жан-жақты тараған кезеңі.
Ал талапқа сай математикалық білім берудің басты шарты-математикалық
мәдениеттіліктің деңгейін көтеру болып табылады.
Математика сөзінің өзі грек тілінде білім, ғылым деген
мағынаны білдіреді.
Олай болса ежелгі замандардан-ақ математикалық білімді
ғылымдықтың жоғары дәрежесі ретінде қабылдаған.
Математика барлық ғылымдардың логикалық негізі - күре тамыры.
Математика ең алдымен оқушылардың дұрыс ойлау мәдениетін
қалыптастырады, дамытады және шыңдай түседі. Математикалық тілде
тілдесу қабілетін, сөз коммуникациясын дамытады. Математика әлемде
болып жатқан түрлі құбылыстарды, жаңалықтарды дұрыс қабылдап, түсінуге
көмектеседі.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму
бағдарламасында көрсетілгендей білім беруді инновацияландыруға сай
икемдеу үшін білім беру жүйесін ақпаратттандыру талабы қойылып
отыр. Заман талабына сай болу үшін еңбек сүйгіш аздық етеді. Білім
берудегі жеке тұлғаны дамытуда дана және дара ойлай алатын дарынды
бала қажет, осы қажеттілікті орындау мақсатында математика пәні бойынша
дарынды оқушылармен жұмыс істеу барысында әдістеме топтамасын жинақтадым.
Дарынды балаларды анықтау – баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ
процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес (мысалы
сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту барысында біртіндеп,
сатылап анықтау қажет.
Бұлақ көрсең, көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп, бар
мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу – мұғалім міндеті,
ендеше мен өзімнің тәжірибиемнен бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті
танып, соған бағыттап дарында баланың болашағының ірге тасы дұрыс қалануына
үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды оқушымен жұмыс жүргізгенде
мақсаты мен міндетін қоямын.
Дарындылықтың табиғаты шексіз. Осы дарындылық пен шығармашылықты
дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі
ең тиімді болып есептеледі.
Зерттеушілік, ізденушілік - бала табиғатына тән құбылыс. Білуге
деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайын
тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға
тән дәстүрлі мінез.
Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен
мұғалімнің ынтымақтастығы қажет. Зерттеу білігі мен дағдысы тек
ғылыммен айналысатын адамға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі
саладағы қызметіне қажет.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын
қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып
өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде
емес, өзі ашады.
Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында
түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, ойын
мазмұны мен оқыту әдістемесінде де біршама жаңарулар болып жатыр.
Шығармашылық- зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы. Адам
шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қалмай, шығармашылықпен
зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті.
Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі
дамытуда маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі
төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей
туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сөйтіп, білімге деген ынтасы
басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін, мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп
алуы ғажап емес.
Дарынды оқушының ізденушілік қасиетін қалыптастыру оқытудың
түрлі формалары мен әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Солардың ішіндегі ең тиімдісі (зерттеуге оқыту)- оқушылардың ғылыми
қоғамын ұйымдастыру.
Биік танымдық қабілет, тұрмыс-тіршіліктің сырын ұғуға талпыныс
баланың ерте жасынан туындайды екен. Сондықтан ізденушілікке баулу
бастауыш сыныптан басталуы тиіс. Ендеше мектепте оқушыны
ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес
армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға, ғылымға жетелеу арқылы
өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет. Оған қол
жеткізетін тиімді жұмыс түрінің бірі- оқушылардың ғылыми қоғамын
ұйымдастыру.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған
байланысты болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер
салып, қызығады, түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Сондықтан мектеп оқушыларының дарындылығын дамыту жұмыстарын
жүйелі ұйымдастыру басты мақсат, ғылыми проблема болып табылады.
Анықтаманың мазмұны бізге қазіргі мектеп оқушыларының
дарындылығын дамытудың моделін жасауға мүмкіндік берді.
Ғылыми-педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерді талдау бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың деңгейлерін
анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері оқушылардың
шығармашылық дарындылығының 3 деңгейін көрсетті: креативті деңгей,
интегративті деңгей, когнитивті деңгей.
Сонымен, ұсынылып отырған шығармашылық дарындылықты дамытудың
құрылымдық-мазмұндық моделі оқушылардың танымдық және тұлғалық дамуы
мен олардың даралық ерекшеліктерін, айқын қабілеттерін, креативтілігін
арттырып, шығармашыл дарынды тұлғаның қалыптасуына негіз болады деп
есептейміз.
Дарындылықты дамыту мәселесі бойынша жасалған теориялық
талдаулар негізінде мына тұжырымға келдік.
1. ХХІ ғасырдың әлеуметтік-экономикалық көзқарасы-шығармашылық тұлғаны
қалыптастыру мәселелерін қоғамдық басымдылыққа айналдыру. Шығармашылық
тұрғыда ойланатын, интеллектуалдық сипатта әрекет ететін жас
адамдардың тәрбиеленуі, оқуы және ой-өрісінің дамуы мемлекеттік сипат
және әлеуметтік мән-мазмұнға ие болуда.
2. Шығармашыл дарынды тұлғаны дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру
оқушының тұлғалық бағытын белсенді позициясына бағыттауға мүмкіндік
беретін оқу еңбегінің шығармашыл, вариативті құрылымын талап етеді.
3. Дарындылық феноменін зерттейтін ғылыми ойдың дамуына өткенді
шолу көзқарасы негізінде оны әлеуметтік мәселе ретінде оқыту қоғам
дамуындағы постиндустриалды фазаның басталуымен ерекшеленетінін,
бүгінгі күні бүкіл әлемдік ғылымда осы феноменнің табиғаты жөнінде
терең білімнің қажеттігін көрсетеді. Дарындылықтың мазмұнды
интерпретациясы диагностиканың психологиялық-педагогикалық көптеген
тұжырымдамаларының, оқушы әлеуетінің танымдық-шығармашылық дамуының
биік тұғыры болып табылады.
4. Шығармашылық дарындылық мәселелері жөніндегі ғылыми ақпарат
көздерін зерделеу берілген феноменнің анықтамасымен салыстырғанда
бірізділіктің жоқтығы, әртүрлі пікірлердің көп екендігі байқалады.
Шығармашылық дарындылық ақыл-ой және мотивациялық факторлар
ықпалдастығында осы құбылыстың түсінігін тұтастай ашып көрсететін
жаңа бағдар ретінде қарастырылады. Дарынды тұлғаның сапалық сипаты
өзіндік жауапкершілікке, тұғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізетін,
шығармашыл іс-әрекетке қабілеттілік, креативтілік, танымдық-
интеллектуалдық қызығушылығының кеңдігімен және барлық жаңалыққа
ашықтықпен анықталады.
5. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, мектеп тәжірибесін
зерделеу-дарындылықты дамытуда шығармашыл ойлаудың дамуына септігін
тигізетін функционалдық мүмкіндіктері, тұғырлы идеяларды генерациялау
дағдысы, ойлаудың дәстүрлі түрінен бас тартуы, өзекті мәселерді жүйелі
шешуі бастауыш сынаптағы танымдық іс-әрекет үрдісінде шығармашыл
тұлға ретінде қалыптсауының факторы болып табылады.
6. Танымдық іс-әрекет үрдісінде оқушыны көркем бейнелер әлеміне
тарту оқушылардың дарынды тұлғасын қалыптастырудың тиімді жолдарының
бірі болып табылады.
Сонымен қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта
жаңартылуы баланың шығармашылық дарындылығын тануға және болжам
жасауға жаңа көзқарасты талап етуде. Дарынды балаларды тану-нақтылы
бір баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ үрдіс. Қайсыбір әдістің
көмегімен зеректіліктің айқындалуы мүмкін емес. Шығармашыл
оқушылардың дарындылығын анықтау кезінде кешенді көзқарас танытқан
маңызды болып табылады.
Жеке тұлғаны дамытып қалыптастыру үшін олардың өзгермелі
әрекеттерін айналадағы нақты құбылыстар мен таныс объектілерді
зерттеумен байланыстырудың маңызы зор.
Тақырыпты таңдағанды мені не қызықтырады?-деген сұраққа жауап
беру керек. Тақырыпты таңдағанда бір ескеретін нәрсе зерттеумен де,
жобалаумен да айналысуға болады.
Зерттеу- жаңа білім жинақтау, бір нәрсені жан-жақты танып білу,ол
адамның танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Жобалау-латын сөзі, алға жылжу-деген мағынаны білдіреді.
Екеуінің айырмашылығына тоқталатын болсақ:
Зерттеу-ол белгісізді іздеу, жаңа білім ашу.
Жобалау- ол бір практикалық міндеттің шешімі.
Зерттеу мен жобаның айырмашылығына тоқталсақ:
Зерттеудің мақсаты нақты бола алмайды, ол зерттеу барысында өзгеріп
отырады.Ал жобаның мақсаты нақты болады, өйткені жобаның соңғы
нәтижесі қандай болатыны белгілі.
Баланы ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін
игерту дағдысы мен білігін игерту бүгінгі күннің басты міндеті
болып саналады. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуын
қамтамасыз ету қажет болса, онда баланың қабілетін түрлі әрекетте
көрсету үшін зерттеу жұмыстарына дайындау керек.
Тек мұғалім оқушыға жоба жаза алатынын және жақсы идеялардың
барлығы да жазу кезінде болатынын түсіндіріп, оқушының жазуға деген
қызығушылығын арттырса сонда бала зерттеу жұмысын жазуға талпынады.
Зерттеу жұмысымен айналысу, шығармашылық жоба жазу оқушының
аналитикалық ойлау қабілетін дамытады, шешім қабылдай алу қабілетін
қалыптастырады. Оқушыны ізденушілікке баули отырып, ғылым мен
техниканың жетістігіне сәйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дәл
табуға көмектеседі.
Жобалау әдісінің негізінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттыру, өздігінен білім алу, жобаның тақырыбын дұрыс түсініп, аша
білу Бұл әдіс оқушылардың өздігінен жұмыс істей білуіне-жеке,
топпен, жұппен берілген белгілі бір уақыт аралығында жүргізілетін
іс-әрекетке негізделген. Оқушыны ғылыми-зерттеу жұмысына қатыстыру
үшін алдымен, оны қызықтыра отырып, зерттеу талабын қалыптастыру
керек. Яғни оқушы ақпаратты ала білуге, оны басқаларға хабарлай
білуге талпынуы тиіс. Ең алдымемн оқушыны өздігінен шешім
қабылдауға, ақпараттар алуға, оны басқаларға жеткізе білуге үйрету
қажет. Зерттеу жобасының бірнеше түрі бар:
- зерттеу жобасы;
- шығармашылық жоба;
- қиялға негізделген ойын жобасы;
- ақпараттық жоба;
- практикаға бағытталған жоба;
Осы түрлерді жеке-жеке қарастырайық:
Зерттеу жобасындағы ең маңызды мәселе - проблеманы көре білу. Бұл
жобаның нақты құрылымы бар. Ол тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу
пәні және зерттеу объектісі, мақсаты, болжамы және соған байланысты
зерттеу міндеттері, зерттеу тәсілдері, нәтижені талдау, қорытынды және
ұсыныстар. Зерттеу жобасы жобалардың ең көп тараған түрі.
Шығармашылық жобаның нақты құрылымы жоқ, өйткені ол соңғы нәтиженің
түрі мен жанрының талабына негізделе отырып дамиды. Ол қабырға
газеті түрінде, мерекелік сценарий түрінде, бейне-фильм түрінде де
бола береді.
Қазіргі білім мен тәрбиенің негізгі бағыты-жан-жақты дамыған
тұлға қалыптастыру, тұлғаның Мен менталитетін қалыптастыру, өзін-өзі
тану,өзін-өзі дамыту мәселесінің айналасында болып отыр.
Расында да, тұлғаны қолдан ешкім жасай алмайды, бірақ оған дұрыс
бағыт беру, даму, қалыптасу аймағына енгізу, өз белсенділіктерін
туғызу, өзін-өзі тәрбиелеу іс-әрекеттерін ықпал ету-ұстаздар алдындағы
да, тәрбие жетекшісі алдындағы да жауапты міндет.
Біздің мектепте дарынды баламен жұмыс жүргізуге ерекше назар
аударылуда. Балаларды ғылыми-ізденіске, ғылыми жоба қорғауға баулу
арқылы білімдерін тереңдету ісі жүріп жатыр. Оны- әлемдік білім
кеңістігіне ену жолындағы тұлғаны дамыту аймағына кіргізу
мақсатындағы бір қадам деп есептеуге болады.
Осы үрдістегі мұғалімнің ролін төмендегідей саралауға болады.
- Диагностикалық жұмыстар арқылы психологпен бірлесе отырып,
ғылымға икемді, дарынды балаларды анықтау;
- Тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың ғылымға деген жағымды
көзқарасын қалыптастыруға түрткі жасау.
- Танымдық белсенділіктерін дамыту үрдісінен іздену. Оқушылардың
танымдық белсенділіктерін қалыптастыру- оларды ғылыми-ізденіс
аймағына енгізудің басты жолы.Белгілі ғалым Ж.Қараев танымдық
белсенділікті бір-бірімен тығыз байланыстағы үш бөлікке бөледі.
Өзінің танымдық қабілетін дамытуға ұмтылуды танымдық
белсенділіктің мотивациялық тұлғалық бөліміне жатқызады.
Мұғалімдермен бірлесе отырып, балалардың ынтасы, қабілеттерін ескеріп,
өз қалауларына жол ашып, іздену, зерттеу тақырыптарын алуды
ұйымдастыру, ғалымдермен тікелей байланыса отырып, ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізу керек.
Оқушыларды ғылыми ізденіске баулу мақсатында Мен-зерттеушімін ,
Мен - жобалаушымындеген дәптер арнату. Дәптерге оқушылар ғылым
әлеміне енудің түрлі жолдарын жазады, ұлы ғалымдар еңбегі, өмірінен
мәліметтер де береді. Оның маңызы оқушыларға практикалық та, теориялық
та көмек бере алатынында. Ол әр баланың алдында жатады. Мен-
зерттеушімін тақырыбында оқушылармен дөңгелек стол, әңгімелер
өткіздім. Алғашқы әңгімелерде ғылыми жұмыстардың түрлері сөз болады.
Бұл жұмыстың тиімділігі оқушылардың ғылым туралы ұғымдарын
кеңейтуге ықпал етті. Іздену, зерттеу жұмыстарының түрлерімен
таныстырдым.
2009 оқу жылында 11 сынып бітіріп кеткен Мырзабаева Айгерім
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетіндегі Космос мониторинг
орталығында Image Vision города Семей тақырыбы бойынша үш жыл көлемінде
зерттеу жұмысын жүргіздік. Зерттеу барысында: жазғы демалыс кездерінде
Семей қаласында зерттеулер жүргіздік, Космос мониторинг орталығында
практикадан өтіп, ғылыми жетекшісі доцент Бакашева Асылы Умуткуловна бағыт-
бағдар берді, күнделікті атқарған жұмысын күнделікке жазып, маған есеп
беріп отырды. Осы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Мырзабаева Айгерім
мынадай жетістіктерге жетті. Атап айтқанда Республикалық ғылыми
жарыстарының екінші кезеңінің жүлдегері II дәрежелі дипломмен мараппаталды.
Алматы қаласында өткен Республикалық жас ғарышкерлерінің слетінде III
дәрежелі дипломмен мараппаталды.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетіндегі Қолданбалы
математика кафедрасының доценті Бокаев Нұржан Әділхановичтің жетекшілік
етуімен 9 сынып оқушысы Сағатова Назира Қайроллақызы Нарықтағы
экономикалық әріптестіктің математикалық моделдері тақырыбы бойынша екінші
жыл зерттеу - жобалау жұмысын жүргізуде. Ондағы мақсат экономикалық
нарықтық жағдайындағы математикалық модельдерін құрып, оны шешу әдістерін
көрсету. Оқушы түрлі сауалнамалар жүргізіп, жобаны түрлі кезеңдерге бөлді.
Кіріспе шығын арақатынасын зерттеді, экономикалық көрсеткіштерді
байланыстыруда. Зерттеу жұмыстары келешекте ары қарай жалғасады деп
сенемін.
Осындай дарынды оқушылармен жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге
жеттім:
- білім сапасы артты;
- қалалық, аудандық олимпидалардан грамота, II, III орын алды;
- ғылыми жобадан қалалықтан II орын, республикалықтан III орын алды.
Жаңа ғасырға қадам басқан жас жеткіншектердің қазіргі өмірге
бейімділігі болу керек. Ол өмірдің әр тетігіне үңіліп, тығырықтан шығар
жолға даяр болуы қажет, ендеше 51-ші халықаралық математика олимпиадасына
дайындықты нығайтайық. Дарынды да, қабілетті оқушыларды ғылымға баулу,
ғылым арқылы егемендігімізді нығайтуға үлес қосайық құрметті ұстаздар!
Қорытынды: Зерттеу жұмыстың барысында дарынды оқушылармен жұмыс түрлерін
ұйымдастыру қарастырылып, тұжырымдамалар жасалды.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Белова Е.С.,Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать.-
М.1998г.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и
способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школеМ:Сентябрь,
001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными
детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого
В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының Білім туралыЗаңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
Қазіргі кезде жаңа заман талаптарына сай оқушыларға тәрбиемен білім
берудің негізгі бағыттарында дарындылықты айқындауда дарынды оқушылардың
креативтілігін дамытуға көптеп назар аударылуда.
Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ деп аталарымыз айтқандай,
дамыған өркениетті елдердің алдыңғы қатарынан көріну үшін, әлбетте, дарынды
оқушылардың креатитілігін дамытуымыз қажет.
Сондықтан да елбасымыз Н.Назарбаев: Еліміздің болашағы – білімді де
тәрбиелі жастар деп дарынды, талантты оқушыларға жауапкершілігі мол сенім
білдірді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік білім
саясатында әрбір баланың жеке қабілетіне қарай дарындылығын дамытуды
негізгі мәселелер қылып енгізген. Мемлекет болғаннан кейін оның негізгі
тірегі – білімді, жан-жақты хабардар, іскер адамдар болып табылады.
Сондықтан қоғамды дамытып, көркейтетін дарынды білімді жастарды тәрбиелеу,
оның креативтілігін дамыту басты мәселе екені баршаға мәлім.
Дарынды оқушылар жан-жақты, іздемпаз, талапты, өмірі өнегелі, алға
қойған мақсаттарына жету үшін бар күш-жігерін аямайтын, кез-келген
қиындықтарды жеңе алатын белсенді болады.
Дарынды оқушыларға білім беруді әр ғылымның даму ерекшеліктеніне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға дарынды мамандар даярлауда ыңғайлы
болса, екінші жағынан ерекше дарынды оқушылардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Дарынды оқушының бойындағы табиғат берген ерекше қабілетін,
дарындылығын таба білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу
ерекше қиын іс. Әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу
– мұғалімнің міндеті. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Дарынды оқушыны
оқыту, тәрбиелеу, қазіргі заманда үлгілі тәрбиелеу, білім беру олардың
креативті қабілетін дамыту - бүгінгі күннің басты талабы.
Дарынды оқушылардың креативтілігін арттырудың негізгі мақсаты – олардың
шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.
Ал мақсатқа жетелер жол оқу бағдарламасын тереңдетіп оқытып, танымдық
белсенділігін дамыту арқылы ғана жүзеге асырылады.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдерге қойылатын талаптар:
дарынды оқушымен жұмыстың әлеуметтік қажеттілігін сезінуі;
оқушыны жақсы көріп, жан-жақты танып, ата-анасымен тығыз байланыс құруы;
дарынды оқушыны жұмысқа деген қызығшылығын арттыра біліуі;
дарынды оқушымен жұмыс жасау кезінде алға үлкен мақсаттар қойып, оны
нәтижеге жеткізуге ұмтылуы;
өз пәнінің нағыз маманы болуы;
қызмет нысанын, яғни бірыңғай педагогикалық үрдісті білуі;
жеке тұлға теориясын қалыптастыру әдіс-тәсілін білуі;
Заман талабына сай оқытудың жаңа технологияларын білуі;
дарынды оқушылардың дарындылығын ескеріп, соған сай тапсырмалар дайындай
білуі.
дарынды оқушыны зерттеуге психодиагностикалық күнделік жүргізуі;
оқушылармен қарым-қатынасын психологиялық тұрғыдан сауатты орната білуі;
дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;
дарынды оқушының ғылыми-ізденіс жұмыстармен айналысуына жетекшілік етуі;
дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке жете
алатындай деңгейде жұмыс жасауы;
дарынды оқушыларға олардың ата-анасына әр түрлі педагогикалық-психологиялық
кеңестер беруі тиіс.
Сонымен дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын мұғалімдерде мынадай
қасиеттер болуы шарт:
жоғары кәсіби біліктілік;
білімпаздық;
ғылыми-зерттеу жұмысына қабілеттілік;
кәсіби қызметін өздігінен дамытушы;
Дарынды оқушыға өз деңгейінде талап қоя білуі.
Психологияда креативтілікті бірнеше категорияға бөліп қарауға болады:
Креативтілік - шығармашылық процесс;
Креативтілік - жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі, шығармашылық
өнім;
Креативтілік - интеллектуалдық әрі шығармашылық қабілет;
Креативтілік - тұлғадағы мінез-құлықтың негізі.
Осыған байланысты: креативті процеспен айналыса отырып, креативті
нәтиже береді. Мектептегі оқу процесін басқару тек қана оқушыларға белгілі
бір білім жүйесін меңгертумен шектелуге болмайды, сонымен қатар оқушы
шығармашылық әрекетін, дағдысын меңгеретін процестің әрекет формасын
ұйымдастыруды да көздейді. Бұл әрекетті басқару объектісі креативті білім
беру мен тәрбиелеу процесі. Шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі
көздеген мақсатқа жеткізе бермейтінін тәжірибелер көрсетті. Психология,
педагогика саласындағы ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып дарынды
оқушыларының креативтілігін дамытуда бір-бірімен тығыз байланыста болатын
мынадай қағидаларды айтуға болады:
оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру;
оқу-тәрбие процесінде оқушының танымдық әрекетінің басым болуы;
оқушылардың ішкі сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды көзқарасының оянуын
белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді ұйымдастыру;
тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық т.б. қасиеттерін дамыту;
сабақтардағы оқу-тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің нақты бір
мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы.
Бұл қағидалардың жүзеге асырылуы дарынды оқушының даму деңгейінің
көтерілуіне, ой-өрісінің дамуына өзіндік ой еңбегін ұйымдастыра білуіне
жетелейді.
Сондықтан әрбір мұғалім өзінің жинақтаған және алған тәжірибесі
деңгейінде ғана оқушымен жұмыс жасайды. Ал мұндай жағдайлар қиындықтар
туғызады. Сондықтан мұғалімдер арнайы дайындықтан өтіп тұрулары тиіс.
Дарынды оқушыларды шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең екеніне
қарамастан олардың бойына жауапкершілік сезімін оятып, шығармашылыққа
бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру керек.
Отандық педагогика мен психологияда ерекше жаңа шешімдерге әкелетін
шығармашылық термині кең қолданылған. Шетел психологиясында
шығармашылықтың қалыптасуына ықпал ететін тұлғалық және ойлау қасиеттерінің
жиынтығы креативтілік терминімен белгілі.
Ғалымдар әрбір балада туа біткен шығармашылық мүмкіндіктер болады, ол
креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте ғана жүзеге асады дейді.
Яғни, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта шарттарына
тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін, танымдық процесті ұйымдастыру
тәсілдері арқылы оқушының креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда тек қана шығармашылықты емес баланың қасиеті
мен дамуын да ескерген жөн.
Себебі, креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың негіздерінің бірі,
креативтілік адамның өзінің даралығы мен бірегейлігі болып табылады.
Оқушының бойындағы шығармашылық үшін тиімсіз осы қасиеттерді ескере отырып,
оқу-тәрбие процесінде педагог өз әрекетін қайта қарастырған жөн. Атап
айтқанда:
мұғалім өзінің инновациялық іс-әрекетін жетілдіру;
оқытудың озық технологияларын меңгеру;
құрал-жабдықтар мен ақпараттық технологияларды қолдануда өзгерістер енгізу;
оқушыларға жеткізілетін оқу материалдарының мазмұны мен түр сипатын
өзгерту.
Жоғарыда айтылған қасиеттерді дарынды оқушылардың бойына сіңіру үшін
оқушы креативтілігін дамытудың мазмұны, формасы, әдіс-тәсілдерін айқындау
керек.
Дарынды оқушылардың креактивті қабілетін дамыту жолдарын қарастыра
келе, оқу процесінде мұғалімнің түрткісі инновациялық әрекеттің
ыңғайлылығын көрсетеді. Жүргізілген зерттеулер болашақтағы инновациялық
әрекетті болжауға оны іс-жүзінде асыруға мүмкіндік береді.
Еліміздегі білім беру тұжырымдамасының бағыты – ізгілік және тұлғаны
қалыптастыру. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру
жүйесінің басты мақсаты – ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасай отырып, дарынды
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыра отырып, тәрбие беруді
дамыту - деп атап көрсеткен.
Әдебиеттер:
1. У.В.Жексенбаева, А.К.Сатова. Педагогика и психология одаренности
школьников. Алматы, 2002.
2. Н.Д.Иванова, Н.Д.Хмель, Н.Н.Тригубова. Научно-практические основы
профессионально-педагогического самообразования. Алматы. 1995.
3. Вишнякова Н.Ф. Креативная психопедагогика: Монография \. – Минск. 1995.
Дарындылық—адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы қалыптасатын қасиет. Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы
дарындылығын анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін,
нәтижелілігін білетін мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей
алады.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты—олардың шығармашылық жұмыста
өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету-
оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту арқылы жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс
жасау қалай жүзеге асырылуы керек ? Ол үшін :
•Дарынды оқушыны таңдаған кезде оқушының жеке құжаттарын, мінездемесін ,
сынып журналын зерттеу;
•Оқушының сабақтағы , сабақтан тыс кездегі іс-әрекетіне бақылау жасап,
талдау жүргізу;
•Әр түрлі әдістерді пайдаланып оқушы білімін тексеретін жұмыстарды
ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау керек.
Кез-келген мұғалім осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты талдау
жұмыстарын жүргізе алса ғана, оқушылардың дарындылығын, қабілет
мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықты,оқушының креативті
белсенділігін айқындау процесі көпжақты.
Дарындылық- табиғи және тәрбиелеу барысындағы дарындылық болуы мүмкін,
сондықтан да оның қалай пайда болғанына қарамастан диагностикасы болу
керек. Осы тұрғыда мектеп психологының ролі артады, олар педагогтарға көмек
көрсетуі қажет. Дарынды оқушыны диагностикалауды мына бағытта жүргізуге
болады:
-Оқушының креативті ойлауына;
-Оқушының өзін-өзі бағалау деңгейіне ;
-Оқушының толеранттылығына;
-Оқушының интуициясына;
-Ол лидер ме ?
-Өзін оқымысты деп бағалай ма?
-Оқушының қызығушылығы;
-Оқушының көңілінен шығатын іс-әрекеті;
-Оқушының тұлғалық бейімділігі мен қабілеттілігі.
Сонымен қатар мектеп әкімшілігі тарапынан мұғалімнің де дарынды оқушылармен
жұмыс жасау бейімділігін де диагностикалау қажет,яғни субъект-субъект
парадигмасының орындалуы, оқушы мен мұғалім арасындағы синергетикалық
педагогиканың басшылыққа алынуы.
Қазіргі таңда дарынды оқушылармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттары
берілген. Бұл бағыттардың мақсаттары мен міндеттері төмендегідей:
•Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;
•Жан-жақты ақпараттандыру;
•Коммуникативті бейімдеу;
•Дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына көмек көрсету;
•Дарынды оқушының қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауы;
•Жеке бас құзыреттілігін дамыту.
Бұл мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін мынандай жұмыс түрлерін жүргізу
керек:
1.Оқушымен жасалынатын жұмыстың икемді және ұтқыр жоспарын құру;
2.Жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасау;
3.Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына ықпал
ету;
4.Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру;
5.Оқушының мектептегі тьюторлық орталық пен тринитаризм академиясымен тығыз
байланыс жасауына ықпал ету;
6.Дистанциялық оқуды ұйымдастыру.
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынадай мәселелерге баса назар аудару
керек:
1.Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу, орындау,
талдау жұмыстарын жүйелі жүргізу.
2.Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пайдалану
көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыру.
3.Сабақтан тыс мезгілінде жүргізілетін жұмыстарды- пәндік олимпиада, ғылыми
конференцияға, интеллектуальдық турнирлер мен шығармашылық байқауларға
дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізу керек.
4. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделдетіп оқытуды ұйымдастыру;
Жеделдетіп оқыту бағдарламасын мұғалім оқушымен және ата-анамен бірігіп
құруы тиіс.
Аралас сыныптарда дарынды оқушылардың танымдық қабілетінің дамуына
бақылауды мынандай бағыттарда жүргізу керек:
1.Оқушының өзіне деген сенімділігін орнатуына жағдай туғызу;
2.Мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы Витогендік технология ;
3.Бастапқы кезеңде бағасыз бақылауды қолдану;
4.Оқушыны мадақтау, марапаттау;
5.Оқушыға дер кезінде бақылау жүргізудің логикалық түсініктемесі;
6.Сабақ үстінде шағын топ әдісін қолдану,т. б.
Мектепте дарынды оқушылармен жұмыс нәтижелі болу үшін, балалардың ата-
аналарымен де бірқатар жұмыстар жүргізілуі керек.Олар:
•Ата-аналар күндерін ұйымдастыру;
•Мектеп психологы тарапынан ата-аналарға кеңес беру;
Дарынды оқушымен жұмыс №2 Қабанбай орта мектебінде көп жылдар бойы
жүргізіліп келеді. Мектепте жеке пәндерді оқуда ерекше білім жетістіктерін
көрсеткен оқушылардың мәлімет банкісі құрылып, порт-
фолиосы жинақталды, оқушылардың білім жетістіктері мен психологиялық
дамуының диагностикалары салыстырылды.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдердің бейімділігіне тестілеу
жүргізілді.
Дарын шығармашылық орталығы құрылды. Оқушылар дарындылық сферасына
байланысты топтарға бөлінді. Әр сфера бойынша жұмыс жоспары құрылды, жұмыс
жоспарының орындалуына ,оқушылардың шығармашылық ізденіс жұмыстарына
бақылау түрлері белгіленді. Бұлақ көрсең көзін аш дегендей мектептегі
талай балалардың қабілеттерін ұстаздар ашқанының арқасында бірнеше
оқушылардың дарындылық, шығармашылық қабілеттері ашылып, жоғары
жетістіктерге жетті. Мектептен 6 оқушы Алтын белгі белгісіне ие болып
отыр, спорт бағытында Летов Данияр,Мұрат Елжас, Қанағатов Архат, Сұлубай
Аманжол Республика көлемінде жарыстарға қатысып, жеңімпаз атанды, бейнелеу
өнері бойынша Бағдат Азат Саябақтар шеруі атты халықаралық экологиялық
қозғалысқа арналған сурет көрмесінде І орынды иеленді. Жылда мектебіміздің
оқушылары пән олимпиадаларына, Ақбота марафонына, Кенгуру
интеллектуальдық жарыстарына қатысып, жүлделі орындарды иеленуде.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Ендеше баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық
өнегесін оның санасына сіңіре білу,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту – бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 4-6
І Бөлім Балалар дарындылығының дамуының психологиялық ерекшелігі ... ..7-8
ІІ Бөлім Дарындылық түсінігінің туындауының тарихына
шолу ... ... ... ...8-26
2.1. Кеңес және шетел психологиясындағы дарындылықты зерттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-11
2.2. Дарындылықтың белгілерінің мен түрлерінің психологиялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .12-15
2.3. Дарындылық пен қабілеттің өзара сабақтастығы мен бірлесітігінің
психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..16-20
2.4. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыс істеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-23
2.5. Ақыл- ой дарындылығы: диагностикасы және оқу- тәрбие мәселелері..24-26
ІІІ Бөлім Зерттемелік жұмыстың бағдарлық
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27-32
3.1. Зерттеу нысанасы мен пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Зерттеме жұмысының мақсаты, мәселелері, болжамы ... ... ... ... ... ..28-29
3.3. Таңдау сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 0
3.4. Диагностикалық әдістемелердің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32
ІҮ Бөлім Балалар бойындағы дарындылық қабілеттің даму ерекшелігін
анықтаудағы эмпирикалық зерттеме
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..33-45
4.1. Степногорск қаласындағы Л.Н.Толстой атындағы № 4 мектеп- гимназиясы
оқушыларының ақыл- ой дарындылығын Равен матрицасы арқылы диагностикалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..33-36
4.2. Дарынды оқушылардың ақыл- ой көрсеткіштерін интеллектуалдық коэффицент
тестісінің нәтижелерімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 37-40
4.3. Дарынды балаларды анықтау оқыту және дамытудағы білім беру
технологияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-43
4.4. Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау маңызы мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .46-47
Түйін мен тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-61
Кіріспе
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық
экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында
елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда
айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты
фактор адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және
білімдері болып табылады.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және
шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы
үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Балалар дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және
тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық сұрақтарын қарастырумен
Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті айналыспады десекте
болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі
қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі баланың
қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет
болып табылады. Жаңа технологияларды практикаға енгізу және игертудегі
сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес ойлау қабілетіне ие,
өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн енгізетін, болашаққа қатысты
жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға деген қажеттілік
өсті.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты—олардың шығармашылық жұмыста
өзінің креативті қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Мұғалімнің
де дарынды оқушылармен жұмыс жасау бейімділігін де диагностикалау
қажет,яғни субъект-субъект парадигмасының орындалуы керек.
Дарындылық—адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы қалыптасатын қасиет. Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы
дарындылығын анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін,
нәтижелілігін білетін мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей
алады. Көбінесе “дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақ қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеулері нақ осы қасиеттер оқушының креативтік
дарындылығын көрсететін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз
емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеулердің нәтижесін
есте ұстағаны жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты-олардың шығармашылық жұмыста
өзінің креативтік қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал
мақсатқа жету- оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап,
олармен жұмыс жасау қалай жүзеге асырылуы керек?
Ол үшін :
- Дарынды оқушыны таңдаған кезде оқушының жеке құжаттарын,
мінездемесін сынып журналын зерттеу;
- Оқушының сабақтағы , сабақтан тыс кездегі іс-әрекетіне бақылау
жасап, талдау жүргізу;
- Әр түрлі әдістерді пайдаланып оқушы білімін тексеретін жұмыстарды
ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау керек.
Кез-келген мұғалім осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты
талдау жұмыстарын жүргізе алса ғана, оқушылардың дарындылығын, креативті
қабілет мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықты, оқушының креативті
белсенділігін айқындау процесі көп жақты. Дарындылық- табиғи және тәрбиелеу
барысындағы дарындылық болуы мүмкін, сондықтан да оның қалай пайда
болғанына қарамастан диагностикасы болу керек. Осы тұрғыда мектеп
психологының ролі артады, олар педагогтарға көмек көрсетуі қажет.
Дарынды оқушыны диагностикалауды мына бағытта жүргіздік:
- Оқушының креативті ойлауына;
- Оқушының өзін-өзі бағалау деңгейіне ;
- Оқушының толеранттылығына;
- Оқушының интуициясына;
- Ол лидер ме ?
- Өзін оқымысты деп бағалай ма?
- Оқушының қызығушылығы;
- Оқушының көңілінен шығатын іс-әрекеті;
- Оқушының тұлғалық бейімділігі мен қабілеттілігін анықтадық.
Дарынды оқушымен жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады.
Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек қана
жақсы мұғалімге байланысты. Бұл контексте болашақ мұғалімді жаңашыл
педагогтердің инновациялық тәжірибесін шығармашылық ынтамен меңгеру және
пайдалану арқылы даярлаудың келешегі зор деп ойлаймыз. Жаңашыл педагогтер
оқушының жеке тұлғалық абройын барынша құрметеуге, оның шығармашылық
креативтік қабілеттері мен бейімділіктерін, өздігімен ойлау қабілетін
дамытуға, жағымды эмоциональдық педагогикалық үрдісті қалыптастырып, одан
педагогикалық зорлықтың барлық түрін аластатуға бағытталған ізгіліктік
стратегиясымен сипатталады. Өз тәжірибемізде төмендегідей ережелерді
басшылыққа алдық.
- оқытуды мұғалім мен оқушының өзара шығармашылық қарым-қатынасы
ретінде қабылдау;
- күрделі мақсат идеясы (оқушының алдына барынша күрделі мақсат
қойылып, оны орындай алатындығына сенімін нығайту);
- өзіндік талдау (оқушылардың жұмыс нәтижелерін жеке және ұжымдық
талдау);
- ерікті таңдау (мұғалімнің оқу материалының жақсы меңгерілуі
мақсатында сабақ уақытын өз бетінше пайдалануы);
- оқушылардың өзін- өзі шығармашылық креативті басқаруы;
- тәрбиеге жеке тұлға тұрғысынан қарау;
- ата- аналармен ынтымақтастық құру.
Сонымен, жаңашыл педагогтердің инновациялық тәжірибесі тұлғаны
дамытуда ізгілік және шығармашылық көзқарасқа негізделген әдістер мен
жүйесін құрайды. Мұғалімнің де дарынды оқушылармен жұмыс жасау бейімділігін
де диагностикалау қажет,яғни субъект-субъект парадигмасының орындалуы,
оқушы мен мұғалім арасындағы синергетикалық педагогиканың басшылыққа алынуы
қажеттігін түсіндік. Ол үшін өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік
стандарт деңгейінен жоғары деңгейде білу керектігіне көз жеткіздік:
- оқушы дарындылығының моделін білу;
- қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;
- дарынды оқушыны оқыту, тәрбиелеу үрдісінде үлгірімге ғана көңіл
бөлмей оның басқа да көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлу;
-дарынды оқушылардың ерекшелігін ескере отырып, оларға шығармашылықпен
жұмыс жасайтын тапсырмалар дайындай білуі қажет деп ойлаймыз;
Сондай-ақ дарынды оқушылармен нәтижелі жұмыс жасайтын мұғалімнің
кәсіби “бейнесі” мынадай қасиеттерден тұрады: жоғары кәсіби біліктілік,
даралық қасиет, білімпаздық, ойлап табуға және ғылыми зертеу жұмысына
қабілеттілік, кәсіби қызметін өздігінен жетілдіруге ұмтылушылық. Дарынды
оқушымен жұмыс мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби біліктілігіне жаңа,
жоғары талаптар қояды. Мұғалімнің іскерлігіне қойлатын талаптар:
-дарынды оқушыны анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;
-дарынды оқушыларды (жекелей және топпен)оқытуға арналған бағдарлама
құрастырып, сонымен тұрақты жұмыс істей білуі;
- оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы;
- дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;
-дарынды оқушының ғылыми –ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік
етуі;
-дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке
жете алатындай деңгейде жұмыс жасауы. Қазіргі таңда креативті дарынды
оқушылармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттарын анықтадық.
Осы бағыттардың мақсаттары мен міндеттері төмендегідей:
- дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін анықтадық;
- жан-жақты ақпаратты қабылдауын
- коммуникативті бейімділігін
- дарынды оқушының шығармашылық креативті деңгейін;
- дарынды оқушының қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауы.
Бұл мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін мынандай жұмыс түрлерін
жүргізуді жоспарладық:
1.оқушымен жасалынатын жұмыстың икемді және ұтқыр жоспарын құрдық;
2.жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасадық;
3.дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына
ықпал еттіқ;
4.дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құрдық;
5.дистанциялық оқуды ұйымдастыру.
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынадай мәселелерге баса назар
аудару керектігін анықтадық:
1.пән сабақтарында шығармашылық креативті сипаттағы тапсырмаларды
іріктеу, орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізу;
2.дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін
пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп
отыру;
3.сабақтан тыс мезгілінде жүргізілетін жұмыстарды- пәндік олимпиада,
ғылыми конференцияға, интеллектуальдық турнирлер мен шығармашылық
байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізу керек;
4. білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделдетіп оқытуды ұйымдастыру.
Жеделдетіп оқыту бағдарламасын мұғалім оқушымен және ата-анамен
бірігіп құрылды. Мектепте дарынды оқушылармен жұмыс нәтижелі болу үшін,
балалардың ата-аналарымен де бірқатар жұмыстар жүргізілуі керек.
Олар: - ата-аналар күндерін ұйымдастыру;
- мектеп психологы тарапынан ата-аналарға кеңес беру.
Мектепте жеке пәндерді оқуда ерекше білім жетістіктерін көрсеткен
оқушылардың мәлімет банкісі құрылып, портфолиосы жинақталды, оқушылардың
білім жетістіктері мен психологиялық дамуының диагностикалары салыстырылды.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдердің бейімділігіне тестілеу
жүргізілді. Өзіміздің іс-тәжірибемізде оқушылардың креативтік дарындылығын
анықтау барысында төмендегідей параметрлер бойынша психологпен бірлесе
отырып, зерттеу жүргізу барысында ата-аналарға дарындылықты бағалау парағы
толтырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін, жұмыс істеу
қарқындарын ескере отырып, сыни ойлау жобасы бойынша білім беру өнімді
жұмыстардың бірі болып саналады. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды
дамыту стратегияларын жүзеге асыру барысында қала, облыс көлемінде
семинарлар ұйымдастырылып, мұғалімдердің іс – тәжірибелері таратылуда.
Оқушы потенциалын ашуда, білім көзіне өзі жетуге бағыт – бағдар
беруде Зерде оқушылардың ғылыми қоғамының жұмысы дұрыс жолға қойылған.
Зерде оқушылардың ғылыми қоғамы – бұл ғылыми – зерттеушілік
жұмыс дағдыларын қалыптастыруға және белгілі бір ғылым саласында өз білімін
жетілдіруге арналған өз интеллектін дамытуға талаптанған оқушы жастардың
ерікті шығармашылық бірлестігі. Ғылыми – зерттеу жұмыстарымен айналысатын
оқушылардың білімге, ғылымға ұмтылысы ерекше. Биылғы жылдың өзінде ғылыми
жобамен айналысып жүрген бүлдіршіндер зерттеу жұмыстарын ортаға салып,
жаңалыққа жаны құмар жас ғалымдар екендерін тағы бір мәрте дәлелдеді.
Олардың беталыстары басқа да оқушылар үшін үлгі - өнеге болары сөзсіз.
Соңғы 3-4 жылдың ішінде бастауыш сатыда болып жатқан үлкен өзгерістердің
бірі – пәндік оқыту жүйесі. 8-9 сынып оқушыларын өз пәнін жетік меңгерген,
шығармашыл ұстаздар білім нәрімен сусындатуда. Оқушыларды даралап, саралап
оқытудың оң нәтижесін жыл сайын ұйымдастырылып отырған қалалық, облыстық,
республикалық пәндік олимпиадалардан аңғаруға болады:
Барлық жаңа технологиялардың алдымен қоятын мақсаты – оқушының жеке
басының дара және дербес ерекшеліктерін ескеріп, олардың өз бетінше
ізденуін арттырып, креативті қабілетін қалыптастыру.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педагогикалық
технологияларын меңгермейінше жан – жақты білгір маман болу мүмкін емес.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру – мұғалімнің зейін – зерделік,
кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық келбетінің қалыптасуына игі
әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу – тәрбие үрдісін жүйелі
ұйымдастыруға көмектеседі. Оқушылардың дарындылығы соңғы жылдары өткізіліп
келе жатқан Ақыл-ой олимпиадасы оқушылардың дарындылық қабілеттерін
анықтауда көп мүмкіншілік беріп, нәтижесін көруге көмектеседі. 2009-2010
оқу жылында өткен қалалық олимпиадаға №17 мектеп-гимназиясынан барған 18
оқушыдан құрылған топ командалық ІІ орынды, жоба қорғауда ІІ орынды
иеленсе пәндік кезеңде 6 пәннен барған 18 оқушының барлығы 100% жүлделі
орынға ие болды. Бұл дегеніміз жүргізілген жұмыстар мен нақты зерттеулер
нәтижесі.
“...Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді.
Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке
айналдырып құртып тынады”. (Плутарх)
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Ендеше баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық
өнегесін оның санасына сіңіре білу,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту – бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.
2. Выготский Л.С. Психология. – М., 2000.
3. Эльконин Д.Б. Избранные педагогические труды. – М, 1989.
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
5. Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М., 2000.
6. Границкая А.С. Научить думать и действовать. - М., 1991.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму
бағдарламасында
көрсетілгендей білім беруді инновацияландыруға сай икемдеу үшін
білім беру жүйесін ақпараттындыру талабы қойылып отыр. Заман
талабына сай болу үшін еңбек сүйгіш аздық етеді. Білім
берудегі жеке тұлғаны дамытуда, дана және дара ойлай алатын
дарынды бала қажет, осы қажеттілікті орындау мақсатында
математика пәні бойынша дарынды оқушылармен жұмыс істеу
барысында әдістеме топтамасын жинақтадым.
Дарынды балаларды анықтау- баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ
процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес
(мысалы сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту
барысында біртіндеп, сатылып анықтау қажет.
Бұлақ көрсең көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп,бар мүмкіндікті
пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу- мұғалім міндеті, ендеше
мен өзімнің тәжірибемнен бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті танып,
соған бағыттап дарынды баланың болашағының ірге тасы дұрыс
қалануына үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды оқушымен
жұмыс жүргізгенде мақсаты мен міндетін қоямын.
Мақсаты: заман талабына сай бәсекеге қабілетті, білімді, іскер,
ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары,
логикалық
тұжырым жасауға бейім, еркін ойлай алатын жеке
тұлғаны
қалыптастыру.
Міндеті: -оқушының ақыл-ой қабілетін жетілдіру;
-шығармашылық жеке дарындылығын арттыру.
-қабілетті оқушымен жеке жұмыстар жүргізу арқылы
білім
дәрежесін ой- өрісін әрі қарай дамыту.
Тақырыптық зерттеу деңгейі:
Дарынды оқушымен жұмыс бастамас бұрын мұғалімге талап қойылады:
1. Дарынды баланы анықтауда психологпен бірлескен жұмыс жасау;
2. Ата-анасымен педагог ретінде сөйлесе білу;
3. Дарынды балаларға арнайы бағдарламалар жасау;
4. Дарынды балаға шығармашылықпен жұмыс істеу үшін жаңа, тың
тапсырмалар беру, орындалуына талап қою;
5. Жаңа технология элементтерін сабақта пайдалану;
6. Тапсырманың орындалу нәтижесін қадағалау.
Дарынды оқушылармен мына жұмыстар жүргізіледі:
1. тестпен жұмыс;
2. қосымша материалдармен жұмыс;
3. мектепішілік сайыстарға қатыстыру;
4. аудандық , қалалық , республикалық , олимпиадаларға қатыстыру;
5. ғылыми жоба қорғау.
Осындай дарынды оқушылармен жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге
жеттім:
- білім сапасы артты;
- қалалық, аудандық олимпиадалардан грамота, ІІ , ІІІ орын алды;
- ғылыми жобадан қалалықтан ІІ орын, республикалықтан ІІІ орын алды.
Қорытынды: Зерттеу жұмыстың барысында дарынды оқушылармен
жұмыс түрлерін ұйымдастыру қарастырылып,
тұжырымдамалар жасалды.
Кішкентай адамның рухани әлемін оқуға
ғана жетелеуге болмайды. Егер біз баланың
бар күшін сабаққа жұмсауға ұмтылсақ, оның
өмірі төзгісіз болады. Ол оқушы ғана емес,
ең алдымен сан қырлы қызығушылығы,
сұранысы, ынтасы бар
адам болуы керек.
В.Сухомлинский
Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды
элементтердің біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің ролі
артып, әр елдің өзіндік білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол
әлем халықтарының білім берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен
деңгейлес болуы қажет. Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің
білім беру саласында қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы
орайда білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының
білім беру жүйесін дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.
Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу,
білім беруді ақпараттандыру. Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінде
қайта құру жүріп жатыр, білім беру жүйелерінің жаңа ұлттық моделі
құрылуда.
Осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстардың негізгілерінің бірі
жалпы білім беретін орта мектепте математика ғылымы негізінен
берілетін білімді қайта жаңарту болып табылады.
Міне, осындай маңызды мәселелерді шешуде жас ұрпақты сапалы
да саналы ой еңбегіне тәрбиелеуде математиканың алатын орны ерекше.
Қазіргі заман-математика ғылымының өте кең, жан-жақты тараған кезеңі.
Ал талапқа сай математикалық білім берудің басты шарты-математикалық
мәдениеттіліктің деңгейін көтеру болып табылады.
Математика сөзінің өзі грек тілінде білім, ғылым деген
мағынаны білдіреді.
Олай болса ежелгі замандардан-ақ математикалық білімді
ғылымдықтың жоғары дәрежесі ретінде қабылдаған.
Математика барлық ғылымдардың логикалық негізі - күре тамыры.
Математика ең алдымен оқушылардың дұрыс ойлау мәдениетін
қалыптастырады, дамытады және шыңдай түседі. Математикалық тілде
тілдесу қабілетін, сөз коммуникациясын дамытады. Математика әлемде
болып жатқан түрлі құбылыстарды, жаңалықтарды дұрыс қабылдап, түсінуге
көмектеседі.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму
бағдарламасында көрсетілгендей білім беруді инновацияландыруға сай
икемдеу үшін білім беру жүйесін ақпаратттандыру талабы қойылып
отыр. Заман талабына сай болу үшін еңбек сүйгіш аздық етеді. Білім
берудегі жеке тұлғаны дамытуда дана және дара ойлай алатын дарынды
бала қажет, осы қажеттілікті орындау мақсатында математика пәні бойынша
дарынды оқушылармен жұмыс істеу барысында әдістеме топтамасын жинақтадым.
Дарынды балаларды анықтау – баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ
процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес (мысалы
сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту барысында біртіндеп,
сатылап анықтау қажет.
Бұлақ көрсең, көзін аш деген ұлағатты сөзге сүйеніп, бар
мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу – мұғалім міндеті,
ендеше мен өзімнің тәжірибиемнен бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті
танып, соған бағыттап дарында баланың болашағының ірге тасы дұрыс қалануына
үлкен жауапкершілікпен қараймын. Осылай дарынды оқушымен жұмыс жүргізгенде
мақсаты мен міндетін қоямын.
Дарындылықтың табиғаты шексіз. Осы дарындылық пен шығармашылықты
дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі
ең тиімді болып есептеледі.
Зерттеушілік, ізденушілік - бала табиғатына тән құбылыс. Білуге
деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайын
тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға
тән дәстүрлі мінез.
Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен
мұғалімнің ынтымақтастығы қажет. Зерттеу білігі мен дағдысы тек
ғылыммен айналысатын адамға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі
саладағы қызметіне қажет.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын
қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып
өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде
емес, өзі ашады.
Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында
түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, ойын
мазмұны мен оқыту әдістемесінде де біршама жаңарулар болып жатыр.
Шығармашылық- зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы. Адам
шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қалмай, шығармашылықпен
зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті.
Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі
дамытуда маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі
төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей
туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сөйтіп, білімге деген ынтасы
басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін, мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп
алуы ғажап емес.
Дарынды оқушының ізденушілік қасиетін қалыптастыру оқытудың
түрлі формалары мен әдістері арқылы жүзеге асырылады.
Солардың ішіндегі ең тиімдісі (зерттеуге оқыту)- оқушылардың ғылыми
қоғамын ұйымдастыру.
Биік танымдық қабілет, тұрмыс-тіршіліктің сырын ұғуға талпыныс
баланың ерте жасынан туындайды екен. Сондықтан ізденушілікке баулу
бастауыш сыныптан басталуы тиіс. Ендеше мектепте оқушыны
ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес
армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға, ғылымға жетелеу арқылы
өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет. Оған қол
жеткізетін тиімді жұмыс түрінің бірі- оқушылардың ғылыми қоғамын
ұйымдастыру.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған
байланысты болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер
салып, қызығады, түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Сондықтан мектеп оқушыларының дарындылығын дамыту жұмыстарын
жүйелі ұйымдастыру басты мақсат, ғылыми проблема болып табылады.
Анықтаманың мазмұны бізге қазіргі мектеп оқушыларының
дарындылығын дамытудың моделін жасауға мүмкіндік берді.
Ғылыми-педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерді талдау бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың деңгейлерін
анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері оқушылардың
шығармашылық дарындылығының 3 деңгейін көрсетті: креативті деңгей,
интегративті деңгей, когнитивті деңгей.
Сонымен, ұсынылып отырған шығармашылық дарындылықты дамытудың
құрылымдық-мазмұндық моделі оқушылардың танымдық және тұлғалық дамуы
мен олардың даралық ерекшеліктерін, айқын қабілеттерін, креативтілігін
арттырып, шығармашыл дарынды тұлғаның қалыптасуына негіз болады деп
есептейміз.
Дарындылықты дамыту мәселесі бойынша жасалған теориялық
талдаулар негізінде мына тұжырымға келдік.
1. ХХІ ғасырдың әлеуметтік-экономикалық көзқарасы-шығармашылық тұлғаны
қалыптастыру мәселелерін қоғамдық басымдылыққа айналдыру. Шығармашылық
тұрғыда ойланатын, интеллектуалдық сипатта әрекет ететін жас
адамдардың тәрбиеленуі, оқуы және ой-өрісінің дамуы мемлекеттік сипат
және әлеуметтік мән-мазмұнға ие болуда.
2. Шығармашыл дарынды тұлғаны дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру
оқушының тұлғалық бағытын белсенді позициясына бағыттауға мүмкіндік
беретін оқу еңбегінің шығармашыл, вариативті құрылымын талап етеді.
3. Дарындылық феноменін зерттейтін ғылыми ойдың дамуына өткенді
шолу көзқарасы негізінде оны әлеуметтік мәселе ретінде оқыту қоғам
дамуындағы постиндустриалды фазаның басталуымен ерекшеленетінін,
бүгінгі күні бүкіл әлемдік ғылымда осы феноменнің табиғаты жөнінде
терең білімнің қажеттігін көрсетеді. Дарындылықтың мазмұнды
интерпретациясы диагностиканың психологиялық-педагогикалық көптеген
тұжырымдамаларының, оқушы әлеуетінің танымдық-шығармашылық дамуының
биік тұғыры болып табылады.
4. Шығармашылық дарындылық мәселелері жөніндегі ғылыми ақпарат
көздерін зерделеу берілген феноменнің анықтамасымен салыстырғанда
бірізділіктің жоқтығы, әртүрлі пікірлердің көп екендігі байқалады.
Шығармашылық дарындылық ақыл-ой және мотивациялық факторлар
ықпалдастығында осы құбылыстың түсінігін тұтастай ашып көрсететін
жаңа бағдар ретінде қарастырылады. Дарынды тұлғаның сапалық сипаты
өзіндік жауапкершілікке, тұғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізетін,
шығармашыл іс-әрекетке қабілеттілік, креативтілік, танымдық-
интеллектуалдық қызығушылығының кеңдігімен және барлық жаңалыққа
ашықтықпен анықталады.
5. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, мектеп тәжірибесін
зерделеу-дарындылықты дамытуда шығармашыл ойлаудың дамуына септігін
тигізетін функционалдық мүмкіндіктері, тұғырлы идеяларды генерациялау
дағдысы, ойлаудың дәстүрлі түрінен бас тартуы, өзекті мәселерді жүйелі
шешуі бастауыш сынаптағы танымдық іс-әрекет үрдісінде шығармашыл
тұлға ретінде қалыптсауының факторы болып табылады.
6. Танымдық іс-әрекет үрдісінде оқушыны көркем бейнелер әлеміне
тарту оқушылардың дарынды тұлғасын қалыптастырудың тиімді жолдарының
бірі болып табылады.
Сонымен қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта
жаңартылуы баланың шығармашылық дарындылығын тануға және болжам
жасауға жаңа көзқарасты талап етуде. Дарынды балаларды тану-нақтылы
бір баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ үрдіс. Қайсыбір әдістің
көмегімен зеректіліктің айқындалуы мүмкін емес. Шығармашыл
оқушылардың дарындылығын анықтау кезінде кешенді көзқарас танытқан
маңызды болып табылады.
Жеке тұлғаны дамытып қалыптастыру үшін олардың өзгермелі
әрекеттерін айналадағы нақты құбылыстар мен таныс объектілерді
зерттеумен байланыстырудың маңызы зор.
Тақырыпты таңдағанды мені не қызықтырады?-деген сұраққа жауап
беру керек. Тақырыпты таңдағанда бір ескеретін нәрсе зерттеумен де,
жобалаумен да айналысуға болады.
Зерттеу- жаңа білім жинақтау, бір нәрсені жан-жақты танып білу,ол
адамның танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
Жобалау-латын сөзі, алға жылжу-деген мағынаны білдіреді.
Екеуінің айырмашылығына тоқталатын болсақ:
Зерттеу-ол белгісізді іздеу, жаңа білім ашу.
Жобалау- ол бір практикалық міндеттің шешімі.
Зерттеу мен жобаның айырмашылығына тоқталсақ:
Зерттеудің мақсаты нақты бола алмайды, ол зерттеу барысында өзгеріп
отырады.Ал жобаның мақсаты нақты болады, өйткені жобаның соңғы
нәтижесі қандай болатыны белгілі.
Баланы ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін
игерту дағдысы мен білігін игерту бүгінгі күннің басты міндеті
болып саналады. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуын
қамтамасыз ету қажет болса, онда баланың қабілетін түрлі әрекетте
көрсету үшін зерттеу жұмыстарына дайындау керек.
Тек мұғалім оқушыға жоба жаза алатынын және жақсы идеялардың
барлығы да жазу кезінде болатынын түсіндіріп, оқушының жазуға деген
қызығушылығын арттырса сонда бала зерттеу жұмысын жазуға талпынады.
Зерттеу жұмысымен айналысу, шығармашылық жоба жазу оқушының
аналитикалық ойлау қабілетін дамытады, шешім қабылдай алу қабілетін
қалыптастырады. Оқушыны ізденушілікке баули отырып, ғылым мен
техниканың жетістігіне сәйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дәл
табуға көмектеседі.
Жобалау әдісінің негізінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттыру, өздігінен білім алу, жобаның тақырыбын дұрыс түсініп, аша
білу Бұл әдіс оқушылардың өздігінен жұмыс істей білуіне-жеке,
топпен, жұппен берілген белгілі бір уақыт аралығында жүргізілетін
іс-әрекетке негізделген. Оқушыны ғылыми-зерттеу жұмысына қатыстыру
үшін алдымен, оны қызықтыра отырып, зерттеу талабын қалыптастыру
керек. Яғни оқушы ақпаратты ала білуге, оны басқаларға хабарлай
білуге талпынуы тиіс. Ең алдымемн оқушыны өздігінен шешім
қабылдауға, ақпараттар алуға, оны басқаларға жеткізе білуге үйрету
қажет. Зерттеу жобасының бірнеше түрі бар:
- зерттеу жобасы;
- шығармашылық жоба;
- қиялға негізделген ойын жобасы;
- ақпараттық жоба;
- практикаға бағытталған жоба;
Осы түрлерді жеке-жеке қарастырайық:
Зерттеу жобасындағы ең маңызды мәселе - проблеманы көре білу. Бұл
жобаның нақты құрылымы бар. Ол тақырыптың көкейтестілігі, зерттеу
пәні және зерттеу объектісі, мақсаты, болжамы және соған байланысты
зерттеу міндеттері, зерттеу тәсілдері, нәтижені талдау, қорытынды және
ұсыныстар. Зерттеу жобасы жобалардың ең көп тараған түрі.
Шығармашылық жобаның нақты құрылымы жоқ, өйткені ол соңғы нәтиженің
түрі мен жанрының талабына негізделе отырып дамиды. Ол қабырға
газеті түрінде, мерекелік сценарий түрінде, бейне-фильм түрінде де
бола береді.
Қазіргі білім мен тәрбиенің негізгі бағыты-жан-жақты дамыған
тұлға қалыптастыру, тұлғаның Мен менталитетін қалыптастыру, өзін-өзі
тану,өзін-өзі дамыту мәселесінің айналасында болып отыр.
Расында да, тұлғаны қолдан ешкім жасай алмайды, бірақ оған дұрыс
бағыт беру, даму, қалыптасу аймағына енгізу, өз белсенділіктерін
туғызу, өзін-өзі тәрбиелеу іс-әрекеттерін ықпал ету-ұстаздар алдындағы
да, тәрбие жетекшісі алдындағы да жауапты міндет.
Біздің мектепте дарынды баламен жұмыс жүргізуге ерекше назар
аударылуда. Балаларды ғылыми-ізденіске, ғылыми жоба қорғауға баулу
арқылы білімдерін тереңдету ісі жүріп жатыр. Оны- әлемдік білім
кеңістігіне ену жолындағы тұлғаны дамыту аймағына кіргізу
мақсатындағы бір қадам деп есептеуге болады.
Осы үрдістегі мұғалімнің ролін төмендегідей саралауға болады.
- Диагностикалық жұмыстар арқылы психологпен бірлесе отырып,
ғылымға икемді, дарынды балаларды анықтау;
- Тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың ғылымға деген жағымды
көзқарасын қалыптастыруға түрткі жасау.
- Танымдық белсенділіктерін дамыту үрдісінен іздену. Оқушылардың
танымдық белсенділіктерін қалыптастыру- оларды ғылыми-ізденіс
аймағына енгізудің басты жолы.Белгілі ғалым Ж.Қараев танымдық
белсенділікті бір-бірімен тығыз байланыстағы үш бөлікке бөледі.
Өзінің танымдық қабілетін дамытуға ұмтылуды танымдық
белсенділіктің мотивациялық тұлғалық бөліміне жатқызады.
Мұғалімдермен бірлесе отырып, балалардың ынтасы, қабілеттерін ескеріп,
өз қалауларына жол ашып, іздену, зерттеу тақырыптарын алуды
ұйымдастыру, ғалымдермен тікелей байланыса отырып, ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізу керек.
Оқушыларды ғылыми ізденіске баулу мақсатында Мен-зерттеушімін ,
Мен - жобалаушымындеген дәптер арнату. Дәптерге оқушылар ғылым
әлеміне енудің түрлі жолдарын жазады, ұлы ғалымдар еңбегі, өмірінен
мәліметтер де береді. Оның маңызы оқушыларға практикалық та, теориялық
та көмек бере алатынында. Ол әр баланың алдында жатады. Мен-
зерттеушімін тақырыбында оқушылармен дөңгелек стол, әңгімелер
өткіздім. Алғашқы әңгімелерде ғылыми жұмыстардың түрлері сөз болады.
Бұл жұмыстың тиімділігі оқушылардың ғылым туралы ұғымдарын
кеңейтуге ықпал етті. Іздену, зерттеу жұмыстарының түрлерімен
таныстырдым.
2009 оқу жылында 11 сынып бітіріп кеткен Мырзабаева Айгерім
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетіндегі Космос мониторинг
орталығында Image Vision города Семей тақырыбы бойынша үш жыл көлемінде
зерттеу жұмысын жүргіздік. Зерттеу барысында: жазғы демалыс кездерінде
Семей қаласында зерттеулер жүргіздік, Космос мониторинг орталығында
практикадан өтіп, ғылыми жетекшісі доцент Бакашева Асылы Умуткуловна бағыт-
бағдар берді, күнделікті атқарған жұмысын күнделікке жазып, маған есеп
беріп отырды. Осы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Мырзабаева Айгерім
мынадай жетістіктерге жетті. Атап айтқанда Республикалық ғылыми
жарыстарының екінші кезеңінің жүлдегері II дәрежелі дипломмен мараппаталды.
Алматы қаласында өткен Республикалық жас ғарышкерлерінің слетінде III
дәрежелі дипломмен мараппаталды.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетіндегі Қолданбалы
математика кафедрасының доценті Бокаев Нұржан Әділхановичтің жетекшілік
етуімен 9 сынып оқушысы Сағатова Назира Қайроллақызы Нарықтағы
экономикалық әріптестіктің математикалық моделдері тақырыбы бойынша екінші
жыл зерттеу - жобалау жұмысын жүргізуде. Ондағы мақсат экономикалық
нарықтық жағдайындағы математикалық модельдерін құрып, оны шешу әдістерін
көрсету. Оқушы түрлі сауалнамалар жүргізіп, жобаны түрлі кезеңдерге бөлді.
Кіріспе шығын арақатынасын зерттеді, экономикалық көрсеткіштерді
байланыстыруда. Зерттеу жұмыстары келешекте ары қарай жалғасады деп
сенемін.
Осындай дарынды оқушылармен жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге
жеттім:
- білім сапасы артты;
- қалалық, аудандық олимпидалардан грамота, II, III орын алды;
- ғылыми жобадан қалалықтан II орын, республикалықтан III орын алды.
Жаңа ғасырға қадам басқан жас жеткіншектердің қазіргі өмірге
бейімділігі болу керек. Ол өмірдің әр тетігіне үңіліп, тығырықтан шығар
жолға даяр болуы қажет, ендеше 51-ші халықаралық математика олимпиадасына
дайындықты нығайтайық. Дарынды да, қабілетті оқушыларды ғылымға баулу,
ғылым арқылы егемендігімізді нығайтуға үлес қосайық құрметті ұстаздар!
Қорытынды: Зерттеу жұмыстың барысында дарынды оқушылармен жұмыс түрлерін
ұйымдастыру қарастырылып, тұжырымдамалар жасалды.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Белова Е.С.,Одаренность малыша: раскрыть, понять, поддержать.-
М.1998г.
2. Мелхорн Г., Мелхорн Х.-Г.Гениями не рождаются.Общество и
способности человека.-М., 1989г.
3. Венгер Л.А., Венгер А.Л., Домашняя школа.-М.1994г.
4. Савенков А.И.,Одаренный ребенок в массовой школеМ:Сентябрь,
001г.-208с
5. Выготский Л.С.,Вопросы детской психологии.-М.,1997г.
6. Жексенбаева У.Б.,Теория и практикум работы с одаренными
детьми.Алматы, 2005г
7. Юркевич Е.С., Одаренный ребенок.-М., 1996г.
8. Лейтес Н.С., Об умственной одаренности.-М.,1968г
9. Одаренные дети.Перевод с англ.,(Под ред.Буменской Г.В., Слуцкого
В.М.)-М.,1986.
10. Қазақстан Республикасының Білім туралыЗаңы 1999
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
стандарты туралы ережесі, 1996,200ж
12. М.Жұмабаев.Педагогика.Алматы.Рауан, 1993
Қазіргі кезде жаңа заман талаптарына сай оқушыларға тәрбиемен білім
берудің негізгі бағыттарында дарындылықты айқындауда дарынды оқушылардың
креативтілігін дамытуға көптеп назар аударылуда.
Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ деп аталарымыз айтқандай,
дамыған өркениетті елдердің алдыңғы қатарынан көріну үшін, әлбетте, дарынды
оқушылардың креатитілігін дамытуымыз қажет.
Сондықтан да елбасымыз Н.Назарбаев: Еліміздің болашағы – білімді де
тәрбиелі жастар деп дарынды, талантты оқушыларға жауапкершілігі мол сенім
білдірді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік білім
саясатында әрбір баланың жеке қабілетіне қарай дарындылығын дамытуды
негізгі мәселелер қылып енгізген. Мемлекет болғаннан кейін оның негізгі
тірегі – білімді, жан-жақты хабардар, іскер адамдар болып табылады.
Сондықтан қоғамды дамытып, көркейтетін дарынды білімді жастарды тәрбиелеу,
оның креативтілігін дамыту басты мәселе екені баршаға мәлім.
Дарынды оқушылар жан-жақты, іздемпаз, талапты, өмірі өнегелі, алға
қойған мақсаттарына жету үшін бар күш-жігерін аямайтын, кез-келген
қиындықтарды жеңе алатын белсенді болады.
Дарынды оқушыларға білім беруді әр ғылымның даму ерекшеліктеніне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға дарынды мамандар даярлауда ыңғайлы
болса, екінші жағынан ерекше дарынды оқушылардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Дарынды оқушының бойындағы табиғат берген ерекше қабілетін,
дарындылығын таба білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу
ерекше қиын іс. Әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу
– мұғалімнің міндеті. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Дарынды оқушыны
оқыту, тәрбиелеу, қазіргі заманда үлгілі тәрбиелеу, білім беру олардың
креативті қабілетін дамыту - бүгінгі күннің басты талабы.
Дарынды оқушылардың креативтілігін арттырудың негізгі мақсаты – олардың
шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.
Ал мақсатқа жетелер жол оқу бағдарламасын тереңдетіп оқытып, танымдық
белсенділігін дамыту арқылы ғана жүзеге асырылады.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдерге қойылатын талаптар:
дарынды оқушымен жұмыстың әлеуметтік қажеттілігін сезінуі;
оқушыны жақсы көріп, жан-жақты танып, ата-анасымен тығыз байланыс құруы;
дарынды оқушыны жұмысқа деген қызығшылығын арттыра біліуі;
дарынды оқушымен жұмыс жасау кезінде алға үлкен мақсаттар қойып, оны
нәтижеге жеткізуге ұмтылуы;
өз пәнінің нағыз маманы болуы;
қызмет нысанын, яғни бірыңғай педагогикалық үрдісті білуі;
жеке тұлға теориясын қалыптастыру әдіс-тәсілін білуі;
Заман талабына сай оқытудың жаңа технологияларын білуі;
дарынды оқушылардың дарындылығын ескеріп, соған сай тапсырмалар дайындай
білуі.
дарынды оқушыны зерттеуге психодиагностикалық күнделік жүргізуі;
оқушылармен қарым-қатынасын психологиялық тұрғыдан сауатты орната білуі;
дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;
дарынды оқушының ғылыми-ізденіс жұмыстармен айналысуына жетекшілік етуі;
дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке жете
алатындай деңгейде жұмыс жасауы;
дарынды оқушыларға олардың ата-анасына әр түрлі педагогикалық-психологиялық
кеңестер беруі тиіс.
Сонымен дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын мұғалімдерде мынадай
қасиеттер болуы шарт:
жоғары кәсіби біліктілік;
білімпаздық;
ғылыми-зерттеу жұмысына қабілеттілік;
кәсіби қызметін өздігінен дамытушы;
Дарынды оқушыға өз деңгейінде талап қоя білуі.
Психологияда креативтілікті бірнеше категорияға бөліп қарауға болады:
Креативтілік - шығармашылық процесс;
Креативтілік - жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі, шығармашылық
өнім;
Креативтілік - интеллектуалдық әрі шығармашылық қабілет;
Креативтілік - тұлғадағы мінез-құлықтың негізі.
Осыған байланысты: креативті процеспен айналыса отырып, креативті
нәтиже береді. Мектептегі оқу процесін басқару тек қана оқушыларға белгілі
бір білім жүйесін меңгертумен шектелуге болмайды, сонымен қатар оқушы
шығармашылық әрекетін, дағдысын меңгеретін процестің әрекет формасын
ұйымдастыруды да көздейді. Бұл әрекетті басқару объектісі креативті білім
беру мен тәрбиелеу процесі. Шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі
көздеген мақсатқа жеткізе бермейтінін тәжірибелер көрсетті. Психология,
педагогика саласындағы ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып дарынды
оқушыларының креативтілігін дамытуда бір-бірімен тығыз байланыста болатын
мынадай қағидаларды айтуға болады:
оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру;
оқу-тәрбие процесінде оқушының танымдық әрекетінің басым болуы;
оқушылардың ішкі сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды көзқарасының оянуын
белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді ұйымдастыру;
тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық т.б. қасиеттерін дамыту;
сабақтардағы оқу-тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің нақты бір
мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы.
Бұл қағидалардың жүзеге асырылуы дарынды оқушының даму деңгейінің
көтерілуіне, ой-өрісінің дамуына өзіндік ой еңбегін ұйымдастыра білуіне
жетелейді.
Сондықтан әрбір мұғалім өзінің жинақтаған және алған тәжірибесі
деңгейінде ғана оқушымен жұмыс жасайды. Ал мұндай жағдайлар қиындықтар
туғызады. Сондықтан мұғалімдер арнайы дайындықтан өтіп тұрулары тиіс.
Дарынды оқушыларды шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең екеніне
қарамастан олардың бойына жауапкершілік сезімін оятып, шығармашылыққа
бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру керек.
Отандық педагогика мен психологияда ерекше жаңа шешімдерге әкелетін
шығармашылық термині кең қолданылған. Шетел психологиясында
шығармашылықтың қалыптасуына ықпал ететін тұлғалық және ойлау қасиеттерінің
жиынтығы креативтілік терминімен белгілі.
Ғалымдар әрбір балада туа біткен шығармашылық мүмкіндіктер болады, ол
креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте ғана жүзеге асады дейді.
Яғни, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта шарттарына
тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін, танымдық процесті ұйымдастыру
тәсілдері арқылы оқушының креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда тек қана шығармашылықты емес баланың қасиеті
мен дамуын да ескерген жөн.
Себебі, креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың негіздерінің бірі,
креативтілік адамның өзінің даралығы мен бірегейлігі болып табылады.
Оқушының бойындағы шығармашылық үшін тиімсіз осы қасиеттерді ескере отырып,
оқу-тәрбие процесінде педагог өз әрекетін қайта қарастырған жөн. Атап
айтқанда:
мұғалім өзінің инновациялық іс-әрекетін жетілдіру;
оқытудың озық технологияларын меңгеру;
құрал-жабдықтар мен ақпараттық технологияларды қолдануда өзгерістер енгізу;
оқушыларға жеткізілетін оқу материалдарының мазмұны мен түр сипатын
өзгерту.
Жоғарыда айтылған қасиеттерді дарынды оқушылардың бойына сіңіру үшін
оқушы креативтілігін дамытудың мазмұны, формасы, әдіс-тәсілдерін айқындау
керек.
Дарынды оқушылардың креактивті қабілетін дамыту жолдарын қарастыра
келе, оқу процесінде мұғалімнің түрткісі инновациялық әрекеттің
ыңғайлылығын көрсетеді. Жүргізілген зерттеулер болашақтағы инновациялық
әрекетті болжауға оны іс-жүзінде асыруға мүмкіндік береді.
Еліміздегі білім беру тұжырымдамасының бағыты – ізгілік және тұлғаны
қалыптастыру. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру
жүйесінің басты мақсаты – ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасай отырып, дарынды
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыра отырып, тәрбие беруді
дамыту - деп атап көрсеткен.
Әдебиеттер:
1. У.В.Жексенбаева, А.К.Сатова. Педагогика и психология одаренности
школьников. Алматы, 2002.
2. Н.Д.Иванова, Н.Д.Хмель, Н.Н.Тригубова. Научно-практические основы
профессионально-педагогического самообразования. Алматы. 1995.
3. Вишнякова Н.Ф. Креативная психопедагогика: Монография \. – Минск. 1995.
Дарындылық—адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы қалыптасатын қасиет. Дарындылық пен қабілеттіліктің не екенін,оқушы
дарындылығын анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің тиімділігін,
нәтижелілігін білетін мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс істей
алады.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты—олардың шығармашылық жұмыста
өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету-
оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту арқылы жүзеге асады. Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс
жасау қалай жүзеге асырылуы керек ? Ол үшін :
•Дарынды оқушыны таңдаған кезде оқушының жеке құжаттарын, мінездемесін ,
сынып журналын зерттеу;
•Оқушының сабақтағы , сабақтан тыс кездегі іс-әрекетіне бақылау жасап,
талдау жүргізу;
•Әр түрлі әдістерді пайдаланып оқушы білімін тексеретін жұмыстарды
ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау керек.
Кез-келген мұғалім осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты талдау
жұмыстарын жүргізе алса ғана, оқушылардың дарындылығын, қабілет
мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықты,оқушының креативті
белсенділігін айқындау процесі көпжақты.
Дарындылық- табиғи және тәрбиелеу барысындағы дарындылық болуы мүмкін,
сондықтан да оның қалай пайда болғанына қарамастан диагностикасы болу
керек. Осы тұрғыда мектеп психологының ролі артады, олар педагогтарға көмек
көрсетуі қажет. Дарынды оқушыны диагностикалауды мына бағытта жүргізуге
болады:
-Оқушының креативті ойлауына;
-Оқушының өзін-өзі бағалау деңгейіне ;
-Оқушының толеранттылығына;
-Оқушының интуициясына;
-Ол лидер ме ?
-Өзін оқымысты деп бағалай ма?
-Оқушының қызығушылығы;
-Оқушының көңілінен шығатын іс-әрекеті;
-Оқушының тұлғалық бейімділігі мен қабілеттілігі.
Сонымен қатар мектеп әкімшілігі тарапынан мұғалімнің де дарынды оқушылармен
жұмыс жасау бейімділігін де диагностикалау қажет,яғни субъект-субъект
парадигмасының орындалуы, оқушы мен мұғалім арасындағы синергетикалық
педагогиканың басшылыққа алынуы.
Қазіргі таңда дарынды оқушылармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттары
берілген. Бұл бағыттардың мақсаттары мен міндеттері төмендегідей:
•Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;
•Жан-жақты ақпараттандыру;
•Коммуникативті бейімдеу;
•Дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына көмек көрсету;
•Дарынды оқушының қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауы;
•Жеке бас құзыреттілігін дамыту.
Бұл мақсаттар мен міндеттерді орындау үшін мынандай жұмыс түрлерін жүргізу
керек:
1.Оқушымен жасалынатын жұмыстың икемді және ұтқыр жоспарын құру;
2.Жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасау;
3.Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына ықпал
ету;
4.Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру;
5.Оқушының мектептегі тьюторлық орталық пен тринитаризм академиясымен тығыз
байланыс жасауына ықпал ету;
6.Дистанциялық оқуды ұйымдастыру.
Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мынадай мәселелерге баса назар аудару
керек:
1.Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу, орындау,
талдау жұмыстарын жүйелі жүргізу.
2.Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пайдалану
көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыру.
3.Сабақтан тыс мезгілінде жүргізілетін жұмыстарды- пәндік олимпиада, ғылыми
конференцияға, интеллектуальдық турнирлер мен шығармашылық байқауларға
дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізу керек.
4. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен
топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделдетіп оқытуды ұйымдастыру;
Жеделдетіп оқыту бағдарламасын мұғалім оқушымен және ата-анамен бірігіп
құруы тиіс.
Аралас сыныптарда дарынды оқушылардың танымдық қабілетінің дамуына
бақылауды мынандай бағыттарда жүргізу керек:
1.Оқушының өзіне деген сенімділігін орнатуына жағдай туғызу;
2.Мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы Витогендік технология ;
3.Бастапқы кезеңде бағасыз бақылауды қолдану;
4.Оқушыны мадақтау, марапаттау;
5.Оқушыға дер кезінде бақылау жүргізудің логикалық түсініктемесі;
6.Сабақ үстінде шағын топ әдісін қолдану,т. б.
Мектепте дарынды оқушылармен жұмыс нәтижелі болу үшін, балалардың ата-
аналарымен де бірқатар жұмыстар жүргізілуі керек.Олар:
•Ата-аналар күндерін ұйымдастыру;
•Мектеп психологы тарапынан ата-аналарға кеңес беру;
Дарынды оқушымен жұмыс №2 Қабанбай орта мектебінде көп жылдар бойы
жүргізіліп келеді. Мектепте жеке пәндерді оқуда ерекше білім жетістіктерін
көрсеткен оқушылардың мәлімет банкісі құрылып, порт-
фолиосы жинақталды, оқушылардың білім жетістіктері мен психологиялық
дамуының диагностикалары салыстырылды.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімдердің бейімділігіне тестілеу
жүргізілді.
Дарын шығармашылық орталығы құрылды. Оқушылар дарындылық сферасына
байланысты топтарға бөлінді. Әр сфера бойынша жұмыс жоспары құрылды, жұмыс
жоспарының орындалуына ,оқушылардың шығармашылық ізденіс жұмыстарына
бақылау түрлері белгіленді. Бұлақ көрсең көзін аш дегендей мектептегі
талай балалардың қабілеттерін ұстаздар ашқанының арқасында бірнеше
оқушылардың дарындылық, шығармашылық қабілеттері ашылып, жоғары
жетістіктерге жетті. Мектептен 6 оқушы Алтын белгі белгісіне ие болып
отыр, спорт бағытында Летов Данияр,Мұрат Елжас, Қанағатов Архат, Сұлубай
Аманжол Республика көлемінде жарыстарға қатысып, жеңімпаз атанды, бейнелеу
өнері бойынша Бағдат Азат Саябақтар шеруі атты халықаралық экологиялық
қозғалысқа арналған сурет көрмесінде І орынды иеленді. Жылда мектебіміздің
оқушылары пән олимпиадаларына, Ақбота марафонына, Кенгуру
интеллектуальдық жарыстарына қатысып, жүлделі орындарды иеленуде.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі. Ендеше баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық
өнегесін оның санасына сіңіре білу,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту – бүгінгі күннің басты талабы екенін әр ұстаз естен шығармауы абзал.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 4-6
І Бөлім Балалар дарындылығының дамуының психологиялық ерекшелігі ... ..7-8
ІІ Бөлім Дарындылық түсінігінің туындауының тарихына
шолу ... ... ... ...8-26
2.1. Кеңес және шетел психологиясындағы дарындылықты зерттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-11
2.2. Дарындылықтың белгілерінің мен түрлерінің психологиялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .12-15
2.3. Дарындылық пен қабілеттің өзара сабақтастығы мен бірлесітігінің
психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..16-20
2.4. Қазақстан Республикасындағы дарынды балалармен жұмыс істеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-23
2.5. Ақыл- ой дарындылығы: диагностикасы және оқу- тәрбие мәселелері..24-26
ІІІ Бөлім Зерттемелік жұмыстың бағдарлық
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27-32
3.1. Зерттеу нысанасы мен пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Зерттеме жұмысының мақсаты, мәселелері, болжамы ... ... ... ... ... ..28-29
3.3. Таңдау сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 0
3.4. Диагностикалық әдістемелердің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32
ІҮ Бөлім Балалар бойындағы дарындылық қабілеттің даму ерекшелігін
анықтаудағы эмпирикалық зерттеме
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..33-45
4.1. Степногорск қаласындағы Л.Н.Толстой атындағы № 4 мектеп- гимназиясы
оқушыларының ақыл- ой дарындылығын Равен матрицасы арқылы диагностикалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..33-36
4.2. Дарынды оқушылардың ақыл- ой көрсеткіштерін интеллектуалдық коэффицент
тестісінің нәтижелерімен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 37-40
4.3. Дарынды балаларды анықтау оқыту және дамытудағы білім беру
технологияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-43
4.4. Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау маңызы мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .46-47
Түйін мен тәжірибелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50-51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-61
Кіріспе
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық
экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында
елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда
айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты
фактор адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және
білімдері болып табылады.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және
шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы
үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Балалар дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және
тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық сұрақтарын қарастырумен
Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті айналыспады десекте
болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі
қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі баланың
қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет
болып табылады. Жаңа технологияларды практикаға енгізу және игертудегі
сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес ойлау қабілетіне ие,
өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн енгізетін, болашаққа қатысты
жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға деген қажеттілік
өсті.
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz