Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.4. Дайын өнiмдi өткiзуден кiрiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
II. Дайын өнiмнiң аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.1. Дайын өнiм және тауарлар аудитiнiң теориялық негiздерi ... ... ... ...48
2.2. Дайын өнiмдi жiберу есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. Ескерілмеген өнiм аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2.4. Дайын өнiмдi арту, өткiзу және сату есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Тiркемелер
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.4. Дайын өнiмдi өткiзуден кiрiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
II. Дайын өнiмнiң аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.1. Дайын өнiм және тауарлар аудитiнiң теориялық негiздерi ... ... ... ...48
2.2. Дайын өнiмдi жiберу есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. Ескерілмеген өнiм аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2.4. Дайын өнiмдi арту, өткiзу және сату есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Тiркемелер
Кiрiспе
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көøуiне байланысты бухгалтерлiк есептiң мәнi де өзгердi. Егер әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе кезiнде дайын өнiм өндiру жоспарлы түрде болса, онда қазiргi кезде дайын өнiмдi тек нарықтық жағдайларға сай тұтынушылардың сұранысына байланысты, олардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыратындай өнiм шығару маңызды болып келедi. Өндiрiс процесiне еңбек заттары өндiрiс қорлары ретiнде қатысып, жаңа қалыптасқан өнiмге өзiнiң құнын толық берiп отырады. Олар бұл процесте толық қолданыла отырып, жаңа өнiм негiзiн құрайды.
Әрбiр кәсiпорынның негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады. Және сол кәсiпорынның нәтижесi – дайын өнiм. Дайын өнiм өндiру процесiнде сапалы түрде өнiм өндiру, оның қоймада сақталуында жауапты тұлғаның болуы және қоймадан босатылуын қадағалау кәсiпорынның маңызды мәселелерiнiң бiрi. Дипломдық жұмыста дайын өнiм есебi мен аудитiнiң өзектi мәселелерi қарастырылған. Жұмыс “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде жазылған.
Зауыт Шымкент қаласының орталығына орналасқан, оның алаңы аланың жер құрамына кiредi. Жер сатып алынған. Зауыттың орналасқан орны “Промстройпроекта” аумақтық институтының аумақтық бөлiмiмен келiсiлгендей Шымкент қаласының даму барысында сақталатын болады. Зауыт аумағы 5,7 га жердi құрайды. Темiр жол желiсi зауыт шекарасынан 50 м қашықтықта жатыр. Зауыт иеленген алаң тегiс релüефте, 0,7 м қиғаштықта орналасқан.
“Карданбiлiктерi” ААҚ 1948 жылы негiзi қаланған кардан бiлiктерi зауытының негiзiнде құрылған.
- УАЗ (Ульяновск автозауыты), ГАЗ (Горький автозауыты), Нива (Волга автозауыты) ААҚ-ның автокөлiктерi үшiн, “Белорусь” тракторы үшiн кардан бiлiктерiн өндiруге, сондай-ақ УАЗ, Волга, Жигули, Москвич, РАФ, ЛУАЗ автокөлiктерi үшiн ашамай шығаруға және шет елдiк автокөлiктерге арналған кардан бiлiктерiн жөндеу жұмысын жүргiзуге мамандандырылған.
Кардан механизмдерi машиналардағы бiлiктердiң қиылысатын осьтерiн бiлiктермен жалғастыру үшiн кең түрде қолданылады. Олар ауылшаруашылық машиналарының өндiрiсiнде, автомобильдерде, тракторларда, тепловоздарда және т.б. көпшiлiгiнде байланыстырушы элемент ретiнде енедi, радиоэлектронды құрылымдарда, металл кесетiн станоктарда, бұрғылаушы құрылымдардың, насостардың және мұнайдың ауыр саймандарында байланыстырушы ретiнде, басқару механизмдерiнде, ұшақтардың күш беру тетiктерiнде, радиоүнқаққыш құрылымдарда, орман-тоқыма өндiрiстерiндегi механизмдер мен машиналарда және басқа да көптеген жерлерде қолданылады.
Карданның шарнирлерi кәдiмгi жинақы кинематикалық қосылыс ретiнде қарастырылады. Кардандық механизмдердiң атауы белгiлi итальяндық математика және механика саласының ғалымы Дхсеранимо Карданоның (1501-1576 ж.ж.) есiмiне байланысты шыққан.
Автокөлiктер мен тракторлардағы кардандық берiлiстер бергiш қораптан жетекшi бiлiктiң бiрiне немесе таратқыш қораптан бiрнеше жетекшi бiлiктерге айналым беру үшiн қызмет етедi.
Кардан бiлiктерi ұрма-соқпасыз және ешқандай ауытқымай, автокөлiктер немесе тракторлар қозғалысының барлығының жылдамдығы кезiнде бiркелкi айналып отыруы тиiс.
Өндiрiстiк қуаты: Трактордың кардан бiлiктерi – 170 мың дана, Автокөлiктiң кардан бiлiктерi – 190 мың дана, Ашамайлар-2000 мың дана.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көøуiне байланысты бухгалтерлiк есептiң мәнi де өзгердi. Егер әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе кезiнде дайын өнiм өндiру жоспарлы түрде болса, онда қазiргi кезде дайын өнiмдi тек нарықтық жағдайларға сай тұтынушылардың сұранысына байланысты, олардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыратындай өнiм шығару маңызды болып келедi. Өндiрiс процесiне еңбек заттары өндiрiс қорлары ретiнде қатысып, жаңа қалыптасқан өнiмге өзiнiң құнын толық берiп отырады. Олар бұл процесте толық қолданыла отырып, жаңа өнiм негiзiн құрайды.
Әрбiр кәсiпорынның негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады. Және сол кәсiпорынның нәтижесi – дайын өнiм. Дайын өнiм өндiру процесiнде сапалы түрде өнiм өндiру, оның қоймада сақталуында жауапты тұлғаның болуы және қоймадан босатылуын қадағалау кәсiпорынның маңызды мәселелерiнiң бiрi. Дипломдық жұмыста дайын өнiм есебi мен аудитiнiң өзектi мәселелерi қарастырылған. Жұмыс “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде жазылған.
Зауыт Шымкент қаласының орталығына орналасқан, оның алаңы аланың жер құрамына кiредi. Жер сатып алынған. Зауыттың орналасқан орны “Промстройпроекта” аумақтық институтының аумақтық бөлiмiмен келiсiлгендей Шымкент қаласының даму барысында сақталатын болады. Зауыт аумағы 5,7 га жердi құрайды. Темiр жол желiсi зауыт шекарасынан 50 м қашықтықта жатыр. Зауыт иеленген алаң тегiс релüефте, 0,7 м қиғаштықта орналасқан.
“Карданбiлiктерi” ААҚ 1948 жылы негiзi қаланған кардан бiлiктерi зауытының негiзiнде құрылған.
- УАЗ (Ульяновск автозауыты), ГАЗ (Горький автозауыты), Нива (Волга автозауыты) ААҚ-ның автокөлiктерi үшiн, “Белорусь” тракторы үшiн кардан бiлiктерiн өндiруге, сондай-ақ УАЗ, Волга, Жигули, Москвич, РАФ, ЛУАЗ автокөлiктерi үшiн ашамай шығаруға және шет елдiк автокөлiктерге арналған кардан бiлiктерiн жөндеу жұмысын жүргiзуге мамандандырылған.
Кардан механизмдерi машиналардағы бiлiктердiң қиылысатын осьтерiн бiлiктермен жалғастыру үшiн кең түрде қолданылады. Олар ауылшаруашылық машиналарының өндiрiсiнде, автомобильдерде, тракторларда, тепловоздарда және т.б. көпшiлiгiнде байланыстырушы элемент ретiнде енедi, радиоэлектронды құрылымдарда, металл кесетiн станоктарда, бұрғылаушы құрылымдардың, насостардың және мұнайдың ауыр саймандарында байланыстырушы ретiнде, басқару механизмдерiнде, ұшақтардың күш беру тетiктерiнде, радиоүнқаққыш құрылымдарда, орман-тоқыма өндiрiстерiндегi механизмдер мен машиналарда және басқа да көптеген жерлерде қолданылады.
Карданның шарнирлерi кәдiмгi жинақы кинематикалық қосылыс ретiнде қарастырылады. Кардандық механизмдердiң атауы белгiлi итальяндық математика және механика саласының ғалымы Дхсеранимо Карданоның (1501-1576 ж.ж.) есiмiне байланысты шыққан.
Автокөлiктер мен тракторлардағы кардандық берiлiстер бергiш қораптан жетекшi бiлiктiң бiрiне немесе таратқыш қораптан бiрнеше жетекшi бiлiктерге айналым беру үшiн қызмет етедi.
Кардан бiлiктерi ұрма-соқпасыз және ешқандай ауытқымай, автокөлiктер немесе тракторлар қозғалысының барлығының жылдамдығы кезiнде бiркелкi айналып отыруы тиiс.
Өндiрiстiк қуаты: Трактордың кардан бiлiктерi – 170 мың дана, Автокөлiктiң кардан бiлiктерi – 190 мың дана, Ашамайлар-2000 мың дана.
Әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Президентiнiң заң күшi бар бухгалтерлiк есеп жөнiндегi жарлығы, 26 желтоқсан, 1995 ж. N2232
2. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет жайлы 1998 ж. бекiтiлген Қазақстан Республикасының заңы.
3. Бухгалтерлiк есеп стандарттарына әдiстемелiк нұсқаулар.
4. N7 Бухгалтерлiк есеп стандарттары.
5. Суъбектiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң бухгалтерлiк есебi шоттарының бас жоспары.
6. 2030-ҚАЗАҚСТАН.
7. Безруков П.С. Ивашкеевич В.Б. Кашаев А.М. Марушесс А.Ш. Островский О.М. Чумащенок Н.Г. Бухгалтерский учет. Москва финансы и статистика 1982.
8. Вещунова М.Л. Основы бухгалтерского учета (задачи и вопросы) Москва: Финансы и статистика, 1994.
9. Гупало В.И. Шнейдман Л.З. Бухгалтерский учета. Сборник нормативных документов. Москва: Финансы и статистика, 1987.
10. Шеремет А.Д., Аудит и финансовый анализ, Москва 1999.
11. Кирьянов З.В. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы и статистика, 1996.
12. Ковальева О.В. Бухгалтерский учет и аудит бухгалтерской отчетности предприятий. Ростов-на Дону Феникс, 2000.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, АХД и аудит. Москва: Финансы и статистика, 1994.
14. Радостовец В.К. Организация бухгалтерского учета. Алматы: Экономика, 1997.
15. Сатмуразов А.А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. Алматы: Экономика, 1998.
16. Полякова С.И., Емельянов И.А. Бухгалтерский учет. Москва: 1993.
17. Палий В.Ф. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы и статистика, 1990.
18. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет для менеджеров.
19. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет в системе экономических информаций. Москва: Финансы 1975.
20. Радостовец В.К. Организация Бухгалтерский учета. Алматы: Экономика, 1997.
21. Радостовец В.К. Бухгалтерский учета. Алматы: 1998.
1. Қазақстан Республикасының Президентiнiң заң күшi бар бухгалтерлiк есеп жөнiндегi жарлығы, 26 желтоқсан, 1995 ж. N2232
2. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет жайлы 1998 ж. бекiтiлген Қазақстан Республикасының заңы.
3. Бухгалтерлiк есеп стандарттарына әдiстемелiк нұсқаулар.
4. N7 Бухгалтерлiк есеп стандарттары.
5. Суъбектiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң бухгалтерлiк есебi шоттарының бас жоспары.
6. 2030-ҚАЗАҚСТАН.
7. Безруков П.С. Ивашкеевич В.Б. Кашаев А.М. Марушесс А.Ш. Островский О.М. Чумащенок Н.Г. Бухгалтерский учет. Москва финансы и статистика 1982.
8. Вещунова М.Л. Основы бухгалтерского учета (задачи и вопросы) Москва: Финансы и статистика, 1994.
9. Гупало В.И. Шнейдман Л.З. Бухгалтерский учета. Сборник нормативных документов. Москва: Финансы и статистика, 1987.
10. Шеремет А.Д., Аудит и финансовый анализ, Москва 1999.
11. Кирьянов З.В. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы и статистика, 1996.
12. Ковальева О.В. Бухгалтерский учет и аудит бухгалтерской отчетности предприятий. Ростов-на Дону Феникс, 2000.
13. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, АХД и аудит. Москва: Финансы и статистика, 1994.
14. Радостовец В.К. Организация бухгалтерского учета. Алматы: Экономика, 1997.
15. Сатмуразов А.А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. Алматы: Экономика, 1998.
16. Полякова С.И., Емельянов И.А. Бухгалтерский учет. Москва: 1993.
17. Палий В.Ф. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы и статистика, 1990.
18. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет для менеджеров.
19. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет в системе экономических информаций. Москва: Финансы 1975.
20. Радостовец В.К. Организация Бухгалтерский учета. Алматы: Экономика, 1997.
21. Радостовец В.К. Бухгалтерский учета. Алматы: 1998.
Мазмұны
Кiрiспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------5
I. Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру------------------------ ------------------
--10
1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi------------------------- -----
---10
2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi------------------------------ ---
----27
3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі------------------------------ ------
----33
4. Дайын өнiмдi өткiзуден кiрiстер--------------------------- -------------
--------45
II. Дайын өнiмнiң аудитi----------------------------- ----------------------
--------48
1. Дайын өнiм және тауарлар аудитiнiң теориялық негiздерi---------------
48
2. Дайын өнiмдi жiберу есебiнiң аудитi----------------------------- -------
------57
3. Ескерілмеген өнiм аудитi----------------------------- ----------------
----------58
4. Дайын өнiмдi арту, өткiзу және сату есебiнiң аудитi------------------
---60
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-------------62
Әдебиеттер тiзiмi----------------------------- ------------------------------
--------------65
Тiркемелер
Кiрiспе
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көøуiне байланысты
бухгалтерлiк есептiң мәнi де өзгердi. Егер әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе кезiнде
дайын өнiм өндiру жоспарлы түрде болса, онда қазiргi кезде дайын өнiмдi тек
нарықтық жағдайларға сай тұтынушылардың сұранысына байланысты, олардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыратындай өнiм шығару маңызды болып келедi.
Өндiрiс процесiне еңбек заттары өндiрiс қорлары ретiнде қатысып, жаңа
қалыптасқан өнiмге өзiнiң құнын толық берiп отырады. Олар бұл процесте
толық қолданыла отырып, жаңа өнiм негiзiн құрайды.
Әрбiр кәсiпорынның негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады. Және сол
кәсiпорынның нәтижесi – дайын өнiм. Дайын өнiм өндiру процесiнде сапалы
түрде өнiм өндiру, оның қоймада сақталуында жауапты тұлғаның болуы және
қоймадан босатылуын қадағалау кәсiпорынның маңызды мәселелерiнiң бiрi.
Дипломдық жұмыста дайын өнiм есебi мен аудитiнiң өзектi мәселелерi
қарастырылған. Жұмыс “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде жазылған.
Зауыт Шымкент қаласының орталығына орналасқан, оның алаңы аланың жер
құрамына кiредi. Жер сатып алынған. Зауыттың орналасқан орны
“Промстройпроекта” аумақтық институтының аумақтық бөлiмiмен келiсiлгендей
Шымкент қаласының даму барысында сақталатын болады. Зауыт аумағы 5,7 га
жердi құрайды. Темiр жол желiсi зауыт шекарасынан 50 м қашықтықта жатыр.
Зауыт иеленген алаң тегiс релüефте, 0,7 м қиғаштықта орналасқан.
“Карданбiлiктерi” ААҚ 1948 жылы негiзi қаланған кардан бiлiктерi
зауытының негiзiнде құрылған.
- УАЗ (Ульяновск автозауыты), ГАЗ (Горький автозауыты), Нива (Волга
автозауыты) ААҚ-ның автокөлiктерi үшiн, “Белорусь” тракторы үшiн
кардан бiлiктерiн өндiруге, сондай-ақ УАЗ, Волга, Жигули, Москвич,
РАФ, ЛУАЗ автокөлiктерi үшiн ашамай шығаруға және шет елдiк
автокөлiктерге арналған кардан бiлiктерiн жөндеу жұмысын жүргiзуге
мамандандырылған.
Кардан механизмдерi машиналардағы бiлiктердiң қиылысатын осьтерiн
бiлiктермен жалғастыру үшiн кең түрде қолданылады. Олар ауылшаруашылық
машиналарының өндiрiсiнде, автомобильдерде, тракторларда, тепловоздарда
және т.б. көпшiлiгiнде байланыстырушы элемент ретiнде енедi,
радиоэлектронды құрылымдарда, металл кесетiн станоктарда, бұрғылаушы
құрылымдардың, насостардың және мұнайдың ауыр саймандарында байланыстырушы
ретiнде, басқару механизмдерiнде, ұшақтардың күш беру тетiктерiнде,
радиоүнқаққыш құрылымдарда, орман-тоқыма өндiрiстерiндегi механизмдер мен
машиналарда және басқа да көптеген жерлерде қолданылады.
Карданның шарнирлерi кәдiмгi жинақы кинематикалық қосылыс ретiнде
қарастырылады. Кардандық механизмдердiң атауы белгiлi итальяндық математика
және механика саласының ғалымы Дхсеранимо Карданоның (1501-1576 ж.ж.)
есiмiне байланысты шыққан.
Автокөлiктер мен тракторлардағы кардандық берiлiстер бергiш қораптан
жетекшi бiлiктiң бiрiне немесе таратқыш қораптан бiрнеше жетекшi бiлiктерге
айналым беру үшiн қызмет етедi.
Кардан бiлiктерi ұрма-соқпасыз және ешқандай ауытқымай, автокөлiктер
немесе тракторлар қозғалысының барлығының жылдамдығы кезiнде бiркелкi
айналып отыруы тиiс.
Өндiрiстiк қуаты: Трактордың кардан бiлiктерi – 170 мың дана,
Автокөлiктiң кардан бiлiктерi – 190 мың дана, Ашамайлар-2000 мың дана.
Зауытты жарақтандыру: Зауыттағы жабдықтар -329 бiрлiк, оның iшiнде,
металл кесушi -235 бiрлiк, автоматты және жартылай автоматты - 98 бiрлiк,
агрегатты станоктар- 94 бiрлiк, қозғалмалы -штамповты - 20 бiрлiк,
дәнекерлегiш -5 бiрлiк, бояғыш- 1 бiрлiк, теңестiргiш- 5 бiрлiк.
Келешектi болжаған шешiмдер:
1. ДТ – 75, Т – 95 (Павлодар трактор зауыты) тракторларына арналған кардан
бiлiктерi өндiрiсiн игеру.
2. МТЗ-86, МТЗ–112 (Минск трактор зауыты) тракторларына арналған кардан
бiлiктерi өндiрiсiн игеру.
3. Т–150 (Харьков трактор зауыты) тракторларына арналған кардан бiлiктерi
өндiрiсiн игеру.
4. ЖВП 9.1 шөп ору және жинау техникасына (Қызыл жар) Петропавловск
“Ауылшаруашылығы техникалары” ЖШС, тракторларына арналған кардан
бiлiктерiн игеру.
5. Ауылшыруашылығы техникалары үшiн деталь өндiру.
6. ГАЗ–53, КАМАЗ, ЗИЛ, КРАЗ жүк көлiктерi үшiн кардан бiлiктерiн меңгеру.
7. ГАЗель автокөлiгiне арналған кардан бiлiктерiн өндiрудi меңгеру
(үштiректi кардан бiлiктерiн теңестiруге арналған теңестiрушi
станоктарды алу).
Өндiрiстi дамытудың келешекке жасалған шешiмi Қазақстан
Республикасында, сондай-ақ Орта Азия аймағы бойынша кардан бiлiктерiн
әзiрлеу жөнiндегi бiрден бiр зауыт, трактор, автокөлiктер, соның iшiнде
шетелдiк маркiлердiң барлық модельдерi үшiн кардан бiлiктерiнiң
номенклатурасын кеңейтуге негiзделген.
Аталған өнiмдi өндiру ТМД, жақын және алыс шетелдердегi елдерме
байланысты кеңейтуге, әлемдiк рынокқа шығуға мүмкiндiк тудырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде
дайын өнҚмнҚң есебҚ мен аудитҚн зерттеу және оларды жетҚлдҚру бойынша
ұсыныстар жасау.
Техникалық бөлiм:
Кардан бiлiктерiнiң өндiрiсi мынандай технологиялық процестердi
қамтиды:
- кардан бiлiктерi және ашамай детальдары мен байланыстарын
механикалық өңдеу, химиялық техникалық өңдеу, құрастыру өндiрiсi,
теңестiру, бояу және тақталау.
Детальдарды механикалық жолмен өңдеу үшiн механикаландырылған
автоматты және жартылай автоматты ауысымды жүйелер қарастырылған,
детальдарды автоматты түрде артатын және құрылымдармен, арнайы агрегатты
станоктармен, автоматтармен жабдықталған.
Кәсiпорын жабдықталған: отындық-энергетикалық ресурстармен, еңбек
ресурстарымен, материалдық ресурстармен ұңғыларды дайындау, жинақтауыш
материалдар.
Кардан бiлiктерiн өндiру ГОСТ 15001-88 бойынша жүзеге асырылады.
Өнiмнiң өтiмi. “Карданбiлiктерi” ААҚ Қазақстанда және Орта Азияда
кардан бiлiктерi ашамайларын өндiру жөнiндегi бiрден-бiр кәсiпорын. Негiзгi
бәсекелестерi ретiнде танылғандар - ×ернигов кардан бiлiктерi зауыты
(Украина), Гродно қаласындағы “Белкард” зауыты (Белорусь). Дегенмен
ешқандай зауыт сапалық пен баға жағынан бәсекелiкке түсе алмайды. Зауыттың
ұзақ уақыт тоқтап қалуына байланысты кардан бiлiктерiнiң ашамайларын
әзiрлеу барысында үлкен жетiспеушiлiк орын алды. Айталық, ашамайларға деген
сұраныс 1 млн.дана болса, кардан бiлiктерiне 500 мың данадан аса сұраныс
қордаланып қалған. Кардан бiлiктерi ашамайларының рыногын толықтыру үшiн
бос қуат-күштерiн және зауыттың маманданған жұмысшыларын тиiмдi пайдалану
қажет.
Ашамайлар мен кардан бiлiктерiн сату саласында арнайы және кедендiк
шектеулер қойылмаған. Ашамайлар мен кардан бiлiктерiнiң негiзгi
тұтынушылары мыналар :
-Минск трактор зауыты – Келiсiм шарт №67, 07.02.2002ж., сомасы 688170 АҚШ
доллары, Ульяновск қаласындағы “Авторай” АКШБ, мәмiле №71, 12.10.2001ж.,
сомасы – 10 млн.ресей рублi, “Мұрат-М” ЖШС, келiсiм шарт №26,
12.07.2001ж., сомасы 129137000 теңге. Ашамайлар мен кардан бiлiктерiн
босату оның көптеген тұтынушыларға әзiрленгенiне қарай жүзеге асырылады.
Айналымдағы қаржы нақты болған жағдайда келiсiм шарттар мен мәмiлелер 2005
жылдың соңына дейiн және 2004 жылға бекiтiледi.
Кесте 1
“Карданавал” ААҚ-ң 2004-2005 ж. қаржы-шаруашылық қызметiнiң негiзгi
көрсеткiштерi.
Көрсеткiштер өлш. Өткен жыл Есептегi Ауытқу Өсiм темпi
бірл. 2004ж жыл (+,-) %
2005ж
Өткiзуден (сатудан) мың. 54392900 173367274 +118974374 +318,7
түскен табыс тг.
Өнiмнiң өзiндiк құны мың.
тг. 43132900 163454573 +120321673 +37,8
Жалпы табыс мың. 11260000 9912700 -1347300 -88.03
тг.
Кезеңдiк шығындар мың.
тг. 10997900 13634080 +2636180 +124
Салық алынғанға дейiнгi мың. 6268900 5942136 -326764 -94,7
табыс тг.
Рентальдiк % 8,6 29 204 337
Орта тiзiм саны адам 193 196 +3 101
Еңбек өнiмдiлiгi мың. 281828 884527 +602699 313
тг.
Негiзгi құралдардың мың. 61350819 58544549 -2806270 -95
орташа жылдық құны тг.
Қорқайтымдылығы, мың. 09 29 +2 322
тг.
Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру
1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi
Қазақстан Республикасының аймағына әрекет етiп тұрған барлық
субъектiлерге (Қазақстан Республикасының аймағында тiркелген резиденттiк
емес өкiлдiктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi
жүргiзу мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердi өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Коммерциялық ұйымдар тек келесiдей нысанда құрылуы мүмкiн:
- шаруашылық серiктестiктер;
- акционерлiк қоғамдар;
- өндiрiстiк кооперативтер;
- мемлекеттiк кәсiпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актiлерiнiмен қаралған дiни бiрлестiктерден,
қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерiнен, акционерлiк қоғамдардан,
қоғамдық бiрлестiктерден және ұйымдық нысандарынан құрылуы мүмкiн.
1. Шаруашылық серiктестiктер. Қүрылтайшылар (қатысушылардың) қосқан
үлесi бөлiп көрсетiлген жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар шаруашылық
серiктестiгi болып табылады. Қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының
есебiнен құрылған, сондай-ақ серiктестiктiң шаруашылық қызметiнде
шығарылған және сатып алынған мүлiктер серiктестiктердiң меншiгiне жатады.
Қазiргi кезде шарашылық серiктестiктер толық және коммандиттiк
серiктестiктер болып құрылады.
Толық серiктестiк – мұндай серiктестiктiң қатысушылары толық
серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдай да оның мiндеттемелерi
бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкке отрақ жауапкершiлкте болады.
Коммандиттiк серiктестiк – серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өзiнiң
барлық мүлкiмен (толық серiктестiктер) қосымша жауап беретiн толық
серiктестiктерден және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметiн жүзеге асыруына
араласпайтын, жауапкершiлiгi серiктестiк (салымшылар) мүлкiне өздерi салған
салымдардың жиынтығымен шектелетiн қатысушылардан тұрады. Коммандиттiк
серiктестiктердiң қызметiне араласатын толық серiктестiктiң құқылы ережесi
және олардың мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң
тәртiбiмен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бiр немесе
бiрнеше серiктестiк тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк деп танылады, қосқан үлесi құрылтайшылардың
құжаттарында бөлiп көрсетiледi; олар өздерiнiң қосқан салымдарының құны
шегiнде ғана алған мiндеттемесi мен тәуекелдiлiк залалы бойынша жауап
бередi. Серiктестiкке қатысушылардың саны елуден аспауы керек.
Ол бiр ғана тұлғадан тұратын, басқа да серiктестiктердiң жалғыз
қатысушысы ретiнде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк. Мұндай серiктестiктiң
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда – қосымша өздерi
еселеген мөлшерiнде салған салымдармен өздерiне тиесiлi мүлкiне жауап
бередi.
3. Акционерлiк қоғам – өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражаттарды тарату
мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам акционерлерi
өзiнiң мiндеттемесi бойынша жауап бермейдi және олардың қызметiмен
байланысты өздерiне жататын акцияларының құнының шегiнде тәуекелдiлiктен
алған зиянды шегедi. Акционерлiк қоғам ашық, жабық және ашық халықтық қоғам
болып бөлiнуi мүмкiн.
Акционерлiк қоғам – өздерiнiң шығарған акциясын ашық, жеке, жабық
түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысуышылары өздерiне
тиесiлi акцияларды басқа акционерлердiң келiсiмiнсiз иелiктен шығара алады.
Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз құрылтайшылары iшiнде немесе
алдын ала белгiленген тұлғалар шеңберiнде таратылады. Егер де жабық
акционерлiк қоғамның акционерлерiнiң саны жүзден асып кетсе, онда келесi үш
айдың барысында акционерлердiң жалпы жиналысында қоғамның типiн өзгертуге,
яғни ашық акционерлiк қоғамға айналуына шешiм қабылдауына болады.
4. Өндiрiстiк кооператив – бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк
негiзiнде, олар өзiнiң еңбек етуiмен тiкелей қатысуының негiзiнде және
мүлiктiк пайларын (үлестерiн) мүшесi ретiнде бiрiктiрудiң негiзiнде
құрылған азаматтық ерiктi бiрлестiк. Кооператив мүшесi екiден кем болмауы
тиiс.
5. Мемлекеттiк кәсiпорын. Мемлекеттiк кәсiпорындарға жататындар:
- шаруашылықты жүргiзу құнына негiзделген мемлекеттiк кәсiпорын. Ол өз
мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлiкке жауап бередi, бiрақ
мемлекет мiндеттемелерi үшiн жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативтiк) басқару құқығына (қазыналық кәсiпорын) негiзделген
мемлекеттiк кәсiпорын, Қазақстан Республикасы үкiметiнiң немесе
жергiлiктi атқару органының шешiмiмен құрылады.
6. Коммерциялық емес ұйымдар. Оларға: мекемелер, қоғамдық бiрлестiктер,
қоғамдық қорлар, тұтыну кооперативтерi, дiни бiрлестiктер, қауымдастық
(одақ) нысанындағы бiрлестiктер жатады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект қызметiнiң мақсаттарын оның меншiк иесi
белгiлейдi. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектiнiң жарғысына жауап
беретiн болса, онда ол кез-келген қызмет түрiн жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттiк мүлiктi баспауға уәкiлеттi органдар, басқа заңды және
жеке тұлғалар субъектiнiң құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiнiң құрылтайшылары құрып, ол мемлекттiк тiркеуден өткен күннен
бастап заңды тұлға құықығына ие болуы мүмкiн. Меншiк иесiнiң рұқсатымен
шаруашылық жүргiзушi субъект заңды тұлға құқылы бар еншiлес субъектiлердi,
сондай-ақ филиалдар, өкiлеттер, бөлiмдер және басқа да ерекшеленген
бөлiмдер құра алады.
Субъектiнiң құрылтайшылары (акционерлерi) бекiткен жарғы негiзiнде
қызмет етедi. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуi керек. Жарғыда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң түрлерi, оның атауы, орналасқан жерi,
қызметiнiң мәнi мен мақсаттары, басқарушының өкiлеттерi, басқару және
бақылау органдары, олардың қабiлеттiлiгi, субъектiнiң мүлiктi қалыптастыру
және табысты бөлу тәртiбi, қайта құру және қызметiн тоқтату тәртiбi
белгiленедi. Жоғарыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкiмшiлiгi мен оның
еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгiленедi. Негiзгi
қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектiнiң дербес балансында
көрсетiлетiн құндылықтары (мүлiктерi) субъектiнiң мүлкiн құрайды.
Субъектiнiң мүлкiн қалыптастырушы көзi болып мыналар саналады:
Құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарнамалары
(үлестерi); қызмет нәтижесiнен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен
табыстары; банктер мен басқа несие берушiлердiң кредиттерi; бюджеттен
берiлен күрделi салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе
қайырымдылық жарналары; ұйымдардың, кәсiпорындардың және азаматтардың
құрбандықтары; Қазақстан Республиксы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс
көздерi.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi өнiм шығарушы болып табылатындықтан,
ол өзiн-өзi қаржыландыруды және дербестiк негiзiнде өнiмдi шығаруды, сатуды
және қызмет көрсетудi көздейдi.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлiк есеп стандарттарына және ол бойынша жасалған
әдiстемелiк ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебiн жүргiзудiң
қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi, ережелерi мен
қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық базасында,
олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң
бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған.
Кәсiпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшiн таңдап алынған
тәсiлдер жиынтығы, құндық өлшемдерi, ағымдығы топтастыруды және
бухгалтерлiк есептегi шаруашылық қызметiне жасалған қорытынды шолу
фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы тиiс. Басқаша
айтқанда, есептiк саясат – бұл бухгалтерлiк есеп жүйесiн жүргiзудiң жалпы
қағидасы мен ережесi нормативтiк-құқықтық құжаттарда белгiленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсiпорынның есептiк саясаты
келесiдей жорамалдардан алынған жөн:
- кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы (кәсiпорын өз баланысында тек
заң бойынша танылған мүлiктердi ғана көрсетедi, ал қалған барлық
құндылықтар мен мiндеттемелер баланыстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызмет (есеп саясатының мәселесi бойынша қандай да бiр
қабылданатын шешiм, кәсiпорын өз қызметiн болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа
алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелiлiгi (шаруашылық операциясын көрсету
әдiсiнiң тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында мiндеттеме мен мүлiктi
бағалау, сондай-ақ бiр есептiк жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк анықтылығы (әр
фактiлердiң түскен немесе төленген кезiне қарамастан, олар өзiнiң
орындалған немесе орын алған кезеңiне жатқызылуы керек);
Пайдаланатын есеп саясатының басты мiндетi мен негiзгi арналымы –
кәсiпорынның қызметiн барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы
қызметтiң тиiмдiлiгiн реттеу мақсатында толық, объективтi және шынайы
ақпаратпен қаптастыру. Есеп саясаты бухгалтерлiк есеп стандарттарына сәйкес
қалыптасады.
Ол есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек: әдiстемелiк, техникалық,
ұйымдық жақтарын.
Әдiстемелiк аспектiсi - деп кәсiпорында өнiмнiң өзiндiк құнын
есептеу, амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау үшiн
пайдаланатын әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң синтетикалық
шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистiрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге
асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет
тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын
орнын айтады.
Кәсiпорын бухгалтерiк есептiң келесiдей ережелерiн өз бетiнше шешуiне
болады;
- келiп түскен негiзгi құралдар объектiсiн бағалау – бухгалтерлiк есептiң
№6-шы “Негiзгi құралдардың есебiнiң” стандарттың әдiстемелiк ұсынысына
сәйкес, пайдалануға берiлген және кәсiпорынның сатып алуға төлеген нақты
шығындар негiзiнде, негiзгi құралдар объектiсiнiң бастапқы құны
анықталады; құрылтайшылардың берген объектiлерi – олардың өзара келiсiмi
бойынша; тегiн берiлген объектiлер – эксперттiк жолмен немесе алыс-берiс
актiлерiнiң мәлiметi бойынша; ал кәсiпорынның өзi дайындаған объектiлерiн
– нақты өзiндiк құны бойынша; айырбас нәтижесiнде алынған объектiлер –
ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
№6-шы ”Негiзгi құралдардың есебiнiң” стандарттылығы әдiстемелiк
шығарудың бiрқалыпты (түзу сызықты) әдiсi; құнын есептеп шығару үшiн
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелiнетiн әдiсi
(өндiрiстiк әдiс); құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелiнетiн әдiсi (кумулятивтiк әдiс); қалдық құнын азайтатын әдiсi.
Екi және одан да көп әдiстi пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтiн
тәсiлiн және негiзгi құралдың қандай түрi бойынша пайдаланатындығын
көрсету керек.
- негiзгi құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргiзудiң кезеңдiгi мен
жөндеу жұмысының мерзiмi; негiзгi құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеудi жүргiзудiң тәсiлi туралы мәселенi кәсiпорынның
өзi шешедi;
- материалдық емес активтердiң амортизациясы – әрбiр материалдық емес
активтердiң әрбiр түрiнiң пайдалануына қарап пайдалы мерзiмi және
амортизацияны есептеу әдiсiн әрбiр кәсiпорын өз бетiнше анықтай алады;
- болашақ кезеңнiң шығыстары – кезеңдерi нақты анықталмаған жағдайда, кезең
барысында ол өнiмнiң (жұмыстың, қызметтiң) өзiндiк құнына жатқызылуы
мүмкiн, немесе басқа да көздерiнiң есебiнен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкiн, бiрақ аталған жағдайлардың
барлығы да, яғни олардың кезеңiн және есептеп шығару тәртiбiн
кәсiпорынның өзi анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтерi – кәсiпорын қандай резервтердi және
қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртiбiн анықтап өзi шешедi
(кезектi демалысқа ақы төлеу резервтерi, көп жылғы сiңiрген еңбегi үшiн
марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргiзуге
кеткен өндiрiстiк шығындары және басқалары);
- күмәндi қарыздар бойынша резервтерi – кәсiпорын түгендеу мәлiметтерiнiң
негiзiнде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәндi болып табылмайтындығын,
резервтердi құрудың әдiсiн және резервтеуге жататын шығындарын өзi таңдай
алады;
- қаржылық инвестиция – кәсiпорын ұзақ мерзiмдi қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзi қарасытарды: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кiшi бағасы бойынша; ұзақ мерзiмдi инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудiң мәселесiн шешедi: демек ол табыс
ретiнде де, немесе таратылмаған табыс ретiнде болуы мүмкiн.
- табысты тану - №5 “Табыс” деп аталатын бухгалтерлiк есеп стандартына
сәйкес (БЕС) табыстар келесiдей жағдайларды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейi бойынша бағаланады; экономикалық
олжа жасалған мәмiлемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар
болса ғана, оны субъектi алады.
- тауарды сату бойынша – субъектiнiң сатып алушыға меншiк құқығын беру;
мәмiле бойынша күтiлетiн немесе нақты шығыстар, барынша дәлелденген
деңгейде бағалануы мүмкiн.
- Көрсеткен қызмет бойынша – есептiк күнге жасалған мәмiленiң бiту сатысын
барынша дәлелденген деңгейде анықталады; мәмiленi жүргiзу кезiндегi
жасалған және мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары барынша дәлелденген
деңгейде анықталады;
- Дивиденттер, пайыздар түрiндегi табыстар – пайыздар активтерден алынатын
нақты табыстарды ескерiп уақытша қатынастық негiзде танылуы тиiс;
роялтилер келiсiм-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдiсi бойынша
танылуы тиiс; дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгiленген жағдайда
ғана танылуы тиiс.
- Негiзгi құралдарды жөндеу есебi. Негiзгi құралды жөндеу бухгалтерлiк
есепте, оның құнын өсiрмейтiн сызбасының (схемасының) бiрiн қолдануы
мүмкiн: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнiмнiң (жұмыстың,
қызметтiң) нақты өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн алдын ала құрылған
жөндеу қорына жатқызылуы мүмкiн. Аталған схемалардың бiрiн таңдау,
кәсiпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келедi;
- Материалдардың есебi. Өндiрiске жатқызылатын (немесе өндiрiске есептен
шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзiндiк құнын анықтау
тәсiлi туралы шешiм қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдiсiн,
ФИФО әдiсiн ЛИФО әдiсiн немесе арнайы теңестiрiлген (ұқсастырылған)
әдiсiн таңдайды. Шаруашылық жүргiзушi субъектi аталған әдiстердiң бiрiн
ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға
пайдалануы тиiс;
- Басқарушы есеп. Есепетiң бұл түрi сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай
келетiн үйлестiрiлген регистiрлерi де жоқ, сондықтан оны iшкi бақылау мен
жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсiпорын ол
үшiн шоттардың бас жоспарындағы шоттарды немесе өндiрiс шоттарының
жүйесiне қосымша немесе жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бiрақ ол
кезде кәсiпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшелiктерi
ескерiледi.
- Өндiрiске кеткен шығындар мен өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау
есебiнiң әдiсi. Кәсiпорын калькуляциялау мен есеп объектiсiн, шығындарды
жанама мне тiкелей көрсету тәртiбiн анықтайды. Кәсiпорын өзiнiң негiзгi
қызметiнiң сипатына байланысты өзiндiк құнның калькуляциялау мен
өндiрiске кеткен шығынын есептеу үшiн нормативтiк немесе тапсырыстық,
немесе бөлiстiк әдiстерiнiң бiрiн немесе бiрнешеуiнiң үйлескен түрiн
таңдай алады.
- Үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсiпорын №7 “Тауарлы-материалдық
запастардың” бухгалтерлiк есеп стандартында келтiрiлген әдiстемелiк
ұсыныстамасында үстеме шығыстарын қарайтын шығындар тiзiмiне өндiрiс
қызметiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, қосымшалар мен өзгерiстердi
енгiзуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және күтiп ұстау
шығыстары, өндiрiстi игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа
да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында,
олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебi
жекелеген субшоттарда жүргiзiлуi мүмкiн; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесiн есептеудiң әдiстемесi мен олардың тарату тәртiбi де
көрсетiледi: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
нормативтiк деңгейiне парапар (пропорционалды) етiп, тiкелей материалдық
шығыстарына парапар етiп, тiкелей нақты еңбек ақы шығыстарына парапар
етiп, немесе оңайтылған экономикалық әдiстердi пайдалану арқылы жанама
шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетiн және оның өңдеу
шығысынан алғанда күрделендiрiлген коэффициенттерi бойынша;
- мүлiктер мен мiндеттемелердi түгендеу. Мiндеттi түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшiн бiршама қосымша түгендеулер де
жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл кезде кәсiпорын олардың кезектiлiгiн, түгендеудi
жүргiзудiң күнiн, мүлiктер мен мiндеттемелердiң тiзiмiн белгiлейдi.
- Бухгалтерлiк есеп нысаны. Кәсiпорын бухгалтерлiк есеп нысанын өзi таңдай
алады, олардың тiзiмi және есеп регистiрлерiн, жүйелiлiгiн, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- Нақты (iс-жүзiнде) пайдаланатын шорттар жоспары. Кәсiпорын шорттардың бас
жоспарын басшылыққа ала отырып, өздерiне пайдаланатын шоттарын iрiктей
алады, яғни оның құрамына кәсiпорынның қаржылық-шаруашылық қызметiн және
қаржылық жағдайын, мүлiктiк құрамын көрсететiн синтетикалық шоттарын
енгiзедi. Содан кейiн синтетикалық шоттарына тиiстi субшоттарының тiзiмiн
жасайды.
- Өндiрiс iшiндегi есеп беру. lшкi есеп берудi жүргiзудiң барлық мәселесiн
кәсiпорынның өзi шешедi, оның кезектiлiгiн, есеп беру нысаны мен құрамын
және есептi беру мерзiмiн, сондай-ақ потенциялды пайдаланушыларын, есептi
жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық
бөлiгi келесiдей мәселелердi қарасытарды:
- бухгалтерлiк қызметтiң құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны. Кәсiпорын
құрылымдық бөлiмше ретiнде, өзiнде бухгалтеряны ұстау керек пе, жоқ, әлде
келiсiм-шарттық негiзде тиiстi мамандарды жалдау керек пе; бухгалтерлiк
қызметтiң жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны
қандай болуы керек, қандай бөлiмдер қажет (есеп айырысу, материалдық,
өндiрiстiк, жинақ бөлiмдерi), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек
деген мәселелердi өзi шешедi. Бiрақ барлық жағдайда кәсiпорынның басшысы
бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына қажеттi жағдайларды жасауы керек.
- есептi орталықтандыру деңгейi. Кәсiпорынның нақты қызметiнiң жағдайына
байланысты есеп орталықтандырылған нысанда Үйымдастырылуы мүмкiн, ол
кезде кәсiпорынның барлық бөлiмшелерi бiртұтас есептiк жұмысқа
бiрiктiрiледi; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсiпорынның жекелеген
жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсiпорынға тек балансты
жасауға тиiстi мәлiметтердi бередi.
Дайын өнiм - негiзгi және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнiмi.
Дайын өнiмнiң өндiрiсте жасалғаны, оның бiртұтастығы, стандартпен немесе
техникалық шарттарға сәйкестiгi, техникалық бақылау (сынау) қызметiнен
өткендiгi, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен
куәландырылғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушiлердiң қабылдап
алғаны және басқа жайлары – мiндеттi түрде актiмен рәсiмделедi.
Дайын өнiмдi есептеу үшiн 221 “Дайын өнiм” деп аталаты активтi
инвентарлық (мүлiктiк) шот пайдаланылады. Дайын өнiм кәсiпорынның айналым
қаражатының құрамына кiредi және ол қаржылық есеп беруде нақты өзiндiк құны
бойынша көрiнiс табады.
Дайын өнiмнiң нақты өзiндiк құны есептiк кезең (ай) аяқталғаннан кейiн
ғана анықталады.Ағымдағы есептiк кезеңде өнiм тұрақты түрде қозғалыста
(шығару,босату,жөнелту, сату) болады, сондықтан өнiм ағымдағы есеп үшiн
есептiк бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшiн (есептiк бағасы
ұшiн) дайын өнiмнiң өткен айдағы нақты өзiндiк құны, тiркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкiн.
Есептiк кезеңнiң соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен
шығарылып,оның есептiк бағасын нақты өзiндiк құнына дейiн жеткiзедi.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай iшiнде түскен және ай басындағы өнiмнiң
қалдығынан есептелiнедi. Ауытқу кәiсiпорынның экономиясын немесе артық
жұмсалғанын көрсетедi, олар да дайын өнiмнiң шотында есептелiнедi:
экономиясы (үнемделгенi) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегi
(дағдылы) – жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесi формула бойынша есептейдi:
Ауытқудың Ауытқу сомасы
пайызы Қалдық + Есептiк құны бойынша
түскен түсiмдер
Бухгалтерлiк шоттар есебiнде нақты шығынның есептiк құннан ауытқуын
келесi шартты сызба бойынша көрсетуге болады :
Дт 900 шоты Кт
Нақты
шығын
Кесте 3
Карданвал ААҚ 2006 жылдың сәуiр айы барысында проценттер бойынша
есептiк бағасы
қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ мазмұны теңге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Қоймаға дайын өнiм
кiрiстелдi :
А бұйымы 250000 221 900
Б бұйымы 800000 221 900
2 Дайын өнiм сатылды :
А бұйымы 170000 801 221
Б бұйымы 630000 801 221
Есептiк кезеңнiң соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен
дайын өнiмнiң өзiндiк құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы – 230000 теңге;
- Б бұйымы - 870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша
- Б бұйымы бойынша
Сатылған өнiмнiң ауытқу сомасы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша ( 170000 х 8 ( (13600 теңге – экономия (үнемделген)
- Б бұйымы бойынша ( 630000 х 8,05 ( ( 50715 теңге – артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлiк есепке келесi
жазбалар жазылады:
қызыл жазу әдiсiмен: 221 шоты дебеттеледi де, 900 шоты кредиттеледi –
(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бiр мезгiлде 801 шоты дебеттелiп, 221 шоты
кредиттеледi – (13600) теңгеге;
- өнiмнiң нақты өзiндiк құнына жеткiзу үшiн әдеттегi (дағдылы)
жазу жазылады: ол кезде 221 шоты дебеттелiп, 900 шоты кредиттеледi
– 70000 теңгеге,содан соң осымен бiр мезгiлде 801 шоты дебеттелiп,
221 шоты кредиттеледi – 50715 теңгеге.
Дайын өнiмдi қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнiмдi шығару
жиынтығы бойынша өндiрiстен қоймаға кiрiстеледi.
Қабылдау-тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екi дана етiп жазылады.
Дайын өнiмдi қоймаға тапсырғаннан кейiн, накладнойдың бiр данасы
қоймада,екiншiсi цехта калады. Экономиканың әр түрлi салаларында қабылдау-
тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе араулы) бланкiлерi
қолданылуы мүмкiн. Солардың бiрi жоғарыда келтiрiлдi.
Қабылдау-тапсыру құжаты аспаптық, радиотехникалық
кәсiпорындарда,жаппай және сериялық өндiрiстерде, басқа да өнеркәсiп
салаларында өндiрiс есебiнiң тапсырыстарын есептеу үшiн қолданылады.
Қабылдау-тапсыру құжатын өнiмдi шығару көрсеткiштерiмен қатар, өнiмдi
өткiзу үшiн де пайдаланады.Бұл нысан жекелеген тапсырыс берушiлердiң
бiрлесiп әкелiнген үлкен номенклатурада дайындалатын өнiм тетiктерiн есепке
алу үшiн де қолданылады.
Өндiрiстiк тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшiн
және шығарылған өнiмнiң құнын жедел есептеп отыру үшiн өнеркәсiптiң барлық
салаларында “Өнiм шығару жиынтығы” деген құжаттың нысаны қолданылады.
Осы жиынтық бойынша бiр айдағы өнiмдi кiрiстеуге болады.Бұл жағдайда
оған тиiстi накладнойлар қоса тiркеледi.
Қоймаларда дайын өнiм есебiн, материалдар есебi сияқты қойма есебiнiң
карточкаларында жүргiзiледi. Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған
қалдықтарды қойма меңгерушiсi дайын өнiм қалдықтарының кiтабына көшiредi.
Дайын өнiмнiң кiрiсi мен шығысы жөнiндегi құжаттар, оның тiзiмдемесiмен
(реестрiмен) бiрге бухгалтерияға түседi.
Дайын өнiмнiң кiрiсi мен шығысы жөнiндегi құжаттарды тапсыру
тiзiмiнiң деректерiн келiп түсулерiне қарай дайын өнiмнiң жинақтау есебiнiң
жинақ ведомосына есептiк топтар бойынша шығарады. Жинақ ведомосының
деректерiн дайын өнiм қалдықтарының кiтабымен салыстырып тексередi, бұл
қойма есебiнiң бухгалтерияда жүргiзiлетiн синтетикалық есебiмен бiрдей
болып шығуын қамтамасыз етедi.
Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейiн, барлық
өнiмнiң нақты өзiндiк құны және нақты өзiндiк құны мен жоспарлы өзiндiк
құнының арасындағы, немесе нақты өзiндiк құны мен кәсiпорынның келiсiмдi
бағалары бойынша есептелген өзiндiк құнының арасындағы айырмашылықтары
аныкталады. Дайын өнiмдi шығарғаны туралы синтетикалық деректерi 221 “Дайын
өнiм” шотының дебетiнде жинақталып, 900 “Негiзгi өндiрiс”, 920 “Қосалқы
өндiрiс” және 910 “Өз өндiрiсiнiң шала өнiмдерi” деген (егер шала
өнiмдердiң немесе шала фабрикаттарының бiр бөлiгi сату үшiн шығарылса)
шоттарының кредитiнде көрiнiс табады.
2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi
Өткiзуге арналған дайын өнiм товар болып есептеледi. Өткiзiлген
тауiардан кiрiс ретiнде тек субьектiнiң сатып алушының құқығы бойынша дайын
өнiмдi алғаннан кейiн есептеледi. Ал нақты және күтiлген шығын көлемi
келiсiм-шарт бойынша жоғары кепiлдiлiк дәрежесiмен жүргiзiледi. Товарға
меншiк құқығы сатушыдан сатып алушыға сол мерзiмде тапсыруын растайтын
айғақ болған жағдайда, Азаматтық Кодекстiң 239 бабына сай тұтынушыға ұсыну,
тапсыру болып табылады. Оны транспорттық жүк тасымалдау ұйымдарына немесе
тұтынушыларға товарларды жөнелту жөнiндегi органдарға тапсыру керек.
Товарларды жөнелткенде жөнелтiлгендiгiн растайтын коносомент немесе басқа
құжат болуы шарт.
Егер сатушы меншiк құқығы мен мiндеттерiн ақтап қалса, бұл келiсiмге
сай емес және кiрiс болып танылмайды.
Сатып алушыға меншiк құқығы мына жағдайларда берiлмейдi: келiсiм-
шарт қанағаттанарлықтай орындалмаған жағдайда, кепiлдiлiк қамтамасыз
етiлмеген жағдаймен байланысты субьект мiндеттерiн сақтап қалады
(кепiлдiлiк мерзiм iшiнде сатылған тауар iстен шығып жарамсыз болып қалады
және қайта жөндеуге немесе ауыстырылуға жатады. Мысалы: тоңазытқыш, кiр
жуғыш машина кепiлдiлiк мерзiмi iшiнде қолдану кезiнде жарамсыз болып
қалады); Сатып алушы келiсiм-шарттағы ескертулер бойынша тауарды сатып
алудан бас тартуға құқы бар және сатушыға тауарды қайтару немесе қайтармау
құқығына да ие болады.
Нақты және күтiлген шығындарының бағасы келiсiм-шарт бойынша жоғары
дәрежелi сенiмдiлiкпен жүргiзiледi, себебi, тауар құны келiсiм-шартта алдын-
ала келiсiледi, ал тауарды жеткiзу шығындары анықталған тарифтер бойынша
жүк тасымалдау транспорт ұйымдарының құжаттарымен расталады.
Тауарды өткiзу мынадай мәмiле негiзiнде жүзеге асуы мүмкiн :
Бұл мәмiле түрiнде келiсiм-шартқа сай сатып алушыға тауар құқы бойынша
берiледi, бiрақ ол тауар өндiрушiнiң қоймасында белгiлi бiр уақытқа дейiн
кешiгiп қалуы мүмкiн. Мұндай мәмiледен алынатын кiрiс тек тауар сатып
алушының тауар өндiрушi құқығы негiзiнде мына жағдайларды ескергенде ғана
кiрiс болып есептелiнедi: тауар мәмiледе анықталған мерзiмде ғана сатып
алушыға жеткiзiледi; жабдақтаушыда сатып алушыға дайын өнiмнiң нақты қолда
бары есептелгенде; өткiзiлген дайын өнiмнiң нақты құны төленген кезде,
кiрiс есептелiне бастайды, ал егер екi жақтың да тек дайын өнiм өндiруге
немесе өнiм сатып алуға ниеттерi болса, онда кiрiс кiрiс болып саналмайды.
Мерзiмдiк басылымдарға жазылу. Толығымен құны төленiп, өнiм сатып
алушының немесе тапсырыс берушiнiң өз қолына жеткiзiлген жағдайда ғана
кiрiс есептелiне бастайды.
Жұмыс пен қызметтi өткiзу. Жұмыс пен қызметтен түсетiн кiрiс тек,
мәмiленiң аяқталу стадиясы жоғары дәрежелi кепiлдiкпен анықталған жағдайда
ғана кiрiс есептеледi; мәмiленiң жүзеге асырылуы кезiнде болған шығындар,
және оны аяқтауға қажет шығындар жоғары деңгейлi сенiмдiлiкпен бағаланады.
Кәсiпорын мәмiлеге қатысушы барлық заңды тұлғалармен келiсiмге жеткен соң
ғана кiрiстi жоғары деңгейлi сенiмдiлiкпен бағалайды. Сонымен, мәмiледе
жұмыс пен қызметтiң түрi, бағасы және төлем жасау формасы көрсетiлуi шарт.
Тауар құнына қосылатын қызметке төлем.
Егер тауар сатылғанда бiр жылға немесе одан да көп немесе аз уақытқа
кепiлдiкпен өткiзiлген болса, онда одан түсетiн кiрiстiң бiр бөлiгi сол
уақыт өткенге дейiн кiрiс болып есептелiнбейдi. Кiрiстiң бұл бөлiгi
кепiлдiк берiлген өнiмге көрсетiлген қызметпен жөндеу үшiн бөлiнедi.
Мерзiмi ұзартылған сомма осы қызметтен түскен таза кiрiспен қатар келiсiм
негiзiнде болған қызметтiң күтiлген шығынын жабатын сомма.
Кәсiпорындар өнiмдi келiсiм-шарттарға сай өткiзедi. Олардың негiзiнде
кәсiпорынның өнiм өткiзу бөлiмiнде, өнiмдi сатып алушыларға босату, бұйрық
тапсырмасы жазылады. Бухгалтерияға сонымен қатар темiр жол тарифы мен су
фрахтының соммалары көрсетiлген тауарлы транспорттық тапсырмалар келiп
түседi. Өнiмдi қоймадан босатқаннан кейiн оларды есеп айырысу, төлем
талаптама-тапсырмалары толтырылады. Сатып алушы акцептелген соң, оларды
төлеу үшiн сатып алушы өлейдi. Төлем тапсырмасы төленгенге дейiн артылған
өнiм өндiрушiнiң меншiгiнде болады. Жөнелтiлген (босатылған) тауарлардың
есебi 301 “Алынуға тиiстi борыштар” шотында жүргiзiледi.
Ведомосттегi жазулар төлем тапсырмалар жазуына негiзделген тапсырма
бұйрықтар, шот-фактуралар негiзiнде толтырылады; кәсiпорын банкiнiң
валюталық немесе есеп айырысу шотының банк көшiрмесiнiң (выписка)
мәлiметтерi бойынша шоттың төленгенi туралы ведомость толтырылады.
Төлем талаптама тапсырма банкке инкассо ретiнде берiледi. Инкассо
(итальян сөзi) банкке жабдықтаушының төлем төлеушiден алатын есеп
айырысулар тәртiбi.
Сатып алушымен алынып, түсiрiлген өнiм есебiнде iстелiнген жұмыстар
мен көрсетiлген қызметтер мынадай бөлiмдерге жiктеледi: сатып алушының
төлем мерзiмi әлi басталмаған есеп айырысу құжаттары арқылы толығымен
өтелiнген өнiмдер мен қызметтер; мерзiмiнде өтелiнбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша iстелiнiп қойылған жұмыстар мен өндiрiлген өнiмдерге
сатып алушының немесе тапсырыс берушiнiң төлем жасаудан бас тартуынан
сақтандырылу жауапкершiлiгi.
Ай iшiнде дайын өнiмдi қатаң есептiк баға бойынша артып жiбередi
немесе қоймадан есептен шығарады. Айдың соңында ведомостте жоспарлы өзiндiк
құнның бағасы бойынша есептiк топтар негiзiнде жiберiлген дайын өнiмнiң
сомасы есептелiнедi.
Кесте 4
Сатылған өнім бойынша мәліметтер
N Көрсеткiштер атауы Барлығы (теңге)
Есептiк баға Нақты өзiндiк
бойынша құны бойынша
1. Ай басына қалдық 210000 200000
2. Өндiрiске келiп түскенi 600000 537100
3. Қалдықпен барлығы 810000 737100
4. Қалдықтың нақты өзiндiк құны мен
өндiрiстен түскен өнiмнiң олардың
есептiк баға құнына проценттiк - 91,0
қатынасы
5. Өткiзу тәртiбi бойынша артылған 681000 619710
6. Ай соңына қалдық 129000 117390
Артылған (жiберiлген) өнiмнiң нақты өзiндiк құнының есебiн
қарастырайық.
1.1-шi қатар өткен айдың есептiк бағасымен нақты өзiндiк құны бойынша
жиналған мәлiметтермен толтырылады (6-шы қатар, 210000 және 200000 теңгеге
сай).
2.2-шi қатар дайын өнiмнiң шығарылу ведомостiндегi мәлiметтермен
толтырылады (ол жоғарыда дебет 221 шот “Дайын өнiм”, кредит 900 “ Негiзгi
өндiрiс”, 920 “Көмекшi өндiрiс” есептiк баға және нақты өзiндiк құн бойынша
(600000 және 537100 теңгеге сай).
3.3-шi қатар 1 және 2 қатардың есептiк бағасының өзiндiк құндарының
жалпы қорытынды сомасы есептелiнедi (810000 және 737100 теңге).
4.4-шi қатарда нақты өзiндiк құнының есептiк баға құнына проценттiк
қатынасын көрсетедi: 737100 * 100810000(91,0
5.5-шi қатар мәлiметтер ведомостi мен машинаграммаларда көрсетiлген
өнiмнiң есептiк бағасын құны бойынша өткiзу тәртiбiне сай өнiмнiң құны
анықталады (681000).
Өткiзу тәртiбi бойынша артылған өнiмнiң нақты өзiндiк құнының есептiк
бағасының құнына есептiк жолмен проценттiк қатынасы анықталуға тиiс (91,0)
(611000*91,0100(619710 теңге).
6.6-шы қатарда айдың соңындағы қоймадағы дайын өнiмнiң қалдығы 3-шi
қатардың қорытынды мәлiметтерi бойынша есептiк баға және нақты өзiндiк құны
бойынша 221 “Дайын өнiм” кредиттелiнедi.
Артылған немесе босатылған дайын өнiмнiң табылған айлық проценттiк
қатынасын нақты өзiндiк құнына дейiн жеткiзiп, есептер шығарады. Бұл
жағдайда кредит 221 “Дайын өнiм”, дебет 801 “Өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк
құны” болады. Өнiмнiң артылу мен өткiзiлу операциялары мына ведомосттерде
көрсетiледi (тiркеме 3).
Өткен айда төленген шоттардың өткен ай сальдосы негiзiнде ведомост
толтырылады. Негiзi ретiнде өткен айдың ведомосты есептелiнедi.
Ведомостте көрсетiлген ай басындағы және соңындағы қалдық Бас
кiтаптағы 301 “Алынуға тиiстi шоттарына” сәйкес келедi.
Бұйрық накладнойында сатып алушының есептiк бағамен жiберiлген өнiмнiң
саны мен құны көрсетiледi.
Есеп айырысу құжаттары негiзiнде өткiзiлген өнiмнiң, жұмыстың,
қызметтiң босатылу бағасы, төленуге тиiстi ҚҚС мен жалпы сомасы
көрсетiледi.
Сатып алушыға берiлетiн салық шот-фактура мен төлем талаптама-тапсырма
көрсетiледi.
Төменде өнiмдi өткiзу мен босату бойынша шоттар корреспонденциясы
көрсетiледi.
Жұмыс пен қызметтi өткiзу кезiнде мынадай шоттар корреспонденциясы
берiледi. 221 “Дайын өнiм” шотының орнына 900 “Негiзгi өндiрiс”, 920
“Көмекшi өндiрiс” шоттары кредиттелiнедi. Олар тек өндiрiлу саласына немесе
қызмет пен жұмыс көрсету бөлiмiне байланысты анықталынады.
Кесте 5
Дайын өнімнің есебі бойынша берілетін шоттардың корреспонденциясы
№ Шаруашылық операциялар мазмұныСомма, Шоттар корреспонденциясы
теңге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Өзiндiк құны бойынша 680000 801 “Өткiзiлген 221 “Дайын өнiм”
бұйрық-накладной негiзiнде дайын өнiмнiң
қоймадан дайын (жұмыстың,
өнiм босатылды қызметтiң)
өзiндiк құны”
2 Сатып алушымен салықтық 1180000 301 “Алынуға 701 “Дайын өнiмдi
шот-фактура мен тиiстi борыштар”(жұмысты,
талаптама-тапсырма берiлдi: қызметтi)
келiсiм баға бойынша өткiзуден
кiрiстерң
құнға қосылған салық 236000 301 “Алынуға 633 “ҚҚС”
тиiстi борыштар”
Барлығы 1416000 х х
3 Өткiзiлген өнiм үшiн төлем 530000 441 “Есеп 301 “Алынуға
келiп түстi: өткен ай есебi айырысу шоты” тиiстi борыштар”
бойынша
Ағымдық ай үшiн 894000 441 “Есеп 301 “Алынуға
айырысу шоты” тиiстi борыштар”
Барлығы 1424000 х х
4 Бюджетке қосымша құн салығы 236000 633 “ҚҚС” 441 “Есеп айырысу
аударылды шоты”
5 Жыл аяғында дайын өнiмдi 1180000 701 “Дайын 571 “Қорытынды
өткiзуден кiрiстер мен өткiзу өнiмдi (жұмысты,кiрiс (зиян)”
шығындары (701.821.801) қызметтi)
қорытынды кiрiс (зиян) шотымен өткiзуден
жабылады: кiрiстерң
өнiм өткiзуден есептелген
кiрiстер сомасы
6 Өнiм өткiзуден есептелген 681000 571 “Қорытынды 801 “Дайын
шығындар сомасы кiрiс (зиян)” өнiмнiң өзiндiк
құны”
7 Жалпы және әкiмшiлiк шығындар 5900 571 “Қорытынды 821 “Жалпы және
сомасы кiрiс (зиян)” әкiмшiлiк
шығындар”
1.3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі
Қазақстан Республикасының Бухгалтериясын есеп туралы стандарттық №7
тауарлы материалдық қорларының есебi стандартында көрсетiлгендей дайын
өнiмнiң өзiндiк құнын мына сызба арқылы анықтауға болады.
Материалдар Жалақы Жалақыдан аударылған Үстеме шығысы
аударымдар
өндiрiстiк Активтер(дайын Өндiрiстiк
Сатылатын сатылатын
өзiндiк құнға ( өнiм,аяқтал- ( өзiндiк құнға (
өнiмнiң жұмыстардың,
қосылатын, маған өндiрiс қосылатын
өзiндiк қызметтердiң
шығындар және т.б.) шығындар өзiндiк
құны құны
Өнiмдi өндiрген кезiнде Жұмыстарды атқарған, қызметтердi
көрсеткен кезде
Келтiрiлген сызбадан байқағанымыз өзiне активтердiң азаюын енгiзетiн
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе мiндеттемелердiң
өсуiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------5
I. Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру------------------------ ------------------
--10
1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi------------------------- -----
---10
2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi------------------------------ ---
----27
3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі------------------------------ ------
----33
4. Дайын өнiмдi өткiзуден кiрiстер--------------------------- -------------
--------45
II. Дайын өнiмнiң аудитi----------------------------- ----------------------
--------48
1. Дайын өнiм және тауарлар аудитiнiң теориялық негiздерi---------------
48
2. Дайын өнiмдi жiберу есебiнiң аудитi----------------------------- -------
------57
3. Ескерілмеген өнiм аудитi----------------------------- ----------------
----------58
4. Дайын өнiмдi арту, өткiзу және сату есебiнiң аудитi------------------
---60
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-------------62
Әдебиеттер тiзiмi----------------------------- ------------------------------
--------------65
Тiркемелер
Кiрiспе
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға көøуiне байланысты
бухгалтерлiк есептiң мәнi де өзгердi. Егер әкiмшiлiк-әмiршiлiк жүйе кезiнде
дайын өнiм өндiру жоспарлы түрде болса, онда қазiргi кезде дайын өнiмдi тек
нарықтық жағдайларға сай тұтынушылардың сұранысына байланысты, олардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыратындай өнiм шығару маңызды болып келедi.
Өндiрiс процесiне еңбек заттары өндiрiс қорлары ретiнде қатысып, жаңа
қалыптасқан өнiмге өзiнiң құнын толық берiп отырады. Олар бұл процесте
толық қолданыла отырып, жаңа өнiм негiзiн құрайды.
Әрбiр кәсiпорынның негiзгi мақсаты пайда табу болып табылады. Және сол
кәсiпорынның нәтижесi – дайын өнiм. Дайын өнiм өндiру процесiнде сапалы
түрде өнiм өндiру, оның қоймада сақталуында жауапты тұлғаның болуы және
қоймадан босатылуын қадағалау кәсiпорынның маңызды мәселелерiнiң бiрi.
Дипломдық жұмыста дайын өнiм есебi мен аудитiнiң өзектi мәселелерi
қарастырылған. Жұмыс “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде жазылған.
Зауыт Шымкент қаласының орталығына орналасқан, оның алаңы аланың жер
құрамына кiредi. Жер сатып алынған. Зауыттың орналасқан орны
“Промстройпроекта” аумақтық институтының аумақтық бөлiмiмен келiсiлгендей
Шымкент қаласының даму барысында сақталатын болады. Зауыт аумағы 5,7 га
жердi құрайды. Темiр жол желiсi зауыт шекарасынан 50 м қашықтықта жатыр.
Зауыт иеленген алаң тегiс релüефте, 0,7 м қиғаштықта орналасқан.
“Карданбiлiктерi” ААҚ 1948 жылы негiзi қаланған кардан бiлiктерi
зауытының негiзiнде құрылған.
- УАЗ (Ульяновск автозауыты), ГАЗ (Горький автозауыты), Нива (Волга
автозауыты) ААҚ-ның автокөлiктерi үшiн, “Белорусь” тракторы үшiн
кардан бiлiктерiн өндiруге, сондай-ақ УАЗ, Волга, Жигули, Москвич,
РАФ, ЛУАЗ автокөлiктерi үшiн ашамай шығаруға және шет елдiк
автокөлiктерге арналған кардан бiлiктерiн жөндеу жұмысын жүргiзуге
мамандандырылған.
Кардан механизмдерi машиналардағы бiлiктердiң қиылысатын осьтерiн
бiлiктермен жалғастыру үшiн кең түрде қолданылады. Олар ауылшаруашылық
машиналарының өндiрiсiнде, автомобильдерде, тракторларда, тепловоздарда
және т.б. көпшiлiгiнде байланыстырушы элемент ретiнде енедi,
радиоэлектронды құрылымдарда, металл кесетiн станоктарда, бұрғылаушы
құрылымдардың, насостардың және мұнайдың ауыр саймандарында байланыстырушы
ретiнде, басқару механизмдерiнде, ұшақтардың күш беру тетiктерiнде,
радиоүнқаққыш құрылымдарда, орман-тоқыма өндiрiстерiндегi механизмдер мен
машиналарда және басқа да көптеген жерлерде қолданылады.
Карданның шарнирлерi кәдiмгi жинақы кинематикалық қосылыс ретiнде
қарастырылады. Кардандық механизмдердiң атауы белгiлi итальяндық математика
және механика саласының ғалымы Дхсеранимо Карданоның (1501-1576 ж.ж.)
есiмiне байланысты шыққан.
Автокөлiктер мен тракторлардағы кардандық берiлiстер бергiш қораптан
жетекшi бiлiктiң бiрiне немесе таратқыш қораптан бiрнеше жетекшi бiлiктерге
айналым беру үшiн қызмет етедi.
Кардан бiлiктерi ұрма-соқпасыз және ешқандай ауытқымай, автокөлiктер
немесе тракторлар қозғалысының барлығының жылдамдығы кезiнде бiркелкi
айналып отыруы тиiс.
Өндiрiстiк қуаты: Трактордың кардан бiлiктерi – 170 мың дана,
Автокөлiктiң кардан бiлiктерi – 190 мың дана, Ашамайлар-2000 мың дана.
Зауытты жарақтандыру: Зауыттағы жабдықтар -329 бiрлiк, оның iшiнде,
металл кесушi -235 бiрлiк, автоматты және жартылай автоматты - 98 бiрлiк,
агрегатты станоктар- 94 бiрлiк, қозғалмалы -штамповты - 20 бiрлiк,
дәнекерлегiш -5 бiрлiк, бояғыш- 1 бiрлiк, теңестiргiш- 5 бiрлiк.
Келешектi болжаған шешiмдер:
1. ДТ – 75, Т – 95 (Павлодар трактор зауыты) тракторларына арналған кардан
бiлiктерi өндiрiсiн игеру.
2. МТЗ-86, МТЗ–112 (Минск трактор зауыты) тракторларына арналған кардан
бiлiктерi өндiрiсiн игеру.
3. Т–150 (Харьков трактор зауыты) тракторларына арналған кардан бiлiктерi
өндiрiсiн игеру.
4. ЖВП 9.1 шөп ору және жинау техникасына (Қызыл жар) Петропавловск
“Ауылшаруашылығы техникалары” ЖШС, тракторларына арналған кардан
бiлiктерiн игеру.
5. Ауылшыруашылығы техникалары үшiн деталь өндiру.
6. ГАЗ–53, КАМАЗ, ЗИЛ, КРАЗ жүк көлiктерi үшiн кардан бiлiктерiн меңгеру.
7. ГАЗель автокөлiгiне арналған кардан бiлiктерiн өндiрудi меңгеру
(үштiректi кардан бiлiктерiн теңестiруге арналған теңестiрушi
станоктарды алу).
Өндiрiстi дамытудың келешекке жасалған шешiмi Қазақстан
Республикасында, сондай-ақ Орта Азия аймағы бойынша кардан бiлiктерiн
әзiрлеу жөнiндегi бiрден бiр зауыт, трактор, автокөлiктер, соның iшiнде
шетелдiк маркiлердiң барлық модельдерi үшiн кардан бiлiктерiнiң
номенклатурасын кеңейтуге негiзделген.
Аталған өнiмдi өндiру ТМД, жақын және алыс шетелдердегi елдерме
байланысты кеңейтуге, әлемдiк рынокқа шығуға мүмкiндiк тудырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - “Карданвал” ААҚ мәлiметтерiнiң негiзiнде
дайын өнҚмнҚң есебҚ мен аудитҚн зерттеу және оларды жетҚлдҚру бойынша
ұсыныстар жасау.
Техникалық бөлiм:
Кардан бiлiктерiнiң өндiрiсi мынандай технологиялық процестердi
қамтиды:
- кардан бiлiктерi және ашамай детальдары мен байланыстарын
механикалық өңдеу, химиялық техникалық өңдеу, құрастыру өндiрiсi,
теңестiру, бояу және тақталау.
Детальдарды механикалық жолмен өңдеу үшiн механикаландырылған
автоматты және жартылай автоматты ауысымды жүйелер қарастырылған,
детальдарды автоматты түрде артатын және құрылымдармен, арнайы агрегатты
станоктармен, автоматтармен жабдықталған.
Кәсiпорын жабдықталған: отындық-энергетикалық ресурстармен, еңбек
ресурстарымен, материалдық ресурстармен ұңғыларды дайындау, жинақтауыш
материалдар.
Кардан бiлiктерiн өндiру ГОСТ 15001-88 бойынша жүзеге асырылады.
Өнiмнiң өтiмi. “Карданбiлiктерi” ААҚ Қазақстанда және Орта Азияда
кардан бiлiктерi ашамайларын өндiру жөнiндегi бiрден-бiр кәсiпорын. Негiзгi
бәсекелестерi ретiнде танылғандар - ×ернигов кардан бiлiктерi зауыты
(Украина), Гродно қаласындағы “Белкард” зауыты (Белорусь). Дегенмен
ешқандай зауыт сапалық пен баға жағынан бәсекелiкке түсе алмайды. Зауыттың
ұзақ уақыт тоқтап қалуына байланысты кардан бiлiктерiнiң ашамайларын
әзiрлеу барысында үлкен жетiспеушiлiк орын алды. Айталық, ашамайларға деген
сұраныс 1 млн.дана болса, кардан бiлiктерiне 500 мың данадан аса сұраныс
қордаланып қалған. Кардан бiлiктерi ашамайларының рыногын толықтыру үшiн
бос қуат-күштерiн және зауыттың маманданған жұмысшыларын тиiмдi пайдалану
қажет.
Ашамайлар мен кардан бiлiктерiн сату саласында арнайы және кедендiк
шектеулер қойылмаған. Ашамайлар мен кардан бiлiктерiнiң негiзгi
тұтынушылары мыналар :
-Минск трактор зауыты – Келiсiм шарт №67, 07.02.2002ж., сомасы 688170 АҚШ
доллары, Ульяновск қаласындағы “Авторай” АКШБ, мәмiле №71, 12.10.2001ж.,
сомасы – 10 млн.ресей рублi, “Мұрат-М” ЖШС, келiсiм шарт №26,
12.07.2001ж., сомасы 129137000 теңге. Ашамайлар мен кардан бiлiктерiн
босату оның көптеген тұтынушыларға әзiрленгенiне қарай жүзеге асырылады.
Айналымдағы қаржы нақты болған жағдайда келiсiм шарттар мен мәмiлелер 2005
жылдың соңына дейiн және 2004 жылға бекiтiледi.
Кесте 1
“Карданавал” ААҚ-ң 2004-2005 ж. қаржы-шаруашылық қызметiнiң негiзгi
көрсеткiштерi.
Көрсеткiштер өлш. Өткен жыл Есептегi Ауытқу Өсiм темпi
бірл. 2004ж жыл (+,-) %
2005ж
Өткiзуден (сатудан) мың. 54392900 173367274 +118974374 +318,7
түскен табыс тг.
Өнiмнiң өзiндiк құны мың.
тг. 43132900 163454573 +120321673 +37,8
Жалпы табыс мың. 11260000 9912700 -1347300 -88.03
тг.
Кезеңдiк шығындар мың.
тг. 10997900 13634080 +2636180 +124
Салық алынғанға дейiнгi мың. 6268900 5942136 -326764 -94,7
табыс тг.
Рентальдiк % 8,6 29 204 337
Орта тiзiм саны адам 193 196 +3 101
Еңбек өнiмдiлiгi мың. 281828 884527 +602699 313
тг.
Негiзгi құралдардың мың. 61350819 58544549 -2806270 -95
орташа жылдық құны тг.
Қорқайтымдылығы, мың. 09 29 +2 322
тг.
Дайын өнiм есебiн ұйымдастыру
1. Дайын өнiм есебiнiң теориялық мәселелерi
Қазақстан Республикасының аймағына әрекет етiп тұрған барлық
субъектiлерге (Қазақстан Республикасының аймағында тiркелген резиденттiк
емес өкiлдiктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi
жүргiзу мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердi өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Коммерциялық ұйымдар тек келесiдей нысанда құрылуы мүмкiн:
- шаруашылық серiктестiктер;
- акционерлiк қоғамдар;
- өндiрiстiк кооперативтер;
- мемлекеттiк кәсiпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актiлерiнiмен қаралған дiни бiрлестiктерден,
қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерiнен, акционерлiк қоғамдардан,
қоғамдық бiрлестiктерден және ұйымдық нысандарынан құрылуы мүмкiн.
1. Шаруашылық серiктестiктер. Қүрылтайшылар (қатысушылардың) қосқан
үлесi бөлiп көрсетiлген жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар шаруашылық
серiктестiгi болып табылады. Қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының
есебiнен құрылған, сондай-ақ серiктестiктiң шаруашылық қызметiнде
шығарылған және сатып алынған мүлiктер серiктестiктердiң меншiгiне жатады.
Қазiргi кезде шарашылық серiктестiктер толық және коммандиттiк
серiктестiктер болып құрылады.
Толық серiктестiк – мұндай серiктестiктiң қатысушылары толық
серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдай да оның мiндеттемелерi
бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкке отрақ жауапкершiлкте болады.
Коммандиттiк серiктестiк – серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өзiнiң
барлық мүлкiмен (толық серiктестiктер) қосымша жауап беретiн толық
серiктестiктерден және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметiн жүзеге асыруына
араласпайтын, жауапкершiлiгi серiктестiк (салымшылар) мүлкiне өздерi салған
салымдардың жиынтығымен шектелетiн қатысушылардан тұрады. Коммандиттiк
серiктестiктердiң қызметiне араласатын толық серiктестiктiң құқылы ережесi
және олардың мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң
тәртiбiмен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бiр немесе
бiрнеше серiктестiк тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк деп танылады, қосқан үлесi құрылтайшылардың
құжаттарында бөлiп көрсетiледi; олар өздерiнiң қосқан салымдарының құны
шегiнде ғана алған мiндеттемесi мен тәуекелдiлiк залалы бойынша жауап
бередi. Серiктестiкке қатысушылардың саны елуден аспауы керек.
Ол бiр ғана тұлғадан тұратын, басқа да серiктестiктердiң жалғыз
қатысушысы ретiнде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк. Мұндай серiктестiктiң
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда – қосымша өздерi
еселеген мөлшерiнде салған салымдармен өздерiне тиесiлi мүлкiне жауап
бередi.
3. Акционерлiк қоғам – өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражаттарды тарату
мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам акционерлерi
өзiнiң мiндеттемесi бойынша жауап бермейдi және олардың қызметiмен
байланысты өздерiне жататын акцияларының құнының шегiнде тәуекелдiлiктен
алған зиянды шегедi. Акционерлiк қоғам ашық, жабық және ашық халықтық қоғам
болып бөлiнуi мүмкiн.
Акционерлiк қоғам – өздерiнiң шығарған акциясын ашық, жеке, жабық
түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысуышылары өздерiне
тиесiлi акцияларды басқа акционерлердiң келiсiмiнсiз иелiктен шығара алады.
Мұндай қоғамның акциялары тек қана өз құрылтайшылары iшiнде немесе
алдын ала белгiленген тұлғалар шеңберiнде таратылады. Егер де жабық
акционерлiк қоғамның акционерлерiнiң саны жүзден асып кетсе, онда келесi үш
айдың барысында акционерлердiң жалпы жиналысында қоғамның типiн өзгертуге,
яғни ашық акционерлiк қоғамға айналуына шешiм қабылдауына болады.
4. Өндiрiстiк кооператив – бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк
негiзiнде, олар өзiнiң еңбек етуiмен тiкелей қатысуының негiзiнде және
мүлiктiк пайларын (үлестерiн) мүшесi ретiнде бiрiктiрудiң негiзiнде
құрылған азаматтық ерiктi бiрлестiк. Кооператив мүшесi екiден кем болмауы
тиiс.
5. Мемлекеттiк кәсiпорын. Мемлекеттiк кәсiпорындарға жататындар:
- шаруашылықты жүргiзу құнына негiзделген мемлекеттiк кәсiпорын. Ол өз
мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлiкке жауап бередi, бiрақ
мемлекет мiндеттемелерi үшiн жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативтiк) басқару құқығына (қазыналық кәсiпорын) негiзделген
мемлекеттiк кәсiпорын, Қазақстан Республикасы үкiметiнiң немесе
жергiлiктi атқару органының шешiмiмен құрылады.
6. Коммерциялық емес ұйымдар. Оларға: мекемелер, қоғамдық бiрлестiктер,
қоғамдық қорлар, тұтыну кооперативтерi, дiни бiрлестiктер, қауымдастық
(одақ) нысанындағы бiрлестiктер жатады.
Шаруашылық жүргiзушi субъект қызметiнiң мақсаттарын оның меншiк иесi
белгiлейдi. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектiнiң жарғысына жауап
беретiн болса, онда ол кез-келген қызмет түрiн жүзеге асыруына болады.
Мемлекеттiк мүлiктi баспауға уәкiлеттi органдар, басқа заңды және
жеке тұлғалар субъектiнiң құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргiзушi
субъектiнiң құрылтайшылары құрып, ол мемлекттiк тiркеуден өткен күннен
бастап заңды тұлға құықығына ие болуы мүмкiн. Меншiк иесiнiң рұқсатымен
шаруашылық жүргiзушi субъект заңды тұлға құқылы бар еншiлес субъектiлердi,
сондай-ақ филиалдар, өкiлеттер, бөлiмдер және басқа да ерекшеленген
бөлiмдер құра алады.
Субъектiнiң құрылтайшылары (акционерлерi) бекiткен жарғы негiзiнде
қызмет етедi. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуi керек. Жарғыда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң түрлерi, оның атауы, орналасқан жерi,
қызметiнiң мәнi мен мақсаттары, басқарушының өкiлеттерi, басқару және
бақылау органдары, олардың қабiлеттiлiгi, субъектiнiң мүлiктi қалыптастыру
және табысты бөлу тәртiбi, қайта құру және қызметiн тоқтату тәртiбi
белгiленедi. Жоғарыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкiмшiлiгi мен оның
еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгiленедi. Негiзгi
қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектiнiң дербес балансында
көрсетiлетiн құндылықтары (мүлiктерi) субъектiнiң мүлкiн құрайды.
Субъектiнiң мүлкiн қалыптастырушы көзi болып мыналар саналады:
Құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарнамалары
(үлестерi); қызмет нәтижесiнен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен
табыстары; банктер мен басқа несие берушiлердiң кредиттерi; бюджеттен
берiлен күрделi салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе
қайырымдылық жарналары; ұйымдардың, кәсiпорындардың және азаматтардың
құрбандықтары; Қазақстан Республиксы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс
көздерi.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiсi өнiм шығарушы болып табылатындықтан,
ол өзiн-өзi қаржыландыруды және дербестiк негiзiнде өнiмдi шығаруды, сатуды
және қызмет көрсетудi көздейдi.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлiк есеп стандарттарына және ол бойынша жасалған
әдiстемелiк ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебiн жүргiзудiң
қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi, ережелерi мен
қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық базасында,
олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң
бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған.
Кәсiпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшiн таңдап алынған
тәсiлдер жиынтығы, құндық өлшемдерi, ағымдығы топтастыруды және
бухгалтерлiк есептегi шаруашылық қызметiне жасалған қорытынды шолу
фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы тиiс. Басқаша
айтқанда, есептiк саясат – бұл бухгалтерлiк есеп жүйесiн жүргiзудiң жалпы
қағидасы мен ережесi нормативтiк-құқықтық құжаттарда белгiленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсiпорынның есептiк саясаты
келесiдей жорамалдардан алынған жөн:
- кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы (кәсiпорын өз баланысында тек
заң бойынша танылған мүлiктердi ғана көрсетедi, ал қалған барлық
құндылықтар мен мiндеттемелер баланыстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызмет (есеп саясатының мәселесi бойынша қандай да бiр
қабылданатын шешiм, кәсiпорын өз қызметiн болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа
алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелiлiгi (шаруашылық операциясын көрсету
әдiсiнiң тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында мiндеттеме мен мүлiктi
бағалау, сондай-ақ бiр есептiк жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк анықтылығы (әр
фактiлердiң түскен немесе төленген кезiне қарамастан, олар өзiнiң
орындалған немесе орын алған кезеңiне жатқызылуы керек);
Пайдаланатын есеп саясатының басты мiндетi мен негiзгi арналымы –
кәсiпорынның қызметiн барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы
қызметтiң тиiмдiлiгiн реттеу мақсатында толық, объективтi және шынайы
ақпаратпен қаптастыру. Есеп саясаты бухгалтерлiк есеп стандарттарына сәйкес
қалыптасады.
Ол есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек: әдiстемелiк, техникалық,
ұйымдық жақтарын.
Әдiстемелiк аспектiсi - деп кәсiпорында өнiмнiң өзiндiк құнын
есептеу, амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау үшiн
пайдаланатын әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң синтетикалық
шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистiрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге
асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет
тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын
орнын айтады.
Кәсiпорын бухгалтерiк есептiң келесiдей ережелерiн өз бетiнше шешуiне
болады;
- келiп түскен негiзгi құралдар объектiсiн бағалау – бухгалтерлiк есептiң
№6-шы “Негiзгi құралдардың есебiнiң” стандарттың әдiстемелiк ұсынысына
сәйкес, пайдалануға берiлген және кәсiпорынның сатып алуға төлеген нақты
шығындар негiзiнде, негiзгi құралдар объектiсiнiң бастапқы құны
анықталады; құрылтайшылардың берген объектiлерi – олардың өзара келiсiмi
бойынша; тегiн берiлген объектiлер – эксперттiк жолмен немесе алыс-берiс
актiлерiнiң мәлiметi бойынша; ал кәсiпорынның өзi дайындаған объектiлерiн
– нақты өзiндiк құны бойынша; айырбас нәтижесiнде алынған объектiлер –
ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
№6-шы ”Негiзгi құралдардың есебiнiң” стандарттылығы әдiстемелiк
шығарудың бiрқалыпты (түзу сызықты) әдiсi; құнын есептеп шығару үшiн
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелiнетiн әдiсi
(өндiрiстiк әдiс); құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелiнетiн әдiсi (кумулятивтiк әдiс); қалдық құнын азайтатын әдiсi.
Екi және одан да көп әдiстi пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтiн
тәсiлiн және негiзгi құралдың қандай түрi бойынша пайдаланатындығын
көрсету керек.
- негiзгi құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргiзудiң кезеңдiгi мен
жөндеу жұмысының мерзiмi; негiзгi құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеудi жүргiзудiң тәсiлi туралы мәселенi кәсiпорынның
өзi шешедi;
- материалдық емес активтердiң амортизациясы – әрбiр материалдық емес
активтердiң әрбiр түрiнiң пайдалануына қарап пайдалы мерзiмi және
амортизацияны есептеу әдiсiн әрбiр кәсiпорын өз бетiнше анықтай алады;
- болашақ кезеңнiң шығыстары – кезеңдерi нақты анықталмаған жағдайда, кезең
барысында ол өнiмнiң (жұмыстың, қызметтiң) өзiндiк құнына жатқызылуы
мүмкiн, немесе басқа да көздерiнiң есебiнен (тау-кен дайындық жұмыстарына
кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкiн, бiрақ аталған жағдайлардың
барлығы да, яғни олардың кезеңiн және есептеп шығару тәртiбiн
кәсiпорынның өзi анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтерi – кәсiпорын қандай резервтердi және
қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртiбiн анықтап өзi шешедi
(кезектi демалысқа ақы төлеу резервтерi, көп жылғы сiңiрген еңбегi үшiн
марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргiзуге
кеткен өндiрiстiк шығындары және басқалары);
- күмәндi қарыздар бойынша резервтерi – кәсiпорын түгендеу мәлiметтерiнiң
негiзiнде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәндi болып табылмайтындығын,
резервтердi құрудың әдiсiн және резервтеуге жататын шығындарын өзi таңдай
алады;
- қаржылық инвестиция – кәсiпорын ұзақ мерзiмдi қаржылық инвестицияны
есепке алудың жолдарын өзi қарасытарды: қайта бағаланатын құнын ескере
отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан
алынған ең кiшi бағасы бойынша; ұзақ мерзiмдi инвестицияның қайта
бағаланған сомасын қалай көрсетудiң мәселесiн шешедi: демек ол табыс
ретiнде де, немесе таратылмаған табыс ретiнде болуы мүмкiн.
- табысты тану - №5 “Табыс” деп аталатын бухгалтерлiк есеп стандартына
сәйкес (БЕС) табыстар келесiдей жағдайларды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейi бойынша бағаланады; экономикалық
олжа жасалған мәмiлемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар
болса ғана, оны субъектi алады.
- тауарды сату бойынша – субъектiнiң сатып алушыға меншiк құқығын беру;
мәмiле бойынша күтiлетiн немесе нақты шығыстар, барынша дәлелденген
деңгейде бағалануы мүмкiн.
- Көрсеткен қызмет бойынша – есептiк күнге жасалған мәмiленiң бiту сатысын
барынша дәлелденген деңгейде анықталады; мәмiленi жүргiзу кезiндегi
жасалған және мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары барынша дәлелденген
деңгейде анықталады;
- Дивиденттер, пайыздар түрiндегi табыстар – пайыздар активтерден алынатын
нақты табыстарды ескерiп уақытша қатынастық негiзде танылуы тиiс;
роялтилер келiсiм-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдiсi бойынша
танылуы тиiс; дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгiленген жағдайда
ғана танылуы тиiс.
- Негiзгi құралдарды жөндеу есебi. Негiзгi құралды жөндеу бухгалтерлiк
есепте, оның құнын өсiрмейтiн сызбасының (схемасының) бiрiн қолдануы
мүмкiн: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнiмнiң (жұмыстың,
қызметтiң) нақты өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн алдын ала құрылған
жөндеу қорына жатқызылуы мүмкiн. Аталған схемалардың бiрiн таңдау,
кәсiпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келедi;
- Материалдардың есебi. Өндiрiске жатқызылатын (немесе өндiрiске есептен
шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзiндiк құнын анықтау
тәсiлi туралы шешiм қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдiсiн,
ФИФО әдiсiн ЛИФО әдiсiн немесе арнайы теңестiрiлген (ұқсастырылған)
әдiсiн таңдайды. Шаруашылық жүргiзушi субъектi аталған әдiстердiң бiрiн
ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға
пайдалануы тиiс;
- Басқарушы есеп. Есепетiң бұл түрi сыртқы пайдаланушылардың кең түрде
пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай
келетiн үйлестiрiлген регистiрлерi де жоқ, сондықтан оны iшкi бақылау мен
жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсiпорын ол
үшiн шоттардың бас жоспарындағы шоттарды немесе өндiрiс шоттарының
жүйесiне қосымша немесе жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бiрақ ол
кезде кәсiпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшелiктерi
ескерiледi.
- Өндiрiске кеткен шығындар мен өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау
есебiнiң әдiсi. Кәсiпорын калькуляциялау мен есеп объектiсiн, шығындарды
жанама мне тiкелей көрсету тәртiбiн анықтайды. Кәсiпорын өзiнiң негiзгi
қызметiнiң сипатына байланысты өзiндiк құнның калькуляциялау мен
өндiрiске кеткен шығынын есептеу үшiн нормативтiк немесе тапсырыстық,
немесе бөлiстiк әдiстерiнiң бiрiн немесе бiрнешеуiнiң үйлескен түрiн
таңдай алады.
- Үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсiпорын №7 “Тауарлы-материалдық
запастардың” бухгалтерлiк есеп стандартында келтiрiлген әдiстемелiк
ұсыныстамасында үстеме шығыстарын қарайтын шығындар тiзiмiне өндiрiс
қызметiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, қосымшалар мен өзгерiстердi
енгiзуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және күтiп ұстау
шығыстары, өндiрiстi игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа
да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында,
олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебi
жекелеген субшоттарда жүргiзiлуi мүмкiн; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесiн есептеудiң әдiстемесi мен олардың тарату тәртiбi де
көрсетiледi: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
нормативтiк деңгейiне парапар (пропорционалды) етiп, тiкелей материалдық
шығыстарына парапар етiп, тiкелей нақты еңбек ақы шығыстарына парапар
етiп, немесе оңайтылған экономикалық әдiстердi пайдалану арқылы жанама
шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетiн және оның өңдеу
шығысынан алғанда күрделендiрiлген коэффициенттерi бойынша;
- мүлiктер мен мiндеттемелердi түгендеу. Мiндеттi түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшiн бiршама қосымша түгендеулер де
жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл кезде кәсiпорын олардың кезектiлiгiн, түгендеудi
жүргiзудiң күнiн, мүлiктер мен мiндеттемелердiң тiзiмiн белгiлейдi.
- Бухгалтерлiк есеп нысаны. Кәсiпорын бухгалтерлiк есеп нысанын өзi таңдай
алады, олардың тiзiмi және есеп регистiрлерiн, жүйелiлiгiн, жасау
техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- Нақты (iс-жүзiнде) пайдаланатын шорттар жоспары. Кәсiпорын шорттардың бас
жоспарын басшылыққа ала отырып, өздерiне пайдаланатын шоттарын iрiктей
алады, яғни оның құрамына кәсiпорынның қаржылық-шаруашылық қызметiн және
қаржылық жағдайын, мүлiктiк құрамын көрсететiн синтетикалық шоттарын
енгiзедi. Содан кейiн синтетикалық шоттарына тиiстi субшоттарының тiзiмiн
жасайды.
- Өндiрiс iшiндегi есеп беру. lшкi есеп берудi жүргiзудiң барлық мәселесiн
кәсiпорынның өзi шешедi, оның кезектiлiгiн, есеп беру нысаны мен құрамын
және есептi беру мерзiмiн, сондай-ақ потенциялды пайдаланушыларын, есептi
жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық
бөлiгi келесiдей мәселелердi қарасытарды:
- бухгалтерлiк қызметтiң құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны. Кәсiпорын
құрылымдық бөлiмше ретiнде, өзiнде бухгалтеряны ұстау керек пе, жоқ, әлде
келiсiм-шарттық негiзде тиiстi мамандарды жалдау керек пе; бухгалтерлiк
қызметтiң жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны
қандай болуы керек, қандай бөлiмдер қажет (есеп айырысу, материалдық,
өндiрiстiк, жинақ бөлiмдерi), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек
деген мәселелердi өзi шешедi. Бiрақ барлық жағдайда кәсiпорынның басшысы
бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына қажеттi жағдайларды жасауы керек.
- есептi орталықтандыру деңгейi. Кәсiпорынның нақты қызметiнiң жағдайына
байланысты есеп орталықтандырылған нысанда Үйымдастырылуы мүмкiн, ол
кезде кәсiпорынның барлық бөлiмшелерi бiртұтас есептiк жұмысқа
бiрiктiрiледi; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсiпорынның жекелеген
жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсiпорынға тек балансты
жасауға тиiстi мәлiметтердi бередi.
Дайын өнiм - негiзгi және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнiмi.
Дайын өнiмнiң өндiрiсте жасалғаны, оның бiртұтастығы, стандартпен немесе
техникалық шарттарға сәйкестiгi, техникалық бақылау (сынау) қызметiнен
өткендiгi, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен
куәландырылғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушiлердiң қабылдап
алғаны және басқа жайлары – мiндеттi түрде актiмен рәсiмделедi.
Дайын өнiмдi есептеу үшiн 221 “Дайын өнiм” деп аталаты активтi
инвентарлық (мүлiктiк) шот пайдаланылады. Дайын өнiм кәсiпорынның айналым
қаражатының құрамына кiредi және ол қаржылық есеп беруде нақты өзiндiк құны
бойынша көрiнiс табады.
Дайын өнiмнiң нақты өзiндiк құны есептiк кезең (ай) аяқталғаннан кейiн
ғана анықталады.Ағымдағы есептiк кезеңде өнiм тұрақты түрде қозғалыста
(шығару,босату,жөнелту, сату) болады, сондықтан өнiм ағымдағы есеп үшiн
есептiк бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшiн (есептiк бағасы
ұшiн) дайын өнiмнiң өткен айдағы нақты өзiндiк құны, тiркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкiн.
Есептiк кезеңнiң соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен
шығарылып,оның есептiк бағасын нақты өзiндiк құнына дейiн жеткiзедi.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай iшiнде түскен және ай басындағы өнiмнiң
қалдығынан есептелiнедi. Ауытқу кәiсiпорынның экономиясын немесе артық
жұмсалғанын көрсетедi, олар да дайын өнiмнiң шотында есептелiнедi:
экономиясы (үнемделгенi) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегi
(дағдылы) – жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесi формула бойынша есептейдi:
Ауытқудың Ауытқу сомасы
пайызы Қалдық + Есептiк құны бойынша
түскен түсiмдер
Бухгалтерлiк шоттар есебiнде нақты шығынның есептiк құннан ауытқуын
келесi шартты сызба бойынша көрсетуге болады :
Дт 900 шоты Кт
Нақты
шығын
Кесте 3
Карданвал ААҚ 2006 жылдың сәуiр айы барысында проценттер бойынша
есептiк бағасы
қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ мазмұны теңге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Қоймаға дайын өнiм
кiрiстелдi :
А бұйымы 250000 221 900
Б бұйымы 800000 221 900
2 Дайын өнiм сатылды :
А бұйымы 170000 801 221
Б бұйымы 630000 801 221
Есептiк кезеңнiң соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен
дайын өнiмнiң өзiндiк құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы – 230000 теңге;
- Б бұйымы - 870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша
- Б бұйымы бойынша
Сатылған өнiмнiң ауытқу сомасы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша ( 170000 х 8 ( (13600 теңге – экономия (үнемделген)
- Б бұйымы бойынша ( 630000 х 8,05 ( ( 50715 теңге – артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлiк есепке келесi
жазбалар жазылады:
қызыл жазу әдiсiмен: 221 шоты дебеттеледi де, 900 шоты кредиттеледi –
(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бiр мезгiлде 801 шоты дебеттелiп, 221 шоты
кредиттеледi – (13600) теңгеге;
- өнiмнiң нақты өзiндiк құнына жеткiзу үшiн әдеттегi (дағдылы)
жазу жазылады: ол кезде 221 шоты дебеттелiп, 900 шоты кредиттеледi
– 70000 теңгеге,содан соң осымен бiр мезгiлде 801 шоты дебеттелiп,
221 шоты кредиттеледi – 50715 теңгеге.
Дайын өнiмдi қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнiмдi шығару
жиынтығы бойынша өндiрiстен қоймаға кiрiстеледi.
Қабылдау-тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екi дана етiп жазылады.
Дайын өнiмдi қоймаға тапсырғаннан кейiн, накладнойдың бiр данасы
қоймада,екiншiсi цехта калады. Экономиканың әр түрлi салаларында қабылдау-
тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе араулы) бланкiлерi
қолданылуы мүмкiн. Солардың бiрi жоғарыда келтiрiлдi.
Қабылдау-тапсыру құжаты аспаптық, радиотехникалық
кәсiпорындарда,жаппай және сериялық өндiрiстерде, басқа да өнеркәсiп
салаларында өндiрiс есебiнiң тапсырыстарын есептеу үшiн қолданылады.
Қабылдау-тапсыру құжатын өнiмдi шығару көрсеткiштерiмен қатар, өнiмдi
өткiзу үшiн де пайдаланады.Бұл нысан жекелеген тапсырыс берушiлердiң
бiрлесiп әкелiнген үлкен номенклатурада дайындалатын өнiм тетiктерiн есепке
алу үшiн де қолданылады.
Өндiрiстiк тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшiн
және шығарылған өнiмнiң құнын жедел есептеп отыру үшiн өнеркәсiптiң барлық
салаларында “Өнiм шығару жиынтығы” деген құжаттың нысаны қолданылады.
Осы жиынтық бойынша бiр айдағы өнiмдi кiрiстеуге болады.Бұл жағдайда
оған тиiстi накладнойлар қоса тiркеледi.
Қоймаларда дайын өнiм есебiн, материалдар есебi сияқты қойма есебiнiң
карточкаларында жүргiзiледi. Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған
қалдықтарды қойма меңгерушiсi дайын өнiм қалдықтарының кiтабына көшiредi.
Дайын өнiмнiң кiрiсi мен шығысы жөнiндегi құжаттар, оның тiзiмдемесiмен
(реестрiмен) бiрге бухгалтерияға түседi.
Дайын өнiмнiң кiрiсi мен шығысы жөнiндегi құжаттарды тапсыру
тiзiмiнiң деректерiн келiп түсулерiне қарай дайын өнiмнiң жинақтау есебiнiң
жинақ ведомосына есептiк топтар бойынша шығарады. Жинақ ведомосының
деректерiн дайын өнiм қалдықтарының кiтабымен салыстырып тексередi, бұл
қойма есебiнiң бухгалтерияда жүргiзiлетiн синтетикалық есебiмен бiрдей
болып шығуын қамтамасыз етедi.
Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейiн, барлық
өнiмнiң нақты өзiндiк құны және нақты өзiндiк құны мен жоспарлы өзiндiк
құнының арасындағы, немесе нақты өзiндiк құны мен кәсiпорынның келiсiмдi
бағалары бойынша есептелген өзiндiк құнының арасындағы айырмашылықтары
аныкталады. Дайын өнiмдi шығарғаны туралы синтетикалық деректерi 221 “Дайын
өнiм” шотының дебетiнде жинақталып, 900 “Негiзгi өндiрiс”, 920 “Қосалқы
өндiрiс” және 910 “Өз өндiрiсiнiң шала өнiмдерi” деген (егер шала
өнiмдердiң немесе шала фабрикаттарының бiр бөлiгi сату үшiн шығарылса)
шоттарының кредитiнде көрiнiс табады.
2. Дайын өнiмдi өткiзу және жөнелту есебi
Өткiзуге арналған дайын өнiм товар болып есептеледi. Өткiзiлген
тауiардан кiрiс ретiнде тек субьектiнiң сатып алушының құқығы бойынша дайын
өнiмдi алғаннан кейiн есептеледi. Ал нақты және күтiлген шығын көлемi
келiсiм-шарт бойынша жоғары кепiлдiлiк дәрежесiмен жүргiзiледi. Товарға
меншiк құқығы сатушыдан сатып алушыға сол мерзiмде тапсыруын растайтын
айғақ болған жағдайда, Азаматтық Кодекстiң 239 бабына сай тұтынушыға ұсыну,
тапсыру болып табылады. Оны транспорттық жүк тасымалдау ұйымдарына немесе
тұтынушыларға товарларды жөнелту жөнiндегi органдарға тапсыру керек.
Товарларды жөнелткенде жөнелтiлгендiгiн растайтын коносомент немесе басқа
құжат болуы шарт.
Егер сатушы меншiк құқығы мен мiндеттерiн ақтап қалса, бұл келiсiмге
сай емес және кiрiс болып танылмайды.
Сатып алушыға меншiк құқығы мына жағдайларда берiлмейдi: келiсiм-
шарт қанағаттанарлықтай орындалмаған жағдайда, кепiлдiлiк қамтамасыз
етiлмеген жағдаймен байланысты субьект мiндеттерiн сақтап қалады
(кепiлдiлiк мерзiм iшiнде сатылған тауар iстен шығып жарамсыз болып қалады
және қайта жөндеуге немесе ауыстырылуға жатады. Мысалы: тоңазытқыш, кiр
жуғыш машина кепiлдiлiк мерзiмi iшiнде қолдану кезiнде жарамсыз болып
қалады); Сатып алушы келiсiм-шарттағы ескертулер бойынша тауарды сатып
алудан бас тартуға құқы бар және сатушыға тауарды қайтару немесе қайтармау
құқығына да ие болады.
Нақты және күтiлген шығындарының бағасы келiсiм-шарт бойынша жоғары
дәрежелi сенiмдiлiкпен жүргiзiледi, себебi, тауар құны келiсiм-шартта алдын-
ала келiсiледi, ал тауарды жеткiзу шығындары анықталған тарифтер бойынша
жүк тасымалдау транспорт ұйымдарының құжаттарымен расталады.
Тауарды өткiзу мынадай мәмiле негiзiнде жүзеге асуы мүмкiн :
Бұл мәмiле түрiнде келiсiм-шартқа сай сатып алушыға тауар құқы бойынша
берiледi, бiрақ ол тауар өндiрушiнiң қоймасында белгiлi бiр уақытқа дейiн
кешiгiп қалуы мүмкiн. Мұндай мәмiледен алынатын кiрiс тек тауар сатып
алушының тауар өндiрушi құқығы негiзiнде мына жағдайларды ескергенде ғана
кiрiс болып есептелiнедi: тауар мәмiледе анықталған мерзiмде ғана сатып
алушыға жеткiзiледi; жабдақтаушыда сатып алушыға дайын өнiмнiң нақты қолда
бары есептелгенде; өткiзiлген дайын өнiмнiң нақты құны төленген кезде,
кiрiс есептелiне бастайды, ал егер екi жақтың да тек дайын өнiм өндiруге
немесе өнiм сатып алуға ниеттерi болса, онда кiрiс кiрiс болып саналмайды.
Мерзiмдiк басылымдарға жазылу. Толығымен құны төленiп, өнiм сатып
алушының немесе тапсырыс берушiнiң өз қолына жеткiзiлген жағдайда ғана
кiрiс есептелiне бастайды.
Жұмыс пен қызметтi өткiзу. Жұмыс пен қызметтен түсетiн кiрiс тек,
мәмiленiң аяқталу стадиясы жоғары дәрежелi кепiлдiкпен анықталған жағдайда
ғана кiрiс есептеледi; мәмiленiң жүзеге асырылуы кезiнде болған шығындар,
және оны аяқтауға қажет шығындар жоғары деңгейлi сенiмдiлiкпен бағаланады.
Кәсiпорын мәмiлеге қатысушы барлық заңды тұлғалармен келiсiмге жеткен соң
ғана кiрiстi жоғары деңгейлi сенiмдiлiкпен бағалайды. Сонымен, мәмiледе
жұмыс пен қызметтiң түрi, бағасы және төлем жасау формасы көрсетiлуi шарт.
Тауар құнына қосылатын қызметке төлем.
Егер тауар сатылғанда бiр жылға немесе одан да көп немесе аз уақытқа
кепiлдiкпен өткiзiлген болса, онда одан түсетiн кiрiстiң бiр бөлiгi сол
уақыт өткенге дейiн кiрiс болып есептелiнбейдi. Кiрiстiң бұл бөлiгi
кепiлдiк берiлген өнiмге көрсетiлген қызметпен жөндеу үшiн бөлiнедi.
Мерзiмi ұзартылған сомма осы қызметтен түскен таза кiрiспен қатар келiсiм
негiзiнде болған қызметтiң күтiлген шығынын жабатын сомма.
Кәсiпорындар өнiмдi келiсiм-шарттарға сай өткiзедi. Олардың негiзiнде
кәсiпорынның өнiм өткiзу бөлiмiнде, өнiмдi сатып алушыларға босату, бұйрық
тапсырмасы жазылады. Бухгалтерияға сонымен қатар темiр жол тарифы мен су
фрахтының соммалары көрсетiлген тауарлы транспорттық тапсырмалар келiп
түседi. Өнiмдi қоймадан босатқаннан кейiн оларды есеп айырысу, төлем
талаптама-тапсырмалары толтырылады. Сатып алушы акцептелген соң, оларды
төлеу үшiн сатып алушы өлейдi. Төлем тапсырмасы төленгенге дейiн артылған
өнiм өндiрушiнiң меншiгiнде болады. Жөнелтiлген (босатылған) тауарлардың
есебi 301 “Алынуға тиiстi борыштар” шотында жүргiзiледi.
Ведомосттегi жазулар төлем тапсырмалар жазуына негiзделген тапсырма
бұйрықтар, шот-фактуралар негiзiнде толтырылады; кәсiпорын банкiнiң
валюталық немесе есеп айырысу шотының банк көшiрмесiнiң (выписка)
мәлiметтерi бойынша шоттың төленгенi туралы ведомость толтырылады.
Төлем талаптама тапсырма банкке инкассо ретiнде берiледi. Инкассо
(итальян сөзi) банкке жабдықтаушының төлем төлеушiден алатын есеп
айырысулар тәртiбi.
Сатып алушымен алынып, түсiрiлген өнiм есебiнде iстелiнген жұмыстар
мен көрсетiлген қызметтер мынадай бөлiмдерге жiктеледi: сатып алушының
төлем мерзiмi әлi басталмаған есеп айырысу құжаттары арқылы толығымен
өтелiнген өнiмдер мен қызметтер; мерзiмiнде өтелiнбеген есеп айырысу
құжаттары бойынша iстелiнiп қойылған жұмыстар мен өндiрiлген өнiмдерге
сатып алушының немесе тапсырыс берушiнiң төлем жасаудан бас тартуынан
сақтандырылу жауапкершiлiгi.
Ай iшiнде дайын өнiмдi қатаң есептiк баға бойынша артып жiбередi
немесе қоймадан есептен шығарады. Айдың соңында ведомостте жоспарлы өзiндiк
құнның бағасы бойынша есептiк топтар негiзiнде жiберiлген дайын өнiмнiң
сомасы есептелiнедi.
Кесте 4
Сатылған өнім бойынша мәліметтер
N Көрсеткiштер атауы Барлығы (теңге)
Есептiк баға Нақты өзiндiк
бойынша құны бойынша
1. Ай басына қалдық 210000 200000
2. Өндiрiске келiп түскенi 600000 537100
3. Қалдықпен барлығы 810000 737100
4. Қалдықтың нақты өзiндiк құны мен
өндiрiстен түскен өнiмнiң олардың
есептiк баға құнына проценттiк - 91,0
қатынасы
5. Өткiзу тәртiбi бойынша артылған 681000 619710
6. Ай соңына қалдық 129000 117390
Артылған (жiберiлген) өнiмнiң нақты өзiндiк құнының есебiн
қарастырайық.
1.1-шi қатар өткен айдың есептiк бағасымен нақты өзiндiк құны бойынша
жиналған мәлiметтермен толтырылады (6-шы қатар, 210000 және 200000 теңгеге
сай).
2.2-шi қатар дайын өнiмнiң шығарылу ведомостiндегi мәлiметтермен
толтырылады (ол жоғарыда дебет 221 шот “Дайын өнiм”, кредит 900 “ Негiзгi
өндiрiс”, 920 “Көмекшi өндiрiс” есептiк баға және нақты өзiндiк құн бойынша
(600000 және 537100 теңгеге сай).
3.3-шi қатар 1 және 2 қатардың есептiк бағасының өзiндiк құндарының
жалпы қорытынды сомасы есептелiнедi (810000 және 737100 теңге).
4.4-шi қатарда нақты өзiндiк құнының есептiк баға құнына проценттiк
қатынасын көрсетедi: 737100 * 100810000(91,0
5.5-шi қатар мәлiметтер ведомостi мен машинаграммаларда көрсетiлген
өнiмнiң есептiк бағасын құны бойынша өткiзу тәртiбiне сай өнiмнiң құны
анықталады (681000).
Өткiзу тәртiбi бойынша артылған өнiмнiң нақты өзiндiк құнының есептiк
бағасының құнына есептiк жолмен проценттiк қатынасы анықталуға тиiс (91,0)
(611000*91,0100(619710 теңге).
6.6-шы қатарда айдың соңындағы қоймадағы дайын өнiмнiң қалдығы 3-шi
қатардың қорытынды мәлiметтерi бойынша есептiк баға және нақты өзiндiк құны
бойынша 221 “Дайын өнiм” кредиттелiнедi.
Артылған немесе босатылған дайын өнiмнiң табылған айлық проценттiк
қатынасын нақты өзiндiк құнына дейiн жеткiзiп, есептер шығарады. Бұл
жағдайда кредит 221 “Дайын өнiм”, дебет 801 “Өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк
құны” болады. Өнiмнiң артылу мен өткiзiлу операциялары мына ведомосттерде
көрсетiледi (тiркеме 3).
Өткен айда төленген шоттардың өткен ай сальдосы негiзiнде ведомост
толтырылады. Негiзi ретiнде өткен айдың ведомосты есептелiнедi.
Ведомостте көрсетiлген ай басындағы және соңындағы қалдық Бас
кiтаптағы 301 “Алынуға тиiстi шоттарына” сәйкес келедi.
Бұйрық накладнойында сатып алушының есептiк бағамен жiберiлген өнiмнiң
саны мен құны көрсетiледi.
Есеп айырысу құжаттары негiзiнде өткiзiлген өнiмнiң, жұмыстың,
қызметтiң босатылу бағасы, төленуге тиiстi ҚҚС мен жалпы сомасы
көрсетiледi.
Сатып алушыға берiлетiн салық шот-фактура мен төлем талаптама-тапсырма
көрсетiледi.
Төменде өнiмдi өткiзу мен босату бойынша шоттар корреспонденциясы
көрсетiледi.
Жұмыс пен қызметтi өткiзу кезiнде мынадай шоттар корреспонденциясы
берiледi. 221 “Дайын өнiм” шотының орнына 900 “Негiзгi өндiрiс”, 920
“Көмекшi өндiрiс” шоттары кредиттелiнедi. Олар тек өндiрiлу саласына немесе
қызмет пен жұмыс көрсету бөлiмiне байланысты анықталынады.
Кесте 5
Дайын өнімнің есебі бойынша берілетін шоттардың корреспонденциясы
№ Шаруашылық операциялар мазмұныСомма, Шоттар корреспонденциясы
теңге
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Өзiндiк құны бойынша 680000 801 “Өткiзiлген 221 “Дайын өнiм”
бұйрық-накладной негiзiнде дайын өнiмнiң
қоймадан дайын (жұмыстың,
өнiм босатылды қызметтiң)
өзiндiк құны”
2 Сатып алушымен салықтық 1180000 301 “Алынуға 701 “Дайын өнiмдi
шот-фактура мен тиiстi борыштар”(жұмысты,
талаптама-тапсырма берiлдi: қызметтi)
келiсiм баға бойынша өткiзуден
кiрiстерң
құнға қосылған салық 236000 301 “Алынуға 633 “ҚҚС”
тиiстi борыштар”
Барлығы 1416000 х х
3 Өткiзiлген өнiм үшiн төлем 530000 441 “Есеп 301 “Алынуға
келiп түстi: өткен ай есебi айырысу шоты” тиiстi борыштар”
бойынша
Ағымдық ай үшiн 894000 441 “Есеп 301 “Алынуға
айырысу шоты” тиiстi борыштар”
Барлығы 1424000 х х
4 Бюджетке қосымша құн салығы 236000 633 “ҚҚС” 441 “Есеп айырысу
аударылды шоты”
5 Жыл аяғында дайын өнiмдi 1180000 701 “Дайын 571 “Қорытынды
өткiзуден кiрiстер мен өткiзу өнiмдi (жұмысты,кiрiс (зиян)”
шығындары (701.821.801) қызметтi)
қорытынды кiрiс (зиян) шотымен өткiзуден
жабылады: кiрiстерң
өнiм өткiзуден есептелген
кiрiстер сомасы
6 Өнiм өткiзуден есептелген 681000 571 “Қорытынды 801 “Дайын
шығындар сомасы кiрiс (зиян)” өнiмнiң өзiндiк
құны”
7 Жалпы және әкiмшiлiк шығындар 5900 571 “Қорытынды 821 “Жалпы және
сомасы кiрiс (зиян)” әкiмшiлiк
шығындар”
1.3. Дайын өнiмнiң өзiндiк құнының есебі
Қазақстан Республикасының Бухгалтериясын есеп туралы стандарттық №7
тауарлы материалдық қорларының есебi стандартында көрсетiлгендей дайын
өнiмнiң өзiндiк құнын мына сызба арқылы анықтауға болады.
Материалдар Жалақы Жалақыдан аударылған Үстеме шығысы
аударымдар
өндiрiстiк Активтер(дайын Өндiрiстiк
Сатылатын сатылатын
өзiндiк құнға ( өнiм,аяқтал- ( өзiндiк құнға (
өнiмнiң жұмыстардың,
қосылатын, маған өндiрiс қосылатын
өзiндiк қызметтердiң
шығындар және т.б.) шығындар өзiндiк
құны құны
Өнiмдi өндiрген кезiнде Жұмыстарды атқарған, қызметтердi
көрсеткен кезде
Келтiрiлген сызбадан байқағанымыз өзiне активтердiң азаюын енгiзетiн
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе мiндеттемелердiң
өсуiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz