Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Ислам дінінің түркілер арасына таралуы
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1.Ислам дінінің түркілер арасына таралуы
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын, оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат. Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз. Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал, шынтуайтына келгенде сол «көп» болып саналған тарихи романдар шын мөнінде ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан. Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша бүркемелегенін аңғаруға болады.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша бүркемелегенін аңғаруға болады.
1.Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-
гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет.
2. "ИМАН" журналы.
3. Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005
4. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
5. Құран, қазакша мағынасы және түсінігі, ауд. Алтай Х.
6. Ислам энциклопедиясы, Алматы, 1995
7. Сейiтбеков С., Нысанбаев С. Ислам Әдебi. Шымкент, 2003
гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет.
2. "ИМАН" журналы.
3. Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005
4. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
5. Құран, қазакша мағынасы және түсінігі, ауд. Алтай Х.
6. Ислам энциклопедиясы, Алматы, 1995
7. Сейiтбеков С., Нысанбаев С. Ислам Әдебi. Шымкент, 2003
ЖОСПАР
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Ислам дінінің түркілер арасына таралуы
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді
танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл
санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік
халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім
мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған
бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын,
оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда
аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат.
Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз.
Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны
әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал,
шынтуайтына келгенде сол көп болып саналған тарихи романдар шын мөнінде
ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының
белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-
нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан.
Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы
оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік
әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы
бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл
халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт
қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі
әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде
болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың,
тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей
таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін
дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды
талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін
ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына
айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі
зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр
зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша
бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы
әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған
дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-
центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай
қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы,
сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай
жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды таздар, тазкирлер деп
атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында Тазкир насабнамасы деген
жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған.
Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге
халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды.
Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген
білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары
өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын.
VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның Пұттар туралы
кітап (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар,
оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан
жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі
деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий
(Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала тұрғындарының сенім-нанымдары
өрине Веда, Авеста кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген
Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл
сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім
аталығын, Ұлы баба дегенді білдірсе, Ас сөзі о бастан адам (инсан)
дегенді білдіретіні белгілі. (Мұны жазушы А.Сейдімбеков Ата деп жүр).
Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың
жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың ұстаған діні екені сөзсіз.
Ал енді мүнан да үлкен, мүнан да құдіретті күш, сол күн мен айдың өзін
жаратушы күш бар екенін түйсікпен сезіп, оны тәңірі деп танып келген дала
түріктері Алла сөзін естігенде одан өзіне бұрыннан етене таныс тылсым күші
бар екенін сезінбей қалған жоқ. Қабүснамада айтылғандай Алланың бар
екендігі зайырда, жасырында (Алла көзге көрінбейді). Оның ұлылығын көзге
көрінген затқа теңеуге болмайды. Оны тану үшін әуелі өзіңді өзің танып білу
керек. Өз жан жүрегіңе үңілу керек деген ол кез үшін мүлде тың, жаңа ұғым
еді.
Замандар өте келе діндер де ақиқатқа қарай біртіндеп жақындай
бастағаны, ескі нанымның орнына кітаби дінге бет бұру орын алды. Сол
байырғы діндердің бір тармағы ретінде болып дала түріктері тәңірлік сенімді
ұстап қалды. Ал, мүның өзі ислам дініне өзгелерден көрі үндес, тек бірлікті
ғана, Жаратқан Иенің біреу ғана екенін мойындайды. Осыдан келіп ислам
қағидаларының біздің арғы бабаларымызға анау айтқандай жат көрінбегені таң
қаларлық жағдай емес. Ислам діні пайғамбарымыздың өсиетіне лайық
сахабалардың жанкешті соғыс қаракеттері арқылы тарағанымен, жаңа жерлерде
мейлінше тамыр жайып, тез сіңіп кетуіне сол жердің өзінен де табан тірерлік
моральдық, тұрмыс-салттық немесе аз-кем болса да рухани үндестіктердің
табылуына байланысты.
Бүл жөнінде белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: ...ислам
дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына
ықпал ету ауқымы жөнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады. Осы
айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де өзі жеткен аймақтарда үстем
болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол
табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі
де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-
сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бұдан
былайғы бүкіл рухани өміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы
болып саналады. Бұдан былай кез келген шығыс халықгарының өміріндегі барлық
ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір
дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам
делініп жүр) мәдени негіз болған мөлдір бастаудан біздің байырғы
бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі.
Қазақты дінге онша берік емес деп қанша айтқанмен, оның жүрек түкпірінде
өйтеуір бір жаратушы бар екендігіне деген нанымы, ізгі сезімі ешқашан суып
көрген емес. Рас, өмір сүру, тұрмыс ыңғайына қарай алдымен малдың жағдайын
ойлағаны, жиі көшіп қонғаны, ірі қалалардың аз болуы ислам қағидаларын
мейлінше қатаң сақтап, қалт еткізбей орындауына оңтайлы болмаған. Ең
бастысы, көп жерлерде үздіксіз болып өткендей, дін негізіндегі азамат
соғысы болған емес. Елді бірлікке, ынтымаққа шақырған әрі тұрмыс дәстүріне
пәлендей қиянат жасамаған, оның үстіне өз билігі, бостандығына еш нұқсан
келтірмей жан дүниеңе тереңірек үңілуге, байырғы тәңіріңмен тілдесуге
кітаби жол салған дін қайтсе де далалық түрік ұрпағына жаттық еткен жоқ деп
айтуға негіз бар.
Батыста Пиреней тауларынан асып өткен ислам қаруы сол елдің бүрынғы
ұсақ корольдіктерінен бөлек өз алдына Кордова халифатын, одан бергі Кіші
Азия мен Парсы түбегіндегі елдерде ғүмыр кешудің үрдіс, салтын түгелдей дін
ықпалымен араб халифатына бейімдеп кетті. Ал, дала түріктерінде мүның
біреуі де болған жоқ. Табиғатында өзгенің билігін мойындамайтын Түркілер
елін ел болып, азат күйінде қалуын қалады, тек Алланың иманын қабыл етіңдер
деген уағызды қабыл алғандай болуының сыры да сол. Бірақ, бүл процесс
өзгелерге қарағанда қазақ даласында мейлінше үзақ, мейлінше еркін, бірнеше
жүз жылдарға созылған уақытты қамтыды. Исламға бірте-бірте іш тартып,
бүйрек бұруы түз Түріктері үшін тарихи өте бір қиын кезеңмен түспа-түс
келеді.
Бұл шақта, яғни байырғы Көк Түрік бірлестігі бұрынғы айбарынан айырылып
(VII—X ғ.), әуелі Батыс жөне Шығыс Түрік болып бөлінгені, кейін бүл
ұсақталу одан әрі жалғасып, баяғы Ашин қаған құрған тұтас түрік қағанаты
ыдырап кеткені тарихтан аян. Түрік қағанаты (603—704) орнына Түркеш
(704—746) қағанаты дүниеге келді. Қағанаттың екінші атауы құрамына кірген
рулар мен ұлыстардың санына байланысты Он оқ деп те аталған. Арабтар
қазақ даласына міне осы кезде жеткен болатын. Бүған дейін олар Мауренахрды,
Тохарыстанды бағындырып, Құтайба әскерлері Түргеш қағанатының астанасы Суяб
пен ірі сауда орталығы Таразды да иемденді.
Бүкіл Батыс Түрік мемлекеті әлгі айтқандай ыдырап, оңтүстік шығыста
(Жетісу, Іле бойы, Тянь-Шань алабы) Түркеш хандығы құрылса, Сырдарияның
төменгі сағасында, Арал жағалауында Оғыздар мемлекеті, Ертіс бойы, Сарыарқа
төсінде Қимақ (қыпшақ), ал, батыста Хазар мемлекеттері пайда болды. Бұл
ыдырауға көзін алмай мұқият тігіп отырған шығыстағы көрші Қытай империясы
атам заманнан келе жатқан түпкі мақсаты — осы ұлан ғайыр даланы иемдену
саясатынан әлі де тайған еместін. Бұл жөніне сына руна жазумен қашалған
Йоллығ тегін жазуында: бізге соншама көп алтынды, күмісті, есірткі, ішкіні
және жібекті шектеусіз беретін Табғаш халқының сөздері тәтті, ал, асыл
заттары жұмсақ болады, тәтті сөздерімен және сәнді асыл заттарымен
қызықтырып, олар шалғайда өмір сүрген халықтарды аса күшті еліктірушілікпен
өздеріне тарта білді деп жазуы бүкіл түрік: жұртын қытай бодауына түсіп
қалу қаупінен сақтандыру еді.
Сонымен исламға дейінгі түрік жұртының рухани идеалы жөнінде шығыстың
керемет жанашыры, тамаша ғалым Лев Гумилев жақсы айтқан. Осы тұсының
(Тоныкөк жазуындағы ... — мен қытайларға барған едім, бірақ кетіп қалдым —
деген пікірді айтып отыр) төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің тайталас күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің
күресі, екі дүниетаным мен дүниетану мөніндегі түсініктердің күресі бар.
Ұлы дала өз манифесімен қытай болмау, ол тек өзінше болу құқын мөлімдеді.
(Л.Гумилев Көне Түріктер кітабы, 339-бет). Дала түріктерінің осындай
асқақ та, еркіндік сүйгіш қасиеті сансыз мемлекеттерге бөлініп кетсе де,
оның әрқайсысында сақталып, бәріне ортақ тіліндей, бәріне ортақ жеріндей,
аса қымбат жан түкпірінде сақталатын бабалар аманатындай қастерлі болатын.
Сондықтан да, Түркі жасақтары Араб жауынгерлерімен бірігіп, 756 жылы қытай
қолына қарсы ойсырата соққы беруінің түпкі мәні де Қытайдан мүлде ірге бөлу
саясаты болатын.
Қалай болғанмен, жат жерліктің аты жат жерлік! Қытайдан есе ала отырып,
енді араб сахабаларының тым астамшылығына да жол бермеу керек болды. Бүл
кезге дейін еш жерде анау айтқан күшті қарсылық көрмеген, оның үстіне
Мұхаммед Пайғамбардың Алла сөзін бар әлемге таратыңдар деген өсиетін ту
еткен араб әскерлерінің қарқыны да, өжеттілігі де ерекше еді. Сол тау
суындай күшті екпінге алғашқы тосқауыл болған да осы түрік жасақтары
болатын. Бүған дейін барлық басып алған жерлерінде, әсіресе жазуы жете
дамыған парсы жерінде Құтайба қолы адам айтқысыз қатігездік жасап, қарсы
келгендерді қырғынға ұшыратты. Бұл туралы Бирунидің жазбаларында егжей-
тегжейлі айтылады.
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Ислам дінін алғаш рет мемлекеттік дін деп танып, қабылдаған Қарахан
мемлекетінің қағаны Қарахан (Сатүқ-Боғра, исламша аты Кемал) болды. Бұл
әлгінде айтылған Әбдірахым баптың немересі Әулие Ата еді.
Дегенмен ислам діні әлі де болса қазақ халқының бойына терендеп сіңе
алмай, ескі наным-сеніммен астарласып, қатарласып жүрді. Халықтың рухы,
діні ислам деп айтылғанымен, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы онша өзгеріске
ұшыраған жоқ. Бұл жөнінде Ш.Уөлиханов: Діни жетекшісі — молдасыз, сауатсыз
халық арасында мұсылман діні ойдағыдай тамыр жая алмады.Ислам дінінің
әуезді дыбысы мен түсініксіз сөздер тізбегінің астарында шамандық салт-сана
қалып қойды. Сондықтан да діни атаулардың аттары, терминдер ғана өзгерді,
ал негізгі шамандық туралы түсінік баяғы қалпында қалды (Ш.Уалиханов.
Таңд. шығ., Алматы, 1985 жыл, 170 бет).
Халықтың көбі осы айтқандай көкірегі таза, бірақ діни оқуы жоқ қалпында
қалып келді. Дін негізінен мектеп-медреселер арқылы таратылатыны белгілі.
Ал, көшіп жүрген қазақ үшін бір жерде отырып қалу әрі тиімсіз, әрі бір
есептен қорлық сияқты болатын. Отырықшы елді кедей, жатақ деп төмен
санайтын көшпенділік өрлік те жоқ емес. Шарттары ауыр мұсылманшылық
талаптарын бұлжытпай орындап отыру қарапайым шаруаға оңай емес еді. Жаны
таза қазақ бес уақыт намазды қатыра қоймаған соң, сенім-нанымды Құдай өзі
кешірсін, өйтеуір ниетім тазаның төңірегінде болды.
Тегінде ислам қазақ көкірегіне қарашаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Ислам дінінің түркілер арасына таралуы
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді
танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл
санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік
халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім
мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған
бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын,
оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда
аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат.
Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз.
Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны
әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал,
шынтуайтына келгенде сол көп болып саналған тарихи романдар шын мөнінде
ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының
белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-
нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан.
Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы
оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.
Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік
әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы
бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл
халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт
қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі
әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде
болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың,
тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей
таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін
дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды
талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін
ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына пайдаланып қалу қүралына
айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі
зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр
зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша
бүркемелегенін аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы
әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған
дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-
центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай
қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы,
сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.
ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТҮРКІЛЕР АРАСЫНА ТАРАЛУЫ
Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай
жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды таздар, тазкирлер деп
атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында Тазкир насабнамасы деген
жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған.
Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге
халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды.
Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген
білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары
өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын.
VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның Пұттар туралы
кітап (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар,
оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан
жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі
деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий
(Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала тұрғындарының сенім-нанымдары
өрине Веда, Авеста кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген
Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл
сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім
аталығын, Ұлы баба дегенді білдірсе, Ас сөзі о бастан адам (инсан)
дегенді білдіретіні белгілі. (Мұны жазушы А.Сейдімбеков Ата деп жүр).
Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың
жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың ұстаған діні екені сөзсіз.
Ал енді мүнан да үлкен, мүнан да құдіретті күш, сол күн мен айдың өзін
жаратушы күш бар екенін түйсікпен сезіп, оны тәңірі деп танып келген дала
түріктері Алла сөзін естігенде одан өзіне бұрыннан етене таныс тылсым күші
бар екенін сезінбей қалған жоқ. Қабүснамада айтылғандай Алланың бар
екендігі зайырда, жасырында (Алла көзге көрінбейді). Оның ұлылығын көзге
көрінген затқа теңеуге болмайды. Оны тану үшін әуелі өзіңді өзің танып білу
керек. Өз жан жүрегіңе үңілу керек деген ол кез үшін мүлде тың, жаңа ұғым
еді.
Замандар өте келе діндер де ақиқатқа қарай біртіндеп жақындай
бастағаны, ескі нанымның орнына кітаби дінге бет бұру орын алды. Сол
байырғы діндердің бір тармағы ретінде болып дала түріктері тәңірлік сенімді
ұстап қалды. Ал, мүның өзі ислам дініне өзгелерден көрі үндес, тек бірлікті
ғана, Жаратқан Иенің біреу ғана екенін мойындайды. Осыдан келіп ислам
қағидаларының біздің арғы бабаларымызға анау айтқандай жат көрінбегені таң
қаларлық жағдай емес. Ислам діні пайғамбарымыздың өсиетіне лайық
сахабалардың жанкешті соғыс қаракеттері арқылы тарағанымен, жаңа жерлерде
мейлінше тамыр жайып, тез сіңіп кетуіне сол жердің өзінен де табан тірерлік
моральдық, тұрмыс-салттық немесе аз-кем болса да рухани үндестіктердің
табылуына байланысты.
Бүл жөнінде белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: ...ислам
дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына
ықпал ету ауқымы жөнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады. Осы
айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де өзі жеткен аймақтарда үстем
болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол
табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі
де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-
сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бұдан
былайғы бүкіл рухани өміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы
болып саналады. Бұдан былай кез келген шығыс халықгарының өміріндегі барлық
ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір
дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам
делініп жүр) мәдени негіз болған мөлдір бастаудан біздің байырғы
бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі.
Қазақты дінге онша берік емес деп қанша айтқанмен, оның жүрек түкпірінде
өйтеуір бір жаратушы бар екендігіне деген нанымы, ізгі сезімі ешқашан суып
көрген емес. Рас, өмір сүру, тұрмыс ыңғайына қарай алдымен малдың жағдайын
ойлағаны, жиі көшіп қонғаны, ірі қалалардың аз болуы ислам қағидаларын
мейлінше қатаң сақтап, қалт еткізбей орындауына оңтайлы болмаған. Ең
бастысы, көп жерлерде үздіксіз болып өткендей, дін негізіндегі азамат
соғысы болған емес. Елді бірлікке, ынтымаққа шақырған әрі тұрмыс дәстүріне
пәлендей қиянат жасамаған, оның үстіне өз билігі, бостандығына еш нұқсан
келтірмей жан дүниеңе тереңірек үңілуге, байырғы тәңіріңмен тілдесуге
кітаби жол салған дін қайтсе де далалық түрік ұрпағына жаттық еткен жоқ деп
айтуға негіз бар.
Батыста Пиреней тауларынан асып өткен ислам қаруы сол елдің бүрынғы
ұсақ корольдіктерінен бөлек өз алдына Кордова халифатын, одан бергі Кіші
Азия мен Парсы түбегіндегі елдерде ғүмыр кешудің үрдіс, салтын түгелдей дін
ықпалымен араб халифатына бейімдеп кетті. Ал, дала түріктерінде мүның
біреуі де болған жоқ. Табиғатында өзгенің билігін мойындамайтын Түркілер
елін ел болып, азат күйінде қалуын қалады, тек Алланың иманын қабыл етіңдер
деген уағызды қабыл алғандай болуының сыры да сол. Бірақ, бүл процесс
өзгелерге қарағанда қазақ даласында мейлінше үзақ, мейлінше еркін, бірнеше
жүз жылдарға созылған уақытты қамтыды. Исламға бірте-бірте іш тартып,
бүйрек бұруы түз Түріктері үшін тарихи өте бір қиын кезеңмен түспа-түс
келеді.
Бұл шақта, яғни байырғы Көк Түрік бірлестігі бұрынғы айбарынан айырылып
(VII—X ғ.), әуелі Батыс жөне Шығыс Түрік болып бөлінгені, кейін бүл
ұсақталу одан әрі жалғасып, баяғы Ашин қаған құрған тұтас түрік қағанаты
ыдырап кеткені тарихтан аян. Түрік қағанаты (603—704) орнына Түркеш
(704—746) қағанаты дүниеге келді. Қағанаттың екінші атауы құрамына кірген
рулар мен ұлыстардың санына байланысты Он оқ деп те аталған. Арабтар
қазақ даласына міне осы кезде жеткен болатын. Бүған дейін олар Мауренахрды,
Тохарыстанды бағындырып, Құтайба әскерлері Түргеш қағанатының астанасы Суяб
пен ірі сауда орталығы Таразды да иемденді.
Бүкіл Батыс Түрік мемлекеті әлгі айтқандай ыдырап, оңтүстік шығыста
(Жетісу, Іле бойы, Тянь-Шань алабы) Түркеш хандығы құрылса, Сырдарияның
төменгі сағасында, Арал жағалауында Оғыздар мемлекеті, Ертіс бойы, Сарыарқа
төсінде Қимақ (қыпшақ), ал, батыста Хазар мемлекеттері пайда болды. Бұл
ыдырауға көзін алмай мұқият тігіп отырған шығыстағы көрші Қытай империясы
атам заманнан келе жатқан түпкі мақсаты — осы ұлан ғайыр даланы иемдену
саясатынан әлі де тайған еместін. Бұл жөніне сына руна жазумен қашалған
Йоллығ тегін жазуында: бізге соншама көп алтынды, күмісті, есірткі, ішкіні
және жібекті шектеусіз беретін Табғаш халқының сөздері тәтті, ал, асыл
заттары жұмсақ болады, тәтті сөздерімен және сәнді асыл заттарымен
қызықтырып, олар шалғайда өмір сүрген халықтарды аса күшті еліктірушілікпен
өздеріне тарта білді деп жазуы бүкіл түрік: жұртын қытай бодауына түсіп
қалу қаупінен сақтандыру еді.
Сонымен исламға дейінгі түрік жұртының рухани идеалы жөнінде шығыстың
керемет жанашыры, тамаша ғалым Лев Гумилев жақсы айтқан. Осы тұсының
(Тоныкөк жазуындағы ... — мен қытайларға барған едім, бірақ кетіп қалдым —
деген пікірді айтып отыр) төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің тайталас күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің
күресі, екі дүниетаным мен дүниетану мөніндегі түсініктердің күресі бар.
Ұлы дала өз манифесімен қытай болмау, ол тек өзінше болу құқын мөлімдеді.
(Л.Гумилев Көне Түріктер кітабы, 339-бет). Дала түріктерінің осындай
асқақ та, еркіндік сүйгіш қасиеті сансыз мемлекеттерге бөлініп кетсе де,
оның әрқайсысында сақталып, бәріне ортақ тіліндей, бәріне ортақ жеріндей,
аса қымбат жан түкпірінде сақталатын бабалар аманатындай қастерлі болатын.
Сондықтан да, Түркі жасақтары Араб жауынгерлерімен бірігіп, 756 жылы қытай
қолына қарсы ойсырата соққы беруінің түпкі мәні де Қытайдан мүлде ірге бөлу
саясаты болатын.
Қалай болғанмен, жат жерліктің аты жат жерлік! Қытайдан есе ала отырып,
енді араб сахабаларының тым астамшылығына да жол бермеу керек болды. Бүл
кезге дейін еш жерде анау айтқан күшті қарсылық көрмеген, оның үстіне
Мұхаммед Пайғамбардың Алла сөзін бар әлемге таратыңдар деген өсиетін ту
еткен араб әскерлерінің қарқыны да, өжеттілігі де ерекше еді. Сол тау
суындай күшті екпінге алғашқы тосқауыл болған да осы түрік жасақтары
болатын. Бүған дейін барлық басып алған жерлерінде, әсіресе жазуы жете
дамыған парсы жерінде Құтайба қолы адам айтқысыз қатігездік жасап, қарсы
келгендерді қырғынға ұшыратты. Бұл туралы Бирунидің жазбаларында егжей-
тегжейлі айтылады.
2.Түркілердің Ислам дінін қабылдауы
Ислам дінін алғаш рет мемлекеттік дін деп танып, қабылдаған Қарахан
мемлекетінің қағаны Қарахан (Сатүқ-Боғра, исламша аты Кемал) болды. Бұл
әлгінде айтылған Әбдірахым баптың немересі Әулие Ата еді.
Дегенмен ислам діні әлі де болса қазақ халқының бойына терендеп сіңе
алмай, ескі наным-сеніммен астарласып, қатарласып жүрді. Халықтың рухы,
діні ислам деп айтылғанымен, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы онша өзгеріске
ұшыраған жоқ. Бұл жөнінде Ш.Уөлиханов: Діни жетекшісі — молдасыз, сауатсыз
халық арасында мұсылман діні ойдағыдай тамыр жая алмады.Ислам дінінің
әуезді дыбысы мен түсініксіз сөздер тізбегінің астарында шамандық салт-сана
қалып қойды. Сондықтан да діни атаулардың аттары, терминдер ғана өзгерді,
ал негізгі шамандық туралы түсінік баяғы қалпында қалды (Ш.Уалиханов.
Таңд. шығ., Алматы, 1985 жыл, 170 бет).
Халықтың көбі осы айтқандай көкірегі таза, бірақ діни оқуы жоқ қалпында
қалып келді. Дін негізінен мектеп-медреселер арқылы таратылатыны белгілі.
Ал, көшіп жүрген қазақ үшін бір жерде отырып қалу әрі тиімсіз, әрі бір
есептен қорлық сияқты болатын. Отырықшы елді кедей, жатақ деп төмен
санайтын көшпенділік өрлік те жоқ емес. Шарттары ауыр мұсылманшылық
талаптарын бұлжытпай орындап отыру қарапайым шаруаға оңай емес еді. Жаны
таза қазақ бес уақыт намазды қатыра қоймаған соң, сенім-нанымды Құдай өзі
кешірсін, өйтеуір ниетім тазаның төңірегінде болды.
Тегінде ислам қазақ көкірегіне қарашаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz