Әлемдік экономиканың локомотиві

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Әлемдік экономиканың локомотиві АҚШ-тағы былтырғы қаржылық «сілкініс» өзге көптеген дамыған және дамушы елдердің экономикасына қатты әсер етті. Әсіресе, әлемдік қор биржалары биыл қаңтар айының орта тұсында соңғы 80 жылда болмаған құлдырау қарқынына жетті. Ұлы дағдарыстан кәрі құрлықтың қор рыноктары да орасан зор зиян шегуде. Мұнай мен металл бағасының арзандап кетуінен шикізаттық компаниялардың акциялары да құнсызданып жатыр. Bloomberg агенттігінің хабарлауынша, 10 қазанда несие рыногындағы дағдарыстың және экономикалық тоқыраудың әсерінен әлемдегі беделді деген қор индекстерінің барлығы құлдырады. Мәселен, ағылшынның FTSE 100 8, 85 пайызға, немістің DAX Xetra 30 7, 01 пайызға, француздың САС 40 7, 73 пайызға, ал кәрі құрлыққа ортақ Dow Jones Stoxx 600 7, 51 пайызға құнсызданды. Ал бізде ше? 9 қазандағы мәлімет бойынша, Темірбанктің (22, 4 пайызға), Центркредитбанктің (20, 2 пайызға), Қазкоммерцбанктің (17, 4 пайызға), Kazakhmys Pls (15 пайызға), “Қазмұнайгаз” өндіру барлау” АҚ-тың (13 пайызға), БТА банктің (8, 8 пайызға), Халық банкінің (4, 6 пайызға), сондай-ақ “Қазақтелеком” АҚ-тың жай акцияларының бағасы төмендеді. KASE қазақстандық қор биржасының индексі өткен аптада 12, 1 пайызға құлдырады. KASE-нің вице-президенті Андрей Цалюктің айтуынша, қор рыногындағы құлдырауға батыс елдері рыногындағы жағымсыз ахуал әсер етуде.

Осы орайда Қазақстанның қаржы секторы да бірқатар қиындықтарға душар болды. Халықаралық нарықтағы қаржылық тұрақсыздық қаупінің Қазақстан экономикасына әсер етпеуі үшін мемлекеттің мәселені жүйелі және жедел қолға алатын тетіктерін құру Елбасының биылғы Жолдауында нақты айтылды. Соған байланысты шаралар жүргізіліп жатыр. Еліміздің банктері сырттан алған қарыздарын өтей бастады. Бірақ, бұл жерде зер сала қарайтын мәселе, әлемдік экономикада болып тұратын түрлі тәуекел мен белгісіздік жағдайында тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін сенімді басқару жүйесін құру шаралары әлі де болса назар аударуды қажет етеді.

Дағдарыс бізге неге әсер етті? Егер АҚШ-пен салыс-тырып қарайтын болсақ, мынадай көрініс алдан шығады. Америкада қазір ақша массасы өтімділігінің тапшылығы сезілуде. Ел экономикасының секторларында түрлі тұрақсыздық пен нарықтық қысым байқалады. Ал Қазақстан экономикасының дамуында ақша массасының өтімділігі жоғары. Бірақ қор биржасын қорландыру және қаржылық құралдарды таңдау төменгі деңгейде қалып тұр. Мәселен, Алматы биржасының қорландырылуы 90 миллиард долларды құраса, АҚШ-та оның мөлшері 20 триллион доллар шамасында. Айырмашылық жер мен көктей. Елімізде құнды қағаздар мен қор биржасы туралы алғашқы ресми құжат 1991 жылдың 11 маусымында қабылданған екен. Алғашқы эмитенттер сол кезден бері бұл институттың игілігін көруде. Сол кезде елімізде қор биржалары жауыннан кейінгі саңырауқұлақша қаптап кетті. Бірақ 1996 жылдың аяғына қарай солардың үшеуі ғана, дәлірек айтсақ, Орта-азиялық қор биржасы, Қазақстан банктераралық валюта биржасы, Қазақстанның халықаралық қор биржасы қалды. Бірақ құнды қағаздар айналымын бір жүйеге түсіру үшін кейінгі алты жылдан астам уақыт ішінде 295 нормативтік актілер қабылданды. Ақыр аяғында 2003 жылы Қазақстан республикасындағы «Акционерлік қоғамдар туралы» және «Құнды қағаздар рыногы туралы» заң күшіне еніп, әңгіме өзегіне алынып отырған сала бір ізге түсті. Міне, содан бергі уақыт ішінде қор биржасындағы эмитенттер саны өспей, өссе де мардымсыз күйінде келеді. Қазіргі таңда республика қор биржасында «А» категориялы 34 эмитенттің облигациялары, 20 эмитенттің акциялары айналымға түскен. «В» категориялы эмитенттерде бұл көрсеткіш тиісінше 11 және 21. Қазақстан секілді ұдайы және іркіліссіз даму арнасына бір түсіп алған мемлекеттің қор биржасында аттары аталуға тиіс мұндай компаниялардың саны кемі екі есе, нақты көрсеткіштерге жүгінсек, қазіргіден 4-5 есе көп болуға тиіс. Мұның себебі жеке кәсіпкерлік иелерінің экономикалық сауатсыздығы. Иә олар 1000 доллардан 2000, 1, 1 доллар, тіпті миллион доллар жасауды білді, бірақ әріге шаба алмай тұр. Миллион долларлық капиталы бар кәсіпкер «енді шүкір, осыдан айырылып қалмайын» деген көзқарастан арыла алмай жүр. Олардың бар білетіні - банктерден несие алып сонымен жұмыс істеу. Олар пайызсыз ақша табудың жолын, яғни кәсіпорын облигациясын не акциясын шығарып биржа арқылы сату одан әлдеқайда пайдалырақ екенін түсінбей келеді. Әйтпесе бізде кемі «В» категориясында жүретін жеке фирмалар жеткілікті. Сонымен қатар, бізде әлі күнге дейін дамыған елдердегідей диллерлік, брокерлік қызметтер дұрыс жұмыс істей алмай келеді. Мұны қазақшалап делдалдық деуге болар. Сол делдалдар болашақ эмитенттермен «түсінік» жұмыстарын өте сылбыр жүргізуде. Олар қор биржасы эмитенті болудың артықшылықтарын компаниялар басшыларына дәлелдеп бере алмай жүрген сияқты. Мәселен, қазіргі ең пайдалы сала мұнай өндіріп сатумен айналысатын кәсіпорындардың санының өзі қор биржасындағы қазіргі эмитенттердің жалпы санынан көп, бірақ олардан биржамен байланыс орнатқандары санаулы. Эмитенттердің негізгі бөлігін екінші деңгейдегі банктеріміз және солардың еншілес кәсіпорындары құрайды.

Қор биржасының дамымауының тағы бір себебі Қазақстанда инвестицияны күтіп тұрған «еңбек алаңының» көптігі. Ақша банктікі болғандықтан, олар бұл мүмкіндікті неге басқа біреудің қолына беріп қоюға тиіс?! Кастодиандық құқық оларға осылайша «еншілес» кәсіпорындарды көбейтуге жол ашып беріп тұр. Кастодиандық құқық мүмкіндігін Ұлттық банк те пайдалануда. Ол мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына, қор биржасына, ипотекалық қорға кастодиан. Екінші деңгейдегі банктер сақтандыру, зейнетақы қорларына, лизингтік компанияларға неге кастодиан банк болып отыр.

Несиелік сенімнің дағдарысы әлемдік қор рыноктарындағы құлдырауды одан әрі ушықтырып отыр. Өйткені, банкротқа ұшырағандардың көбісі бағалы қағазды кепілге қою арқылы несие алғандар. Ал шығынға бөккен банктерде қалған олардың бағалы қағаздары бірнеше есеге құнсызданып кетті.

Қор биржасы неғұрлым қомақты болса, соғұрлым еліміздің қаржы секторының тұрақтылығы байқалады. Шетелдердің көпшілі-гінде ақшасы бар нысандар мен олигархтар қор биржасы арқылы жұмыс істейді. Біздегі ең үлкен кемшілік, олигархтар капиталын банктер арқылы жүргізуде жатыр. Банкте жатқан қаржыны ол өзі ғана пайдаланады. Егер қор биржасына салса, онда сол капи-талдың табысын халықпен бөлісер еді. Амал не, бізде олигархтар капиталының көп мөлшерін қор биржасына салуға мүдделілік білдірмей отыр.

Айта кететін бір нәрсе, Қазақ-станда олигархтарға деген көзқарас дұрыс қалыптаспаған. Оларды халықты қанап, ақшасын заңсыз тартып алғандар ретінде түсінеміз. Шын мәнінде халықтың ішінде олардың жүргені жақсы. Ал олигархты шетелге қудық делік, ол банктегі ақшасын шетелге аударады да кете береді. Бұл бір жағынан қарапайым адамдар үшін ешқандай пайда әкелмейді. Сондықтан да қор биржасын дамытып, олигархтар капиталын сол арқылы жүргізу ұтымды әдіс болады.

Өкінішке қарай, бізде қоғамдық дамудың бәрін банкке байланыстырып қойған. Бәрі банктің қарыздық капиталымен реттеледі. Ал Америка болса, қор биржасы арқылы үлестік капиталмен жұмыс істейді. Оның дамып кеткені сонша, елдегі қарыздық капитал өтімділігі тапшылыққа ұшырады. Америкада қаржылық «сілкініс» тудырған осы жағдай. АҚШ-та Федеральды резерв банкінің екінші деңгейдегі банктерге беретін қарыздық капиталының пайыз мөлшері 2007 жылдың тамыз айына дейін 5, 25 пайыз болса, бүгін ол 2, 25 пайызға түсті. Сөйтіп, Вашингтон проблеманы ақша өтімділігі тапшылығының пайыздық мөлшерін төмендету арқылы шешті. Ал Қазақстанда Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге беретін қарыздық капиталының мөлшері керісінше 9 пайыздан 11 пайызға көтерілді. Бізде ақша өтімділігі артық дедік, сондықтан бұл жағы дұрыс. Бірақ ол инфляцияға ұрындырып, қымбат ақша саясатына әкеледі.

Егер еліміздегі бір олигарх бүгінгі ереже бойынша 100 миллион долларын қор биржасына салатын болса, түптеп келгенде, осы ақшасын ғана бизнеске пайдалана алады. Ал дамыған елдер ережесі бойынша салса, ол капиталын белгілі бір кезең ішінде 1 триллионға дейін молайта алар еді. Яғни, дамыған елдерде капитал алып келген пайданы бағалы қағаздарға иелі халықпен тең бөліседі.

«Қазақмыс», мәселен, Лондон биржасынан 6 миллиард доллар «жинап алды». Ал Алматы биржасына салған болса, капитализация бар болғаны 1 миллиард долларға қорланар еді. Яғни, біздің олигархтар әлі де болса, шетел қаржы жүйесіне ұмтылуда.

Елімізде қалыптасқан жағдайда ипотекалық және тұрғын үй нарығындағы проблеманы шешу үшін Үкімет мемлекеттік бюджеттен 4, 5 миллиард доллар бөлді. Ол қаржы «Қазына» тұрақты даму қоры арқылы берілуде. Бөлінген ақшаны мемлекеттік комиссияның бекітуімен босатады. Мұндай мәселе қор нарығы арқылы шешілгенде тіптен дұрыс болар еді. Ал бізде құрылыс компаниялары қажетті ақшаны банктік капиталдан әкімшілік әдіспен алып отыр. Нарық заңдылығы бойынша ол қор нарығынан алынуы тиіс. Мәселен, Ресей мен Украинада солай. Сондықтан да АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыс оларға соншалықты әсер ете қойған жоқ.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.