Еңбектік құқықтық қатынастардың түсінігі, түрлері және мазмұны
І Кіріспе ... ... ... ... ... ..3 бет
ІІ Негізгі бөлім
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның түрлері ... ...5 бет
1.2.Жұмыс уақытының нормасы ... ... ... ... ...10 бет
1.3.Жұмыс уақытының режимі ... ... ... ... .18 бет
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22 бет
ІV Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..23 бет
ІІ Негізгі бөлім
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның түрлері ... ...5 бет
1.2.Жұмыс уақытының нормасы ... ... ... ... ...10 бет
1.3.Жұмыс уақытының режимі ... ... ... ... .18 бет
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22 бет
ІV Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..23 бет
ХІХ ғасырдың басындағы жұмысшылар қозғалысы негізгі талаптардың бірі ретінде жұмыс уақытын қысқартуды талап ету еді. Бірқатар мемлекеттерде жұмысшылар көшелерге шығып, жұмыс уақытының ұзақтығына белгілі бір шек қоюды талап етті. Жұмысшылар қозғалысының нәтижесінде ХІХ ғасырдың ортасында әйелдер мен балалар үшін жұмыс уақытын қысқарту туралы нормалар қалыптасты. Кейінірек бұл ереже ер адамдарға да таралды.
1897 жылы Ресейде жұмыс уақытын 11,5 сағатқа дейін, ал әйелдер мен балалар үшін – 10 сағатқа дейін қысқарту туралы заң қабылданды. Алайда, бұл заңның ешбір тиімділігі болмады, себебі, мұнда мерзімнен тыс жұмыс істеуге тыйым салынбады. 1917 жылы Кеңестік биліктің Декретімен Ресейде алғаш рет ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақыты енгізілді. Бұл Декреттің күші Қазақстанның аумағына да таралды. Яғни, осы күнді Қазақстанда ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақытының енгізілген күні деп санаған жөн болар. Қазіргі кезде аталған уақыт жұмыс уақытының ең жоғарғы ұзақтығы болып табылады және ол қызметкерлердің басым көпшілігіне таралады.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара байланысты түсініктері. Қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс уақыты арқылы анықталады. Жұмыс уақыты және оның ұзақтығы жұмысшылар қозғалысы тарихындағы ең негізгі талаптардың бірі болды. Адамзат тарихында еңбек уақыты ұзақ уақыт бойы заң шеңберімен шектелмеді және жұмыс беруші еңбек міндеттерін орындау уақытының ұзақтығын өз қалауынша белгілейтін. Әдетте, бұл кіріптарлық жағдайларда жүзеге асырылды және жұмыс уақытының ұзақтығы барлық шектерден асып, тәулігіне 14-16 сағатқа дейін жетті.
1897 жылы Ресейде жұмыс уақытын 11,5 сағатқа дейін, ал әйелдер мен балалар үшін – 10 сағатқа дейін қысқарту туралы заң қабылданды. Алайда, бұл заңның ешбір тиімділігі болмады, себебі, мұнда мерзімнен тыс жұмыс істеуге тыйым салынбады. 1917 жылы Кеңестік биліктің Декретімен Ресейде алғаш рет ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақыты енгізілді. Бұл Декреттің күші Қазақстанның аумағына да таралды. Яғни, осы күнді Қазақстанда ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақытының енгізілген күні деп санаған жөн болар. Қазіргі кезде аталған уақыт жұмыс уақытының ең жоғарғы ұзақтығы болып табылады және ол қызметкерлердің басым көпшілігіне таралады.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара байланысты түсініктері. Қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс уақыты арқылы анықталады. Жұмыс уақыты және оның ұзақтығы жұмысшылар қозғалысы тарихындағы ең негізгі талаптардың бірі болды. Адамзат тарихында еңбек уақыты ұзақ уақыт бойы заң шеңберімен шектелмеді және жұмыс беруші еңбек міндеттерін орындау уақытының ұзақтығын өз қалауынша белгілейтін. Әдетте, бұл кіріптарлық жағдайларда жүзеге асырылды және жұмыс уақытының ұзақтығы барлық шектерден асып, тәулігіне 14-16 сағатқа дейін жетті.
1. Қағазов Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2001.
2. Айымханова Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2002
3. Кузярина А.С., Берешев С.Х. Трудовое законодательство РК в вопросах и ответах. Алматы: ТОО Баспа, 2000. – 88с.
4. Сериков О.Т. Вопросы единства и дифференциации в правовом регулировании труда // Право и государство, 1999. № 1 (12). – С. 70-73.
5. Абузярова Н.А. Значение нормативной обоснованности правовых актов в трудовом праве // Право и государство, 1998. № 2 (10). – С. 43-45.
6. Димитрова С.А Правовые проблемы труда и занятости населения. - Алматы: Жеты Жаргы, 1997. –176с.
7. Б контракт: издержки законодательного обеспечения. // Мир закона. С.4-7.
8. Абузярова Н. Обеспечение законности в трудовых отношениях Алматы: Жеты жаргы,1997.
9. Б. Бурханов. Договорное регулирование: изменение условий трудового контракта // Фемида. 2001. №3
10. Сегунина В. Женщина и труд: Трудовое законодательство РК для женщин//Мир закона. - 2003. - N2. - С.13-18;N3.-С.26;N4.-С.26.
11. Нургалиева Е.Н. Проблемы дальнейшего реформирования трудового законодательства в Республике Казахстан//Формирование правовых систем России и Казахстана. - Междунар.сб.науч.трудов. - 2003. - С.142-145
12. Хамзин, А. К проблеме определения содержания трудового правоотношения //Мир закона. - 2004. - N4. - С.32-35.
13. Масхутов, Б. Трудовой кодекс РК-новая модель трудовых отношений //Труд. Зарплата. Пенсия в Казахстане. - 2004. - N15. - С.3-6
Нормативтік құқықтық актілер
1. ҚР Конститутциясы 1995 ж 30 тамыз.
2. ҚР Еңбек құқығы 2007 ж 15 мамаыр № 251-III ҚРЗ
3. ҚР «Білім туралы» заңы, ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 27 тамыздағы № 1262 «Мемлекеттік білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері үшін нормативтік оқу жүктемесін бекіту туралы» қаулысы
4. ҚР Президентінің 1995 жылғы 16 маусымдағы«Қазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың құқықтық жағдайы туралы» заң күші бар жарлығы.
5. ҚР 1997 жылғы 13 желтоқсандағы «Тұрғындардың көшіп-қонуы туралы» заң.
6. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы «Қаз КСР-дамүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы» заңы
2. Айымханова Қ.Р. еңбек құқығы., Алматы 2002
3. Кузярина А.С., Берешев С.Х. Трудовое законодательство РК в вопросах и ответах. Алматы: ТОО Баспа, 2000. – 88с.
4. Сериков О.Т. Вопросы единства и дифференциации в правовом регулировании труда // Право и государство, 1999. № 1 (12). – С. 70-73.
5. Абузярова Н.А. Значение нормативной обоснованности правовых актов в трудовом праве // Право и государство, 1998. № 2 (10). – С. 43-45.
6. Димитрова С.А Правовые проблемы труда и занятости населения. - Алматы: Жеты Жаргы, 1997. –176с.
7. Б контракт: издержки законодательного обеспечения. // Мир закона. С.4-7.
8. Абузярова Н. Обеспечение законности в трудовых отношениях Алматы: Жеты жаргы,1997.
9. Б. Бурханов. Договорное регулирование: изменение условий трудового контракта // Фемида. 2001. №3
10. Сегунина В. Женщина и труд: Трудовое законодательство РК для женщин//Мир закона. - 2003. - N2. - С.13-18;N3.-С.26;N4.-С.26.
11. Нургалиева Е.Н. Проблемы дальнейшего реформирования трудового законодательства в Республике Казахстан//Формирование правовых систем России и Казахстана. - Междунар.сб.науч.трудов. - 2003. - С.142-145
12. Хамзин, А. К проблеме определения содержания трудового правоотношения //Мир закона. - 2004. - N4. - С.32-35.
13. Масхутов, Б. Трудовой кодекс РК-новая модель трудовых отношений //Труд. Зарплата. Пенсия в Казахстане. - 2004. - N15. - С.3-6
Нормативтік құқықтық актілер
1. ҚР Конститутциясы 1995 ж 30 тамыз.
2. ҚР Еңбек құқығы 2007 ж 15 мамаыр № 251-III ҚРЗ
3. ҚР «Білім туралы» заңы, ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 27 тамыздағы № 1262 «Мемлекеттік білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері үшін нормативтік оқу жүктемесін бекіту туралы» қаулысы
4. ҚР Президентінің 1995 жылғы 16 маусымдағы«Қазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың құқықтық жағдайы туралы» заң күші бар жарлығы.
5. ҚР 1997 жылғы 13 желтоқсандағы «Тұрғындардың көшіп-қонуы туралы» заң.
6. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы «Қаз КСР-дамүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы» заңы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Еңбектік құқықтық қатынастардың түсінігі, түрлері және мазмұны
ЖОСПАР
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
ІІ Негізгі бөлім
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 бет
1.2.Жұмыс уақытының
нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
бет
1.3.Жұмыс уақытының
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8 бет
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...22 бет
ІV Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .23 бет
Кіріспе
ХІХ ғасырдың басындағы жұмысшылар қозғалысы негізгі талаптардың бірі
ретінде жұмыс уақытын қысқартуды талап ету еді. Бірқатар мемлекеттерде
жұмысшылар көшелерге шығып, жұмыс уақытының ұзақтығына белгілі бір шек
қоюды талап етті. Жұмысшылар қозғалысының нәтижесінде ХІХ ғасырдың
ортасында әйелдер мен балалар үшін жұмыс уақытын қысқарту туралы нормалар
қалыптасты. Кейінірек бұл ереже ер адамдарға да таралды.
1897 жылы Ресейде жұмыс уақытын 11,5 сағатқа дейін, ал әйелдер мен
балалар үшін – 10 сағатқа дейін қысқарту туралы заң қабылданды. Алайда, бұл
заңның ешбір тиімділігі болмады, себебі, мұнда мерзімнен тыс жұмыс істеуге
тыйым салынбады. 1917 жылы Кеңестік биліктің Декретімен Ресейде алғаш рет
ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақыты енгізілді. Бұл Декреттің күші Қазақстанның
аумағына да таралды. Яғни, осы күнді Қазақстанда ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс
уақытының енгізілген күні деп санаған жөн болар. Қазіргі кезде аталған
уақыт жұмыс уақытының ең жоғарғы ұзақтығы болып табылады және ол
қызметкерлердің басым көпшілігіне таралады.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара
байланысты түсініктері. Қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс
уақыты арқылы анықталады. Жұмыс уақыты және оның ұзақтығы жұмысшылар
қозғалысы тарихындағы ең негізгі талаптардың бірі болды. Адамзат тарихында
еңбек уақыты ұзақ уақыт бойы заң шеңберімен шектелмеді және жұмыс беруші
еңбек міндеттерін орындау уақытының ұзақтығын өз қалауынша белгілейтін.
Әдетте, бұл кіріптарлық жағдайларда жүзеге асырылды және жұмыс уақытының
ұзақтығы барлық шектерден асып, тәулігіне 14-16 сағатқа дейін жетті.
Қазіргі таңда ҚР Конституциясының және 2007 жылы қабылданған ҚР Еңбек
кодексі Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда
бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы
бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Курстық жұмыстың мақсаты еңбек құқығымен жұмыс уақытының құқықтық
реттелуін еңбек құқығының субьектілері үшін өндірісте қызметті ұйымдастыру
маңыздылығы туралы болып табылады.
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның түрлері.
Жұмыс уақыты – бұл қызметкер заңдарға, ұжымдық және жеке еңбек
шарттарына, ішкі тәртіп ережелеріне сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын
уақыт. Жұмыс уақытының құрамына іс жүзінде жұмыс орындалған уақыт та,
сонымен қатар жұмыс орындалмаған, алайда еңбек құқығының нормаларына сәйкес
жұмыс уақытынан алып тастауға болмайтын уақыт та енеді. Мысалы, өндірістің
тоқтап тұруы, төленбелі үзілістер және т.б. Заңнамада көзделген жағдайларда
белгіленген жұмыс уақыты ұзақтығынан тыс жұмыс уақыты да жұмыс уақытына
кіреді. Мұндай жұмыс үшін қызметкерге өтемақы төленуі керек. Демалыс және
тамақтану үшін төленбейтін үзілістер, жалақысы сақталмайтын демалыс уақыты,
сонымен қатар, жұмысқа кешігіп келу, келмей қалу, жұмыстан уақытынан бұрын
кету жұмыс уақытының құрамына енбейді. Еңбек жағдайы ретіндегі жұмыс уақыты
белгілі бір дәрежеде қызметкерлердің өмірінің деңгейіне әсер етеді. Оның
ұзақтығы демалыс үшін пайдаланылатын бос уақыттың көлеміне, тұлғаның
дамуына, адамдардың мәдени және өзге де қажеттіліктерінің
қанағаттандырылуына әсер етеді. Басшылық та, қызметкерлер де жұмыс уақыты
туралы кодекстің нормаларын сақтауға міндетті. Қызметкерлер бүкіл жұмыс
уақытын өнімді еңбек үшін пайдалануға, ал басшылық осы үшін барлық қажетті
жағдайлар жасауға және қызметкерлердің демалуға және еңбекті қорғауға
қатысты құқықтары бұзылмайтындай етіп жұмысты ұйымдастыруға міндетті.
Қолданыстағы еңбек кодексінің 76-бабында жұмыс уақытының келесі
түрлерін көзделген:
1. Ұзақтығы қалыпты, ұзақтығы қысқартылған және толық емес жұмыс уақыты
болуы мүмкін.
2. Жұмыс уақытына дайындық-қорытынды жұмыстар (наряд-тапсырма, материалдар,
құралдар алу, техникамен, құжаттамалармен танысу, жұмыс орнын дайындау және
жинау, дайын өнімді тапсыру және басқалар), еңбек технологиясында, еңбекті
ұйымдастыруда, еңбекті нормалау мен қорғау ережелерінде көзделген
үзілістер, қызметкер өзінің уақытына еркін иелік ете алмайтын жұмыс орнында
болу немесе жұмысты күту уақыты, мереке және демалыс күндеріндегі
кезекшіліктер, үйдегі кезекшілік және еңбек шартында, ұжымдық шартта, жұмыс
берушінің актілерінде не Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық
актілерінде айқындалатын басқа да кезеңдер жатады.
Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы – бұл адамның өмір сүруіне және дамуына
зиян тигізбейтін, жыл, апта, күн бойғы еңбек ұзақтығы. Қызметкерлердің
кәсіпорындардағы, мекемелердегі, ұйымдардағы жұмыс уақытының қалыпты
ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы тиіс (ЕК-77 бап). Аталған ереженің
күші меншік нысанына, экономика саласына, кәсібіне, мамандығына, лауазымына
қарамастан барлық қызметкерлерге таралады. Қазіргі кезде мемлекет жұмыс
уақытының шектелген ұзақтығын ғана бекітеді. Ал жұмыс уақытымен байланысты
өзге мәселелердің барлығын (жұмыс уақытын қысқартуды, ауысу сменаларының
кестесін, жұмыс режимін) ұйымдардың өздері шешеді. Алайда, жұмыс уақытының
ұзақтығын тараптардың келісімі бойынша қысқартуға болады. Еңбек шартында,
ұжымдық шартта жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы үшін төленетіндей
төлемақымен ұзақтығы аз жұмыс уақыты көзделуі мүмкін.
Еңбек кодексінің 78-бабында қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін
жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығын нормалаған төмендегі тармақшалар
қалыптасқан.
1. Он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 181-бабына сәйкес белгіленеді.
2. Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және
(немесе) қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 202-бабына сәйкес белгіленеді.
3. Бірінші және екінші топтардағы мүгедектер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 224-бабына сәйкес белгіленеді.
4. Еңбек шартында, ұжымдық шартта осы баптың 1 - 3-тармақтарында
көрсетілгеннен кем жұмыс уақытының ұзақтығы көзделуі мүмкін.
5. Қызметкерлерге жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы белгіленген
кезде еңбекке ақы төлеу осы Кодекске сәйкес жүргізіледі.
Жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартудың мақсаты – қызметкерлердің
денсаулығын қорғауға, олардың жұмысқа қабілеттіктерін арттыруға, оның
тұлғасының дамуына, жұмыс уақытынан тыс бос уақытта біліктілікті көтеруге
немесе қосымша кәсіп иеленуге және еңбек өнімділігін арттыруға жағдай
жасау. Кейбір қызметкерлер санатына олардың жасын, жұмысының ауырлығын және
өзге де бірқатар факторларды ескере отырып, тараптардың өзара келісімі
бойынша аптасына 36 сағаттан аспайтын жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы
белгіленуі мүмкін:
- он алтыдан он сегіз жасқа дейін - аптасына 36 сағаттан аспайтын;
- он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін аптасына 24
сағаттан;
- ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін
қызметкерлер үшін - аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгіленеді.
Ал мына жұмыстар ерекше тізімде көзделген;
- жоғарылатылған эмоционалдық, ақыл-ойлық ізденуді қажет ететін
қызметкерлер санаты үшін (мысалы, оқытушылар, дәрігерлер және еңбектің
ерекше жағдайларында жұмыс істейтін өзге де қызметкерлер). Мысалы,
мемлекеттік білім беру мекемелерінің педагогикалық қызметкерлері үшін
апталық нормативтік оқу жүктемесі келесідей белгіленеді: жалпыға білім беру
мекемесінің бастауыш сатысы үшін – 20 сағаттан аспайтын;
-жалпыға білім беру мекемесінің негізгі және жоғары сатысы, бастауыш кәсіби
және орта кәсіби білім беру ұйымдары үшін – 18 сағаттан аспайтын; мектепке
дейінгі ұйымдар үшін – 24 сағаттан аспайтын;
-мектептен тыс ұйымдар үшін – 18 сағаттан аспайтын (балалар және
жасөспірімдердің спорт мектептері үшін – 24 сағаттан аспайтын) (ҚР Білім
туралы заңы, ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 27 тамыздағы № 1262 Мемлекеттік
білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері үшін нормативтік оқу
жүктемесін бекіту туралы қаулысы).
-Жоғары және орта білім беру мекемелерінің оқытушылары үшін орташа алғанда
6-сағаттық жұмыс күні белгіленген. Бұл сағат ішіне тек оқу жұмысы ғана
емес, сонымен қатар ғылыми және әдістемелік жұмыс та енеді. Еңбектің ерекше
жағдайында жұмыс істейтін қызметкерлер тізімі олардың қысқартылған жұмыс
уақытының ұзақтығы көрсете отырып заңдарда белгіленеді;
- медициналық қызметкерлер (емхана, амбулатория, диспансерлер және т.б.
дәрігерлері) үшін;
- І және ІІ топ мүгедектері (көз аурулармен, ауыр науқастармен ауыратын)
болып табылатын қызметкерлер үшін.
Қысқартылған ұзақтықтағы жұмыс уақытында жұмыс істеуге құқылы
тұлғалар санаттарын анықтау үшін жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартуға құқық
беретін өндірістердің, цехтардың, кәсіптер мен лауазымдардың тізімін,
сонымен қатар, еңбек жағдайлары зиянды жұмыстар тізбесін басшылыққа алу
қажет. Қысқартылғын ұзақтықтағы жұмыс уақытындағы еңбек қалыпты ұзақтықтағы
жұмыс уақытының нормалары бойынша төленеді.
ЕК- 79-бабында осы Кодексте белгіленген қалыпты ұзақтықтан аз уақыт,
оның ішінде:
-толық емес жұмыс күні, яғни күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының
нормасын азайту;
-толық емес жұмыс аптасы, яғни жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санын
қысқарту;
-бір мезгілде күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының нормасын азайту
және жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санын қысқарту толық емес жұмыс
уақыты болып есептеледі.
ЕК-80-бабымен толық емес жұмыс уақытындағы жұмыс жағдайлары ның
төмендегі нормалары қалыптасқан.
1. Еңбек шартында тараптардың келісімімен қызметкер үшін толық емес жұмыс
уақыты белгіленуі мүмкін.
2. Толық емес жұмыс уақыты белгілі немесе белгісіз мерзімге белгіленеді.
3. Толық емес жұмыс уақыты жағдайларында жұмыс істеу қызметкер үшін осы
Кодексте, еңбек шартында, ұжымдық шартта, келісімдерден белгіленген жыл
сайынғы ақылы еңбек демалысының ұзақтығын қандай да бір шектеуге әкеп
соқтырмайды.
Еңбек құқығын оқытатын әдебиеттерде толық емес жұмыс уақыты
дегеніміз– бұл белгіленген жұмыс уақытының қалыпты немесе қысқартылған
ұзақтығының бөлігі деген анықтама берген. Толық емес жұмыс уақытын жұмыс
беруші мен қызметкер жұмысқа тұрар кезде де, содан кейін де өзара келісім
бойынша толық емес жұмыс күні немесе толық емес жұмыс аптасы түрінде
белгілеуі мүмкүн. Толық емес жұмыс күні кезінде күнделікті жұмыстың
ұзақтығы жұмыс күндерінің саны сақтала отырып азаяды. Мысалы, толық емес
жұмыс күнінде қызметкере күн сайын 8 сағаттан емес, 5 сағат жұмыс істейді.
Толық емес жұмыс аптасында күнделікті жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығы
сақтала отырып жұмыс күндерінің саны азаяды. Мысалы, толық емес жұмыс
аптасында қызметкер үш күн 8 сағаттан жұмыс істейді. Немесе төрт күн 6
сағаттан жұмыс істеуі мүмкүн. Бұл жағдайлардың барлығында еңбекке ақы төлеу
жұмыс істеген уақытына қарай төленеді.
Толық емес жұмыс уақыты қысқартылған жұмыс уақытына қарағанда өзгеше.
Біріншіден, қысқартылған жұмыс уақыты толық жұмыс уақытына саналады, ал
толық емес жұмыс уақыты толық жұмыс уақытының бір бөлігі ғана. Екіншіден,
қысқартылған жұмыс уақыты үшін жалақы толығымен, ал толық емес жұмыс
уақытында жалақы жұмыс істеген уақытқа қарай төленеді. Толық емес жұмыс
уақытындағы жұмыс қызметкерлер үшін ақы төленетін жыл сайынғы еңбек
демалысына, еңбек стажын есептеуге және т.б. еңбек құқықтарына қатысты
қандай да бір шектеулер туғызбайды. Еңбек кітапшаларында қызметкердің толық
емес жұмыс уақытында жұмыс істегені көрсетілмейді.
1.2.Жұмыс уақытының нормасы
ЕК 81-бабымен жұмыс аптасының түрлері төмендегіше белгіленген:
1. Қызметкерлер үшін екі демалыс күні бар бес күндік жұмыс аптасы
белгіленеді. Бес күндік жұмыс аптасы кезінде күнделікті жұмыстың
(ауысымның) ұзақтығы жұмыстың ерекшелігі ескеріле және жұмыс аптасының
белгіленген ұзақтығы сақтала отырып, жұмыс берушінің актісімен айқындалады.
2. Өндіріс сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік жұмыс аптасын
енгізу қисынсыз болатын ұйымдарда бір демалыс күні бар алты күндік жұмыс
аптасы белгіленеді.
3. Жұмыс беруші еңбек шартының және (немесе) ұжымдық шарттың талаптарына
сәйкес бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасын белгілейді.
Ал енді жұмыс уақыты ұзақтығының апталық нормасын белгілеу еңбек
кодексінде жұмыс аптасының екі түрінің белгілі болуымен байланысты, олар:
- бес күндік (5 жұмыс күні, 2 демалыс күні)
- алтыкүндік (6 жұмыс күні, 1 демалыс күні).
Көптеген қызметкерлер үшін екі демалыс күні бар бес күндік жұмыс аптасы
белгіленген. Өндірісінің сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік
жұмыс аптасын енгізу орынсыз ұйымдарда бір күндік демалысы бар алты күндік
жұмыс аптасы белгіленеді. Көп жағдайда, бұл – білім беру, медициналық,
сауда және өзге де халыққа қызмет көрсететін мекемелер. Жұмыс күні ретінде
заңда белгіленген бір тәулік бойындағы жұмыс уақыты танылады.
Еңбек заңдарында белгіленгендей, алты күндік жұмыс аптасы кезінде
күнделікті жұмыстың ұзақтығы апталық норма 40 сағат болғанда – 7 сағаттан
аспауға, апталық норма 36 сағат болғанда – 6 сағаттан және апталық норма 24
сағат болғанда – 4 сағаттан аспауға тиіс.
Еңбек кодексіне сәйкес мерзімнен тыс жұмыстар ретінде басшылықтың
өкімі бойынша заңдарда немесе жұмыс уақыты ұзақтығының ауысымдық
кестелерінде белгіленгеннен артық жұмыс істету танылады. Мерзімнен тыс
жұмыстар ретінде жұмыс уақытының ұзақтығынан тыс жұмыстар саналады.
Мерзімнен тыс жұмыстарға он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер жіберілмейді.
Қызметкердің қарапайым еңбек міндеттерін орындауына немесе жұмыс берушінің
тапсырмасын орындауына қарамастан, жұмыс уақыты заңдарда белгіленген
ұзақтықтан асып кетсе, онда ол мерзімнен тыс жұмыс деп саналады.
Мыналар мерзімнен тыс жұмыстар деп саналмайды:
1) негізгі жұмысынан кейін қосымша қызметін белгіленген жұмыс уақытының
ұзақтығынан тыс орындау;
2) ақысы сақталмайтын еңбек демалысының орнын толтыру мақсатында істелген
жұмыс;
3) жұмыс уақыты нормаланбаған тұлғалардың жұмыс істеуі;
4) жұмыстан сұрану үшін асыра істелген жұмыс.
Еңбек кодексімен қызметкерлердің келісімі болған жағдайда жұмыс
берушінің оларды кез келген мерзімнен тыс жұмыстарға тартуына рұқсат
береді, ал жекелеген жағдайларда басшылық мерзімнен тыс жұмыстарды
қызметкердің келісімінсіз де қолдануы мүмкүн. Бұл жағдайлар ҚР заңдарында
көзделген.
Әрбір қызметкер үшін мерзімнен тыс жұмыстар бір күнтізбелік күн ішінде
екі сағаттан (ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды және
(немесе) қауіпті жұмыстарда – бір сағаттан) аспауға тиіс. Алайда, заңдарда
бір күнтізбелік жыл ішінде рұқсат етілген мерзімнен тыс жұмыстар саны
анықтамаған. Еңбек жағдайлары өте зиянды және өте қауіпті кезде мерзімнен
тыс жұмыстарға тыйым салынады. Мерзімнен тыс жұмыстар үшін ақы бір жарым
есе мөлшерінен кем төленбейді. Мерзімнен тыс жұмыстар туралы нормалар
бұзылған жағдайда бұған кінәлі тұлғалар белгіленген тәртіп бойынша
тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Кейбір қызметкерлер санаттары үшін (жауапты қызметкерлер, еңбегін
есепке алу мүмкін емес немесе жұмыс уақытын өздерінің еңбек функцияларының
ерекшеліктерін немесе еңбектің сипатын ескере отырып өз қалауымен
пайдаланатын қызметкерлер, мысалы, орманшылар) нормаланбаған жұмыс уақыты
(нормаланбаған жұмыс күні) белгіленеді. Бұл қызметкерлер өндірістік
қажеттік туындаған жағдайда өздері үшін белгіленген жұмыс уақытынан тыс
жұмысқа қосымша ақы төленбестен және бос демалыс күндері берілместен
тартылуы мүмкүн. Соған қарамастан, мұндай қызметкерлер нормаланған –
қалыпты немесе қысқартылған жұмыс уақытынан кем емес уақытта жұмыс істеуі
қажет. Асыра жұмыс істеу мерзімнен тыс жұмыс ретінде саналмайды және ол
үшін қосымша демалыс беріледі.
Осындай еркрекше жұмыс уақытының түрлеріне түнгі уақыттағы
кезекшіліктер кіреді, бұл қызметкердің басшылықтың өкімі бойынша ұйымда
жұмыстан тыс уақытта кейінге қалдырылмайтын мәселелерді (мысалы, мереке,
демалыс күндері, төтенше жағдайлар кезінде) жедел шешу және тәртіп сақтау
үшін жауапты болуы. Кезекшілерге күзетші, вахтер, еден жуушы сияқты
қызметкерлердің міндеттерін жүктеуге болмайды. Жұмыстан тыс уақыттағы
кезекшілікке тек ерекше жағдайларда айына бір реттен жиі емес жол беріледі.
Жұмыс уақытын өлшеу мақсатында жұмыс аптасы, жұмыс күні және жұмыс ауысымы
түсініктері қолданылады. Қазіргі кезде екі демалыс күні бар бес күндік
жұмыс аптасы жұмыс аптасының негізгі түрі болып табылады. Бұл ретте жұмыс
уақытының апталық нормасы (40 сағат, 36 сағат, 24 сағат) бес күнге
бөлінеді, сол себепті, күнделікті жұмыс уақытының ұзақтығы көбейеді. Соған
қарамастан, жұмыс аптасының дәл осы түрі еңбек пен демалысты тиімді
үйлестіруге және қызметкердің толық демалып, содан кейін тиімді жұмыс
істеуіне мүмкіндік береді.
Бес күндік жұмыс аптасында жұмыс беруші жұмыс аптасының ұзақтығын
сақтай отырып, күнделікті жұмыс уақытының ұзақтығын өзі анықтайды. Бұл ішкі
еңбек тәртібінің ережелерінде көрсетіліп, жұмыс берушінің актісімен
бекітілуі тиіс, ал ауысымдық жұмыста – жұмыс беруші жұмыстың ерекшелігін
және еңбек ұжымының пікірін ескере отырып бекіткен ауысым кестелерінде
көрсетілуі тиіс.
ЕК 84-бабымен ауысымдық жұмыс нормасын реттеру тәртібі төмендегіше
қалыптасқан:
1. Өндірістік процестің ұзақтығы не жұмыс берушінің өндірістік қызметінің
режимі күнделікті жұмыс ұзақтығының нормасынан асып кеткен жағдайларда
ауысымдық жұмыс белгіленуі мүмкін.
2. Ауысымдық жұмыс кезінде жұмыс ауысымының ұзақтығы, бір жұмыс ауысымынан
екіншісіне өту қызметкерлер өкілдерімен келісе отырып жұмыс беруші бекіткен
ауысым кестелерімен белгіленеді.
3. Жұмыс беруші ауысым кестелерін қызметкерлер назарына осы кестелер
қолданысқа енгізілгенге дейін бір айдан кешіктірмей жеткізеді.
4. Қызметкерді қатарынан екі жұмыс ауысымында жұмысқа тартуға тыйым
салынады.
Жұмыс ауысымы туралы түсінікті кеңінен ашатын болсақ – бұл еңбек
кодексімен, жеке еңбек немесе ұжымдық шартқа сәйкес анықталған,
қызметкердің тәулік бойына кестеге сәйкес істейтін жұмыс уақытының
күнделікті ұзақтығы. Егер кәсіпорын екі немесе одан да көп ауысымда жұмыс
істейтін болса, онда жұмыс режимі ауысым кестесіне сәйкес реттеледі. Бұл
ауысым кестелері күшіне енгенге дейін 1 айдан кешіктірмей еңбек ұжымыны
хабарландырылуы тиіс. әдетте 40 сағаттық жұмыс аптасында 8 сағаттық жұмыс
ауысымдары белгіленеді. Ауысым кестелері күшіне енгенге дейін еңбек
ұжымында талқылануы тиіс. Ауысым кестелерін жасау кезінде қоғамдық көліктің
жүру уақыты, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің, мектептердің, мәдени-
тұрмыстық мекемелердің, дүкендердің және т.б. мекмелердің жұмысы сияқты
факторлар ескерілуі тиіс. Әрбір ауысымның қызметкерлері өздерінің еңбек
функцияларын белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығында орындауға міндетті.
Қызметкерлер ауысым бойынша кезектесуді бірқалыпты жүзеге асыруы тиіс.
Ауысымдардың кезектесуі әрбір апта сайын ауысым кестесінде белгіленген
сағаттарда жүргізілуі тіис. Алты күндік жұмыс аптасы кезінде күнделікті
жұмыстың ұзақтығы апталық норма 40 сағат болғанда – 7 сағаттан аспауға,
апталық норма 36 сағат болғанда – 6 сағаттан және апталық норма 24 сағат
болғанда – 4 сағаттан аспауға тиіс.
ЕК 82-бабымен Күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) ұзақтығы
төмендегіне нормаланған:
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еңбектік құқықтық қатынастардың түсінігі, түрлері және мазмұны
ЖОСПАР
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
ІІ Негізгі бөлім
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 бет
1.2.Жұмыс уақытының
нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
бет
1.3.Жұмыс уақытының
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8 бет
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...22 бет
ІV Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .23 бет
Кіріспе
ХІХ ғасырдың басындағы жұмысшылар қозғалысы негізгі талаптардың бірі
ретінде жұмыс уақытын қысқартуды талап ету еді. Бірқатар мемлекеттерде
жұмысшылар көшелерге шығып, жұмыс уақытының ұзақтығына белгілі бір шек
қоюды талап етті. Жұмысшылар қозғалысының нәтижесінде ХІХ ғасырдың
ортасында әйелдер мен балалар үшін жұмыс уақытын қысқарту туралы нормалар
қалыптасты. Кейінірек бұл ереже ер адамдарға да таралды.
1897 жылы Ресейде жұмыс уақытын 11,5 сағатқа дейін, ал әйелдер мен
балалар үшін – 10 сағатқа дейін қысқарту туралы заң қабылданды. Алайда, бұл
заңның ешбір тиімділігі болмады, себебі, мұнда мерзімнен тыс жұмыс істеуге
тыйым салынбады. 1917 жылы Кеңестік биліктің Декретімен Ресейде алғаш рет
ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс уақыты енгізілді. Бұл Декреттің күші Қазақстанның
аумағына да таралды. Яғни, осы күнді Қазақстанда ұзақтығы 8 сағаттық жұмыс
уақытының енгізілген күні деп санаған жөн болар. Қазіргі кезде аталған
уақыт жұмыс уақытының ең жоғарғы ұзақтығы болып табылады және ол
қызметкерлердің басым көпшілігіне таралады.
Жұмыс уақыты және демалыс уақыты – бұлар еңбек құқығының өзара
байланысты түсініктері. Қызметкерлердің еңбек қызметінің ұзақтығы жұмыс
уақыты арқылы анықталады. Жұмыс уақыты және оның ұзақтығы жұмысшылар
қозғалысы тарихындағы ең негізгі талаптардың бірі болды. Адамзат тарихында
еңбек уақыты ұзақ уақыт бойы заң шеңберімен шектелмеді және жұмыс беруші
еңбек міндеттерін орындау уақытының ұзақтығын өз қалауынша белгілейтін.
Әдетте, бұл кіріптарлық жағдайларда жүзеге асырылды және жұмыс уақытының
ұзақтығы барлық шектерден асып, тәулігіне 14-16 сағатқа дейін жетті.
Қазіргі таңда ҚР Конституциясының және 2007 жылы қабылданған ҚР Еңбек
кодексі Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10-желтоқсанда
бекіткен Адам құқықтары жалпы декларациясының және еңбек саласындағы
бірқатар халықаралық-құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келеді.
Курстық жұмыстың мақсаты еңбек құқығымен жұмыс уақытының құқықтық
реттелуін еңбек құқығының субьектілері үшін өндірісте қызметті ұйымдастыру
маңыздылығы туралы болып табылады.
1.1.Жұмыс уақыты ұғымы және оның түрлері.
Жұмыс уақыты – бұл қызметкер заңдарға, ұжымдық және жеке еңбек
шарттарына, ішкі тәртіп ережелеріне сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын
уақыт. Жұмыс уақытының құрамына іс жүзінде жұмыс орындалған уақыт та,
сонымен қатар жұмыс орындалмаған, алайда еңбек құқығының нормаларына сәйкес
жұмыс уақытынан алып тастауға болмайтын уақыт та енеді. Мысалы, өндірістің
тоқтап тұруы, төленбелі үзілістер және т.б. Заңнамада көзделген жағдайларда
белгіленген жұмыс уақыты ұзақтығынан тыс жұмыс уақыты да жұмыс уақытына
кіреді. Мұндай жұмыс үшін қызметкерге өтемақы төленуі керек. Демалыс және
тамақтану үшін төленбейтін үзілістер, жалақысы сақталмайтын демалыс уақыты,
сонымен қатар, жұмысқа кешігіп келу, келмей қалу, жұмыстан уақытынан бұрын
кету жұмыс уақытының құрамына енбейді. Еңбек жағдайы ретіндегі жұмыс уақыты
белгілі бір дәрежеде қызметкерлердің өмірінің деңгейіне әсер етеді. Оның
ұзақтығы демалыс үшін пайдаланылатын бос уақыттың көлеміне, тұлғаның
дамуына, адамдардың мәдени және өзге де қажеттіліктерінің
қанағаттандырылуына әсер етеді. Басшылық та, қызметкерлер де жұмыс уақыты
туралы кодекстің нормаларын сақтауға міндетті. Қызметкерлер бүкіл жұмыс
уақытын өнімді еңбек үшін пайдалануға, ал басшылық осы үшін барлық қажетті
жағдайлар жасауға және қызметкерлердің демалуға және еңбекті қорғауға
қатысты құқықтары бұзылмайтындай етіп жұмысты ұйымдастыруға міндетті.
Қолданыстағы еңбек кодексінің 76-бабында жұмыс уақытының келесі
түрлерін көзделген:
1. Ұзақтығы қалыпты, ұзақтығы қысқартылған және толық емес жұмыс уақыты
болуы мүмкін.
2. Жұмыс уақытына дайындық-қорытынды жұмыстар (наряд-тапсырма, материалдар,
құралдар алу, техникамен, құжаттамалармен танысу, жұмыс орнын дайындау және
жинау, дайын өнімді тапсыру және басқалар), еңбек технологиясында, еңбекті
ұйымдастыруда, еңбекті нормалау мен қорғау ережелерінде көзделген
үзілістер, қызметкер өзінің уақытына еркін иелік ете алмайтын жұмыс орнында
болу немесе жұмысты күту уақыты, мереке және демалыс күндеріндегі
кезекшіліктер, үйдегі кезекшілік және еңбек шартында, ұжымдық шартта, жұмыс
берушінің актілерінде не Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық
актілерінде айқындалатын басқа да кезеңдер жатады.
Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы – бұл адамның өмір сүруіне және дамуына
зиян тигізбейтін, жыл, апта, күн бойғы еңбек ұзақтығы. Қызметкерлердің
кәсіпорындардағы, мекемелердегі, ұйымдардағы жұмыс уақытының қалыпты
ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы тиіс (ЕК-77 бап). Аталған ереженің
күші меншік нысанына, экономика саласына, кәсібіне, мамандығына, лауазымына
қарамастан барлық қызметкерлерге таралады. Қазіргі кезде мемлекет жұмыс
уақытының шектелген ұзақтығын ғана бекітеді. Ал жұмыс уақытымен байланысты
өзге мәселелердің барлығын (жұмыс уақытын қысқартуды, ауысу сменаларының
кестесін, жұмыс режимін) ұйымдардың өздері шешеді. Алайда, жұмыс уақытының
ұзақтығын тараптардың келісімі бойынша қысқартуға болады. Еңбек шартында,
ұжымдық шартта жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы үшін төленетіндей
төлемақымен ұзақтығы аз жұмыс уақыты көзделуі мүмкін.
Еңбек кодексінің 78-бабында қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін
жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығын нормалаған төмендегі тармақшалар
қалыптасқан.
1. Он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 181-бабына сәйкес белгіленеді.
2. Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және
(немесе) қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкерлер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 202-бабына сәйкес белгіленеді.
3. Бірінші және екінші топтардағы мүгедектер үшін жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы осы Кодекстің 224-бабына сәйкес белгіленеді.
4. Еңбек шартында, ұжымдық шартта осы баптың 1 - 3-тармақтарында
көрсетілгеннен кем жұмыс уақытының ұзақтығы көзделуі мүмкін.
5. Қызметкерлерге жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы белгіленген
кезде еңбекке ақы төлеу осы Кодекске сәйкес жүргізіледі.
Жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартудың мақсаты – қызметкерлердің
денсаулығын қорғауға, олардың жұмысқа қабілеттіктерін арттыруға, оның
тұлғасының дамуына, жұмыс уақытынан тыс бос уақытта біліктілікті көтеруге
немесе қосымша кәсіп иеленуге және еңбек өнімділігін арттыруға жағдай
жасау. Кейбір қызметкерлер санатына олардың жасын, жұмысының ауырлығын және
өзге де бірқатар факторларды ескере отырып, тараптардың өзара келісімі
бойынша аптасына 36 сағаттан аспайтын жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы
белгіленуі мүмкін:
- он алтыдан он сегіз жасқа дейін - аптасына 36 сағаттан аспайтын;
- он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін аптасына 24
сағаттан;
- ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін
қызметкерлер үшін - аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгіленеді.
Ал мына жұмыстар ерекше тізімде көзделген;
- жоғарылатылған эмоционалдық, ақыл-ойлық ізденуді қажет ететін
қызметкерлер санаты үшін (мысалы, оқытушылар, дәрігерлер және еңбектің
ерекше жағдайларында жұмыс істейтін өзге де қызметкерлер). Мысалы,
мемлекеттік білім беру мекемелерінің педагогикалық қызметкерлері үшін
апталық нормативтік оқу жүктемесі келесідей белгіленеді: жалпыға білім беру
мекемесінің бастауыш сатысы үшін – 20 сағаттан аспайтын;
-жалпыға білім беру мекемесінің негізгі және жоғары сатысы, бастауыш кәсіби
және орта кәсіби білім беру ұйымдары үшін – 18 сағаттан аспайтын; мектепке
дейінгі ұйымдар үшін – 24 сағаттан аспайтын;
-мектептен тыс ұйымдар үшін – 18 сағаттан аспайтын (балалар және
жасөспірімдердің спорт мектептері үшін – 24 сағаттан аспайтын) (ҚР Білім
туралы заңы, ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 27 тамыздағы № 1262 Мемлекеттік
білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері үшін нормативтік оқу
жүктемесін бекіту туралы қаулысы).
-Жоғары және орта білім беру мекемелерінің оқытушылары үшін орташа алғанда
6-сағаттық жұмыс күні белгіленген. Бұл сағат ішіне тек оқу жұмысы ғана
емес, сонымен қатар ғылыми және әдістемелік жұмыс та енеді. Еңбектің ерекше
жағдайында жұмыс істейтін қызметкерлер тізімі олардың қысқартылған жұмыс
уақытының ұзақтығы көрсете отырып заңдарда белгіленеді;
- медициналық қызметкерлер (емхана, амбулатория, диспансерлер және т.б.
дәрігерлері) үшін;
- І және ІІ топ мүгедектері (көз аурулармен, ауыр науқастармен ауыратын)
болып табылатын қызметкерлер үшін.
Қысқартылған ұзақтықтағы жұмыс уақытында жұмыс істеуге құқылы
тұлғалар санаттарын анықтау үшін жұмыс уақытының ұзақтығын қысқартуға құқық
беретін өндірістердің, цехтардың, кәсіптер мен лауазымдардың тізімін,
сонымен қатар, еңбек жағдайлары зиянды жұмыстар тізбесін басшылыққа алу
қажет. Қысқартылғын ұзақтықтағы жұмыс уақытындағы еңбек қалыпты ұзақтықтағы
жұмыс уақытының нормалары бойынша төленеді.
ЕК- 79-бабында осы Кодексте белгіленген қалыпты ұзақтықтан аз уақыт,
оның ішінде:
-толық емес жұмыс күні, яғни күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының
нормасын азайту;
-толық емес жұмыс аптасы, яғни жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санын
қысқарту;
-бір мезгілде күнделікті жұмыс (жұмыс ауысымы) ұзақтығының нормасын азайту
және жұмыс аптасындағы жұмыс күндерінің санын қысқарту толық емес жұмыс
уақыты болып есептеледі.
ЕК-80-бабымен толық емес жұмыс уақытындағы жұмыс жағдайлары ның
төмендегі нормалары қалыптасқан.
1. Еңбек шартында тараптардың келісімімен қызметкер үшін толық емес жұмыс
уақыты белгіленуі мүмкін.
2. Толық емес жұмыс уақыты белгілі немесе белгісіз мерзімге белгіленеді.
3. Толық емес жұмыс уақыты жағдайларында жұмыс істеу қызметкер үшін осы
Кодексте, еңбек шартында, ұжымдық шартта, келісімдерден белгіленген жыл
сайынғы ақылы еңбек демалысының ұзақтығын қандай да бір шектеуге әкеп
соқтырмайды.
Еңбек құқығын оқытатын әдебиеттерде толық емес жұмыс уақыты
дегеніміз– бұл белгіленген жұмыс уақытының қалыпты немесе қысқартылған
ұзақтығының бөлігі деген анықтама берген. Толық емес жұмыс уақытын жұмыс
беруші мен қызметкер жұмысқа тұрар кезде де, содан кейін де өзара келісім
бойынша толық емес жұмыс күні немесе толық емес жұмыс аптасы түрінде
белгілеуі мүмкүн. Толық емес жұмыс күні кезінде күнделікті жұмыстың
ұзақтығы жұмыс күндерінің саны сақтала отырып азаяды. Мысалы, толық емес
жұмыс күнінде қызметкере күн сайын 8 сағаттан емес, 5 сағат жұмыс істейді.
Толық емес жұмыс аптасында күнделікті жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығы
сақтала отырып жұмыс күндерінің саны азаяды. Мысалы, толық емес жұмыс
аптасында қызметкер үш күн 8 сағаттан жұмыс істейді. Немесе төрт күн 6
сағаттан жұмыс істеуі мүмкүн. Бұл жағдайлардың барлығында еңбекке ақы төлеу
жұмыс істеген уақытына қарай төленеді.
Толық емес жұмыс уақыты қысқартылған жұмыс уақытына қарағанда өзгеше.
Біріншіден, қысқартылған жұмыс уақыты толық жұмыс уақытына саналады, ал
толық емес жұмыс уақыты толық жұмыс уақытының бір бөлігі ғана. Екіншіден,
қысқартылған жұмыс уақыты үшін жалақы толығымен, ал толық емес жұмыс
уақытында жалақы жұмыс істеген уақытқа қарай төленеді. Толық емес жұмыс
уақытындағы жұмыс қызметкерлер үшін ақы төленетін жыл сайынғы еңбек
демалысына, еңбек стажын есептеуге және т.б. еңбек құқықтарына қатысты
қандай да бір шектеулер туғызбайды. Еңбек кітапшаларында қызметкердің толық
емес жұмыс уақытында жұмыс істегені көрсетілмейді.
1.2.Жұмыс уақытының нормасы
ЕК 81-бабымен жұмыс аптасының түрлері төмендегіше белгіленген:
1. Қызметкерлер үшін екі демалыс күні бар бес күндік жұмыс аптасы
белгіленеді. Бес күндік жұмыс аптасы кезінде күнделікті жұмыстың
(ауысымның) ұзақтығы жұмыстың ерекшелігі ескеріле және жұмыс аптасының
белгіленген ұзақтығы сақтала отырып, жұмыс берушінің актісімен айқындалады.
2. Өндіріс сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік жұмыс аптасын
енгізу қисынсыз болатын ұйымдарда бір демалыс күні бар алты күндік жұмыс
аптасы белгіленеді.
3. Жұмыс беруші еңбек шартының және (немесе) ұжымдық шарттың талаптарына
сәйкес бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасын белгілейді.
Ал енді жұмыс уақыты ұзақтығының апталық нормасын белгілеу еңбек
кодексінде жұмыс аптасының екі түрінің белгілі болуымен байланысты, олар:
- бес күндік (5 жұмыс күні, 2 демалыс күні)
- алтыкүндік (6 жұмыс күні, 1 демалыс күні).
Көптеген қызметкерлер үшін екі демалыс күні бар бес күндік жұмыс аптасы
белгіленген. Өндірісінің сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік
жұмыс аптасын енгізу орынсыз ұйымдарда бір күндік демалысы бар алты күндік
жұмыс аптасы белгіленеді. Көп жағдайда, бұл – білім беру, медициналық,
сауда және өзге де халыққа қызмет көрсететін мекемелер. Жұмыс күні ретінде
заңда белгіленген бір тәулік бойындағы жұмыс уақыты танылады.
Еңбек заңдарында белгіленгендей, алты күндік жұмыс аптасы кезінде
күнделікті жұмыстың ұзақтығы апталық норма 40 сағат болғанда – 7 сағаттан
аспауға, апталық норма 36 сағат болғанда – 6 сағаттан және апталық норма 24
сағат болғанда – 4 сағаттан аспауға тиіс.
Еңбек кодексіне сәйкес мерзімнен тыс жұмыстар ретінде басшылықтың
өкімі бойынша заңдарда немесе жұмыс уақыты ұзақтығының ауысымдық
кестелерінде белгіленгеннен артық жұмыс істету танылады. Мерзімнен тыс
жұмыстар ретінде жұмыс уақытының ұзақтығынан тыс жұмыстар саналады.
Мерзімнен тыс жұмыстарға он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер жіберілмейді.
Қызметкердің қарапайым еңбек міндеттерін орындауына немесе жұмыс берушінің
тапсырмасын орындауына қарамастан, жұмыс уақыты заңдарда белгіленген
ұзақтықтан асып кетсе, онда ол мерзімнен тыс жұмыс деп саналады.
Мыналар мерзімнен тыс жұмыстар деп саналмайды:
1) негізгі жұмысынан кейін қосымша қызметін белгіленген жұмыс уақытының
ұзақтығынан тыс орындау;
2) ақысы сақталмайтын еңбек демалысының орнын толтыру мақсатында істелген
жұмыс;
3) жұмыс уақыты нормаланбаған тұлғалардың жұмыс істеуі;
4) жұмыстан сұрану үшін асыра істелген жұмыс.
Еңбек кодексімен қызметкерлердің келісімі болған жағдайда жұмыс
берушінің оларды кез келген мерзімнен тыс жұмыстарға тартуына рұқсат
береді, ал жекелеген жағдайларда басшылық мерзімнен тыс жұмыстарды
қызметкердің келісімінсіз де қолдануы мүмкүн. Бұл жағдайлар ҚР заңдарында
көзделген.
Әрбір қызметкер үшін мерзімнен тыс жұмыстар бір күнтізбелік күн ішінде
екі сағаттан (ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды және
(немесе) қауіпті жұмыстарда – бір сағаттан) аспауға тиіс. Алайда, заңдарда
бір күнтізбелік жыл ішінде рұқсат етілген мерзімнен тыс жұмыстар саны
анықтамаған. Еңбек жағдайлары өте зиянды және өте қауіпті кезде мерзімнен
тыс жұмыстарға тыйым салынады. Мерзімнен тыс жұмыстар үшін ақы бір жарым
есе мөлшерінен кем төленбейді. Мерзімнен тыс жұмыстар туралы нормалар
бұзылған жағдайда бұған кінәлі тұлғалар белгіленген тәртіп бойынша
тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Кейбір қызметкерлер санаттары үшін (жауапты қызметкерлер, еңбегін
есепке алу мүмкін емес немесе жұмыс уақытын өздерінің еңбек функцияларының
ерекшеліктерін немесе еңбектің сипатын ескере отырып өз қалауымен
пайдаланатын қызметкерлер, мысалы, орманшылар) нормаланбаған жұмыс уақыты
(нормаланбаған жұмыс күні) белгіленеді. Бұл қызметкерлер өндірістік
қажеттік туындаған жағдайда өздері үшін белгіленген жұмыс уақытынан тыс
жұмысқа қосымша ақы төленбестен және бос демалыс күндері берілместен
тартылуы мүмкүн. Соған қарамастан, мұндай қызметкерлер нормаланған –
қалыпты немесе қысқартылған жұмыс уақытынан кем емес уақытта жұмыс істеуі
қажет. Асыра жұмыс істеу мерзімнен тыс жұмыс ретінде саналмайды және ол
үшін қосымша демалыс беріледі.
Осындай еркрекше жұмыс уақытының түрлеріне түнгі уақыттағы
кезекшіліктер кіреді, бұл қызметкердің басшылықтың өкімі бойынша ұйымда
жұмыстан тыс уақытта кейінге қалдырылмайтын мәселелерді (мысалы, мереке,
демалыс күндері, төтенше жағдайлар кезінде) жедел шешу және тәртіп сақтау
үшін жауапты болуы. Кезекшілерге күзетші, вахтер, еден жуушы сияқты
қызметкерлердің міндеттерін жүктеуге болмайды. Жұмыстан тыс уақыттағы
кезекшілікке тек ерекше жағдайларда айына бір реттен жиі емес жол беріледі.
Жұмыс уақытын өлшеу мақсатында жұмыс аптасы, жұмыс күні және жұмыс ауысымы
түсініктері қолданылады. Қазіргі кезде екі демалыс күні бар бес күндік
жұмыс аптасы жұмыс аптасының негізгі түрі болып табылады. Бұл ретте жұмыс
уақытының апталық нормасы (40 сағат, 36 сағат, 24 сағат) бес күнге
бөлінеді, сол себепті, күнделікті жұмыс уақытының ұзақтығы көбейеді. Соған
қарамастан, жұмыс аптасының дәл осы түрі еңбек пен демалысты тиімді
үйлестіруге және қызметкердің толық демалып, содан кейін тиімді жұмыс
істеуіне мүмкіндік береді.
Бес күндік жұмыс аптасында жұмыс беруші жұмыс аптасының ұзақтығын
сақтай отырып, күнделікті жұмыс уақытының ұзақтығын өзі анықтайды. Бұл ішкі
еңбек тәртібінің ережелерінде көрсетіліп, жұмыс берушінің актісімен
бекітілуі тиіс, ал ауысымдық жұмыста – жұмыс беруші жұмыстың ерекшелігін
және еңбек ұжымының пікірін ескере отырып бекіткен ауысым кестелерінде
көрсетілуі тиіс.
ЕК 84-бабымен ауысымдық жұмыс нормасын реттеру тәртібі төмендегіше
қалыптасқан:
1. Өндірістік процестің ұзақтығы не жұмыс берушінің өндірістік қызметінің
режимі күнделікті жұмыс ұзақтығының нормасынан асып кеткен жағдайларда
ауысымдық жұмыс белгіленуі мүмкін.
2. Ауысымдық жұмыс кезінде жұмыс ауысымының ұзақтығы, бір жұмыс ауысымынан
екіншісіне өту қызметкерлер өкілдерімен келісе отырып жұмыс беруші бекіткен
ауысым кестелерімен белгіленеді.
3. Жұмыс беруші ауысым кестелерін қызметкерлер назарына осы кестелер
қолданысқа енгізілгенге дейін бір айдан кешіктірмей жеткізеді.
4. Қызметкерді қатарынан екі жұмыс ауысымында жұмысқа тартуға тыйым
салынады.
Жұмыс ауысымы туралы түсінікті кеңінен ашатын болсақ – бұл еңбек
кодексімен, жеке еңбек немесе ұжымдық шартқа сәйкес анықталған,
қызметкердің тәулік бойына кестеге сәйкес істейтін жұмыс уақытының
күнделікті ұзақтығы. Егер кәсіпорын екі немесе одан да көп ауысымда жұмыс
істейтін болса, онда жұмыс режимі ауысым кестесіне сәйкес реттеледі. Бұл
ауысым кестелері күшіне енгенге дейін 1 айдан кешіктірмей еңбек ұжымыны
хабарландырылуы тиіс. әдетте 40 сағаттық жұмыс аптасында 8 сағаттық жұмыс
ауысымдары белгіленеді. Ауысым кестелері күшіне енгенге дейін еңбек
ұжымында талқылануы тиіс. Ауысым кестелерін жасау кезінде қоғамдық көліктің
жүру уақыты, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің, мектептердің, мәдени-
тұрмыстық мекемелердің, дүкендердің және т.б. мекмелердің жұмысы сияқты
факторлар ескерілуі тиіс. Әрбір ауысымның қызметкерлері өздерінің еңбек
функцияларын белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығында орындауға міндетті.
Қызметкерлер ауысым бойынша кезектесуді бірқалыпты жүзеге асыруы тиіс.
Ауысымдардың кезектесуі әрбір апта сайын ауысым кестесінде белгіленген
сағаттарда жүргізілуі тіис. Алты күндік жұмыс аптасы кезінде күнделікті
жұмыстың ұзақтығы апталық норма 40 сағат болғанда – 7 сағаттан аспауға,
апталық норма 36 сағат болғанда – 6 сағаттан және апталық норма 24 сағат
болғанда – 4 сағаттан аспауға тиіс.
ЕК 82-бабымен Күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) ұзақтығы
төмендегіне нормаланған:
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz