Қылмыстық құқықтағы соттылық ұғымы және оның өзекті мәселелері

Жоспар
Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Негізгі бөлім

Қылмыстық-атқарушы жүйесі Ішкі істер Министрлігі қарауынан Әділет министрлігіне өткізген сәттен бері қылмыстық, қылмыстық-атқарушы саясатты ізгілендіру бойынша бірқатар шаралар орындалды. Қылмыстық-атқарушы жүйені реформалау әрекеттегі заңнаманы жаңарту және халыаралық нормалар мен стандарттарға жақындатылған нормативтік құқықтық актілерді қабылдау, жазаны орындауда басты басымдық ретінде бірінші орынға сотталушылардың әлеуметтік ақталуы, оларды бостандыққа дайындығы қойылатын жаңа әдістерді ендіру бойынша жолдар қарастыруға сондай-ақ сотталушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету кепілін күшейту, азаматтық қоғамның қылмыстық-атқарушы жүйе жұмысына қатысуы, қылмыстық түзету мекемелерінің ашықтығы мен тазалығы арқылы өтеді.
Соттылықты алып тастау соттың айыптау үкімінің заңды күшіне ену сәті секілді адам өміріндегі маңызды нүкте болып табылады. Ендеше, соттылықты алып тастау және оның сәтін дұрыс анықтау қаншалықты маңызды екендігі түсінікті.
Біздің пікірімізше, соттылық институтын қолдану тиімділігі тұрғысынан, соттылықты автоматты түрде өтеу және сот шешімі бойынша алып тастауды ара-тұра қолдану дұрыс болар еді. Осы жағдайда ғана тұлғаның мәртебесін өзгерту қажеттілігі туралы сауалға барынша объективті жауапты қамтамасыз етуге болады. Қылмыскер мәртебесі тұлғаға алғашқыда сот үкімімен жүктелетін болғандықтан, онда тұлғаның мәртебесін өзгертуді де сот үкімімен жүргізген орынды. Бірақ, мемлекетте қалыптасқан жағдайда соттылықты жою институтына деген бұл әдісті ұстану тіпті мүмкін емес.
Соттылық тек қылмыстық-құқықтық мағынаға ғана ие емес. Ол кейбір қылмыстық жазалардың орындалу тәртібі мен шарттарын өзгерте алады. Қылмыстық жазаны орындауды саралау мен даралау мәселесі соттауға байланысты, оны талдаумен айналысатын заңгерлердің назарынан тыс қалды. Осылайша, бас бостандығынан алғаш рет айрылған тұлғалар, бұрын бас бостандығынан айрылу түрінде жазасын өтегендерден бөлек ұсталады (ҚР ҚАК 75б. 2т.).
ҚР ҚК-де соттылық мәні мен мақсаты анықталмаған.
Сотталу қылмыстық жауапкершілікке жатқызылуы мүмкін, алайда соңғысы сотталусыз-ақ жүзеге асырылады. Сонымен бірге, қылмыс жасағаны үшін кінәлі тұлғаға сотпен жаза тағайындаудың барлық жағдайында, жазалауда (оның ішінде шартты) сотталудың да орны бөлек.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Аюпова Зауреш Нұрланқызы

Қылмыстық құқықтағы соттылық ұғымы және оның өзекті мәселелері

магистрлік диссертация бойынша
Автореферат

6М030100 – Юриспруденция

мамандығы бойынша

Қазақстан Республикасы

Астана, 2011 ж.
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
Қылмыстық құқық, криминология және қылмыстық атқару құқығы
кафедрасында осы магистрлік жұмыс орындалды

Ғылыми жетекші: з.ғ.д.,
профессор

Джекебаев Ө.С.

Қорғау Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінде мемлекеттік
аттестациялық комиссия отырысында ___2011 жылы сағат ____болады. Мекен
жайы : Астана қ. Қорғалжын тас жолы, 8( ауд . )

Автореферат жіберілді: ____ ___________ 2011ж.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық-атқарушы жүйесі Ішкі істер
Министрлігі қарауынан Әділет министрлігіне өткізген сәттен бері қылмыстық,
қылмыстық-атқарушы саясатты ізгілендіру бойынша бірқатар шаралар орындалды.
Қылмыстық-атқарушы жүйені реформалау әрекеттегі заңнаманы жаңарту және
халыаралық нормалар мен стандарттарға жақындатылған нормативтік құқықтық
актілерді қабылдау, жазаны орындауда басты басымдық ретінде бірінші орынға
сотталушылардың әлеуметтік ақталуы, оларды бостандыққа дайындығы қойылатын
жаңа әдістерді ендіру бойынша жолдар қарастыруға сондай-ақ сотталушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету кепілін күшейту, азаматтық
қоғамның қылмыстық-атқарушы жүйе жұмысына қатысуы, қылмыстық түзету
мекемелерінің ашықтығы мен тазалығы арқылы өтеді.
Соттылықты алып тастау соттың айыптау үкімінің заңды күшіне ену сәті
секілді адам өміріндегі маңызды нүкте болып табылады. Ендеше, соттылықты
алып тастау және оның сәтін дұрыс анықтау қаншалықты маңызды екендігі
түсінікті.
Біздің пікірімізше, соттылық институтын қолдану тиімділігі тұрғысынан,
соттылықты автоматты түрде өтеу және сот шешімі бойынша алып тастауды ара-
тұра қолдану дұрыс болар еді. Осы жағдайда ғана тұлғаның мәртебесін өзгерту
қажеттілігі туралы сауалға барынша объективті жауапты қамтамасыз етуге
болады. Қылмыскер мәртебесі тұлғаға алғашқыда сот үкімімен жүктелетін
болғандықтан, онда тұлғаның мәртебесін өзгертуді де сот үкімімен жүргізген
орынды. Бірақ, мемлекетте қалыптасқан жағдайда соттылықты жою институтына
деген бұл әдісті ұстану тіпті мүмкін емес.
Соттылық тек қылмыстық-құқықтық мағынаға ғана ие емес. Ол кейбір
қылмыстық жазалардың орындалу тәртібі мен шарттарын өзгерте алады.
Қылмыстық жазаны орындауды саралау мен даралау мәселесі соттауға
байланысты, оны талдаумен айналысатын заңгерлердің назарынан тыс қалды.
Осылайша, бас бостандығынан алғаш рет айрылған тұлғалар, бұрын бас
бостандығынан айрылу түрінде жазасын өтегендерден бөлек ұсталады (ҚР ҚАК
75б. 2т.).
ҚР ҚК-де соттылық мәні мен мақсаты анықталмаған.
Сотталу қылмыстық жауапкершілікке жатқызылуы мүмкін, алайда соңғысы
сотталусыз-ақ жүзеге асырылады. Сонымен бірге, қылмыс жасағаны үшін кінәлі
тұлғаға сотпен жаза тағайындаудың барлық жағдайында, жазалауда (оның ішінде
шартты) сотталудың да орны бөлек.
Қосымша құқықтық шектеулермен байланыссыз соттаудың мәні басқада. Ол
сынақ мерзімінің бір түрі болып табылады. Егер оның барысында жаңа қылмыс
жасалмаса, онда ол қандай да бір құқықтық салдарсыз өтеледі (немесе алып
тасталады). Бұндай соттау жазалаумен байланысты емес. Оның мақсаты жалпы
және жекелей қылмыстың алдын алу. Жаңа жағдайда, Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен халықаралық құқықтық құжаттармен бекітілген қағидаттар
бойынша жаңа алдын алу жүйесін құру қажет. Алдын алу жүйесін қайта құру
процессі қиын және ұзақ уақытты қажет етеді. Ол рецидивтік қылмысты
бағалауға және болжауға, ғылыми жетістіктер мен әлеуметтік элементтер
нәтижелерін жан-жақты пайдалануға мүмкіндік беретін толық ақпараттық базаға
сүйенуі қажет деп пайымдаймыз.
Біздің пікірімізше, заң шығарушының жаңа қылмыс жасалғанда сотталу
мерзімінің өтелуін тоқтату туралы ережеден бас тартуы жөнсіз. Шынында,
заңнамада аталған норма болмағанда, қайта қылмыс жасалғанда сотталуды өтеу
мерзімі, бірінші қылмысы үшін сотталу мерзімінің өтелуіне қарағанда кем
болатын жағдайлар кездесуі мүмкін, алайда, біздің ойымызша, бұл орынсыз.
Рецидивтік қылмыспен күресті жоспарлаудың екі мүмкін жолы бар:
1) рецидивтік қылмыспен күреске арналған бөлімді мақсаты мен мазмұнына
сәйкес қылмыспен күрестің жалпы бағдарламасына енгізу және 2) рецидивтік
қылмысқа әсер ету бағдарламасының арнайы жоспарын әзірлеу.
Біздің ойымызша, тұлғада соттылықтың болуы мен осы тұлғаға белгілі
жазалау шарасын тағайындау фактісі арасында қатаң байланыс болмауы керек,
сол себепті соттылық ұғымын былай анықтауға болады деп ойлаймыз:
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қоғамда, өтпелі кезеңнің
экономикалық мәселелерінің асқынуы, меншіктік құқықты бөлумен байланысты
көптеген мәселелердің шешімін таппауы, билік дағдарысының тереңдеуі мен
саяси және экономикалық мәселелер ауқымының кеңеюі болмай қоймайтын
құбылыс. Бұл жерде қоғамның терең адамгершілікті-психологиялық дағдарысы,
адамдардың елді дағдарыстан шығару, олардың заңды мүдделерін қылмыстық
қолсұғушылықтан қорғау мүмкіндігіне сенімсіздігі қылмыспен күресті
қиындатады. Бұған көрші мемлекеттердегі: түрлі түсті революция, түрме
ішіндегі бүлік, билікті заңсыз басып алу жағдайлары дәлел бола алады.
Тарихи тұрғыда, Республиканың қылмыстық-атқарушы жүйесі жалпыодақтық
бөлігі және, тиісінше оның ерекшеліктеріне ие болды. Егемендік алып және
тәуелсіздікті жариялағаннан кейін біздің Республикамызда қылмыстық-атқарушы
жүйе қалыптаса бастады. ҚР Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы ең басты құндылықтары адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы
болып табылатын, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
екендігі айтылады.[1]
Сөзсіз, кез келген мемлекеттің қылмыстық-атқарушы жүйесінің негізі бас
бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандар санымен есептеледі. Түрме
тұрғындарының саны, көп жағдайда, қоғам санасында тұрақталып қалған
қылмыстық саясатқа, құқық қолданушылық тәжірибеге, дәстүрлерге байланысты.
Қазақстан-2030 стратегиясында ел Президенті: Біз қылмыстық жазалау жүйесін
ізгілендіру мен түзету мекемелеріндегі жағдайды жақсарту жолындағы қадамды
жалғастыруымыз қажет,- деп атап өтті.[2]
Құқық қорғау органдарының кеңестерінде мемлекетіміздің Президенті атап
өткендей, мемлекеттің қылмыстық саясатының екі векторлық бағыты болуы тиіс:
бір жағынан, аса қауіпті мемлекеттік қылмыс жасағаны үшін жауапкершілікті
күшейту, ал екіншіден - қоғамға аса қауіп төндіре қоймайтын қылмыс үшін
жазаны жеңілдету, ізгілендіру, аса ауыр емес қылмыс жасаған тұлғалар үшін
ізгілікті көзқарас қалыптастыру.
Қылмыстық құрылымда рецидивтік қылмыс ерекше орын алады. Қылмыстық
жауапкершілікке тартылған тұлғалардың қайта жасаған қылмыстары, қоғамдық
қаупі жоғары деп сипатталады. Соңғы уақытта кәсіби қылмыскерлердің саны
артып, ұйымдасқан қылмыстық құрылымдардың ауқымы кеңеюде. Бұл процесс, тек
ұйымдасқан қылмыс қана қылмыстық өткені бар адамдарға жұмыс ұсына
алатындығымен қосымша ынталандырылады. Сонымен қатар, бұрын сотталған
тұлғалар, өздерінің кәсіпқойлығы мен ұйымдастырушылығының артуына
байланысты, өзін және сыбайластарын әшкерелеу мен жазадан қорғаудың
ойластырылған жүйесі есебінен жауапкершіліктен оңай құтылады. Осыған
байланысты рецидивтік қана емес, сондай-ақ барлық қылмыс түрінің латенттік
деңгейі артады.
Рецидивтің қоғамдық қауіптілігі, қайта жасалған қылмыстары арқылы
рецидивистер жекелеген адамдарға, қоғамға, мемлекетке келтірер зиянын
көбейтуімен белгіленеді, соным қатар, рецидивистер, қылмыстық дәстүр,
мінез, ерекше психология тасушылары бола отырып, оларды белсенді түрде
таратады және халықтың қылмысқа баруына ықпал етеді.
Ендеше, рецидивтік қылмыстың алдын алу жалпы қылмыспен және ұйымдасқан
қылмыспен күрестің негізгі бағыты болып табылады. Сондықтан, рецидивтің
қылмыстық-құқықтық ұғымын дұрыс анықтау маңызды.[36, б.105] ҚР ҚК 13б.
сәйкес, бұрын қасақана жасалған қылмысы үшін сотталуы, қасақана қылмыс
жасағанда рецидивті тану үшін негіз болып табылады. [4] Осыған байланысты,
соттылық ұғымы және онымен байланысты сотталуды өтеу институтының нақты
анықтамасы, оның ұйымдасқан және рецидивтік қылмыспен күресті күшейту
міндетімен тікелей байланысты болғандықтан, қылмыстық құқық пен
криминология ғылымының өзекті және маңызды міндеті болып табылады.
Зерттеу жұмыстың объектісі. Бүгінгі күні елімізде 79 түзеу мекемесі
бар, оның 50-жалпы, ерекше, қатаң режимдегі түзеу колониялары, 24-қоныс
колониясы, 4-тәрбиелеу колониялары, 1- түрме. Рецидивтік қылмыстың жағдайы,
құрылымы мен қарқыны, оның өзгеріп отыруына әсер етуші әлеуметтік
факторлар, рецидивтік қылмыстың алдын алуға бағытталған құқықтық және
қылмыстық шараларын зерттеу объектісі табылады.
Зерттеу жұмытың пәні. Қазақстан Республикасының қылмыстық нормативтік
актілерінде соттылық ұғымын анықтау кезінде туындайтын құқықтық
нормаларының жиынтығы.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты
қылмыстық-құқықтық әсер ету шаралары жүйесінде соттылық институтының орнын
айқындау, оның қылмыстық заңнамадағы құқықтық табиғатын, орны мен қызметін
анықтау ғана емес, сондай-ақ рецидивтік қылмыс қарқыны мен құрылымын талдау
бойынша әдістеме әзірлеу, оның негізінде соттылықты өтеудің ғылыми
негізделген мерзімін анықтау бойынша ұсыныстарды дайындау болып табылады.
Осы мақсаттан зерттеудің негізгі міндеттері айқындалады:
• қылмыстық рецидив ұғымы мен отандық қылмыстық құқық
тарихында соттылық институтының қалыптасуын талдау;
• соттылық институтын жүйелеу барысында әрекеттегі
заңнамадағы қарама-қайшылықтарды анықтау;
• қылмыстық жауапкершілік институтының түрлі тұжырымдамаларын
талдау негізінде, қылмыстық-құқықтық әсер ету шаралар
жүйесінде соттылық институтының орнын анықтау;
• қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру нысандары мен
қылмыстық жауапкершіліктен босату институтының орнын
анықтау;
• қылмыстық жауапкершілік нысандарын жүзеге асыруда соттылық
институтының құқықтық табиғатын, орны мен қызметін
айқындау;
• қылмыс жасаған тұлғаның қоғамға қауіптілігі мен соттылық
жағдайының ұзақтығы арасындағы сәйкестікті анықтау.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. Қылмыстық жауапкершілік тұлғаны жасаған қылмысы үшін мемлекет
атынан соттың айыптауы, қылмысы үшін жазасын (шартты немесе шартсыз) және
сотталуын тағайындаудан құралатыны белгілі. Яғни, соттау қылмыстық
жауапкершіліктің бір элементі болып табылады. Қылмыстық жауапкершіліктің
маңызы айыпталушының құқығы мен бостандығынан айыру немесе шектеу, яғни
жазалау болып табылады. Олай болса, соттау айыпталушының құқығы мен
бостандығынан айыру немесе шектеудің кейбір элементтерімен шектеседі. Бір
сөзбен айтқанда, соттау жазалау мазмұнды элементтерден құралады.
2. Қозғалған мәселенің осы және басқа да шешімі маңызды, біріншіден,
тәжірибе үшін, жыл сайын сотталатындардың басым пайызы - бұл, шын
мәненде бұрын қылмыс жасаған және жазасын өтегендерімен, заң
жүзінде сотталмайтындар деп танылатын тұлғалар. Жауапкершілікті
күшейтетін, өтелген және алып тасталған сотталудың маңызын тану
азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне едәуір әсер етеді.
Екіншіден, қылмыстарды топтастыру теориясы мен Қылмыстық заңның
Ерекше бөлімі нормаларын қолдану тәжірибесі дәстүрлі түрде
Қылмыстық заңның Жалпы бөліміне қатысты ұсынылатын сотталу мен
қайталану қасиеттерін түсінуге бағдарланады.
3. Соттылықты даралау шартты түрде соттау мен жазадан шартты-
мерзімінен ерте босатумен байланысты. Оларды жүзеге асыруда
дараланған сынақ мерзімі анықталады, ал ол өткеннен кейін шартты
түрде сотталған мен жазадан шартты-мерзімінен ерте босатылғандар
сотталмайтындар болып есептеледі.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазақстана Республикасының Қылмыстық
құқығының жалпы бөлімінің нормаларында соттылық тұжырымын бекіту, оның
салдарын еңгізу болып талыды
Зерттеу жұмысының нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері. .
Қылмыстық жауапкершілік институты мәселелеріне, қылмыстық құқықтағы
соттылық институтының орны мен қызметіне Е.О. Алауханов, Л.В. Багрий-
Шахматов, А.И. Бойцов, Я.М. Брайнин, Г.Б., Виттенберг, В.В. Голина, У.С.
Жекебаев, С.И. Зельдов, С.Т. Келина, С.И. Комарицкий, Ғ.С. Мәуленов,
М.С.Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев, Е.Ә. Оңғарбаев, И.А. Огурцов., А.А.
Пионтковский, А.И. Ребане, С.Н. Сабанин, А.И. Санталов, В.В. Скибицкий,
М.В. Степаненко, М.С. Строгович, А.В. Усе, В.М. Хомич сияқты ғалымдардың
және тағы да басқа ғалымдардың зерттеулері арналған.
Аталған авторлардың іргелі еңбектері, қылмыстық жауапкершілік аясында
жүзеге асырылатын қылмыстық-құқықтық шаралар жүйесінде соттылық
институтының орны мен қызметі туралы мәселені шешуге негіз берді. Бірақ,
бүгінгі таңға дейін соттылық мерзімін өтеуді анықтау үшін өлшемдерді
таңдаудың ғылыми негізделген жолы жоқ және соттылық мерзімін өтеуді
анықтаудың әдістемесі әзірленбеген. Ұсынылып отырған жұмыс, ең алдымен, осы
мәселелерді шешуге бағытталған.
Бітірушілік жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан (бес
бөлімдерден), қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен кесте
түріндегі қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім. 1 тарау Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығындағы соттылық институтының ұғымы мен оның маңызы. Қылмыстық
жауапкершіліктен босатудың құқықтық табиғаты қылмыстық жауапкершіліктің
өзімен тығыз байланысты. Сондықтан, бір жағынан, қылмыстық жауапкершілік
ұғымы, мәні мен мазмұны туралы мәселелердің теориялық шешімі, одан босатылу
табиғаты туралы мәселелерді шешу үшін база ретінде қызмет етеді. Екінші
жағынан, қылмыстық жауапкершіліктен босатылу мәселелерінің заңнамалық
шешімі- бұл, қылмыстық жауапкершілік мазмұны, оны жүзеге асыру кезеңдері
туралы заң шығарушының пікірін анықтауда біздің сүйенетін материал.
Қылмыстық жауапкершілік және оның мәні туралы мәселе бойынша бірыңғай
көзқарастың болмауы қылмыстық жауапкершіліктен босатудың құқықтық табиғатын
анықтау процессін қиындатады.
Осы мәселені шешудің екі негізгі бағыты бар. Бірінші ұстаным
жақтаушылары мәселені қылмыстық жауапкершілікті жазалаумен және,
сәйкесінше, қылмыстық жауапкершіліктен босатуды жазалаудан босатумен
байланыстыру арқылы шешеді. Екінші ұстаным бойынша қылмыс жасаған тұлға
үшін заңмен бекітілген қылмыстық жауапкершілік, сол сияқты басқа да тиімсіз
салдарлар ұғымы негіз болады. Ал қылмыстық жауапкершіліктен босату-
жазалаудан босатумен ұштастырылмайды және басқа да тиімсіз салдарлардан,
мәселен, айыпталудан босатуды қарастырады.
Егер заңда қарастырылған қылмыстық жауапкершілік пен жазадан босату
негіздерін кезеңдер бойынша қарастырсақ, онда оларды төмендегідей тәртіпте
топтастыруға болады:
1. Кінәлі деп танылғанға дейін тұлға толығымен қылмыстық
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл жағдайда кінәлі өз қылмысының салдарына жауап бермейді.
Бұл тарауға мерзімінің өтуіне, рақымшылық актісі, жекелеген
тұлғалардың кешірілуі, жапа шегуші мен кінәлінің татуласуы немесе жапа
шегушінің арыз бермеуіне байланысты қылмыстық істің қозғалмауын немесе
тоқтатылуын жатқызуға болады.
2. Тұлға кінәлі болып танылғанымен, сотта айыпталмайынша, қылмыстық
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл жерде кінәлі үшін кейбір теріс салдарлар туындайды, бірақ
сотталғанға дейін олар тоқтатылады.
Бұл – мерзімінің өтуі (ҚР ҚК 69б.), рақымшылық актісі негізінде (ҚР ҚК
76б.), жасаған әрекетінде қоғамдық қауіптілігінің жоқтығы немесе жағдайдың
өзгеруіне байланысты (ҚР ҚК 68б.).
3. Тұлға айыпталады, жазалау түрі белгіленбей, айыптау үкімі
шығарылады.
Бұл жерде ҚР ҚК 68-бабы сөз болып отыр – тұлғаның қоғамдық
қауіптілігінің жоқиығы.
4. Тұлға айыпталады, жаза белгіленіп, айыптау үкімі шығарылады, бірақ
орындау мерзімі кейінге шегеріледі. (ҚР ҚК 72б.).
5. Тұлға айыпталады, жаза белгіленіп, айыптау үкімі шығарылады, бірақ
оны өтеуден босатылады.
Бұл санатқа, мерзімінің өтуі сот қаралымында анықталуы, сот
қаралымында жасалған қылмысының рақымшылық беруге жататындығы анықталған
тұлғалар жатады .[8, б.563]
Соттылық, атап өткендей, қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың
соңғы сатысы болып табылады. Оның барысында жаңа қылмыстың жасалуы
сотталушының сотталу фактісіне немқұрайлы қарағанын, жаңа қылмыс жасаудан
сақтайтын тәртіптік ықпал етуінің орындалмауының дәлелі. Заңда сотталуды
тоқтатуды белгілеуден бас тарту, оған формалды сипат береді, оның алдын алу
және тәрбиелік ықпалын алып тастайды. Сондай-ақ, ол қауіпті және ҚР ҚК 13-
б. сәйкес, аса қауіпті рецидивті жоюға алып келеді.
Соттылық, жасаған қылмысы үшін оны соттың айыптау фактісімен
қалыптасқан, үкімнің заңды күшіне енген күнінен бастап, заңмен шектелген
мерзімнің өтуіне дейін жалғасатын және осы тұлғаға заңда қарастырылған
қылмыстық-құқықтық және жалпықұқықтық сипаттағы белгілі салдардың
туындауына байланысты тұлғаның құқықтық жағдайы.
Сотталу институтын сипаттайтын, прогрессивті сипатқа ие және заңды
біржақты талдауға ықпал ететін нормалардың көрсетілген өзгертулерімен
қатар, Қылмыстық кодекстің 77-б., екінші жағынан, көптеген сәтсіз ережелер
мен ішкі келіспеушіліктер бар. Осылай, ҚР ҚК 77-б. 4-т. сәйкес, егер
сотталушы заңмен белгіленген тәртіпте жазаны өтеуден мерзімінен ерте
босатылса, онда соттылықтың өтелу мерзімі негізгі және қосымша жаза
түрлерін өтеуден босатылған сәттен жазаның нақты өтелген мерзімін ескере
отырып есептеледі. Қазіргі уақытта жаңа Қылмыстық кодекске (ҚР ҚК 77б. 3т.)
сәйкес, сотталудың өтелу мерзімі, соттың айыпталушыға үкім шығару үшін
негізге алатын Ерекше бөлім баптарының ең жоғарғы санкцияларын есепке ала
отырып, ҚК 10-б. бойынша анықталатын қылмыстар санатына байланысты. Ендеше,
сотталу мерзімінің өтелуі, заңға сәйкес үкім шығарылған сәтте анықталады
деуге болады. Бұл мерзім жаңа Қылмыстық кодекс бойынша өзгеріске түспейді,
ендеше, жазаның нақты өтелген мерзімінен есептелуі мүмкін емес.
Сотталу, жасаған қылмысы үшін соттың айыптау фактісімен қалыптасқан,
үкімнің заңды күшіне енген күнінен бастап, заңмен шектелген мерзімінің
өтуіне дейін жалғасатын және осы тұлғаға заңда қарастырылған қылмыстық-
құқықтық пен жалпықұқықтық сипаттағы белгілі салдардың туындауына
байланысты тұлғаның құқықтық жағдайы. [27, б.29-38]
Қылмыстық-құқықтық әсер етудің барлық шаралары (жазалау, шартты түрде
соттау, үкімді орындауды кейінге шегеру, кәмілеттік жасқа толмағандарды
тәрбиелеуші сипаттағы шараларды қолдану арқылы жазадан босату) қылмыс
салдарының жүйе қалыптастырушы құқықтық феномен ретінде ұсынылатын
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырады. Сондықтан қылмыстық
жауапкершілік институты заңнамада қылмыстық-құқықтық әсер ету шаралары
жүйесін құруда бастапқы элемент болуы қажет. Ендеше, қылмыстық құқықтағы
сотталудың орны мен қызметі туралы қойылған міндетті шешпес бұрын, алдымен
бізге қылмыстық жауапкершілік институтын мұқият қарастыру қажет.
Жауапкершілік-жазалау және жауапкершілік-міндет тұжырымдамаларының
жетістіктері мен олардың қылмыстық жауапкершілік институты туралы теориялық
түсініктерді дамытудағы қызметін мойындай отырып, қазіргі таңда олардың
Қазақстанда құрылысы жарияланған заманауи құқықтық мемлекет заңнамасының
талаптарына сай келмейтіні диссертациялық зерттеуде көрсетілген.
Қазіргі таңдағы қоғамдық құқықтық сана жағдайына сай келетін
тұжырымдама қылмыстық жауапкершілік-сотталу сияқты. [28, б.359]
Қылмыстық жауапкершілік-сотталу тұжырымдамасында соттылық
институтының орны мен қызметі осы тұжырымдамада көрсетілген қылмыстық
жауапкершілікті жүктеу және одан босату жолдарын жете баяндауға арналған,
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың түрлі формалары, сонымен қатар
заманауи қылмыстық заңнамадағы сотталу институтының орны мен қызметі
қарастырылады. Осы тұжырымдамаға сәйкес қылмыстық жауапкершілік – бұл
айыптаушы-жазалаушы және айыптаушы-құқыққолданушылық акт – соттың айыптау
үкімі негізінде қылмыскерге әсер етуші, мемлекеттің қылмысқа кінәліні
жауапкершілікке итермелеу құқығын, сондай-ақ қылмыскердің оны орындау
міндетін жүзеге асырушы.
Біздің пікірімізше, қылмыстық ғылым заң шығарушы және сот органдарына
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың неғұрлым ауқымды формаларын
ұсынса, қылмыстық құқықта әділдік қағидаты соғұрлым толық жүзеге асырылуы
мүмкін және соншалықты қылмыстық жауапкершілікті саралау мүмкіндігі туады.
Осыларды ескере отырып, қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру формаларын
төмендегіше топтастыруға болады:
1. Бірсәттік қылмыстық жауапкершілік.
2. Сотталудың белгілі мерзім барысында сақталуы арқылы жаза
қолданбайтын қылмыстық жауапкершілік түрі.
3. Жазаның орнына тәрбиелік әсер ету шараларын қолдану арқылы соттау.
4. Медициналық сипаттағы шараларды қолдану арқылы соттау.
5. Шартты түрде жаза қолданбайтын қылмыстық жауапкершілік.
6. Жазаны өтеуді кейінге шегеру арқылы қылмыстық жауапкершілік.
7. Тағайындалған жазаны қолдану арқылы қылмыстық жауапкершілік.
Қылмыстық жауапкершілік ұғымының мазмұны осы аталған қылмыстық-
құқықтық қатынастардан құралуы қажет. Бір сөзбен айтқанда, қылмыстық
жауапкершілік деп осындай құқықтық қатынастардың қандай элементін (немесе
қылмыстық-құқықтық қатынастарды тұтастай) атаған дұрыс.
Осыған байланысты қылмыстық жауапкершілік ұғымының мынадай негізгі
ұстанымдары ерекшеленеді. [30, б.257]
Біріншісі, қылмыстық жауапкершілікті қылмыс жасаған тұлғаның жеке
немесе мүліктік сипаттағы айырулармен, жасаған қылмысы үшін қолдамаумен
байланысты жазаға төзу міндеті ретінде түсіндіреді. [31, б.222-223]
Екіншісі, қылмыстық жауапкершілікті қылмыс жасаған тұлғаға соттың
үкімімен қолданылатын, қылмыстық заңда қарастырылған мемлекеттік- күштеп
әсер ету шаралары – оны айыптау, сондай-ақ сотталуға алып келетін жаза
тағайындау деп түсіндіреді. Мысалы, Ю.М.Ткачевскийдің пікірінше, қылмыстық
жауапкершілікті қылмыс жасаған тұлға үшін заңмен қарастырылған жазалаумен
және сотталумен байланыссыз айыптаумен белгіленген кері салдармен
анықталады [32, б.24].
Үшінші ұстаным, қылмыстық жауапкершілікті барлық қылмыстық-құқықтық
қатынастарды тұтастай түсіндіреді, яғни қылмыстық заңмен реттелген қылмыс
жасаған тұлға мен құқық қорғау органдары арқылы мемлекет арасындағы
қатынастар.
Қылмыстар рецидивінің міндетті белгілерінің бірі – алдыңғы қасақана
қылмысы үшін сотталудың өтелмеуі немесе алып тасталмауы. Сөзсіз, соттылық,
тұлғаның бұрын қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып танылып және белгілі жаза
түріне кесілгенін білдіреді. Соттылық рецидив белгілерінің санына кіруі
тұлғаның мемлекетпен жазаланғанын және осыған сәйкес қорытынды шығаруы
керектігін білдіреді.
Рецидив – кінәлі-рецидивист тұлғасын сипаттауға сай келетін
қылмыстардың қайталануының аса қауіпті түрі. Жалпы рецидив және рецидивист
ұғымын анықтауда осыны ескеру қажет. Ендеше, рецидив кінәлінің
қауіптілігін білдіретін басқа да белгілерге (бұл екінші қылмыс фактісінен
басқа) ие болуы тиіс. Осы белгілерді анықтауда заң шығарушының рецидивистер
үшін қосымша қылмыстық-құқықтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.