«Азаматтық құқық бойынша әрекетқабілеттілік ұғымы»
Кіріспе
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1.1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және оның түрлері, жіктелуі.
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні. 10
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері. 19
1.4. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша қолданылуы. 27
ІІ. Талап қою мерзімінің құқықтық жағдайы.
2.1. Талап қою мерзімінің ұғымы, олардың азаматтық құқықтағы ролі.
2.2. Талап қою мерзімінің өту түрлері және оны қалпына келтіру 35
2.3. Талап қоюды қамтамасыз ету мерзімдері.
ІІІ. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы.
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдері.
3.2. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы. 47
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1.1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және оның түрлері, жіктелуі.
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні. 10
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері. 19
1.4. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша қолданылуы. 27
ІІ. Талап қою мерзімінің құқықтық жағдайы.
2.1. Талап қою мерзімінің ұғымы, олардың азаматтық құқықтағы ролі.
2.2. Талап қою мерзімінің өту түрлері және оны қалпына келтіру 35
2.3. Талап қоюды қамтамасыз ету мерзімдері.
ІІІ. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы.
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдері.
3.2. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы. 47
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер
Жазғалы отырған дипломдық жұмысымның тақырыбы – "Азаматтық құқық мерзімдерінің түсінігі мен түрлері" – демек осы тақырып төңірегінде сөз қозғамастан бұрын жалпы азаматтық құқық деген пән, ғылым, құқықтық салаға анықтама яки алғы сөз айтып, айтқалы отырған мәселелерге бастама салып кетсем.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis, ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері, қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды" жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады. Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді. Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап, басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis, ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері, қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды" жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады. Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді. Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап, басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
1. Нормативтік актілер.
1. Республикалық референдумде қабылданған ҚР Конституциясы 30.08.95. 7.10.1998 және 21 мамыр 2007 ж өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы ТОО «Баспа» 2007.
2. ҚР Азаматтық Кодексi (жалпы бөлiм) 01.09.1999. 7.01.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.Алматы. Жетi Жарғы . 2003.
3. ҚР Азаматтық Кодексi (ерекше бөлiм) 1.07.1999.10.07.2003. №483-ІІ өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы .Жеты Жарғы. 2003.
4. ҚР Азаматтық Iс Жүргiзу Кодексi 13.07.1999. 08.07.2005 жылғы өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы. Жеты Жарғы.2005.
5. Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер" туралы заңы. 24 наурыз 1998 ж.
6. ҚР "Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі. 12 маусым 2001. Алматы: Норма-К, 2002.
7. ҚР "Мемлекеттік тіркеу туралы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңы. 29.10.2002.
2. Арнайы әдебиеттер.
1. Басин Ю.Г. "Общие положение Гражданского кодексе РК", Т. 1, Алматы: Әділет-пресс, 1996, 6-7-беттер.
2. Басин Ю.Г. Принципы гражданского права РК //Гражданский кодекст РК – толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск. 1.Алматы, 1996, 3-бет.
3. Базарбаев Б. Жаңа азаматтық кодекстегі талап қою туралы ереже.Тураби, 1996.
4. Бужинскас Г.П. ”Процессуальные сроки в гражданском судопроизводстве” М.:1987.
5. Сулейменов М.К. БасинЮ.Г. Комментарий гражданского кодекса, І-том. Алматы. 2000
6. Гражданское право, учебное пособие (часть общая), Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
7. Гражданское право. Том 1. Учебник. Алматы: КазГЮА, 2000 ж.
8. "Гражданское право" Суханов Е.А., т. 1, М., "Бек" 1994, 18-бет.
9. Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. (Жалпы бөлім) І-ІІ-том. Алматы, 2003.
10. Ғ.М. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. 1 том. Алматы: Жеті жарғы, 2001 жыл.
11. Егоров И.Д. Гражданское право. Учебник / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Т. 1, М., Проспект, 1998. 85-бет.
12. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) книга 1. Алматы: Жеті жарғы, 1998 ж.
12. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан-2030, Алматы. Білім, 1997 ж.
13. Казахстанское правда. 1998, 28 марта.
14. Ведомости парламента Республики Казахстан. 1997 ж. №5.
1. Республикалық референдумде қабылданған ҚР Конституциясы 30.08.95. 7.10.1998 және 21 мамыр 2007 ж өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы ТОО «Баспа» 2007.
2. ҚР Азаматтық Кодексi (жалпы бөлiм) 01.09.1999. 7.01.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.Алматы. Жетi Жарғы . 2003.
3. ҚР Азаматтық Кодексi (ерекше бөлiм) 1.07.1999.10.07.2003. №483-ІІ өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы .Жеты Жарғы. 2003.
4. ҚР Азаматтық Iс Жүргiзу Кодексi 13.07.1999. 08.07.2005 жылғы өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы. Жеты Жарғы.2005.
5. Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер" туралы заңы. 24 наурыз 1998 ж.
6. ҚР "Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі. 12 маусым 2001. Алматы: Норма-К, 2002.
7. ҚР "Мемлекеттік тіркеу туралы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңы. 29.10.2002.
2. Арнайы әдебиеттер.
1. Басин Ю.Г. "Общие положение Гражданского кодексе РК", Т. 1, Алматы: Әділет-пресс, 1996, 6-7-беттер.
2. Басин Ю.Г. Принципы гражданского права РК //Гражданский кодекст РК – толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск. 1.Алматы, 1996, 3-бет.
3. Базарбаев Б. Жаңа азаматтық кодекстегі талап қою туралы ереже.Тураби, 1996.
4. Бужинскас Г.П. ”Процессуальные сроки в гражданском судопроизводстве” М.:1987.
5. Сулейменов М.К. БасинЮ.Г. Комментарий гражданского кодекса, І-том. Алматы. 2000
6. Гражданское право, учебное пособие (часть общая), Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
7. Гражданское право. Том 1. Учебник. Алматы: КазГЮА, 2000 ж.
8. "Гражданское право" Суханов Е.А., т. 1, М., "Бек" 1994, 18-бет.
9. Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. (Жалпы бөлім) І-ІІ-том. Алматы, 2003.
10. Ғ.М. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. 1 том. Алматы: Жеті жарғы, 2001 жыл.
11. Егоров И.Д. Гражданское право. Учебник / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. Т. 1, М., Проспект, 1998. 85-бет.
12. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) книга 1. Алматы: Жеті жарғы, 1998 ж.
12. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан-2030, Алматы. Білім, 1997 ж.
13. Казахстанское правда. 1998, 28 марта.
14. Ведомости парламента Республики Казахстан. 1997 ж. №5.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқық бойынша әрекетқабілеттілік ұғымы
Орындаған: заң факультетінің
күндізгі оқу бөлімінің
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., аға оқытушы
Мейірбекова Г.Б.
Норма бақылаушы:
Ермұхаметова С.Р.
Жұмыс қорғауға жіберіледі
кафедра менгерушісі
з.ғ.к., доцент
Жандарбек Б.А.
______________2009 ж.
Алматы, 2009 ж
Мазмұны
Кіріспе 3
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және оның
түрлері, жіктелуі.
6
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні. 10
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері. 19
1.4. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша қолданылуы. 27
ІІ. Талап қою мерзімінің құқықтық жағдайы.
2.1. Талап қою мерзімінің ұғымы, олардың азаматтық
құқықтағы ролі.
30
2.2. Талап қою мерзімінің өту түрлері және оны қалпына келтіру 35
2.3. Талап қоюды қамтамасыз ету мерзімдері. 39
ІІІ. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы.
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдері.
42
3.2. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы. 47
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер 53
Кіріспе
Жазғалы отырған дипломдық жұмысымның тақырыбы – "Азаматтық құқық
мерзімдерінің түсінігі мен түрлері" – демек осы тақырып төңірегінде сөз
қозғамастан бұрын жалпы азаматтық құқық деген пән, ғылым, құқықтық салаға
анықтама яки алғы сөз айтып, айтқалы отырған мәселелерге бастама салып
кетсем.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай
сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп
уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим
жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму
жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим
империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа
негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды
тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші
жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis,
ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз
жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге
дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері,
қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда
бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың
реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды"
жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны
сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады.
Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай
жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып
айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін
неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең
тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет
істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді.
Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен
кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап,
басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте
азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
Азаматтық құқық – ауқымы жағынан ең үлкен құқық саласы, ол азаматтардың
арасындағы жеке қатынастарды: мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың,
азаматтардың арасындағы мүлік туралы, сондай-ақ мүліктік емес те
қатынастарды реттейтін нормаларды қамтиды. Құқықтың басқа салаларынан
азаматтық құқық өзінің тақырыбымен ерекшеленеді.
Азаматтық құқық – құқықтың саласы, оның нормалары тауар-ақша
қатынастарын және соларға байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды
реттейді. Заңдарда қаралған жағдайларда азаматтық құқық өзге де жеке
мүліктік емес, мысалы, ар-намыс пен абыройды қорғау сияқты, қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық меншік құқығының мазмұнын бекітеді, сатып алу мен
сатуды, басқа мәмілелерді, жеткізіп беру, құрылыс мердігерлік қатынастарын,
әртүрлі міндеттемелерге байланысты тараптардың арақатынастарын, авторлық,
мұрагерлік және өнертапқыштық қатынастарды тәртіптейді. Осы қатынастарды
реттеуде азаматтық құқықтағы мерзімнің алар орны ерекше. өйткені азаматтық
нормативтік-құқықтық актілердің әрекеттілік шегін белгілеу, құқық
нормаларын дұрыс іске асыруға қажет. Себебі, қандай нормативті актілер
болмасын, белгілі уақытта белгілі кеңістікте, белгілі адамдардың тәртібін
реттеуге шығарылады. Бұл мәселенің үлкен маңызы барлығы құқық қорғау
органдарының құзыретті органдарының қызметіне байланысты.
Нормативтік-құқытық актілер өз әрекетін күшіне кірген мезгілден
бастайды. Көптеген елдерде, нормативтік актілердің күшіне кіруіне арналған
тәртіптері бар.
1. Актіні өз күшіне кіруі, құқықтық-шығармашылық органның қабылдаған
уақытынан басталады.
2. Акт өзінің күшіне жарияланғаннан кейін, белгілі уақыт өткеннен кейін
кіреді. Мысалы, біздің мемлекетте заңды актілер өз кеңістігімізде, оларды
баспада жарияланғаннан кейін 10 күн өткеннен кейін ғана күшіне кіреді.
3. Нормативтік-құқықтық актінің өз күшіне кіруі, сол қабылданған
актінің өзінде қоса көрсетіледі, не болмаса оны күшіне келтіру туралы
арнайы акт жарияланады.
Нормативтік-құқықтық актілердің күшіне кіруінің маңыздылығын сонда, сол
кезден бастап олардың ұйғарымдары орындалуы қажет. Жаңа нормативтік-
құқықтық актілер өзінің әрекетін тек өзінің күшіне кіргеннен кейінгі
қатынастарға таратады. Оның кері күші жоқ. Бұл принциптің ерекшелігі,
нормативті актілердің ұйғарымдары, оны басып шыққанға дейінгі пайда болған
қатынастарға таралмайды деген мағынаны береді. Мұндай жағдай, азаматтардың
құқықтарымен, міндеттерін қамтамасыз етуге ең сенімді кепіл болады.
Қорыта айтқанда, азаматтық құқықтағы мерзімдерді қолдану жеке тұлғалар
мен заңды тұлғалардың мүліктік және мүліктік емес, өзіндік қатынастарын
жүзеге асыруда үлкен маңызға ие. Бұл тақырып бойынша әдебиеттер жоқтың
қасы, сондықтан бітіру жұмысымызды азаматтық құқық мерзімінің теориялық
жағынан ғана емес практикалық жағынан қалай қолданылатынын қарастырдық.
Яғни талап қою мерзімі басталғаннан азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына түсетін ескере отырып азаматтық
құқықтағы мерзіммен қатар азаматтық іс жүргізу мерзімдерін салыстыра
қарадық.
Бұл қазіргі нарықтық экономикалық замандағы ең өзекті актуальды
тақырыптардың бірі деп есептеймін. өйткені бұл кезең шарттық қатынастармен
жүзеге асатын елеулі кезең болып саналады. Сондықтан жасалынған шарттардың
мерзімдерінің заң бойынша реттелуі ең басты міндет.
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1.1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және
оның түрлері, жіктелуі.
Азаматтық айналымда және әлеуметтік проблемаларды шешуде уақыт факторы
маңызды рөл атқарады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуы
заңда, мәміледе немесе сотта көзделген әрекеттерді немесе әрекетсіздікті
жасау қажет болатын уақыт кезеңіне (аралығымен) немесе уақыт мезетіне
байланысты болады.
Басталуы немесе өтуі белгілі бір құқықтық салдар туғызатын уақыт кезеңі
немесе уақыт мезеті азаматтық құқықта мерзім деп аталады.
Мерзімнің маңызы – оның басталуына немесе өтуіне белгілі бір заңдық
салдар байланысты болады. мерзім азаматтық айналымды реттейді, оның
қатысушыларын тәртіпке келтіреді; азаматтық құқықтың әртүрлі
субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін дер кезінде қорғауды қамтамасыз
етеді. өзінің заңдық табиғаты бойынша мерзім – бұл заңдық факт, заң онымен
белгілі бір заңдық салдардың тууын байланыстырады. Заңдық фактілер, өз
кезегінде оқиғаларға және әрекеттерге бөлінеді. мерзімді әдетте, оқиғалар
санатына жатқызады, өйткені мерзімнің басталуы немесе өтуі объективтік
сипатта, яғни азаматтық құқықтар субъектілерінің еркіне тәуелсіз сипатта
болады.[1] бірақ заң әдебиеттеріндегі келесі көзқарас бойынша, мерзім
оларды оқиғаларға да, әрекеттерге де жатқызуға болмайтын ерекше, дербес
заңдық фактілер санаты болып табылады.[2]
Бұл көзқарас мынадай жағдайға негізделген: заңды мерзімдер уақыттың
өтуінің объективтік заңына бағына отырып, шығу тегі жөнінен қалай дегенде
де еріктік мерзімдер болып табылады, өйткені оларды заң шығарушылардың не
шарттағы тараптардың еркі айқындайды, сондықтан да екіжақты табиғаты
болады. Бұл пікірмен келісу қиын, өйткені әлде біреудің еркімен белгіленген
мерзім уақыт кезеңі немесе уақыт мезеті ретінде қалай дегенде де бір кезде
басталады, яғни оны жақындатуға да, алыстатуға да, өзгертуге де, жоюға да
болмайды.
Азаматтық құқықта мерзім ұғымы заңдық салдармен байланысты сәт немесе
шектеулі кезең деп түсіндіріледі. Демек, заң табиғаты тұрғысынан алып
қарағанда, мерзім дгеніміз заңдық факт болып табылады.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру әруақытта да мерзіммен тығыз
байланысты. Сондықтан азаматтық құқығында мерзімнің алатын орны ерекше.
Азаматтық заңдар уақыт кезеңі мен азаматтық құқықтардың пайда болуын,
өзгеруін немесе жойылуын анықтаумен қатар, заңда немесе шарттарда
көрсетілген әрекеттердің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Уақыттың
кезеңдері объективті түрде, яғни азаматтық құқықтық қатынасқа
қатысушылардың еркіне бағынбайтын болғандықтан, оқиғалар қатарына жатады.
Азаматтық құқықтағы мерзімді әртүрлі негіздерге сүйеніп жіктеуге
болады. мерзімді кімнің белгілейтініне қарай заңды, шарттық және сот
мерзімдерін ажыратады. Туғызатын құқықтық салдарына қарай мерзім құқық
түзейтін, құқықты өзгертетін және құқықты тоқтататын мерзімге бөлінеді.
өзінің табиғатына қарай мерзім мынадай түрлерге бөлінеді:
1) азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі – бұл осы кезеңде
уәкілетті адам өзінің субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға бағытталған
қандай да әрекеттерді жасау мүмкіндігі болатын уақыттың бір бөлігі. Оны
әдетте, заң актісі белгілейді, бірақ тараптардың келісімімен де анықталуы
мүмкін (меншік құқығы, авторлық құқық және т.б.);
2) субъектвтік құқықтардың қолданылу мерзімі – бұл осы уақыт аралығында
қолданылу шегі уақытпен шектеулі туындаған субъективтік құқықтар сақталатын
уақыт кезеңі. Мысалы, сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге беріледі;
3) тыйым салатын мерзім – бөл белгілі бір құқықтарды жою мақсатында
белгіленетін мерзім. Мәселен, "Нотариат туралы" 1997 ж. 14 шілдедегі ҚР
Заңының 8-бабындағы 6-тармаққа сәйкес, нотариус лицензиясын алған, бірақ
нотариаттық іс-әрекеттер жасауға үш жыл бойы кіріспеген адамның нотариаттық
қызметпен айналысуына біліктілік емтиханын қайталап тапсырғаннан кейін ғана
рұқсат етіледі деп үзілді-кесілді түрде атап көрсетілген;
4) кепілдік мерзім – сатушының ұзақ мерзім пайдалануға немесе сақтауға
арналған өнімнің әдеттегі қабылдап алу кезінде байқала қоймайтын
кемшіліктерін анықтауына арналған мерзім. Кепілдік мерзімді мемлекеттік
стандарттар немесе шарт белгілейді. Оның үстіне, шарт, егер тіпті олар
мемлекеттік стандартта немесе техникалық талаптарда көзделмеген болса да
кепілдік мерзім белгілеуі мүмкін, талаптарда көзделмеген болса да кепілдік
мерзім белгілеуі мүмкін, сондай-ақ стандарттарда көзделген мерзімнен едәуір
ұзақ кепілдік мерзім белгілей алады. кепілДік мерзімді белгілеу
тұтынушылардың мүдделерін қанағаттандырады және өндірілетін өнімнің немесе
орындалатын жұмыстың сапасын арттыруға ынталандырады;
5) шағымдану мерзімі – заң бұл мерзімді міндеттерін ерікті түрде
орындауды талап ету құқығын бұзуына байланысты субъективтік құқықты бұзған
адамға белгілейді. Заң шағымдану мерзімін ғана емес, сондай-ақ оған жауап
беру мерзімін де белгілейді. Мысалы, тасымалаушыға жүкті тасымалдаудан
туындайтын талап қоюға дейін оған көлік туралы заң актілерінде көзделген
тәртіпте талаптар қойылуы міндетті;
6) азаматтық-құқықтық міндеттерді орындау мерзімі – шартта белгіленеді.
Мәселен, қарыз беру шарты бойынша борышты қайтару сәті міндетті орындау
мерзімі ретінде қарастырылуы мүмкін;
7) азаматтық құқықтарды қорғау мерзімі, немесе азаматтық құқықта аталып
жүргеніндей, талап қою мерзімі.
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың онымен шектес басқа салалардың бөліп қарауға мүмкіндік
береді.бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда
төмендегідей жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодексі (1994
ж.) қабылданғанға дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді.
Айталық, Қазақ КСР Азаматтық кодексі (1963 ж.) бойынша отбасы, еңбек, жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің Жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше заңдармен
реттелініп келді. Ендігі жерде Азаматтық кодекстің1-бабы 3-тармағына сәйкес
азаматтық құқық 1-баптың 1-тармағында аталған белгілерге сай келетін
отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және
айналымдағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда, сондай-
ақ оларды реттеуге ағаттықтар кеткен кезде қолданылады.
Азаматтық және еңбек құқықтарының аражігін ашу белгілі бір жағдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-
тармағы жеке кәсіпкер мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде
келісім-шартты жасау мүмкіндігі жөнінде болып келген дауларға нүкте қояды.
Жарғыда айтып өткендей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану
мүмкіндігі Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында анық көрсетілген. Осы
тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты өзінің Пленумында № 10 қаулысын қабылдады. Бұл
қаулы "Моральдік зиянды өндіртіп алу туралы заңды соттардың қолдануы
туралы" деп аталады.оның 5-тармағында былай делінген: "Еңбек туралы
заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге өтем төлету жөнінде
тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын толтыруға құқығы жоқ
деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының азаматтық заң негіздерінің
131-бабына сүйене отырып, жұмыскерді заңсыз жұмыстан шығарғаны не басқа
жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы төлемей, жұмыста мүгедектікке,
кәсіби ауруға ұшыратқаны үшін, сөйтіп, рухани және дене зардабына жол
бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем төлеуді міндеттеуге құқылы.[3]
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру әруақытта да мерзіммен тығыз
байланысты. Сондықтан азаматтық құқығында мерзімнің алатын орны ерекше.
Азаматтық заңдар уақыт кезеңі мен азаматтық құқықтардың пайда болуын,
өзгеруін немесе жойылуын анықтаумен қатар, заңда немесе шарттарда
көрсетілген әрекеттердің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді.
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні.
ҚР Азаматтық кодексінің 6-тарауында мерзімдерді есептеу тәртібін егжей-
тегжейлі реттейтін нормалар бар. Мәмілемен белгіленетін не сот
тағайындайтын мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға
көрсетіліп белгіленеді.
Күнтізбелік күн дегеніміз – бұл белгілі бір айдың және жылдың нақты
саны.
Оқиғалар дегеніміз – бұл адамдардың еркінен тәуелсіз пайда болатын
заңдық маңызы бар фактілер (адамның табиғи өлімі, мерзімнің өтуі және
т.с.с.). Мұндағы фактінің болмай қоймайтындығы мынадан көрінеді, заң
актісінде не мәміледе немесе соттың шешімінде көрсетілген оқиға міндетті
түрде болуға тиіс. Сөзсіз болуға тиісті оқиғаны көрсете отырып, оның
мерзімін анықтау ерекшелігі мынада, азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылар оның нақты басталатын уақытын алдын ала білмейді. Мәселен, мұра
қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жарияланған
кезде, егер сот шешімінде басқа күн көрсетілмесе, азаматты қайтыс болды деп
жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу уақыты болып
табылады.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау нақты күнмен
байланыстырылатын жағдайдағы мәмілелерде күнтізбелік күнге сілтеме жасау
жиі кездеседі. Мысалы, тауарлар 2004 ж. 31 желтоқсанына дейін жеткізіліп
берілуі тиіс. Бірақ сілтеме соттың шешімінде де болуы мүмкін, сондай-ақ
заңның өзінде де айқындалуы мүмкін.
Уақыт кезеңі болып табылатын мерзім оның ұзақтығын көрсетумен
анықталады және жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен есептеледі. Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталуы мен
аяқталуын дәл анықтаудың зор маңызы бар. Уақыт кезеңімен белгіленетін
мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен немесе мерзімнің басталуы белгіленген
оқиға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Мәселен, тұрғын үйді
жалдау шарты 2003 ж. 15 ақпанда жасалған болса, оның қолдану мерзімі 2003
ж. 16 ақпаннан басталады. Күнтізбелік күн немесе оқиғаның басталуы есепке
алынбайды. Ал мерзімнің аяқталуы ережесіне келетін болсақ, ол
пайдаланылатын уақыт бірлігіне қарай өзгеріп отырады.[4]
Жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы мен
күнінде бітеді. Мәселен, үш жылдық талап қою мерзімі 2003 ж. 1 сәуірден
басталса, 2006 ж. 1 сәуірде аяқталады.
Айлармен есептелетін мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады.
Мұнда, егер айлармен есептелетін мерзімнің аяқталуы ондай күн жоқ айға
келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді. Мәселен, мүлікті
айлық жалдау мерзімі 2003 ж. 31 қаңтардан басталса, ол 2003 ж. 31 ақпанда
аяқталуға тиіс, ал күнтізбелік мұндай күн жоқ болғандықтан, ол 2003 ж. 28
(немесе 29) ақпанында аяқталады.
Жарты жылда және тоқсанда есептелетін мерзімнің соңғы күні туралы
мәселе де осылайша шешіледі. Мұндай жарты жылдық мерзім алты айға, ал
тоқсан – үш айға тең деп есептеледі, тоқсанды есептеу жылдың басынан бастап
жүргізіледі.
Жарты ай деп анықталатын мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қарастырылады және 15 күнге тең деп есептеледі. Мерзімді апталармен
есептеуде ол соңғы аптадағы мерзім басталған күнмен аяқталады. Мәселен,
апталық мерзімнің өтуі жұмада басталса, онда ол өзі басталғаннан кейінгі
келісі жұмада аяқталады. Мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге
келетін жағдайларда одан кейінгі ең жақын жұмыс күні мерзімнің аяқталу күні
болып есептеледі. Бұл арада, мерке, ажлпыға бірдей белгіленген демалыс
күні, сондай-ақ осы ұйымның режимінде көзделген күнжұмыс істемейтін күн
болып есептеледі. Мысалы 25 желтоқсан көптеген шетелдік көомпаниялар үшін
жұмыс істемейтін күн болып табылады, өйткені бұл күні Христостың туған күні
мерекесі атап өтіледі. Бұл жағдайда жұмыс істемейтін күннен кейінгі ең
жақын жұмыс күні мерзімінің аяқталатын күні болып есептеледі.
Сағаттармен анықталатын мерзімді есептеуде мерзімнің басталуын анықтау
қажеттігі тумайды, өйткені мерзімді бұлайша анықтау әдісінде оның басталуы
немесе аяқталуы әуел бастан-ақ өте дәлдікпен белгіленеді.
Егер мерзім қандай да бір әрекетті жасау үшін белгіленген болса, ол
жалпы ереже бойынша, мерзімнің соңғы күнінің 24-сағатына дейін орындалуға
тиіс. Алайда, мұндай әрекет ұйымда істелуге тиіс болса, онда мерзім
белгіленген ережелер бойынша бұл ұйымда тиісті операциялар жүргізу
тоқтатылатын сағатта аяқталады. Мұндай қатынастарда мерзімнің соңғы күні
осы ұйымдардағы жұмыс ресми тоқтатылатын кезде не тиісті операцияларды
жүргізу тоқтатылатын шақта аяқталады. Бірақ мұндай реттерде мерзімнің соңғы
24-сағатына дейін поштаға немесе телеграфқа тапсырылған жазбаша
мәлімдемелер мен хабарламалар мерзімінде жөнелтілген деп есептеледі.
Азаматтық заңда мерзімді есептеуге байланысты арнайы белгіленген тәртіп
бар. Заңға сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті
оқиғамен байланыстырылады. Заңда мерзімді тағайындау жолдары көрсетілген,
атап айтсақ, бұл сол сәтті көрсететін уақыт (күнтізбелік кұн), белгілі
уақыт кезеңі (жылдар, айлар, күндер және сағаттар) және сөзсіз болуға
тиісті оқиғалар дер едік. Құқықтарды жүзеге асыру мен міндеттемелерді
орындаудың мұндай мерзімдері белгіленген күннен басталады (мысалы,
навигацияның басталуы мен аяқталуы және т.б.).
Егер мерзім кезеңмен белгіленсе, құқықты жүзеге асыру мен міндеттемені
орындау мерзімі аяқталғанға дейінгі уақыттың кез келген сәтінде орындала
беруі мүмкін. Мысалы, мұрагер мұра ашылған сәттен бастап алты ай ішінде
мұраны қабылдау немесе одан бас тарту шешім алуға құқылы.
Сөзсіз болуға тиісті оқиғаның салдары мерзімді белгілеуді талап етеді,
мәселен, бұған азаматтың қайтыс болуын айтуға болады. Азамат қайтыс болған
күннен бастап мұрагерлердің құқығы пайда болады және сол сәттен бастап
мұраны иелену немесе одан бас тарту құқығына ие және т.б.
Күнтізбелік күнмен көрсетілген мерзімді қолдану соншалықты қиындық
туғызбайды, өйткені, белгіленген уақыт мерзімнің басталғанын білдіреді.
Дейтұрғанмен, мерзім белгілі бір кезеңді қамтитын болған жағдайда оны
есептеу тәртібі заңға сәйкес белгіленеді.
Заңға сәйкес уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімнің өтуі күнтізбелік
күннен бастап немесе мерзімнің басталуы белгіленген оқиға болғаннан кейінгі
келесі күннен басталады. Бұл мерзімнің өтуі затты тапсырған күннен емес,
ертеңінен бастап есептеледі.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталу сәтін ғана емес, аяқталу
мерзімін де нақты айқындап алудың маңызы зор. Мерзімді есептец мерзімді
бастаған күннің келесі күні басталса, аяқталу сәті мерзім басталған айдың
немесе аптаның соңғы күндерімен есептеледі.[5]
Заңда уақыт кезеңмен белгіленетін мерзімнің аяқталуы былайша
тұжырымдалған:
1) жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы
мен күнінде бітеді. Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады;
2) жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі.
3) айлармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде
бітеді.
Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қаралады да, он бес күнге тең болып есептеледі;
4) апталармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы аптасының тиісті
күнінде бітеді.
Мекемелер мен ұйымдардағы аяқталуға тиісті әрекеттерді бұл ережеге
бағындыра қою қиын, өйткені, мұндай ұйымдар мен мекемелерде жұмыстың
тоқтатылуы олардың жұмысты ресми тоқтатуымен есептеледі немесе кейбір
мекемелер жұмысы күні бітпесе де операцияларын белгілі бір уақытта тоқтатып
тастайды,айталық, нотариалдық кеңсе депозитке ақша салуды қабылдауды
күндізгі сағат 12-де аяқтайды.
Азаматтық құқық қатынасының негізі. Азаматтық заңдылықта құқық қатынасы
өздігінен пайда болмайды, өзгермейді, тоқтатылмайды. Ол үшін құқықтық
нормалар мен қарастырылған жағдайлар, яғни азаматтық заңдық айғақтар
(құқықтық норма мен азаматтық құқық қатынасы) болуы қажет. Заңдық айғақтар
құқықтық норма мен азаматтық құқық қатынасын байланыстырады. Заңды айғақсыз
азаматтық құқық қатынасы бекітілмейді, өзгертілмейд, тоқтатылмайды. Мысалы,
азаматтық заңдылықтарда жалға беру (аренда) немесе жалға алу құқық
қатынастарының бекітілуі, өзгертілуі, тоқтатылуы Азаматтық кодексте
қарастырылады. Ол үшін жалға алу шарты бекітілуі керек және бұл шарт сатып
алу – сату құқық қатынастары бойынша өзгертілуі мүмкін. Шарттың негізін
келісім бойынша өзгертеді. Оны Азаматтық кодекс бойынша заңдық негіздерге
байланысты жалға беруші мерзімінен бұрын талап етуі мүмкін. Заңды айғақтар
азаматтық құқық қатынастары негізінде болады,с ол бойынша бекітіледі,
өзгертіледі, тоқтатылады, олар азаматтық құқық қатынастарының негізі деп
аталады.[6]
Азаматтық құқық қатынасы негіздерінің түрлері. Оның негізі ретінде бір
ғана заңдық айғақ болуы мүмкін. Мысалы, сату, сатып алу міндеттемесінде
сатушы мен сатып алушы арасында шарт жасалуы, соның негізі деп аталады. Ол
жай заңдық айғақ деп аталады. Азаматтық заңдылықтар негізінде екі кейде
одан да көп заңды айғақтар бір уақытта пайда болуы мүмкін. Мысалы, тұрғын
жайдың міндеттемесін белгілеу үшін үй басқарушы органдардан ордер берілуі
керек және тұрғын үйді жалдау шарты бекітілуі керек. Бұл жерде құқық
қатынастары күрделі заңды айғақ деп аталады.
Азаматтық құқықтағы заңды айғақтардың жіктелуі. Азаматтық құқықта заңды
айғақтар түріне қарай оқиға және іс-әрекет деп екіге бөлінеді. мысалы,
кездейсоқ жағдайлар, адамның өмірге келуі, қайтыс болуы, белгілі бір
уақыттың аяқталуы, бұлар адамның еркімен болмайды, еркінен тыс болатын
жағдайлар, яғни ол оқиға деп аталады. Ал, іс-әрекет адамның еркімен болады.
Мысалы, шарт жасасу, міндеттемені орындау, шығарманы құру, мұрагерлікті
қабылдау, т.б. Б¦л жерде оқиға тек табиғат күшімен ғана болмайды, ол
адамның іс-әрекетімен де болады. мәселен, өрт шығудыңсебебі – жану, ол да
құқық бұзушының іс-әрекетімен болуы мүмкін. Бірақ оның себебіне қарамастан
өрт – әрқашан да оқиға болып есептеледі.
Азаматтық құқықта заңды айғақтар адамдардың іс-әрекетінен құралады.
Әрекет – заңды, заңсыз деп екіге бөлінеді. Заңсыз іс-әрекет заңдық және
басқа да нормативтік актілердің талаптарына қарама-қайшылық келтіреді.
Сондықтан заңсыз іс-әрекеттерге санкция қолданады. Яғни, іс-әрекет басқа
адамға зиян келтіретін болса, келтірілген зиянды өтеу міндеттеледі.
Заңды іс-әрекетті азаматтық заңдылықтарға сәйкес жасайды. Заңды іс-
әрекеттер мәніне қарай заңды қылық және заңды акті деп екіге бөлінеді.
заңды қылық дегеніміз азаматтық құқықтық салдарына тәуелсіз, байланыссыз
түрде пайда болады, ол кейде адамның өзінің іс-әрекетімен жүзеге асады.
Мысалы, жоғалған затты тауып алған жағдайда, оны иесіне қайтару
міндеттемесі болады.
Заңды іс-әрекеттен заңды актінің айырмашылығы – ол құқықтық іс-әрекет,
яғни сәйкес келетін заңды іс-әрекет жасалған немесе жасалатын кезде пайда
болады. Заңды актілерге – әкімшілік актілер және мәмілелер жатады.
Әкімшілік акті – әкімшілік құқықтың ниетпен жасалады. Әкімшілік акті тек
әкімшілік құқықтық актілер бойынша ғана жүзеге аспайды, ол азаматтық
құқықтық салдары да кірістіреді. Мысалы, жергілікті әкімшілік органы тұрған
үйге ордер беретін болса, ол тұрғын үй мекемесімен құқықтық қатынасқа
түседі, яғни, тұрғын үйді жалдау шарты арқылы тұрғын үй мекемесімен шартқа
отырады.
Әкімшілік актіден мәміленің айырмашылығы – ол азаматтық құқықтық салдар
мақсатына ғана құрылады. Мәміле – азаматтар мен заңды тұлғалардың іс-
әрекет, азаматтық құқық пен міндеттердің пайда болуы, өзгеруі, тоқтатылуы.
Мәмілеге: сату – сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, аренда, қарыз,
конкурстық хабарлау, мұрагерлік, т.б. жатады.
Әкімшілік акті мен мәміле арасындағы айырмашылық: 1) әкімшілік акті тек
мемлекеттік орган мен жергілікті басқару органы арқылы жүзеге асады, мәміле
азаматтық құқық субъектілерімен жүзеге асады. 2) әкімшілік актіде нақты,
айқын әкімшілік құқықтық салдар пайда болады, азаматтық құқықтық
қатынастарға бағытталады, ал мәміледе азаматтық құқықтық салдардың шектелуі
болады. 3) әкімшілік актіні жасайтын орган азаматтық құқықтық қатынастарға
бағытталғанмен өзігінден азаматтық құқық қатынастарын құрамайды. Ал, мәміле
жасаушылар осы қатынастардың қатысушылары болып саналады. Азаматтық құқықта
заңдық айғақ былай жіктеледі.
1. Оқиға және іс-әрекет.
2. Заңды және заңсыз іс-әрекет.
3. Заңды қылық және заңды акт.
4. Әкімшілік акті және мәміле.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ұғымынан бұл – құқыққа қабілетті адамдар
арасындағы заң нормалары реттеген қатынас деген түсінік келіп шығады.
Демек, құқықтық қатынастар тууы үшін құқықтық норма болуы тиіс, ал ол осы
түрдің құқықтық қатынастарының және оның қатысушылары бола алатын
субъектілердің құқық қабілеттілігінің пайда болуын көздейді. Алайда мұндай
мән-жайлардың болуы өзінен-өзі белгілі бір қатысушылар арасында белгілі бір
құқықтық қатынастарды туғыза қоймайды. Бұл –оның пайда болуының қажетті
абстрактілік алғышарттары ғана.
Құқықтық қатынастар пайда болуы үшін нақты адамдар арасында нақты
құқықтар мен міндеттер туғызатын нақты мән-жайлар қажет болады.
Мұндай мән-жайларды заңдық фактілер деп атайды. өзіндік адрес иесі жоқ
құқықтық нормадан өзгеше, заңдық факті қашан да дербес бағытты болады.
Сондықтан оны құқықтық қатынастардың нақты алғышарты деп тануға болады.
Сонымен, заңдық факті дегеніміз – заң құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.
Құқықтық қатынастар субъектілерінің еркіндігі азаматтық құқықтың
негізгі принциптерінің бірі болып табылатындықтан, олар өздері үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттерді түзе алады, сондай-ақ заңда тыйым
салынбаған өздерінің тікелей әрекеттерімен азаматтық-құқықтық қатынастарға
түсе алады. Мысалы, қаржыландыруға қатысу туралы келісім заңда тікелей
аталмаған, оған тыйым да салынбаған. Сондықтан бұл келісім азаматтық
құқықтар мен міндеттер туғыза алады.[7]
Құқықтық қатынастардың тууына себепші болатын ықпал ету тетігіне қарай
заңдық фактілер мынадай топтарға бөлінуі мүмкін: құқықтық қатынастардың
болашақ немесе осы сәттегі қатысушыларының іс-әрекеттері; үшінші
тұлғалардың іс-әрекеттері; оқиғалар.
Нақты жігерлі мінез-құлық актілерін іс-әрекеттер деп түсініміз. Олар
заңды немесе заңсыз іс-әрекеттер болуы мүмкін. Заңды іс-әрекеттер өзара
құқықтық қатынастардың пайда болуына бағытталған. Бұлар мәмілелер, оның
ішінде – шарттар.
Құқықтық нәтижеге жетуге тікелей бағытталғанымен, заңдарда белгіленген
ережелерге байланысты оны туғызатын іс-әрекеттер (мысалы, үй тұрғызу, кітап
жазу, өнертабыстық жасау) орынды заңдық фактілер болуы мүмкін.
‡шінші тұлғалардың іс-әрекеттері бойынша да құқықтық қатынастар тууы
мүмкін. Әдетте бұл – әкімшілік акт (мысалы, меншік иесі-мемлкеттік мүлікті
бір мемлекеттік мекемеден екіншісіне беру). Соттың құқық белгілейтін
шешімдері де осындай актілерге жатады. Заңдық фактілердің бұл түрінің
ерекшелігі – олардың жігерлі іс-әрекеттері арқылы азаматтық-құқықтық
қатынастар туатын үшінші тұлғалар олардың қатысушылары болып саналмайды.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды туғызатын іс-әрекеттер заңсыз, яғни
заңда тікелей тыйым салынған іс-әрекеттер болып шығуы да мүмкін. Мұнда,
әдетте, іс-әрекеттер жасайтын субъектілер үшін ұнамсыз болғанымен, осыған
қарамастан, оларға басқа тұлғалардың келтірген залалын ретке келтіру
міндетін жүктейтін құқықтық қатынастар пайда болады. Мысалы, бөтен мүлікті
бүлдіру не онызаңсыз ұстап қалу.
Заңда оқиғаларды, яғни қатысушылардың еркінен тыс пайда болатын мән-
жайларды да заңдық фактілерге жатқызады. Мұнда, ең алдымен, табиғи
фактілерді атау керек (адам өлімі, жанып кеткен сақтандырылған мүліктің
құнын төлеу міндетін туғызатын найзағайдан өрт шығуы, табиғат апаттары және
т.с.с.). Басқа адамдардың іс-әрекеттері құқықтық қатынастарға қатысушылар
үшін объективті оқиға болуы мүмкін (мысалы, бөгде адамның үйді қасақана
өртеуі өрт қоюшының жәбірленуші үй иесімен құқықтық қатынасы үшін заңсыз
әрекет және үй иесінің сақтандыру компаниясымен құқықтық қатынасы үшін –
оқиға болып табылады).
Заңдық фактілердің ерекше түрі – мерзімдер оқиғаларға жуықтайды.
Кейбір жағдайларда құқықтық нәтижеге жету үшін бірлі-жарым заңдық
фактінің пайда болуы да жеткілікті. Мәселен, бөгде мүлікті бүлдіру кінәлыға
залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Басқаша жағдайларда, фактілердің
белгілі бір жиынтығы болғанда ғана құқықтық нәтижеге қол жетеді. Мысалы
сатып алу-сату шартын жасасып, іс жүзінде затты беретін – бір мезгілде
немесе бірінен соң бірі жасалатын екі әрекеттің нәтижесінде сатып алушыда
сатып алатын сатып алатын затқа меншік құқығы пайда болады. кейде үш, төрт,
бес және одан да көп заңдық фактілердің жиынтығы бойынша ақырғы заңдық
салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте іс жүзіндегі немесе
заңдық құрам деп атайды.
Заңдық күй деп аталатын жағдайды заңдық фактілердің ерекше санатына
жатқызуға болады. Бір реттік актілерді жасамаудан емес, заң құқықтық маңыз
беретін тұлғаның немесе заттың белгілі бір құқықтық немесе іс жүзіндегі
қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды заңдық күй деп түсіну керек.
Мысалы, қайтыс болған адаммен жақын туыстық байланыс – мұрагерлік құқықтық
қатынастың пайда болу негіздерінің бірі.
Заңдық күйдің заңдық факті ретінде маңызды ерекшелігі бар: ол құқықтық
қатынастарды өз бетінше туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды, бұл
мақсат тек басқа фактілердің қосымша пайда болуынан жүзеге асады. Демек,
заңдық күй едәуір күрделі фактілік құрамның элементі бола алады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың еркіне тәуелді болумен қатар,
заңдық фактілер кейбір өзгеше белгілері бойынша белгілі бір топтарға
бөлінуі мүмкін. Заңдық фактілердің құқықтық қатынастардың дамуына ықпал
етуіне қарай оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқықты
өзгертетін фактілерге бөлуге болады. мұның алғашқысы бұрын мұндай заңдық
байланысы (шарт, зиян келтіру) болмаған адамдар арасында құқықтық
қатынастардың тууына әкеп тірейді. Екіншісі (мерзімнің өтуі, шарттың
бұзылуы) – заңдық қатынастардың тоқтатылуына әкеп соғады. ‡шіншісі –
қалыптасқан құқықтық қатынастардың мазмұнын өзгертуге себепші болады.
Заңды фактілер өздерінен кейін туатын құқықтық салдарға түрліше ықпал
етеді. Көптеген жағдайларда мүмкін болатын құқықтық салдардың мазмұнын заң
айқындап береді. Мысалы, зиян келтіру оны келтірушінің заңмен белгіленген
залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Зиян келтіру фактісі заңның нақты
заңдық қатынастағы ұйғарымдарын тек жүзеге асырады. Мұндай заңдық
фактілерді құқықты бағыттаушы фактілер деп атайды. Бұлардан өзгеше, құқықты
қалыптастырушы заңдық фактілер құқықтық қатынастардың тууына себепші болып
қана қоймастан, сонымен қатар заңда белгіленген шекарада олардың мазмұнын
айқындауға да жәрдемдеседі. Мысалы, мүлікті сату жөніндегі құқықтық
қатынастардың мазмұны заң нормаларына ғана емес, сондай-ақ сатушы мен сатып
алушы арасындағы шарттың талаптарына да байланысты. Құқықты қалыптастырушы
заңдық фактілер бұл қасиеттері жөнінен құқықтық нормаларға ұқсайды, бірақ
одан мәнді айырмашылығы – құқықтық қатынастардың мазмұнын жалпылай емес,
жеке-дара анықтайды.
Заңдық фактілердің барлығынан мәміле мен әкімшілік актілерді ғана
құқықты қалыптастырушы фактілерге жатқызуға болады. Әлбетте, олар құқықтық
қатынастардың мазмұнын белгілі бір шектерде ғана, ол императивтік
ұйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана
анықтай алады.
Азаматтық құқықтың кейбір объектілерін және мәмілелердің кейбір
түрлерін міндетті тіркеу секілді заңдық фактілер түрінің ерекше маңызы бар.
тіркеу өздігінен азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызбайды, өзгертпейді
және тоқтатпайды, бірақ бұлолардың пайда болуын, өзгеруін, тоқтатылуын
аяқтайды. Құқықтың өзі тіркеуге жетпей тұрып-ақ қорғауға мұқтаж болады,
бірақ ол тіркелмейінше, мұндай құқықты иеліктен айыру мүмкін емес. Осыған
дейін қажет болатын заңдық фактілердің барлығы жиналғанда, тіпті құқығын
беруші адам оны тіркеуге қарсылық білдіретін жағдайдың өзінде де құқықты
тіркеу оны иеленушінің бір жақты талап етуі бойынша жүргізілуі тиіс.
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері.
Азаматтық құқықтағы міндеттемелердің жекелеген түрлері бойынша
мерзімнің атқаратын ролі өте зор. Мысалы, сатушының тауар беру міндетін
орындау мерзімі алып қарасақ, осыған көз жеткізуге болады.
Сатушы сатып алушыға тауарды беру міндетін орындау мерзімі шартта
белгіленеді, ал егер шартта мерзімді белгілеуге мүмкін болмаса, заңда
көзделген ережелерге сәйкес белгіленеді.
Егер мерзімі бұзылған кезде сатып алушының шартты орындауға мүдделілігі
жоғалатындығы шарттан айқын туындайтын болса, сатып алу-сату шарты оны
қатаң белгіленген мерзімде орындау талабымен жасалды деп танылады.
Сатушының мұндай шартты онда белгіленген мерзім басталғанға дейін
немесе біткеннен кейін сатып алушының келісуінсіз орындауға құқығы жоқ.
Заң актілерінде немесе шартта сатып алу-сату шартын бөліп орындау
жағдайлары (шатты орындаудың аралық мерзімдері) белгіленуі мүмкін.
Сонымен, сатушының негізгі міндеті сатып алу-сатудың нысаны болып
саналатын тауарды шартта көрсетілген мерзім ішінде сатып алушыға өткізу
болып есептеледі, ал шартта мерзім белгіленбеген жағдайда, мерзімсіз
міндеттемелердің орындалуы туралы ережелерге сай шешілуі керек.
Жеткізілім шартының сатып алу-сату шарттарының басқа түрлерінен
төмендегідей ерекшеліктері бар:
Тауар берушінің сатып алушыға тауар беруі шартта келісілген мерзімде
өтуі керек. Тауар беру мерзімі жеткізілім шартының маңызды талаптарының
біріне айналады.
Тауар жеткізілімі шарты бір жылға, бір жылдан астам мерзімге (ұзақ
мерзімді шарт) немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де мерзімге
жасалуы мүмкін.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады.
Егер ұзақ мерзімді шартта берілуге тиіс тауардың саны немесе өзге де
шарт талаптары бір жылға немесе неғұрлым ұзақ мерзімге белгіленсе, шарттың
қолданылу мерзімі біткенге дейін кейінгі кезеңдерге арналған тиісті
талаптар тараптардың келісу тәртібімен белгіленуге тиіс. шартта келісу
тәртібі болмаған жағдайда шарт тиісінше бір жылға немесе шарт талаптары
келісілген мерзімге жасалған болып танылады.
Егер тараптар шарттың қолданылу мерзімі ішінде тауарлардың жекелеген
топтармен жеткізілімін көздеген болса және онда жекелеген топтардың
жеткізілімі мерзімдері белгіленбесе, заң актілерінен, іскерлік айналым
дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен өзгеше туындамаса, тауарлар ай
сайын біркелкі топтармен жеткізіліп отыруға тиіс.
Шартта тауар жеткізілімі кезеңдерін айқындаумен қатар, тауарлар
жеткізілімі (онкүндік, тәуліктік, сағаттық және т.б.) кестесі белгіленуі
мүмкін.
Тауарлардың мерзімінен бұрын жеткізілімі сатып алушының келісуімен
жүргізілуі мүмкін.
Мерзімінен бұрын берілген және сатып алушы қабылдап алған тауарлар
келесі кезеңде берілуге тиіс тауарлар санының есебіне енгізіледі.
Тауар беруші сатып алушыға немесе шартта сатып алушы жөнелтуі туралы
сатып алушының нұсқау (тиеп-жөнелтуге рұқсат қағаз) беру құқығы көзделген
жағдайларда тауар беруші тауарларды тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазда
көрсетілген алушыларға тиеп-жөнелтуді жүзеге асырады.
Тиеп жөнелтуге рұқсат қағаздың мазмұны және оны сатып алушының тауар
берушіге жіберу мерзімі шартта белгіленеді. Егер шартта тиеп-жөнелтуге
рұқсат қағаз жіберу мерзімі көзделмесе, ол жеткізілім кезеңі басталғанға
дейін отыз күннен кешіктірілмей тауар берушіге жіберілуге тиіс.[8]
Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушының тиеп-жөнелтуге рұқсат
қағазының белгіленген мерзімде табыс етілмеуі тауар берушіге шартты
орындаудан бас тартуға құқық береді.
Сатып алушы тауар жеткізілімі шартына сәйкес берілген тауар қабылдауды
қамтамасыз ететін барлық қажетті іс-әрекетті жасауға міндетті.
Сатып алушы қабылдаған тауар заң актілерінде, тауар жеткізілімі
шартында немесе іскерлік айналым дағдыларында белгіленген мерзімде қаралуға
тиіс.
Сатып алушы сол мерзімде заң актілерінде, шартта немесе іскерлік
айналым дағдыларында белгіленген тәртіппен қабылданған тауардың саны мен
сапасын тексеруге және тауардың байқалған сәйкессіздіктері немесе
кемшіліктері туралы тауар берушіге жазбаша түрде дереу хабарлауға міндетті.
Азаматтық құқықтағы мерзімдер ішінде сатып алу-сату шарты бойынша
тауардың жарамдылық мерзімі де үлкен маңызға ие.
Заңдарда, мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарында немесе басқа
да міндетті ережелерде бітуіне қарай тауар мақсаты бойынша пайдалануға
жарамсыз деп саналатын уақыт кезеңі жарамдылық мерзімі деп танылады, сондай-
ақ тауарда оның жарамдылық мерзімі көрсетілген жағдайлар белгіленуі мүмкін.
Сатушы жарамдылық мерзімі белгіленген тауарларды сатып алушыға
жарамдылық мерзімі біткенге дейін олардың мақсаты бойынша пайдалануға
болатындай есеппен беруге міндетті.
Тауардың жарамдылық мерзімі оның дайындалған күнінен бастап
есептелетін, осы мерзім ішінде тауар пайдалануға жарамды болатын уақыт
кезеңімен, не ол басталғанға дейін тауар пайдалануға жарамды болатын күнмен
белгіленеді.
Шартта сатушының тауар сапасына кепілдік беруі көзделген жағдайда
сатушы шартта белгіленген белгілі бір уақыт кезеңі (кепілдік мерзім) ішінде
сатып алушыға заңда көзделген талаптарға сәйкес келуге тиісті тауар беруге
міндетті.
Тауар сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық
құрамдас бөліктеріне де (жинақтаушы бұйымдарына) қолданылады.
Кепілді мерзім, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауар сатып алушыға
берілген кезден есептеле бастайды.
Егер сатып алушының сатушыға байланысты мән-жайлар бойынша шартта
кепілді мерзім белгіленген тауарды пайдалану мүмкіндігі болмаса, сатушы
тиісті мән-жайларды жойғанға дейін кепілді мерзім өтпей тұрады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, заңда белгіленген тәртіп бойынша сатып
алушыға тауардың кемішіліктері туралы хабарланған жағдайда, кепілді мерзім
тауар ондағы байқалған кемшіліктер себепті пайдаланыла алмаған уақытқа
ұзартылады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берілген кепілді
мерзім негізгі бұйымға берілген кепілді мерзімге тең болып есептеледі және
негізгің бұйымға берілген кепілді мерзіммен бір мезгілде өте бастайды.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарды (жинақтаушы бұйымды) алмастырған
кезде кепілді мерзім қайтадан басталады.
Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тауар
кемшіліктері заңда белгіленген мерзімде анықталған жағдайда сатып алушы
оның кемшіліктеріне байланысты талаптар қоюға құқылы.
Егер тауарға кепілді мерзім немесе жарамдылық мерзімі белгіленбесе,
сатылған тауардағы кемшіліктер қисынды мерзімде, бірақ тауардың сатып
алушыға берілген күннен бастап екі жыл шегінде табылған жағдайда, егер заң
актілерінде неме шартта неғұрлым ұзақ мерзім белгіленбесе, сатып алушы
тауардың кемшіліктеріне байланысты талаптар қоя алады. Тасымалдануға немесе
почта арқылы жөнелтілуге тиісті тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған
мерзім тауардың жеткізілетін жерінде алынған күннен бастап есептеледі.
Егер тауарға кепілді мерзім белгіленсе, сатып алушы кепілді мерзім
ішінде тауардың кемшіліктерін тапқан кезде тауардың кемшіліктеріне
байланысты талаптар қоюға құқылы.
Шарттың формасына ортақ талап – мерзімі бір жылдан көп болса – жазбаша
форма, ал егер тараптардың бірі заңды тұлға болса, мерзіміне қарамай-ақ,
шарт жазбаша жасалады. Шарттың тіркелуі қажеттілігі ортақ тәртіп болып
есептеледі, өзгеше жағдайлар заңмен бекітіледі.
Заңда жалдаудың не қысқа, не ұзақ мерзімдері белгіленбейді, мерзім
мәселесін шешуді тараптардың құзырына қалдырады. Дегенмен, жалдаудың
жекелеген түрлері мен мүліктің жекелеген түрлерін жалдаудың ең ұзақ
мерзімдері заңда бекітілген.
Мүлікті жалдау шарты нақты анықталған мерзімге жасалуы мүмкін. Қаз. ҚСР-
ң Азаматтық кодексімен, жалға берілетін мүлік түріне қарамастан мүліктік
жалдаудың мерзімі 10 жылдан аспауы тиістігі қарастырылған еді. ҚР АК
аренданың ақырғы мерзімін тек оның бөлек түрлері үшін немесе бөлек мүлік
арендасы үшін қарастырады. Айтынлғандай жердің арендасы 49 жылдан аспауы
керек. Прокат шарты бір жылдан аспайтын мерзімге ғана жасалуы мүмкін.
Мүлік жалдау шарты нақты анықталмаған мерзімге жасалуы мүмкін, бұл үшін
ол күшінде болып келетін мерзім шартта көрсетілмейді. Нақты анықталмаған
мерзімге жасалған мүлікті жалдау шартында әрбір тарап, шарт қозғалмайтын
мүлік жөнінде болғанда екінші тарапқа үш ай бұрын ескертіп, ал шарт
қозғалатын мүлік жөнінде болғанда бір ай бұрын ескертіп, кез келген уақытта
шарттан бас тарта алады. өзгеше тәртіп заң актілерімен немесе шартпен
қарастырылуы мүмкін. Мысалы шартта тараптар нақты анықталмаған мерзімге
жасалған мүлікті жалдау шартын бір жақты тәртіпте бұруға тыйым салуы
мүмкін.
Егер мүлікті жалдаудың ақырғы мерзімі заңнамада қарастырылса, ал
шарттың өзі нақты анықталмаған мерзімге жасалса, мүлікті жалдаудың ақырғы
мерзімі өтуімен ол күші өзімен өзі жоғалтады. Яғни, мүлікті жалдау шартының
мерзімі заңнама бойынша қарастырылған ең үлкен (ақырғы) мерзімнен асып
кетсе де шарт бәрібір заңнамалық мерзімнен аспайтын (оған тең) мерзімге
жасалған болып саналады.
Ал, прокат шарты бір жылға дейін шектелген мерзімге жасалады. Жалға
алушының мүлікті жалға алу шартын жаңартуға басым құқығы туралы және
мүлікті жалға алу шартын белгісіз мерзімге жаңарту туралы ережелер прокат,
көлік құралын экипажымен жалдау шартына қатысты қолданылмайды. Жалға алушы
прокат шартынан кез келген уақытта бас тартуға құқылы.
Азаматтық құқықтағы тағы бір міндеттеменің жекелеген түрі мердігерлік
болып табылады. мердігерлік шарттың мерзімдері мердігердің және
тапсырысшының олардың шарт бойынша міндеттерін атқаруға байланысты
қызметінің (іс-әрекетінің) уақыттық өлшемдерін анықтайды. Мысалы,
тапсырысшы белгілі мерзімге мердігерге материалдарды және жабдықтарды
беруге міндетті. Ең жоғары мән жұмыстың орындалуының мерзімдерінде болады,
себебі мердігерлі шарттарының ақырында орындалуы сол мерзімдерге тікелей
тәуелді болады. оның аралығында жұмыс толығынан (аяқты түрде) жасалып бітуі
тиіс уақыт кезеңі мердігерлік шартының жалпы мерзімін құрайды. Онымен қатар
шартта жүмыстар орындалуы үшін қарастырылған ақырғы мерзімдер де көзделуі
мүмкін.
Аралық мерзімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқық бойынша әрекетқабілеттілік ұғымы
Орындаған: заң факультетінің
күндізгі оқу бөлімінің
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., аға оқытушы
Мейірбекова Г.Б.
Норма бақылаушы:
Ермұхаметова С.Р.
Жұмыс қорғауға жіберіледі
кафедра менгерушісі
з.ғ.к., доцент
Жандарбек Б.А.
______________2009 ж.
Алматы, 2009 ж
Мазмұны
Кіріспе 3
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және оның
түрлері, жіктелуі.
6
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні. 10
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері. 19
1.4. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша қолданылуы. 27
ІІ. Талап қою мерзімінің құқықтық жағдайы.
2.1. Талап қою мерзімінің ұғымы, олардың азаматтық
құқықтағы ролі.
30
2.2. Талап қою мерзімінің өту түрлері және оны қалпына келтіру 35
2.3. Талап қоюды қамтамасыз ету мерзімдері. 39
ІІІ. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы.
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдері.
42
3.2. Соттардың азаматтық іс жүргізу мерзімдерін қолдануы. 47
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер 53
Кіріспе
Жазғалы отырған дипломдық жұмысымның тақырыбы – "Азаматтық құқық
мерзімдерінің түсінігі мен түрлері" – демек осы тақырып төңірегінде сөз
қозғамастан бұрын жалпы азаматтық құқық деген пән, ғылым, құқықтық салаға
анықтама яки алғы сөз айтып, айтқалы отырған мәселелерге бастама салып
кетсем.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай
сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп
уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим
жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму
жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим
империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа
негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды
тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші
жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis,
ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз
жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге
дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері,
қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда
бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың
реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды"
жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны
сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады.
Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай
жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып
айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін
неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең
тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет
істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді.
Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен
кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап,
басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте
азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
Азаматтық құқық – ауқымы жағынан ең үлкен құқық саласы, ол азаматтардың
арасындағы жеке қатынастарды: мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың,
азаматтардың арасындағы мүлік туралы, сондай-ақ мүліктік емес те
қатынастарды реттейтін нормаларды қамтиды. Құқықтың басқа салаларынан
азаматтық құқық өзінің тақырыбымен ерекшеленеді.
Азаматтық құқық – құқықтың саласы, оның нормалары тауар-ақша
қатынастарын және соларға байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды
реттейді. Заңдарда қаралған жағдайларда азаматтық құқық өзге де жеке
мүліктік емес, мысалы, ар-намыс пен абыройды қорғау сияқты, қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық меншік құқығының мазмұнын бекітеді, сатып алу мен
сатуды, басқа мәмілелерді, жеткізіп беру, құрылыс мердігерлік қатынастарын,
әртүрлі міндеттемелерге байланысты тараптардың арақатынастарын, авторлық,
мұрагерлік және өнертапқыштық қатынастарды тәртіптейді. Осы қатынастарды
реттеуде азаматтық құқықтағы мерзімнің алар орны ерекше. өйткені азаматтық
нормативтік-құқықтық актілердің әрекеттілік шегін белгілеу, құқық
нормаларын дұрыс іске асыруға қажет. Себебі, қандай нормативті актілер
болмасын, белгілі уақытта белгілі кеңістікте, белгілі адамдардың тәртібін
реттеуге шығарылады. Бұл мәселенің үлкен маңызы барлығы құқық қорғау
органдарының құзыретті органдарының қызметіне байланысты.
Нормативтік-құқытық актілер өз әрекетін күшіне кірген мезгілден
бастайды. Көптеген елдерде, нормативтік актілердің күшіне кіруіне арналған
тәртіптері бар.
1. Актіні өз күшіне кіруі, құқықтық-шығармашылық органның қабылдаған
уақытынан басталады.
2. Акт өзінің күшіне жарияланғаннан кейін, белгілі уақыт өткеннен кейін
кіреді. Мысалы, біздің мемлекетте заңды актілер өз кеңістігімізде, оларды
баспада жарияланғаннан кейін 10 күн өткеннен кейін ғана күшіне кіреді.
3. Нормативтік-құқықтық актінің өз күшіне кіруі, сол қабылданған
актінің өзінде қоса көрсетіледі, не болмаса оны күшіне келтіру туралы
арнайы акт жарияланады.
Нормативтік-құқықтық актілердің күшіне кіруінің маңыздылығын сонда, сол
кезден бастап олардың ұйғарымдары орындалуы қажет. Жаңа нормативтік-
құқықтық актілер өзінің әрекетін тек өзінің күшіне кіргеннен кейінгі
қатынастарға таратады. Оның кері күші жоқ. Бұл принциптің ерекшелігі,
нормативті актілердің ұйғарымдары, оны басып шыққанға дейінгі пайда болған
қатынастарға таралмайды деген мағынаны береді. Мұндай жағдай, азаматтардың
құқықтарымен, міндеттерін қамтамасыз етуге ең сенімді кепіл болады.
Қорыта айтқанда, азаматтық құқықтағы мерзімдерді қолдану жеке тұлғалар
мен заңды тұлғалардың мүліктік және мүліктік емес, өзіндік қатынастарын
жүзеге асыруда үлкен маңызға ие. Бұл тақырып бойынша әдебиеттер жоқтың
қасы, сондықтан бітіру жұмысымызды азаматтық құқық мерзімінің теориялық
жағынан ғана емес практикалық жағынан қалай қолданылатынын қарастырдық.
Яғни талап қою мерзімі басталғаннан азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына түсетін ескере отырып азаматтық
құқықтағы мерзіммен қатар азаматтық іс жүргізу мерзімдерін салыстыра
қарадық.
Бұл қазіргі нарықтық экономикалық замандағы ең өзекті актуальды
тақырыптардың бірі деп есептеймін. өйткені бұл кезең шарттық қатынастармен
жүзеге асатын елеулі кезең болып саналады. Сондықтан жасалынған шарттардың
мерзімдерінің заң бойынша реттелуі ең басты міндет.
І. Азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу және
оның заңдылығының мәні.
1.1. Азаматтық құқықтағы мерзім ұғымы және
оның түрлері, жіктелуі.
Азаматтық айналымда және әлеуметтік проблемаларды шешуде уақыт факторы
маңызды рөл атқарады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі немесе тоқтатылуы
заңда, мәміледе немесе сотта көзделген әрекеттерді немесе әрекетсіздікті
жасау қажет болатын уақыт кезеңіне (аралығымен) немесе уақыт мезетіне
байланысты болады.
Басталуы немесе өтуі белгілі бір құқықтық салдар туғызатын уақыт кезеңі
немесе уақыт мезеті азаматтық құқықта мерзім деп аталады.
Мерзімнің маңызы – оның басталуына немесе өтуіне белгілі бір заңдық
салдар байланысты болады. мерзім азаматтық айналымды реттейді, оның
қатысушыларын тәртіпке келтіреді; азаматтық құқықтың әртүрлі
субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін дер кезінде қорғауды қамтамасыз
етеді. өзінің заңдық табиғаты бойынша мерзім – бұл заңдық факт, заң онымен
белгілі бір заңдық салдардың тууын байланыстырады. Заңдық фактілер, өз
кезегінде оқиғаларға және әрекеттерге бөлінеді. мерзімді әдетте, оқиғалар
санатына жатқызады, өйткені мерзімнің басталуы немесе өтуі объективтік
сипатта, яғни азаматтық құқықтар субъектілерінің еркіне тәуелсіз сипатта
болады.[1] бірақ заң әдебиеттеріндегі келесі көзқарас бойынша, мерзім
оларды оқиғаларға да, әрекеттерге де жатқызуға болмайтын ерекше, дербес
заңдық фактілер санаты болып табылады.[2]
Бұл көзқарас мынадай жағдайға негізделген: заңды мерзімдер уақыттың
өтуінің объективтік заңына бағына отырып, шығу тегі жөнінен қалай дегенде
де еріктік мерзімдер болып табылады, өйткені оларды заң шығарушылардың не
шарттағы тараптардың еркі айқындайды, сондықтан да екіжақты табиғаты
болады. Бұл пікірмен келісу қиын, өйткені әлде біреудің еркімен белгіленген
мерзім уақыт кезеңі немесе уақыт мезеті ретінде қалай дегенде де бір кезде
басталады, яғни оны жақындатуға да, алыстатуға да, өзгертуге де, жоюға да
болмайды.
Азаматтық құқықта мерзім ұғымы заңдық салдармен байланысты сәт немесе
шектеулі кезең деп түсіндіріледі. Демек, заң табиғаты тұрғысынан алып
қарағанда, мерзім дгеніміз заңдық факт болып табылады.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру әруақытта да мерзіммен тығыз
байланысты. Сондықтан азаматтық құқығында мерзімнің алатын орны ерекше.
Азаматтық заңдар уақыт кезеңі мен азаматтық құқықтардың пайда болуын,
өзгеруін немесе жойылуын анықтаумен қатар, заңда немесе шарттарда
көрсетілген әрекеттердің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Уақыттың
кезеңдері объективті түрде, яғни азаматтық құқықтық қатынасқа
қатысушылардың еркіне бағынбайтын болғандықтан, оқиғалар қатарына жатады.
Азаматтық құқықтағы мерзімді әртүрлі негіздерге сүйеніп жіктеуге
болады. мерзімді кімнің белгілейтініне қарай заңды, шарттық және сот
мерзімдерін ажыратады. Туғызатын құқықтық салдарына қарай мерзім құқық
түзейтін, құқықты өзгертетін және құқықты тоқтататын мерзімге бөлінеді.
өзінің табиғатына қарай мерзім мынадай түрлерге бөлінеді:
1) азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі – бұл осы кезеңде
уәкілетті адам өзінің субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға бағытталған
қандай да әрекеттерді жасау мүмкіндігі болатын уақыттың бір бөлігі. Оны
әдетте, заң актісі белгілейді, бірақ тараптардың келісімімен де анықталуы
мүмкін (меншік құқығы, авторлық құқық және т.б.);
2) субъектвтік құқықтардың қолданылу мерзімі – бұл осы уақыт аралығында
қолданылу шегі уақытпен шектеулі туындаған субъективтік құқықтар сақталатын
уақыт кезеңі. Мысалы, сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге беріледі;
3) тыйым салатын мерзім – бөл белгілі бір құқықтарды жою мақсатында
белгіленетін мерзім. Мәселен, "Нотариат туралы" 1997 ж. 14 шілдедегі ҚР
Заңының 8-бабындағы 6-тармаққа сәйкес, нотариус лицензиясын алған, бірақ
нотариаттық іс-әрекеттер жасауға үш жыл бойы кіріспеген адамның нотариаттық
қызметпен айналысуына біліктілік емтиханын қайталап тапсырғаннан кейін ғана
рұқсат етіледі деп үзілді-кесілді түрде атап көрсетілген;
4) кепілдік мерзім – сатушының ұзақ мерзім пайдалануға немесе сақтауға
арналған өнімнің әдеттегі қабылдап алу кезінде байқала қоймайтын
кемшіліктерін анықтауына арналған мерзім. Кепілдік мерзімді мемлекеттік
стандарттар немесе шарт белгілейді. Оның үстіне, шарт, егер тіпті олар
мемлекеттік стандартта немесе техникалық талаптарда көзделмеген болса да
кепілдік мерзім белгілеуі мүмкін, талаптарда көзделмеген болса да кепілдік
мерзім белгілеуі мүмкін, сондай-ақ стандарттарда көзделген мерзімнен едәуір
ұзақ кепілдік мерзім белгілей алады. кепілДік мерзімді белгілеу
тұтынушылардың мүдделерін қанағаттандырады және өндірілетін өнімнің немесе
орындалатын жұмыстың сапасын арттыруға ынталандырады;
5) шағымдану мерзімі – заң бұл мерзімді міндеттерін ерікті түрде
орындауды талап ету құқығын бұзуына байланысты субъективтік құқықты бұзған
адамға белгілейді. Заң шағымдану мерзімін ғана емес, сондай-ақ оған жауап
беру мерзімін де белгілейді. Мысалы, тасымалаушыға жүкті тасымалдаудан
туындайтын талап қоюға дейін оған көлік туралы заң актілерінде көзделген
тәртіпте талаптар қойылуы міндетті;
6) азаматтық-құқықтық міндеттерді орындау мерзімі – шартта белгіленеді.
Мәселен, қарыз беру шарты бойынша борышты қайтару сәті міндетті орындау
мерзімі ретінде қарастырылуы мүмкін;
7) азаматтық құқықтарды қорғау мерзімі, немесе азаматтық құқықта аталып
жүргеніндей, талап қою мерзімі.
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттеудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың онымен шектес басқа салалардың бөліп қарауға мүмкіндік
береді.бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда
төмендегідей жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодексі (1994
ж.) қабылданғанға дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді.
Айталық, Қазақ КСР Азаматтық кодексі (1963 ж.) бойынша отбасы, еңбек, жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің Жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше заңдармен
реттелініп келді. Ендігі жерде Азаматтық кодекстің1-бабы 3-тармағына сәйкес
азаматтық құқық 1-баптың 1-тармағында аталған белгілерге сай келетін
отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және
айналымдағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда, сондай-
ақ оларды реттеуге ағаттықтар кеткен кезде қолданылады.
Азаматтық және еңбек құқықтарының аражігін ашу белгілі бір жағдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-
тармағы жеке кәсіпкер мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде
келісім-шартты жасау мүмкіндігі жөнінде болып келген дауларға нүкте қояды.
Жарғыда айтып өткендей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану
мүмкіндігі Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында анық көрсетілген. Осы
тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты өзінің Пленумында № 10 қаулысын қабылдады. Бұл
қаулы "Моральдік зиянды өндіртіп алу туралы заңды соттардың қолдануы
туралы" деп аталады.оның 5-тармағында былай делінген: "Еңбек туралы
заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге өтем төлету жөнінде
тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын толтыруға құқығы жоқ
деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының азаматтық заң негіздерінің
131-бабына сүйене отырып, жұмыскерді заңсыз жұмыстан шығарғаны не басқа
жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы төлемей, жұмыста мүгедектікке,
кәсіби ауруға ұшыратқаны үшін, сөйтіп, рухани және дене зардабына жол
бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем төлеуді міндеттеуге құқылы.[3]
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру әруақытта да мерзіммен тығыз
байланысты. Сондықтан азаматтық құқығында мерзімнің алатын орны ерекше.
Азаматтық заңдар уақыт кезеңі мен азаматтық құқықтардың пайда болуын,
өзгеруін немесе жойылуын анықтаумен қатар, заңда немесе шарттарда
көрсетілген әрекеттердің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді.
1.2. Мерзімдерді есептеу және оның заңдылығының мәні.
ҚР Азаматтық кодексінің 6-тарауында мерзімдерді есептеу тәртібін егжей-
тегжейлі реттейтін нормалар бар. Мәмілемен белгіленетін не сот
тағайындайтын мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға
көрсетіліп белгіленеді.
Күнтізбелік күн дегеніміз – бұл белгілі бір айдың және жылдың нақты
саны.
Оқиғалар дегеніміз – бұл адамдардың еркінен тәуелсіз пайда болатын
заңдық маңызы бар фактілер (адамның табиғи өлімі, мерзімнің өтуі және
т.с.с.). Мұндағы фактінің болмай қоймайтындығы мынадан көрінеді, заң
актісінде не мәміледе немесе соттың шешімінде көрсетілген оқиға міндетті
түрде болуға тиіс. Сөзсіз болуға тиісті оқиғаны көрсете отырып, оның
мерзімін анықтау ерекшелігі мынада, азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылар оның нақты басталатын уақытын алдын ала білмейді. Мәселен, мұра
қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жарияланған
кезде, егер сот шешімінде басқа күн көрсетілмесе, азаматты қайтыс болды деп
жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу уақыты болып
табылады.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау нақты күнмен
байланыстырылатын жағдайдағы мәмілелерде күнтізбелік күнге сілтеме жасау
жиі кездеседі. Мысалы, тауарлар 2004 ж. 31 желтоқсанына дейін жеткізіліп
берілуі тиіс. Бірақ сілтеме соттың шешімінде де болуы мүмкін, сондай-ақ
заңның өзінде де айқындалуы мүмкін.
Уақыт кезеңі болып табылатын мерзім оның ұзақтығын көрсетумен
анықталады және жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен есептеледі. Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталуы мен
аяқталуын дәл анықтаудың зор маңызы бар. Уақыт кезеңімен белгіленетін
мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен немесе мерзімнің басталуы белгіленген
оқиға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Мәселен, тұрғын үйді
жалдау шарты 2003 ж. 15 ақпанда жасалған болса, оның қолдану мерзімі 2003
ж. 16 ақпаннан басталады. Күнтізбелік күн немесе оқиғаның басталуы есепке
алынбайды. Ал мерзімнің аяқталуы ережесіне келетін болсақ, ол
пайдаланылатын уақыт бірлігіне қарай өзгеріп отырады.[4]
Жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы мен
күнінде бітеді. Мәселен, үш жылдық талап қою мерзімі 2003 ж. 1 сәуірден
басталса, 2006 ж. 1 сәуірде аяқталады.
Айлармен есептелетін мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады.
Мұнда, егер айлармен есептелетін мерзімнің аяқталуы ондай күн жоқ айға
келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді. Мәселен, мүлікті
айлық жалдау мерзімі 2003 ж. 31 қаңтардан басталса, ол 2003 ж. 31 ақпанда
аяқталуға тиіс, ал күнтізбелік мұндай күн жоқ болғандықтан, ол 2003 ж. 28
(немесе 29) ақпанында аяқталады.
Жарты жылда және тоқсанда есептелетін мерзімнің соңғы күні туралы
мәселе де осылайша шешіледі. Мұндай жарты жылдық мерзім алты айға, ал
тоқсан – үш айға тең деп есептеледі, тоқсанды есептеу жылдың басынан бастап
жүргізіледі.
Жарты ай деп анықталатын мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қарастырылады және 15 күнге тең деп есептеледі. Мерзімді апталармен
есептеуде ол соңғы аптадағы мерзім басталған күнмен аяқталады. Мәселен,
апталық мерзімнің өтуі жұмада басталса, онда ол өзі басталғаннан кейінгі
келісі жұмада аяқталады. Мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге
келетін жағдайларда одан кейінгі ең жақын жұмыс күні мерзімнің аяқталу күні
болып есептеледі. Бұл арада, мерке, ажлпыға бірдей белгіленген демалыс
күні, сондай-ақ осы ұйымның режимінде көзделген күнжұмыс істемейтін күн
болып есептеледі. Мысалы 25 желтоқсан көптеген шетелдік көомпаниялар үшін
жұмыс істемейтін күн болып табылады, өйткені бұл күні Христостың туған күні
мерекесі атап өтіледі. Бұл жағдайда жұмыс істемейтін күннен кейінгі ең
жақын жұмыс күні мерзімінің аяқталатын күні болып есептеледі.
Сағаттармен анықталатын мерзімді есептеуде мерзімнің басталуын анықтау
қажеттігі тумайды, өйткені мерзімді бұлайша анықтау әдісінде оның басталуы
немесе аяқталуы әуел бастан-ақ өте дәлдікпен белгіленеді.
Егер мерзім қандай да бір әрекетті жасау үшін белгіленген болса, ол
жалпы ереже бойынша, мерзімнің соңғы күнінің 24-сағатына дейін орындалуға
тиіс. Алайда, мұндай әрекет ұйымда істелуге тиіс болса, онда мерзім
белгіленген ережелер бойынша бұл ұйымда тиісті операциялар жүргізу
тоқтатылатын сағатта аяқталады. Мұндай қатынастарда мерзімнің соңғы күні
осы ұйымдардағы жұмыс ресми тоқтатылатын кезде не тиісті операцияларды
жүргізу тоқтатылатын шақта аяқталады. Бірақ мұндай реттерде мерзімнің соңғы
24-сағатына дейін поштаға немесе телеграфқа тапсырылған жазбаша
мәлімдемелер мен хабарламалар мерзімінде жөнелтілген деп есептеледі.
Азаматтық заңда мерзімді есептеуге байланысты арнайы белгіленген тәртіп
бар. Заңға сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті
оқиғамен байланыстырылады. Заңда мерзімді тағайындау жолдары көрсетілген,
атап айтсақ, бұл сол сәтті көрсететін уақыт (күнтізбелік кұн), белгілі
уақыт кезеңі (жылдар, айлар, күндер және сағаттар) және сөзсіз болуға
тиісті оқиғалар дер едік. Құқықтарды жүзеге асыру мен міндеттемелерді
орындаудың мұндай мерзімдері белгіленген күннен басталады (мысалы,
навигацияның басталуы мен аяқталуы және т.б.).
Егер мерзім кезеңмен белгіленсе, құқықты жүзеге асыру мен міндеттемені
орындау мерзімі аяқталғанға дейінгі уақыттың кез келген сәтінде орындала
беруі мүмкін. Мысалы, мұрагер мұра ашылған сәттен бастап алты ай ішінде
мұраны қабылдау немесе одан бас тарту шешім алуға құқылы.
Сөзсіз болуға тиісті оқиғаның салдары мерзімді белгілеуді талап етеді,
мәселен, бұған азаматтың қайтыс болуын айтуға болады. Азамат қайтыс болған
күннен бастап мұрагерлердің құқығы пайда болады және сол сәттен бастап
мұраны иелену немесе одан бас тарту құқығына ие және т.б.
Күнтізбелік күнмен көрсетілген мерзімді қолдану соншалықты қиындық
туғызбайды, өйткені, белгіленген уақыт мерзімнің басталғанын білдіреді.
Дейтұрғанмен, мерзім белгілі бір кезеңді қамтитын болған жағдайда оны
есептеу тәртібі заңға сәйкес белгіленеді.
Заңға сәйкес уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімнің өтуі күнтізбелік
күннен бастап немесе мерзімнің басталуы белгіленген оқиға болғаннан кейінгі
келесі күннен басталады. Бұл мерзімнің өтуі затты тапсырған күннен емес,
ертеңінен бастап есептеледі.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталу сәтін ғана емес, аяқталу
мерзімін де нақты айқындап алудың маңызы зор. Мерзімді есептец мерзімді
бастаған күннің келесі күні басталса, аяқталу сәті мерзім басталған айдың
немесе аптаның соңғы күндерімен есептеледі.[5]
Заңда уақыт кезеңмен белгіленетін мерзімнің аяқталуы былайша
тұжырымдалған:
1) жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы
мен күнінде бітеді. Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады;
2) жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі.
3) айлармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде
бітеді.
Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қаралады да, он бес күнге тең болып есептеледі;
4) апталармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы аптасының тиісті
күнінде бітеді.
Мекемелер мен ұйымдардағы аяқталуға тиісті әрекеттерді бұл ережеге
бағындыра қою қиын, өйткені, мұндай ұйымдар мен мекемелерде жұмыстың
тоқтатылуы олардың жұмысты ресми тоқтатуымен есептеледі немесе кейбір
мекемелер жұмысы күні бітпесе де операцияларын белгілі бір уақытта тоқтатып
тастайды,айталық, нотариалдық кеңсе депозитке ақша салуды қабылдауды
күндізгі сағат 12-де аяқтайды.
Азаматтық құқық қатынасының негізі. Азаматтық заңдылықта құқық қатынасы
өздігінен пайда болмайды, өзгермейді, тоқтатылмайды. Ол үшін құқықтық
нормалар мен қарастырылған жағдайлар, яғни азаматтық заңдық айғақтар
(құқықтық норма мен азаматтық құқық қатынасы) болуы қажет. Заңдық айғақтар
құқықтық норма мен азаматтық құқық қатынасын байланыстырады. Заңды айғақсыз
азаматтық құқық қатынасы бекітілмейді, өзгертілмейд, тоқтатылмайды. Мысалы,
азаматтық заңдылықтарда жалға беру (аренда) немесе жалға алу құқық
қатынастарының бекітілуі, өзгертілуі, тоқтатылуы Азаматтық кодексте
қарастырылады. Ол үшін жалға алу шарты бекітілуі керек және бұл шарт сатып
алу – сату құқық қатынастары бойынша өзгертілуі мүмкін. Шарттың негізін
келісім бойынша өзгертеді. Оны Азаматтық кодекс бойынша заңдық негіздерге
байланысты жалға беруші мерзімінен бұрын талап етуі мүмкін. Заңды айғақтар
азаматтық құқық қатынастары негізінде болады,с ол бойынша бекітіледі,
өзгертіледі, тоқтатылады, олар азаматтық құқық қатынастарының негізі деп
аталады.[6]
Азаматтық құқық қатынасы негіздерінің түрлері. Оның негізі ретінде бір
ғана заңдық айғақ болуы мүмкін. Мысалы, сату, сатып алу міндеттемесінде
сатушы мен сатып алушы арасында шарт жасалуы, соның негізі деп аталады. Ол
жай заңдық айғақ деп аталады. Азаматтық заңдылықтар негізінде екі кейде
одан да көп заңды айғақтар бір уақытта пайда болуы мүмкін. Мысалы, тұрғын
жайдың міндеттемесін белгілеу үшін үй басқарушы органдардан ордер берілуі
керек және тұрғын үйді жалдау шарты бекітілуі керек. Бұл жерде құқық
қатынастары күрделі заңды айғақ деп аталады.
Азаматтық құқықтағы заңды айғақтардың жіктелуі. Азаматтық құқықта заңды
айғақтар түріне қарай оқиға және іс-әрекет деп екіге бөлінеді. мысалы,
кездейсоқ жағдайлар, адамның өмірге келуі, қайтыс болуы, белгілі бір
уақыттың аяқталуы, бұлар адамның еркімен болмайды, еркінен тыс болатын
жағдайлар, яғни ол оқиға деп аталады. Ал, іс-әрекет адамның еркімен болады.
Мысалы, шарт жасасу, міндеттемені орындау, шығарманы құру, мұрагерлікті
қабылдау, т.б. Б¦л жерде оқиға тек табиғат күшімен ғана болмайды, ол
адамның іс-әрекетімен де болады. мәселен, өрт шығудыңсебебі – жану, ол да
құқық бұзушының іс-әрекетімен болуы мүмкін. Бірақ оның себебіне қарамастан
өрт – әрқашан да оқиға болып есептеледі.
Азаматтық құқықта заңды айғақтар адамдардың іс-әрекетінен құралады.
Әрекет – заңды, заңсыз деп екіге бөлінеді. Заңсыз іс-әрекет заңдық және
басқа да нормативтік актілердің талаптарына қарама-қайшылық келтіреді.
Сондықтан заңсыз іс-әрекеттерге санкция қолданады. Яғни, іс-әрекет басқа
адамға зиян келтіретін болса, келтірілген зиянды өтеу міндеттеледі.
Заңды іс-әрекетті азаматтық заңдылықтарға сәйкес жасайды. Заңды іс-
әрекеттер мәніне қарай заңды қылық және заңды акті деп екіге бөлінеді.
заңды қылық дегеніміз азаматтық құқықтық салдарына тәуелсіз, байланыссыз
түрде пайда болады, ол кейде адамның өзінің іс-әрекетімен жүзеге асады.
Мысалы, жоғалған затты тауып алған жағдайда, оны иесіне қайтару
міндеттемесі болады.
Заңды іс-әрекеттен заңды актінің айырмашылығы – ол құқықтық іс-әрекет,
яғни сәйкес келетін заңды іс-әрекет жасалған немесе жасалатын кезде пайда
болады. Заңды актілерге – әкімшілік актілер және мәмілелер жатады.
Әкімшілік акті – әкімшілік құқықтың ниетпен жасалады. Әкімшілік акті тек
әкімшілік құқықтық актілер бойынша ғана жүзеге аспайды, ол азаматтық
құқықтық салдары да кірістіреді. Мысалы, жергілікті әкімшілік органы тұрған
үйге ордер беретін болса, ол тұрғын үй мекемесімен құқықтық қатынасқа
түседі, яғни, тұрғын үйді жалдау шарты арқылы тұрғын үй мекемесімен шартқа
отырады.
Әкімшілік актіден мәміленің айырмашылығы – ол азаматтық құқықтық салдар
мақсатына ғана құрылады. Мәміле – азаматтар мен заңды тұлғалардың іс-
әрекет, азаматтық құқық пен міндеттердің пайда болуы, өзгеруі, тоқтатылуы.
Мәмілеге: сату – сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, аренда, қарыз,
конкурстық хабарлау, мұрагерлік, т.б. жатады.
Әкімшілік акті мен мәміле арасындағы айырмашылық: 1) әкімшілік акті тек
мемлекеттік орган мен жергілікті басқару органы арқылы жүзеге асады, мәміле
азаматтық құқық субъектілерімен жүзеге асады. 2) әкімшілік актіде нақты,
айқын әкімшілік құқықтық салдар пайда болады, азаматтық құқықтық
қатынастарға бағытталады, ал мәміледе азаматтық құқықтық салдардың шектелуі
болады. 3) әкімшілік актіні жасайтын орган азаматтық құқықтық қатынастарға
бағытталғанмен өзігінден азаматтық құқық қатынастарын құрамайды. Ал, мәміле
жасаушылар осы қатынастардың қатысушылары болып саналады. Азаматтық құқықта
заңдық айғақ былай жіктеледі.
1. Оқиға және іс-әрекет.
2. Заңды және заңсыз іс-әрекет.
3. Заңды қылық және заңды акт.
4. Әкімшілік акті және мәміле.
Азаматтық-құқықтық қатынастар ұғымынан бұл – құқыққа қабілетті адамдар
арасындағы заң нормалары реттеген қатынас деген түсінік келіп шығады.
Демек, құқықтық қатынастар тууы үшін құқықтық норма болуы тиіс, ал ол осы
түрдің құқықтық қатынастарының және оның қатысушылары бола алатын
субъектілердің құқық қабілеттілігінің пайда болуын көздейді. Алайда мұндай
мән-жайлардың болуы өзінен-өзі белгілі бір қатысушылар арасында белгілі бір
құқықтық қатынастарды туғыза қоймайды. Бұл –оның пайда болуының қажетті
абстрактілік алғышарттары ғана.
Құқықтық қатынастар пайда болуы үшін нақты адамдар арасында нақты
құқықтар мен міндеттер туғызатын нақты мән-жайлар қажет болады.
Мұндай мән-жайларды заңдық фактілер деп атайды. өзіндік адрес иесі жоқ
құқықтық нормадан өзгеше, заңдық факті қашан да дербес бағытты болады.
Сондықтан оны құқықтық қатынастардың нақты алғышарты деп тануға болады.
Сонымен, заңдық факті дегеніміз – заң құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.
Құқықтық қатынастар субъектілерінің еркіндігі азаматтық құқықтың
негізгі принциптерінің бірі болып табылатындықтан, олар өздері үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттерді түзе алады, сондай-ақ заңда тыйым
салынбаған өздерінің тікелей әрекеттерімен азаматтық-құқықтық қатынастарға
түсе алады. Мысалы, қаржыландыруға қатысу туралы келісім заңда тікелей
аталмаған, оған тыйым да салынбаған. Сондықтан бұл келісім азаматтық
құқықтар мен міндеттер туғыза алады.[7]
Құқықтық қатынастардың тууына себепші болатын ықпал ету тетігіне қарай
заңдық фактілер мынадай топтарға бөлінуі мүмкін: құқықтық қатынастардың
болашақ немесе осы сәттегі қатысушыларының іс-әрекеттері; үшінші
тұлғалардың іс-әрекеттері; оқиғалар.
Нақты жігерлі мінез-құлық актілерін іс-әрекеттер деп түсініміз. Олар
заңды немесе заңсыз іс-әрекеттер болуы мүмкін. Заңды іс-әрекеттер өзара
құқықтық қатынастардың пайда болуына бағытталған. Бұлар мәмілелер, оның
ішінде – шарттар.
Құқықтық нәтижеге жетуге тікелей бағытталғанымен, заңдарда белгіленген
ережелерге байланысты оны туғызатын іс-әрекеттер (мысалы, үй тұрғызу, кітап
жазу, өнертабыстық жасау) орынды заңдық фактілер болуы мүмкін.
‡шінші тұлғалардың іс-әрекеттері бойынша да құқықтық қатынастар тууы
мүмкін. Әдетте бұл – әкімшілік акт (мысалы, меншік иесі-мемлкеттік мүлікті
бір мемлекеттік мекемеден екіншісіне беру). Соттың құқық белгілейтін
шешімдері де осындай актілерге жатады. Заңдық фактілердің бұл түрінің
ерекшелігі – олардың жігерлі іс-әрекеттері арқылы азаматтық-құқықтық
қатынастар туатын үшінші тұлғалар олардың қатысушылары болып саналмайды.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды туғызатын іс-әрекеттер заңсыз, яғни
заңда тікелей тыйым салынған іс-әрекеттер болып шығуы да мүмкін. Мұнда,
әдетте, іс-әрекеттер жасайтын субъектілер үшін ұнамсыз болғанымен, осыған
қарамастан, оларға басқа тұлғалардың келтірген залалын ретке келтіру
міндетін жүктейтін құқықтық қатынастар пайда болады. Мысалы, бөтен мүлікті
бүлдіру не онызаңсыз ұстап қалу.
Заңда оқиғаларды, яғни қатысушылардың еркінен тыс пайда болатын мән-
жайларды да заңдық фактілерге жатқызады. Мұнда, ең алдымен, табиғи
фактілерді атау керек (адам өлімі, жанып кеткен сақтандырылған мүліктің
құнын төлеу міндетін туғызатын найзағайдан өрт шығуы, табиғат апаттары және
т.с.с.). Басқа адамдардың іс-әрекеттері құқықтық қатынастарға қатысушылар
үшін объективті оқиға болуы мүмкін (мысалы, бөгде адамның үйді қасақана
өртеуі өрт қоюшының жәбірленуші үй иесімен құқықтық қатынасы үшін заңсыз
әрекет және үй иесінің сақтандыру компаниясымен құқықтық қатынасы үшін –
оқиға болып табылады).
Заңдық фактілердің ерекше түрі – мерзімдер оқиғаларға жуықтайды.
Кейбір жағдайларда құқықтық нәтижеге жету үшін бірлі-жарым заңдық
фактінің пайда болуы да жеткілікті. Мәселен, бөгде мүлікті бүлдіру кінәлыға
залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Басқаша жағдайларда, фактілердің
белгілі бір жиынтығы болғанда ғана құқықтық нәтижеге қол жетеді. Мысалы
сатып алу-сату шартын жасасып, іс жүзінде затты беретін – бір мезгілде
немесе бірінен соң бірі жасалатын екі әрекеттің нәтижесінде сатып алушыда
сатып алатын сатып алатын затқа меншік құқығы пайда болады. кейде үш, төрт,
бес және одан да көп заңдық фактілердің жиынтығы бойынша ақырғы заңдық
салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте іс жүзіндегі немесе
заңдық құрам деп атайды.
Заңдық күй деп аталатын жағдайды заңдық фактілердің ерекше санатына
жатқызуға болады. Бір реттік актілерді жасамаудан емес, заң құқықтық маңыз
беретін тұлғаның немесе заттың белгілі бір құқықтық немесе іс жүзіндегі
қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды заңдық күй деп түсіну керек.
Мысалы, қайтыс болған адаммен жақын туыстық байланыс – мұрагерлік құқықтық
қатынастың пайда болу негіздерінің бірі.
Заңдық күйдің заңдық факті ретінде маңызды ерекшелігі бар: ол құқықтық
қатынастарды өз бетінше туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды, бұл
мақсат тек басқа фактілердің қосымша пайда болуынан жүзеге асады. Демек,
заңдық күй едәуір күрделі фактілік құрамның элементі бола алады.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың еркіне тәуелді болумен қатар,
заңдық фактілер кейбір өзгеше белгілері бойынша белгілі бір топтарға
бөлінуі мүмкін. Заңдық фактілердің құқықтық қатынастардың дамуына ықпал
етуіне қарай оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқықты
өзгертетін фактілерге бөлуге болады. мұның алғашқысы бұрын мұндай заңдық
байланысы (шарт, зиян келтіру) болмаған адамдар арасында құқықтық
қатынастардың тууына әкеп тірейді. Екіншісі (мерзімнің өтуі, шарттың
бұзылуы) – заңдық қатынастардың тоқтатылуына әкеп соғады. ‡шіншісі –
қалыптасқан құқықтық қатынастардың мазмұнын өзгертуге себепші болады.
Заңды фактілер өздерінен кейін туатын құқықтық салдарға түрліше ықпал
етеді. Көптеген жағдайларда мүмкін болатын құқықтық салдардың мазмұнын заң
айқындап береді. Мысалы, зиян келтіру оны келтірушінің заңмен белгіленген
залалдың орнын толтыру міндетін туғызады. Зиян келтіру фактісі заңның нақты
заңдық қатынастағы ұйғарымдарын тек жүзеге асырады. Мұндай заңдық
фактілерді құқықты бағыттаушы фактілер деп атайды. Бұлардан өзгеше, құқықты
қалыптастырушы заңдық фактілер құқықтық қатынастардың тууына себепші болып
қана қоймастан, сонымен қатар заңда белгіленген шекарада олардың мазмұнын
айқындауға да жәрдемдеседі. Мысалы, мүлікті сату жөніндегі құқықтық
қатынастардың мазмұны заң нормаларына ғана емес, сондай-ақ сатушы мен сатып
алушы арасындағы шарттың талаптарына да байланысты. Құқықты қалыптастырушы
заңдық фактілер бұл қасиеттері жөнінен құқықтық нормаларға ұқсайды, бірақ
одан мәнді айырмашылығы – құқықтық қатынастардың мазмұнын жалпылай емес,
жеке-дара анықтайды.
Заңдық фактілердің барлығынан мәміле мен әкімшілік актілерді ғана
құқықты қалыптастырушы фактілерге жатқызуға болады. Әлбетте, олар құқықтық
қатынастардың мазмұнын белгілі бір шектерде ғана, ол императивтік
ұйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана
анықтай алады.
Азаматтық құқықтың кейбір объектілерін және мәмілелердің кейбір
түрлерін міндетті тіркеу секілді заңдық фактілер түрінің ерекше маңызы бар.
тіркеу өздігінен азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызбайды, өзгертпейді
және тоқтатпайды, бірақ бұлолардың пайда болуын, өзгеруін, тоқтатылуын
аяқтайды. Құқықтың өзі тіркеуге жетпей тұрып-ақ қорғауға мұқтаж болады,
бірақ ол тіркелмейінше, мұндай құқықты иеліктен айыру мүмкін емес. Осыған
дейін қажет болатын заңдық фактілердің барлығы жиналғанда, тіпті құқығын
беруші адам оны тіркеуге қарсылық білдіретін жағдайдың өзінде де құқықты
тіркеу оны иеленушінің бір жақты талап етуі бойынша жүргізілуі тиіс.
1.3. Азаматтық құқықтық міндеттемелерді орындау мерзімдері.
Азаматтық құқықтағы міндеттемелердің жекелеген түрлері бойынша
мерзімнің атқаратын ролі өте зор. Мысалы, сатушының тауар беру міндетін
орындау мерзімі алып қарасақ, осыған көз жеткізуге болады.
Сатушы сатып алушыға тауарды беру міндетін орындау мерзімі шартта
белгіленеді, ал егер шартта мерзімді белгілеуге мүмкін болмаса, заңда
көзделген ережелерге сәйкес белгіленеді.
Егер мерзімі бұзылған кезде сатып алушының шартты орындауға мүдделілігі
жоғалатындығы шарттан айқын туындайтын болса, сатып алу-сату шарты оны
қатаң белгіленген мерзімде орындау талабымен жасалды деп танылады.
Сатушының мұндай шартты онда белгіленген мерзім басталғанға дейін
немесе біткеннен кейін сатып алушының келісуінсіз орындауға құқығы жоқ.
Заң актілерінде немесе шартта сатып алу-сату шартын бөліп орындау
жағдайлары (шатты орындаудың аралық мерзімдері) белгіленуі мүмкін.
Сонымен, сатушының негізгі міндеті сатып алу-сатудың нысаны болып
саналатын тауарды шартта көрсетілген мерзім ішінде сатып алушыға өткізу
болып есептеледі, ал шартта мерзім белгіленбеген жағдайда, мерзімсіз
міндеттемелердің орындалуы туралы ережелерге сай шешілуі керек.
Жеткізілім шартының сатып алу-сату шарттарының басқа түрлерінен
төмендегідей ерекшеліктері бар:
Тауар берушінің сатып алушыға тауар беруі шартта келісілген мерзімде
өтуі керек. Тауар беру мерзімі жеткізілім шартының маңызды талаптарының
біріне айналады.
Тауар жеткізілімі шарты бір жылға, бір жылдан астам мерзімге (ұзақ
мерзімді шарт) немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де мерзімге
жасалуы мүмкін.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады.
Егер ұзақ мерзімді шартта берілуге тиіс тауардың саны немесе өзге де
шарт талаптары бір жылға немесе неғұрлым ұзақ мерзімге белгіленсе, шарттың
қолданылу мерзімі біткенге дейін кейінгі кезеңдерге арналған тиісті
талаптар тараптардың келісу тәртібімен белгіленуге тиіс. шартта келісу
тәртібі болмаған жағдайда шарт тиісінше бір жылға немесе шарт талаптары
келісілген мерзімге жасалған болып танылады.
Егер тараптар шарттың қолданылу мерзімі ішінде тауарлардың жекелеген
топтармен жеткізілімін көздеген болса және онда жекелеген топтардың
жеткізілімі мерзімдері белгіленбесе, заң актілерінен, іскерлік айналым
дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен өзгеше туындамаса, тауарлар ай
сайын біркелкі топтармен жеткізіліп отыруға тиіс.
Шартта тауар жеткізілімі кезеңдерін айқындаумен қатар, тауарлар
жеткізілімі (онкүндік, тәуліктік, сағаттық және т.б.) кестесі белгіленуі
мүмкін.
Тауарлардың мерзімінен бұрын жеткізілімі сатып алушының келісуімен
жүргізілуі мүмкін.
Мерзімінен бұрын берілген және сатып алушы қабылдап алған тауарлар
келесі кезеңде берілуге тиіс тауарлар санының есебіне енгізіледі.
Тауар беруші сатып алушыға немесе шартта сатып алушы жөнелтуі туралы
сатып алушының нұсқау (тиеп-жөнелтуге рұқсат қағаз) беру құқығы көзделген
жағдайларда тауар беруші тауарларды тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазда
көрсетілген алушыларға тиеп-жөнелтуді жүзеге асырады.
Тиеп жөнелтуге рұқсат қағаздың мазмұны және оны сатып алушының тауар
берушіге жіберу мерзімі шартта белгіленеді. Егер шартта тиеп-жөнелтуге
рұқсат қағаз жіберу мерзімі көзделмесе, ол жеткізілім кезеңі басталғанға
дейін отыз күннен кешіктірілмей тауар берушіге жіберілуге тиіс.[8]
Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушының тиеп-жөнелтуге рұқсат
қағазының белгіленген мерзімде табыс етілмеуі тауар берушіге шартты
орындаудан бас тартуға құқық береді.
Сатып алушы тауар жеткізілімі шартына сәйкес берілген тауар қабылдауды
қамтамасыз ететін барлық қажетті іс-әрекетті жасауға міндетті.
Сатып алушы қабылдаған тауар заң актілерінде, тауар жеткізілімі
шартында немесе іскерлік айналым дағдыларында белгіленген мерзімде қаралуға
тиіс.
Сатып алушы сол мерзімде заң актілерінде, шартта немесе іскерлік
айналым дағдыларында белгіленген тәртіппен қабылданған тауардың саны мен
сапасын тексеруге және тауардың байқалған сәйкессіздіктері немесе
кемшіліктері туралы тауар берушіге жазбаша түрде дереу хабарлауға міндетті.
Азаматтық құқықтағы мерзімдер ішінде сатып алу-сату шарты бойынша
тауардың жарамдылық мерзімі де үлкен маңызға ие.
Заңдарда, мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарында немесе басқа
да міндетті ережелерде бітуіне қарай тауар мақсаты бойынша пайдалануға
жарамсыз деп саналатын уақыт кезеңі жарамдылық мерзімі деп танылады, сондай-
ақ тауарда оның жарамдылық мерзімі көрсетілген жағдайлар белгіленуі мүмкін.
Сатушы жарамдылық мерзімі белгіленген тауарларды сатып алушыға
жарамдылық мерзімі біткенге дейін олардың мақсаты бойынша пайдалануға
болатындай есеппен беруге міндетті.
Тауардың жарамдылық мерзімі оның дайындалған күнінен бастап
есептелетін, осы мерзім ішінде тауар пайдалануға жарамды болатын уақыт
кезеңімен, не ол басталғанға дейін тауар пайдалануға жарамды болатын күнмен
белгіленеді.
Шартта сатушының тауар сапасына кепілдік беруі көзделген жағдайда
сатушы шартта белгіленген белгілі бір уақыт кезеңі (кепілдік мерзім) ішінде
сатып алушыға заңда көзделген талаптарға сәйкес келуге тиісті тауар беруге
міндетті.
Тауар сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық
құрамдас бөліктеріне де (жинақтаушы бұйымдарына) қолданылады.
Кепілді мерзім, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауар сатып алушыға
берілген кезден есептеле бастайды.
Егер сатып алушының сатушыға байланысты мән-жайлар бойынша шартта
кепілді мерзім белгіленген тауарды пайдалану мүмкіндігі болмаса, сатушы
тиісті мән-жайларды жойғанға дейін кепілді мерзім өтпей тұрады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, заңда белгіленген тәртіп бойынша сатып
алушыға тауардың кемішіліктері туралы хабарланған жағдайда, кепілді мерзім
тауар ондағы байқалған кемшіліктер себепті пайдаланыла алмаған уақытқа
ұзартылады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берілген кепілді
мерзім негізгі бұйымға берілген кепілді мерзімге тең болып есептеледі және
негізгің бұйымға берілген кепілді мерзіммен бір мезгілде өте бастайды.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарды (жинақтаушы бұйымды) алмастырған
кезде кепілді мерзім қайтадан басталады.
Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тауар
кемшіліктері заңда белгіленген мерзімде анықталған жағдайда сатып алушы
оның кемшіліктеріне байланысты талаптар қоюға құқылы.
Егер тауарға кепілді мерзім немесе жарамдылық мерзімі белгіленбесе,
сатылған тауардағы кемшіліктер қисынды мерзімде, бірақ тауардың сатып
алушыға берілген күннен бастап екі жыл шегінде табылған жағдайда, егер заң
актілерінде неме шартта неғұрлым ұзақ мерзім белгіленбесе, сатып алушы
тауардың кемшіліктеріне байланысты талаптар қоя алады. Тасымалдануға немесе
почта арқылы жөнелтілуге тиісті тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған
мерзім тауардың жеткізілетін жерінде алынған күннен бастап есептеледі.
Егер тауарға кепілді мерзім белгіленсе, сатып алушы кепілді мерзім
ішінде тауардың кемшіліктерін тапқан кезде тауардың кемшіліктеріне
байланысты талаптар қоюға құқылы.
Шарттың формасына ортақ талап – мерзімі бір жылдан көп болса – жазбаша
форма, ал егер тараптардың бірі заңды тұлға болса, мерзіміне қарамай-ақ,
шарт жазбаша жасалады. Шарттың тіркелуі қажеттілігі ортақ тәртіп болып
есептеледі, өзгеше жағдайлар заңмен бекітіледі.
Заңда жалдаудың не қысқа, не ұзақ мерзімдері белгіленбейді, мерзім
мәселесін шешуді тараптардың құзырына қалдырады. Дегенмен, жалдаудың
жекелеген түрлері мен мүліктің жекелеген түрлерін жалдаудың ең ұзақ
мерзімдері заңда бекітілген.
Мүлікті жалдау шарты нақты анықталған мерзімге жасалуы мүмкін. Қаз. ҚСР-
ң Азаматтық кодексімен, жалға берілетін мүлік түріне қарамастан мүліктік
жалдаудың мерзімі 10 жылдан аспауы тиістігі қарастырылған еді. ҚР АК
аренданың ақырғы мерзімін тек оның бөлек түрлері үшін немесе бөлек мүлік
арендасы үшін қарастырады. Айтынлғандай жердің арендасы 49 жылдан аспауы
керек. Прокат шарты бір жылдан аспайтын мерзімге ғана жасалуы мүмкін.
Мүлік жалдау шарты нақты анықталмаған мерзімге жасалуы мүмкін, бұл үшін
ол күшінде болып келетін мерзім шартта көрсетілмейді. Нақты анықталмаған
мерзімге жасалған мүлікті жалдау шартында әрбір тарап, шарт қозғалмайтын
мүлік жөнінде болғанда екінші тарапқа үш ай бұрын ескертіп, ал шарт
қозғалатын мүлік жөнінде болғанда бір ай бұрын ескертіп, кез келген уақытта
шарттан бас тарта алады. өзгеше тәртіп заң актілерімен немесе шартпен
қарастырылуы мүмкін. Мысалы шартта тараптар нақты анықталмаған мерзімге
жасалған мүлікті жалдау шартын бір жақты тәртіпте бұруға тыйым салуы
мүмкін.
Егер мүлікті жалдаудың ақырғы мерзімі заңнамада қарастырылса, ал
шарттың өзі нақты анықталмаған мерзімге жасалса, мүлікті жалдаудың ақырғы
мерзімі өтуімен ол күші өзімен өзі жоғалтады. Яғни, мүлікті жалдау шартының
мерзімі заңнама бойынша қарастырылған ең үлкен (ақырғы) мерзімнен асып
кетсе де шарт бәрібір заңнамалық мерзімнен аспайтын (оған тең) мерзімге
жасалған болып саналады.
Ал, прокат шарты бір жылға дейін шектелген мерзімге жасалады. Жалға
алушының мүлікті жалға алу шартын жаңартуға басым құқығы туралы және
мүлікті жалға алу шартын белгісіз мерзімге жаңарту туралы ережелер прокат,
көлік құралын экипажымен жалдау шартына қатысты қолданылмайды. Жалға алушы
прокат шартынан кез келген уақытта бас тартуға құқылы.
Азаматтық құқықтағы тағы бір міндеттеменің жекелеген түрі мердігерлік
болып табылады. мердігерлік шарттың мерзімдері мердігердің және
тапсырысшының олардың шарт бойынша міндеттерін атқаруға байланысты
қызметінің (іс-әрекетінің) уақыттық өлшемдерін анықтайды. Мысалы,
тапсырысшы белгілі мерзімге мердігерге материалдарды және жабдықтарды
беруге міндетті. Ең жоғары мән жұмыстың орындалуының мерзімдерінде болады,
себебі мердігерлі шарттарының ақырында орындалуы сол мерзімдерге тікелей
тәуелді болады. оның аралығында жұмыс толығынан (аяқты түрде) жасалып бітуі
тиіс уақыт кезеңі мердігерлік шартының жалпы мерзімін құрайды. Онымен қатар
шартта жүмыстар орындалуы үшін қарастырылған ақырғы мерзімдер де көзделуі
мүмкін.
Аралық мерзімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz