Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар
Кіріспе...
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас ерекшеліктері...
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық фактілері.
1.3. Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
2. Кәмелет жасқа толамағандардың құқықтары бұзулу барысында ішкі істер органдарының атқаратын қызметтері және қолданатын шаралары.
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтардың алдын алудағы ІІО атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ...
2.2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды, балалардың құқық бұзуына жағдай туғызушы ата.аналарды, олардың орнындағы адамдарды, басқа да ересек адамдарды анықтау және есепке алу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру..
2.3. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету шаралары.
2.4. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және олардың құқығын қорғау бойынша комиссияның атқаратын қызметтері... Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
Қосымша
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас ерекшеліктері...
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық фактілері.
1.3. Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
2. Кәмелет жасқа толамағандардың құқықтары бұзулу барысында ішкі істер органдарының атқаратын қызметтері және қолданатын шаралары.
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтардың алдын алудағы ІІО атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ...
2.2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды, балалардың құқық бұзуына жағдай туғызушы ата.аналарды, олардың орнындағы адамдарды, басқа да ересек адамдарды анықтау және есепке алу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру..
2.3. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету шаралары.
2.4. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және олардың құқығын қорғау бойынша комиссияның атқаратын қызметтері... Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
Қосымша
Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауында көрсетілгендей, яғни болашақ онжылдықта Қазақстан Республикасының ең маңызды алдыға басатын қадамы ол – саясаттық құрылымның құқықтық реформаға қатысты болады. Өйткені, құқық қорғау органдары құрылымын реформалау өте маңызды жұмыстардың шегіне кіреді. Сонымен қатар, жолдауында былай делінген: «Біз демократиялық мемлекет бола тұра, жаңа оңжылдықта, жаңа құқық қорғау органдарының құрылымын құруымыз үшін, біз шетел мемлекеттерінің деңгейінде қызмет атқаруымыз қажет» - деп көрсетілген.
Қазіргі уақыттағы кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар ісі бойынша сот ісін жүргізу маңызды мәселеге айналып отыр. Мұның бірқатар себептері бар, оларға жасөспірімдердің жеке бас сипаттарының күрделенуі сияқты әлеуметтік құбылыспен байланысты болып отыр. Аталған жас санаттарына жататын тұлғалардың қылмысы туралы істер бойынша барлық міндеттерді дұрыс орындау үшін құқық қорғаушы органдар тарапынан көбірек күш салу қажеттілігін де жатқызу қажет.
Қоғамда әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің ірі көлемді және жылдам процестері жүріп жатқан қазіргі уақытта, әсіресе дүниетанымы әлі толық қалыптаспаған, құндылықтар жүйесі тұрақсыз жастар үшін қиын болып отыр. Жасөспірімнің адамгершілік пен құқық туралы түсінігі оның жас ерекшелігіне байланысты вербалдық деңгейде - ол жете тусінуге, оның мінез-құлқының автоматты реттегішіне айналуға жеткен жоқ. Қазіргі уакытта жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас әсіресе құқық бұзушылықтың алдын алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі тиіс. Өйткені, қылмыс дегеніміз - әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің құқыға қол сұғатын құқық бұзушылықтар - өте үлкен дерт, жасөспірімдерге қатысты қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды.
Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын құқық бұзушылықтар туралы істерді жүргізу кезіндегі бірінші, әрі негізгісі мақсат — процесті кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушының өзіне тәрбиелік әсер етуге, оны адал еңбекпен өмір сүруге оралтуға көмектесетіндей етіп жүргізу және істі солай шешу өте маңызды.
Қазіргі уақыттағы кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар ісі бойынша сот ісін жүргізу маңызды мәселеге айналып отыр. Мұның бірқатар себептері бар, оларға жасөспірімдердің жеке бас сипаттарының күрделенуі сияқты әлеуметтік құбылыспен байланысты болып отыр. Аталған жас санаттарына жататын тұлғалардың қылмысы туралы істер бойынша барлық міндеттерді дұрыс орындау үшін құқық қорғаушы органдар тарапынан көбірек күш салу қажеттілігін де жатқызу қажет.
Қоғамда әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің ірі көлемді және жылдам процестері жүріп жатқан қазіргі уақытта, әсіресе дүниетанымы әлі толық қалыптаспаған, құндылықтар жүйесі тұрақсыз жастар үшін қиын болып отыр. Жасөспірімнің адамгершілік пен құқық туралы түсінігі оның жас ерекшелігіне байланысты вербалдық деңгейде - ол жете тусінуге, оның мінез-құлқының автоматты реттегішіне айналуға жеткен жоқ. Қазіргі уакытта жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас әсіресе құқық бұзушылықтың алдын алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі тиіс. Өйткені, қылмыс дегеніміз - әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің құқыға қол сұғатын құқық бұзушылықтар - өте үлкен дерт, жасөспірімдерге қатысты қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды.
Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын құқық бұзушылықтар туралы істерді жүргізу кезіндегі бірінші, әрі негізгісі мақсат — процесті кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушының өзіне тәрбиелік әсер етуге, оны адал еңбекпен өмір сүруге оралтуға көмектесетіндей етіп жүргізу және істі солай шешу өте маңызды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
2. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі Алматы Жеті жарғы, 2001 ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 2005
5. ҚР Заңы 21.12.95ж. «ҚР ІІО туралы» (өзг. 29.12.04ж.).
6. ҚР ІІМ Бұйрығы № 400, 17.07.00ж. «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі полиция учаскелік инспекторларының жұмысын ұйымдастыру туралы».
7. ҚР ІІМ 2004 жылғы 25 желтоқсандағы №708 Бұйрық «Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейімдеу және оңалту орталықтары туралы ережені бекіту туралы».
8. Закон РК от 09.07.04г. №591-2 «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждению детской безнадзорности и беспризорности».
9. Статистические данные о результатах деятельности ПДН и ЦВИАРН (1998-2006г.г.). КАП МВД РК. Астана.
10. Приказ МВД РК № 243 от 21.03.01г. «О внесении изменений в Правила об организации работы участковых инспекторов полиции по делам несовершеннолетних».
11. ҚР ІІМ Бұйрық №564 05.10.2004ж. «Ішкі істер органдарының учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмекшілері қызметінің тәртібі туралы ережені бекіту туралы». ҚР ІІМ Бұйрығы №700 өзг. 23.12.2004ж.
12. Справочник участкового инспектора полиции. Под ред. Бишманова К.М. Алматы. Раритет 2005 г.
13. Сборник международных стандартов и норм. ООН а области провасудия в отнашении несовершеннолетних. – М., 1998 г.
14. 1998-2000 жылдарға арналған ҚР-да кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алудың кешенді бағдарламасын бекіту туралы Үкімет қаулысы 8 маусым 1 998 ж.
15. Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних от 29 ноября 1985 г.
16. Тойлыбаев Б. Жасөспірімнің қалыптасуындағы алғы шарттар // Сақшы. – 2003. -№8. С.14.
17. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиеленуініңпедагогикалық негіздері: Пед.ғ.д. дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. – Алматы, 2002.
18. Алауханов Е.О.Криминология: Оқулық. Алматы. Қазығұрт, ь2006.
19. Тойлыбаев Б.А. Педагогика және психология жастарды дайындаудағы негізгі құрал: Оқу құралы. Қостанай, 2001 ж.
20. Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004 ж.
21. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980.
22. ҚР “кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және құқықтарын қорғау бойынша комиссия туралы типтік ережелерін бекіту туралы” 2001 жылғы 11 маусымдағы № 789 қаулысы
23. Божович Л.Л. Личность и ее формирование в детском возрасте.-М., 1968г.
24. Григорян Н. Защитник как участник уголовного процесса. Сборник статей слушателей Летнего Юридического Университета.-Алматы: Фонд Сорос-Казахстан, 1998.
25. Дарбаев С. Преступления несовершеннолетних и их ответственыость перед законом.- "Тураби", № 3, 1997.
26. Каневский Л. Расследование и профилактика преступлений несовершеннолетних.-М., 1982.
27.В.Сиськов.Преступность несовершеннолетних: причины и следствия. "Фемида " , №2, 1995.
28. Сперанский К.К. Проблемы уголовно-правовой борьбы с преступлениями несовершеннолетних и против несовершеннолетних.-Автореф.дис.д.ю.н.-М., 1992.
29.Уткелбаев П.Подростковая преступность.-"3акон и время", №5,1998.
30. Шапинова А.С.Новое уголовное законодательство и проблемы ответственности и наказания несовершеннолетних правонарушителей.-Известия Министерства Науки- Академии Наук .-Алматы, № 1, 1996.
31. Юридический энциклопедический словарь. Под.ред. Сухарева А.Я.-М., 1987
32. Обзор судебной практики.- "Тураби", № 1, 1996.
33. Заң газеті №3 (1625) 12 қаңтар 2010 жыл.
34. Жас қазақ №16 9 (337) 22.04.2008 жыл.
35. Заң газеті №46. 10.12-17.12.2009.
36. Заң газеті №11 6 қаңтар 2010 жыл.
37. Заң газеті №12 14 қаңтар 2010 жыл.
38. Жас қазақ №25 (346) 24.06.2008 жыл.
39. Жас қазақ №26 9.07.2009 жыл.
40. Жас қазақ №06 (327) 12.02.2008 жыл.
41. Жас қазақ №31 20.08-27.08 2009 жыл.
42. Жас қазақ №39 22.10-29.10 2009 жыл.
44. www.deti.kz.
45. www.jetimder.kz.
2. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі Алматы Жеті жарғы, 2001 ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 2005
5. ҚР Заңы 21.12.95ж. «ҚР ІІО туралы» (өзг. 29.12.04ж.).
6. ҚР ІІМ Бұйрығы № 400, 17.07.00ж. «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі полиция учаскелік инспекторларының жұмысын ұйымдастыру туралы».
7. ҚР ІІМ 2004 жылғы 25 желтоқсандағы №708 Бұйрық «Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшалау, бейімдеу және оңалту орталықтары туралы ережені бекіту туралы».
8. Закон РК от 09.07.04г. №591-2 «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждению детской безнадзорности и беспризорности».
9. Статистические данные о результатах деятельности ПДН и ЦВИАРН (1998-2006г.г.). КАП МВД РК. Астана.
10. Приказ МВД РК № 243 от 21.03.01г. «О внесении изменений в Правила об организации работы участковых инспекторов полиции по делам несовершеннолетних».
11. ҚР ІІМ Бұйрық №564 05.10.2004ж. «Ішкі істер органдарының учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмекшілері қызметінің тәртібі туралы ережені бекіту туралы». ҚР ІІМ Бұйрығы №700 өзг. 23.12.2004ж.
12. Справочник участкового инспектора полиции. Под ред. Бишманова К.М. Алматы. Раритет 2005 г.
13. Сборник международных стандартов и норм. ООН а области провасудия в отнашении несовершеннолетних. – М., 1998 г.
14. 1998-2000 жылдарға арналған ҚР-да кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алудың кешенді бағдарламасын бекіту туралы Үкімет қаулысы 8 маусым 1 998 ж.
15. Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних от 29 ноября 1985 г.
16. Тойлыбаев Б. Жасөспірімнің қалыптасуындағы алғы шарттар // Сақшы. – 2003. -№8. С.14.
17. Тойлыбаев Б.А. Қазақстан Республикасы ІІМ Жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиеленуініңпедагогикалық негіздері: Пед.ғ.д. дәрежесін алу үшін арналған авторефераты. – Алматы, 2002.
18. Алауханов Е.О.Криминология: Оқулық. Алматы. Қазығұрт, ь2006.
19. Тойлыбаев Б.А. Педагогика және психология жастарды дайындаудағы негізгі құрал: Оқу құралы. Қостанай, 2001 ж.
20. Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004 ж.
21. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980.
22. ҚР “кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және құқықтарын қорғау бойынша комиссия туралы типтік ережелерін бекіту туралы” 2001 жылғы 11 маусымдағы № 789 қаулысы
23. Божович Л.Л. Личность и ее формирование в детском возрасте.-М., 1968г.
24. Григорян Н. Защитник как участник уголовного процесса. Сборник статей слушателей Летнего Юридического Университета.-Алматы: Фонд Сорос-Казахстан, 1998.
25. Дарбаев С. Преступления несовершеннолетних и их ответственыость перед законом.- "Тураби", № 3, 1997.
26. Каневский Л. Расследование и профилактика преступлений несовершеннолетних.-М., 1982.
27.В.Сиськов.Преступность несовершеннолетних: причины и следствия. "Фемида " , №2, 1995.
28. Сперанский К.К. Проблемы уголовно-правовой борьбы с преступлениями несовершеннолетних и против несовершеннолетних.-Автореф.дис.д.ю.н.-М., 1992.
29.Уткелбаев П.Подростковая преступность.-"3акон и время", №5,1998.
30. Шапинова А.С.Новое уголовное законодательство и проблемы ответственности и наказания несовершеннолетних правонарушителей.-Известия Министерства Науки- Академии Наук .-Алматы, № 1, 1996.
31. Юридический энциклопедический словарь. Под.ред. Сухарева А.Я.-М., 1987
32. Обзор судебной практики.- "Тураби", № 1, 1996.
33. Заң газеті №3 (1625) 12 қаңтар 2010 жыл.
34. Жас қазақ №16 9 (337) 22.04.2008 жыл.
35. Заң газеті №46. 10.12-17.12.2009.
36. Заң газеті №11 6 қаңтар 2010 жыл.
37. Заң газеті №12 14 қаңтар 2010 жыл.
38. Жас қазақ №25 (346) 24.06.2008 жыл.
39. Жас қазақ №26 9.07.2009 жыл.
40. Жас қазақ №06 (327) 12.02.2008 жыл.
41. Жас қазақ №31 20.08-27.08 2009 жыл.
42. Жас қазақ №39 22.10-29.10 2009 жыл.
44. www.deti.kz.
45. www.jetimder.kz.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық
фактілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс
жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
2. Кәмелет жасқа толамағандардың құқықтары бұзулу барысында ішкі істер
органдарының атқаратын қызметтері және қолданатын шаралары.
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың алдын алудағы ІІО атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ...
2.2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды, балалардың құқық бұзуына жағдай
туғызушы ата-аналарды, олардың орнындағы адамдарды, басқа да ересек
адамдарды анықтау және есепке алу жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және олардың құқығын қорғау
бойынша комиссияның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
жолдауында көрсетілгендей, яғни болашақ онжылдықта Қазақстан
Республикасының ең маңызды алдыға басатын қадамы ол – саясаттық құрылымның
құқықтық реформаға қатысты болады. Өйткені, құқық қорғау органдары
құрылымын реформалау өте маңызды жұмыстардың шегіне кіреді. Сонымен
қатар, жолдауында былай делінген: Біз демократиялық мемлекет бола тұра,
жаңа оңжылдықта, жаңа құқық қорғау органдарының құрылымын құруымыз үшін,
біз шетел мемлекеттерінің деңгейінде қызмет атқаруымыз қажет - деп
көрсетілген.
Қазіргі уақыттағы кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын
әкімшілік құқық бұзушылықтар ісі бойынша сот ісін жүргізу маңызды мәселеге
айналып отыр. Мұның бірқатар себептері бар, оларға жасөспірімдердің жеке
бас сипаттарының күрделенуі сияқты әлеуметтік құбылыспен байланысты болып
отыр. Аталған жас санаттарына жататын тұлғалардың қылмысы туралы істер
бойынша барлық міндеттерді дұрыс орындау үшін құқық қорғаушы органдар
тарапынан көбірек күш салу қажеттілігін де жатқызу қажет.
Қоғамда әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің ірі көлемді
және жылдам процестері жүріп жатқан қазіргі уақытта, әсіресе дүниетанымы
әлі толық қалыптаспаған, құндылықтар жүйесі тұрақсыз жастар үшін қиын болып
отыр. Жасөспірімнің адамгершілік пен құқық туралы түсінігі оның жас
ерекшелігіне байланысты вербалдық деңгейде - ол жете тусінуге, оның мінез-
құлқының автоматты реттегішіне айналуға жеткен жоқ. Қазіргі уакытта
жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас әсіресе құқық бұзушылықтың алдын
алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі
тиіс. Өйткені, қылмыс дегеніміз - әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің
құқыға қол сұғатын құқық бұзушылықтар - өте үлкен дерт, жасөспірімдерге
қатысты қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды.
Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын құқық бұзушылықтар
туралы істерді жүргізу кезіндегі бірінші, әрі негізгісі мақсат — процесті
кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушының өзіне тәрбиелік әсер етуге,
оны адал еңбекпен өмір сүруге оралтуға көмектесетіндей етіп жүргізу және
істі солай шешу өте маңызды.
Сонымен бірге, кәмелетке толмағандарға қатысты істер бойынша сот
процестері өзге де табансыз, аумалы мінезді құқық бұзушыларға нақты ескерту
ретінде ықпал етуі, жұртшылықтың назары мен күш-жігерін жасөспірімдерге
қарсы жасалып жатқан қылмыстылығымен күреске жұмылдыруы, оларды қылмыс
жасауға итермелейтін себептер мен шарттарды жоюға әрекет етуі тиіс.
Жалпы сәби – құқықтары бар және өзіне көтеріңкі көңіл бөлуді, сондай-
ақ мемлекет пен қоғам жағынан көмекті талап ететін адамзат баласы!
Қоғамдық санада кең таралған стереотипке сәйкес, балалық – ол адам
өміріңдегі ең бақытты және жайбарақат кезең, ал балалар әр мемлекеттің
болашағы ретінде, әрбір отбасының бақыты ретінде айнымас сүйіспеншілікпен,
қамқорлықпен еленеді, мейірімді көңілдің ортасында болады.
Ал, кәмелетке толмағандар дегеніміз кім деген кезде, яғни, әкімшілік
құқық бұзушылық жасалған кезде он алты жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа
толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп танылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа
толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтарды анықтап,
сол құқық бұзушылықтың алдын-алу мақсатында жаңадан өзгерістер енгізу.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері - болып келесілер жатқызылады:
- Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтарды анықтап, зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс
жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
- Шетелге сатылып жатқан жасөспірімдердің сатылғаннан кейінгі
шетелдегі тұрғылықты жерлері бойынша әлеуметтік жағдайын анықтау;
- Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету шараларын
қарастыру;
Зерттеу жұмысының заты мен объектісі. қарастырылатын жұмыстың
мәселесін кешенді түрде зерттеуге сәйкес, зерттеудің объектісі кәмелетке
толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар кезінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастар аясы шеңберінде қарастыру.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау жолында біз материалистік
диалектика заңдарына және категорияларына, дүниетанымдық теорияның, әсіресе
әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі тұжырымдарына, сондай-ақ
құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік іліміне сүйендік.
Зерттеу процесінде формальды логиканың ережелері, талдау мен жинақтау,
салыстырмалы құқықтық және статистикалық, нақтылы-социологиялық әдістемелер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нәтижесі мен тәжірибелік мәні.
Дипломдық жұмыста берілген ұсыныстар, тұжырымдар мен қорытындылар
болашақта қолға алынып, кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын
әкімшілік құқық бұзушылыұтардың азаю және қолға алынуы. Сонымен қатар
кәмелет жасқа толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтарға қатысты жасалған зерттеудің тәжірибелік мәні оның теориялық
қорытындыларын, тәжірибелік ұсыныстарын ғылыми зерттеу жұмысын және білім
беру процесінде пайдалануға болатынды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, жеті бөлімшелерден құралған негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас ерекшеліктері
Адамның дамуы өте күрделі, ұзақ жүретін процесс болып табылады. Мұндағы
жауапты кезеңдердің бірі - өтпелі жас деп аталатын жеткіншек жасы (11-12-
ден 14-15 жасқа дейін) мен жасөспірімдік жас (15-16-дан 17-18 жасқа дейін).
Бұл кезеңде адамның физикалық пісіп-жетілуі ғана емес, сонымен бірге
тұлғаның қарқынды түрде қалыптасуы, моральдық және зияттық күштерінің қуат
алуы жүзеге асады.
Жеткіншек алды жасының өтпелі жас деп аталу себебі, ол балалық күйден
үлкен өмірге, кемелсіздіктен кемелденуге өтумен сипатталады. Алайда, орта
статистикалық жеткіншек деп аталатын жас өмірде болмайды. "Жеткіншек алды
жасының ортақ заңдылықтары баланың қоршаған ортасы мен тәрбие шарттарына
ғана емес, сондай-ақ оның организмі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де тәуелді
болатын жеке-дара нұсқалар арқылы көрінеді.
Ересек жеткіншек алды және жас немесе жасөспірімдік уақыт жас
психологиясында өте маңызды кезең ретінде қаралады, өйткені осы жаста
болатын өзгерістер одан кейінгі кезең заңдылықтарын дұрыс бағалау үшін
маңызды болып табылады. Биологиялық жағынан бұл жас физикалық дамудың
аяқталу кезеңін білдіреді.
Осы жастағы жасөспірімдердің мінез-құлқы мен әрекеттері саналы әрі
жігерлі түрде жүзеге асады, осыған орай оларға неғұрлым жоғары талаптар
койылады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі 16 жастан
басталатыны белгілі, ал кісі өлтіру, ұрлық, тонау және т.б. үшін - 14
жастан басталады (ҚР ҚК, 15-бап).
Алайда жасөспірімнің физикалық және адамгершілік жағынан дамуы әлі
аяқталған жоқ, бұл оның іс-әрекеттері мен қылықтарының сипатынан байқалады.
Жеткіншек алды жасында организмде биологиялық терең өзгерістер жүреді, өсу
жылдамдайды, жыныс бездерінің секрециясы күшейеді, қарқынды физикалық даму
басталады. Организмдегі биологиялық өзгерістер психикалық дамуға да әсер
етеді. Жеткіншек алды жасының бастапқы кезіндегі тепе-теңдік бұзылады: өз
тұлғасына қызығушылық, айналасындағыларға сыни көзбен қарау пайда болады,
мінезіндегі ерекшеліктер байқалып, қылықтары өзгереді.
Жеткіншек алды жасында мінездің психикалық жарақат алу мүмкіндігін
арттыратын және мінез-құлық нормаларынан ауытқитын кейбір қасиеттері пайда
болады. Көптеген жасөспірімдердің сезімдері, ойлары, әрекеттері тұрлаусыз
болып келеді. Бұл:
а) елгезектік пен сылбырлық арасындағы қайшылық;
б) көңіл-күй өзгерістеріне алып келетін қызбалық пен сылбырлықтың тез
ауысып отыруы ретінде көрінеді.
Импульсивтілік пен көңіл-күй тербелістері жеткіншектердің ойы мен
кылықтарына ықпал етеді. Олардың бір пікірге келуі жылдам және тез
өзгереді. Өз іс-әрекеттері мен басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалай
бермейді, дос таңдауда көбінесе қателесіп жатады, кездейсоқ жанжалдарға
келіп әкеледі.
Бірқатар психологтар жеткіншек алды жасын ауыр "апаттар" кезеңі деп
есептейді, торығу мен үмітсіздік ахуалы, есіріктену, агрессивтілік,
қаталдық, кылмыс істеуге бейімділік туралы айтып өтеді.
Л.И. Божовичтің көрсетуінше, жасөспірімдердің моральдық саласында екі
ерекшелік пайда болады:
а) қоғамдық мінез-құлық пен адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас
нормалары мен ережелеріне байланысты мәселелерге жиі назар аударуы;
б) салыстырмалы түрде тұрақты және кездейсоқ ықпалдардан тәуелсіз
моральдық көзқарастар, пікірлер, баға беру қалыптаса бастайды.
Жеткіншек алды кезеңіне жоғары эмоциялық қозғыштық қасиеті тән,
"ұстамдылық" жүйесі мен өз мінез-құлқын саналы түрде бақылау нашар дамыған,
сондықтан да жасөспірімдер ойлары мен пікірін өзгертуге уақыт кетіргенді
ұнатпайды, тез іске көшеді. Бұл қасиеттер көбінесе құқыққа кайшы әрекетке
алып келеді немесе оларды жасы үлкен құқық бұзушылар пайдаланады, кәмелетке
толмағандар тарапынан ойланбай әрекет жасау мүмкіндігі туралы білетін олар
оңтайлы сәтті тауып, жасөспірімдерді қылмыс істеуге тартады [19 – 3-7б.].
Кейбір жасөспірімдерге олардың тұрмыс және тәрбие шарттары белгілейтін
дөрекілік, өжеттік, шамшылдық қасиеттері тән. Бұл қасиеттерді салдардың
теріс іс-әрекеттері салдарынан болатын қоғамдық тәртіпті бұзуға байланысты
құқыққа қарсы әрекеттерін тергеу барысында ескеру қажет.
Осы жаста көп кездесетін мінез-құлық кемшіліктерінің бірі-кырсықтық.
Кәмелетке толмаған сезіктінің немесе айыпкердің кырсықтығына тергеуші
істелген қылмыстың мән-жайын, ұрланған мүлік пен қылмыс құралының
орналасқан жерін, қылмысқа қатысушыны аныктау кезіндегі жауап алуда тап
келуі мүмкін. Сондай-ақ, тергеуші жасөспірімнің кырсықтыққа жақынырақ
сапасы өтірікшілдікпен де соқтығуы мүмкін.
Өтірікке түрткі болатын нәрселер көбінесе:
а) жауапкершілік пен жазадан қорқу;
ә) қылмысқа қатысушылар немесе олардың туыстары мен достары тарапынан
кек алу қорқынышы;
б) достықты дұрыс түсінбеушілік және осыған байланысты "сатқын"
атанудан қорқу;
в) құрдастарының назарын аудару, таңғалысын тудыру тілегі. Жеткіншек
алды жасында жекелеген жағымды қасиеттерді дамытуда,
кемшіліктерді жеңуге бағытталған өзін-өзі тәрбиелеуге деген
қажеттілік дамиды. Жасөспірімдер осылайша өзінің сүйікті кейіпкеріне,
мұғаліміне және т.б. ұқсауға тырысады. Бірақ, кейбір жағдайларда
адамгершілік категориялары мен ұғымдары туралы дұрыс және жан-жақты
түсініктерінің болмауынан жасөспірімдер оқиғалар мен адамдардың мінез-
құлықтарын бағалауда қателесіп жатады. Кейбір жасөспірімдердің адамгершілік
тұрғысынан жағымсыз тұлғаларға ұқсас болғысы келіп, еліктейтіні бекер емес.
Жасөспірімнің адамгершілік сенімдері қате, теріс болуы мумкін. Және олар
кейбір моральдық нормалар туралы теріс түсінікте болуы себепті немесе
жасөспірімдердің жекелеген кішігірім топтарында қабылданған моральдық
құндылықтар жүйесінің кесірінен қылмыс істеуі мүмкін. Қылмыстың өзімен де
жасөспірім ерлік, батырлық, ептілік қасиеттерін көруі кездеседі.
Бұл жас ерекшеліктері бәрінен бұрын 14-15 жастағы жеткіншектерге тән.
16-17 жастағы жасөспірімдерде физикалық және ақыл-ой дамуы процестері
жалғасады, бірақ осы кезеңнің соңына қарай қарқыны бәсеңдейді.
Жасөспірімдердің импульсивтілігі азайып, эмоционалдық тұрақтылық пайда
болады; жүйке жүйесінің түріне қарамастан, олар 14-15 жасар жеткіншектерден
гөрі ұстамдылау және салмақтырақ. " Ересек жеткіншек алды жасы — бұл
жасөспірім өз мінез-қүлқында басшылыққа ала бастайтын адамгершілік
қағидаларының, сенімдерінің қалыптасатын уақыты". Дегенмен, өздерінің
физикалық және ақыл-ой қасиеттері бойынша олардан кіші жеткіншектерге әлі
де ұқсастықтары көп: физикалық және рухани кемелденуге жеткен жоқ; оларға
әлі де 14-15 жасар балаларда болатын қасиеттер тән ("ересек болып көріну"
сезімі, өзін көрсетуге ұмтылу, т.б.). Бұл жаста айналадағы адамдардың
жасөспірімдерге неғұрлым жоғары талаптар қоюына және олардың құқықтарын,
әсіресе, дербестікке құкығын мойындауға мүмкіндік беретін бірқатар
психологиялық қасиеттері қалыптасады.
Алайда, психологтардың зерттеулері көрсеткендей, дербестікке ұмтылу
үшін отбасында дұрыс үлгі көрсететін біреудің, жақын айналысында беделді,
абыройлы адамның болуы қажет, сонда ғана жасөспірім одан үлгі, кеңес алады.
Оның ерекшеліктерін білу жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күрес, оның
алдын алу шараларын жүзеге асыру үшін, кәмелетке толмағандар қылмысын
сапалы әрі тиімділікпен тергеу үшін, оларды толық әрі дұрыс ашу үшін өте
маңызды.
Жасөспірімдер дамуының жоғарыда талданған ерекшеліктері іс жүргізу
тәртібін реттейтін және осы категориядағы істердің өзгешелігін белгілейтін
нормаларды бекіту кезінде ескерілген. Сонымен бірге, психология ғылымының
ережелер негізінде жоғарыда қаралған жасөспірімдердің даралық қасиеттері
кәмелетке толмағандар істерін жүргізуді жүзеге асырушы органдарға нақты
процесті ұйымдастырудың іс жүргізу заңында керсетілген мүмкіндіктері
шеңберінде дұрыс түрін таңдауға көмектеседі [23 – 21-22б].
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық фактілері.
Сәби – құқықтары бар және өзіне көтеріңкі көңіл бөлуді, сондай-ақ
мемлекет пен қоғам жағынан көмекті талап ететін адамзат баласы!
Қоғамдық санада кең таралған стереотипке сәйкес, балалық – ол адам
өміріңдегі ең бақытты және жайбарақат кезең, ал балалар әр мемлекеттің
болашағы ретінде, әрбір отбасының бақыты ретінде айнымас сүйіспеншілікпен,
қамқорлықпен еленеді, мейірімді көңілдің ортасында болады.
Өкінішке орай, ақиқат басқа туралы мәлім етеді.
Осы тынышсыз, құбылмалы, кейде қатал және адамдар тұрмысына лайықты
үшін нашар бейімделген заманда, бірінші кезеңде бала жапа шегеді –
кедейліктен, әлеуметтік әділетсіздіктен, отбасының дағдарысты ахуалынан,
эксплуатация мен зорлықтан, аурулардан, террорлық актілер мен соғыс
қақтығыстардан.
Ересектер әлемі балалар дауысын естімейді дерлік, олардыі пікіріне
көңіл бөлмейді және кейде шындап күлкілі емес мәселелеріне уайымдамайды.
Бала үйінде қалай тұрады, мектепте өзін қалай сезінеді?
Ылғи да дені сау болып өсуге, білімді болуға, өз қабілетін дамытуға
және керекті мұқтажын қанағаттандырылуға мүмкіндігі бола ма?
Егер бала құқықтары сақталынса, барлық осы сұрақтарға мақұлдаған жауап
мүмкін болар еді. Қазіргі уақытта біз балаларды жүрек суйгіш махаббатпен
қамтамасыз етпесек, біз олардан не күтеміз?
Әр бала – мемлекеттің болашағы, сол елдің келешекте өсіп-өркендеуіне,
дамуына өзіндік үлес қосар ұрпағы емеспе?
Яғни, бұл жерде туындап тұрған мәселе еліміздегі өзекті жағдайдың бірі
болып табылады. Сәби, кәмелет жасқа толмаған тұлға болып есептеледі.
Себебі, оның жасы әлі кәмелеттік жасқа жетпеген. Ал, кәмелетке толмағандар
деп заң бойынша әкімшілік құқық бұзушылық жасалған кезде он алты жасқа
толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар осы тараудың күші
қолданылатын тұлғалар танылады. Осыған сәйкес, бала мәселесі елімізде әлі
күнге дейін өзекті болып табылғандықтан, төмендегідей елімізде болып жатқан
фактілерге тоқтала кетейін:
Сәби құны -25 мың доллар ма? Халықаралық статистикалық агенттіктер
Қазақстанды адам трафигі жөнінен әлем бойынша алдынғы үштіктін қатарына
қосып отыр. Осыған байланысты БҰҰ-ң адамдарды оның ішінде іиелдермен
балаларды сатудын алдын алумен онын жолын кесу және айыптыларды жазалау
туралы хатамалардын хатамасын бекіту үшін Үіметтін ізірленгн зан жобасын
міжілістін қарауға ұсынғаны кім-кімді де бей жай қалдырмас. Хатама
қылмыстық топтардын адам саудасымен жол беруіне тыйым салып, оларды
жазалауды көздеиді.сондай-ақ жабайы сауда құрбандарына әлуметік,
психологиялық психолгиалық көмек беру шаралары да қарастырылған. Ал
дипуттар тарапынан заң жобасының қандаи өзгерістерге ұшыраитыны белгсіз. Ен
бастысы, хатама ережелерінін іске асыру Республикалық бюджеттен қосымша
қаржы шығындарын қажет етпейді екен.
2005 жылы елімізде адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардын
жезөкшелікті пайдалануна атты күрес туралы конвенцияны және Қортынды
хатаманы ратификациялау туралы заң жобасы қабылданғанымен, адам судасын
ушығып тұрғанын мамандар мойындап отыр.
БҰҰ мамандарынын айтуынша жыл сайын Қазақстаннан сыртқа және ел ішінде
балалар мен әйелдердің үлесі басым. Соңғы жылдары Республикада құл
саудасы, құл иеленушілік те өрістеген. Соңғы он жылда адам аулап сыртқа
саудалау қаты қарқын алып тұр. Халқаралық көші-қон ұиымының мәліметі
бойынша Қзақстанда 2002 жылдын желтоқсаны мен 2006 жылы қантар арасында
адам саудалаудын 210 оқиғасы тіркелген 2010 қоқиғасы тіркеліпті. Елімізде
азаматтары жұмыстық және ембек жолымен қанау үшін шет елдіктерге шығару
деректері тіркелгені дөк басып айту қыиын. Тек 2005 Еуропа елдеріне бұрынғы
Кеңестік Республикалардан 120 мың әйел сатылғанын хабарлайды. ҚР Бас
Прокуратурасының мәліметінше, адамдар шет елдерге және транзиттік шығару,
согдай-ақ қадамға көндіру жөніндегі 128 бабы бойынша 14 қылмыстық іс
қозғалып, беті ашылған қылмыстар мен заң бұзушылықтардың санына қарай
жүргізілген есеп қана. Мұның сыртына қаншама қылмыстық істің көзден таса
қылып жатқанын бір құдай біледі [44 -4 – 6б].
Күнделікті хабарларға құлақ түрсен, статистикаға жүгінсең зәрең ұшады.
Енді интернетте бөбектерді саудалау бастады. Қазір Қазақстанда 45 балалар
үйі бар. Туа салысымен жетім қалған және тастанды 92000 бала есепке
алынған. Ендеше, иесіз сұраусыз пендеге күн бола ма? Соңғы жылдары қазақ
сәбилерінің асырап алушылар қазақстандықтар емес, шетелдіктер, оның ішінде
американдықтар болып отыр. Бүгінде Республика бойынша 40-тан астам
агенттік шеттелдік бала өткізумен тікелей айналысады екен. Өйткені, сәби
саудасын бизнеске айналдырып алғандықтарын пышағы май үстінде, осы құпия
сауданы тек балалар үйлерінің директорлары, облыстық қалалық оқу бөлімдері,
сот ұйымдары өкілдері ғана біледі. Басқа ТМД елдерімен салыстырғанда
Қазақстаннан бала асырап алу барысынша жеңілдіктеген әр сәбиге 25000 АҚШ
доллары төленетін болғандықтан, екі алақандарын ысқалап жүрген делдалдық
жандарын сала кіріспеген де қайтеді?
1999 жылы 25 мамырда Гаагада қол қойылған балаларды қорғау және баланы
шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы БҰҰ-ның бала құқықтары
туралы конвенциясының, БҰҰ-ның Әлеуметтік және құқықтық қағидалар туралы
деклорациясының 1986жылы 3 желтоқсандағы БҰҰ-ның Бас ассамблеясының 41\84
қарарының негінде қабылданған шешімдерінің мәтіндерінің мәселелердің
байыбына бармай шетелге бала беруді біздің ел өрістетіп - ақ келеді.
Мысалы, 1999-2001 жылдар аралығында Америкаға Қазақстаннан 1797 бала
аттандырылған. Ал, 2002 жылы осы елге тағыда 819 тастанды сәби
жөнелтілген. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша шетелге 5590 бала кете
барған, яғни шетелге бала сату үш есеге өскен. Бұл арада бала беру мен
бала сатуды шатастырып отырған жоқ сияқтымыз. Себебі, жуырда бір баспасөз
бетінен шетелдік бала асырап алушылар мен арада делдалдық жасап, пайда
тауып жүрген Ресейлік қылмыстық топтың әшкереленгенін оқығанымыз бар. Ал
енді табиғат берген байлығымызды сонау XYIII-XIX ғасырлардан бері
шетелдіктерге ұсынып келе жатқан мырзалығымызды былай қойып,
адамдарымызды тірі тауарға айналдырып шекарадан асырып жатқандығымыз үшін
кімнен мақтау алар екенбіз. 4813 баламызды асырап алған АҚШ, 163 баланы
алған Бельгия, 98 бала алған Ирландия, 44 бала лаған Германия, 74 алған
Испания бізге Алтын алқа ұсынар ма екен?! Бұлардың сыртында шетелден
жұмақпен жұмыс іздеп кетіп жатқан, алдау – арбауға түсіп, құлдықтың
қамытын киіп жатқан жастарымыз қаншама десеңізші?! Сонда дейсің, қазба
байлықтарымызды ортаға салып, адамдарымызды саудаға салғанда, тілімізден
айырылғанда біздің кім болғанымыз?! Қазақ елінің құр қанқасы қала ма,
түптің түбінде деп те, үрейленесің. Жахандану дегеніміз де жанымды
түршіктіреді. Қалай дегенменде, елімізден шетел асып кеткен мыңдаған
баланың тағдыры белгісіз күйде қалып отыр. Тек сәби саудасы емес,
Қазақстаннан жылына 70000-ға жуық әр-түрлі жастағы, жыныстағы адамдар
кәсңп іздейді деген желеумен шетелге шығарылатын көрінгеді. Ал іс-түссіз
жоғалып жатқандар қаншама? Осы шетелге жасырын күйде адамдар ағылуының
астарында не сыр бар? Әсіресе, тастанды, мүгедек қазақ балаларын
шетьелдіктер өз елдеріне алып барғаннан кейін оларды дене мүшелерін сатады
екен деген хабар зәреіді ұшыратады, Қалай дегенмен де осы бір сөздің жаны
бар сияқты. Алайда, адам терісі мен мүшелерін сатуға бүкіл дүние жүзінде
тыйым салынған. Қазіргі таңда әлемде адам мүшесін ауыстырып салу тек екі
жерде – Лонданда және Телевифте ғана бар. Бірақта қазір осы іспен
айналысатын ондаған елде жүздеген жасырын клиникалар жұмыс істеп жатқанын
естіп жүрміз. Жер бетінде діндердің барлығы да адам мүрдесін бүлдіруді оның
мүшелерін сатуды асқан айаундық санайды. Шетелдерге сатылып кеткен мыңдаған
бала, жыл сайын елімізден әр түрлі сылтаулармен әкетілген қыз-келіншектер
хабар ошарсыз кетіп жатқан жандар әлгіндей құпия клиникалардың құрбандығы
болып, пашаланып жатыр ма, кім білсін және олардың обалын кім көтереді? [44
– 5-6б]
Біз білетініміздей, бала бақытынан артық құндылық жоқ. Ал, баланың
бақытты болуы сақаталып жатыр ма деген сұраққа төмендеідей мысал
келтірейін. Яғни, өткен жылы Қазақстан азаматтары 3000 мыңнан астам жетім
баланы асырап алыпты. Бұл жөнінде Мәжіліс Төрағасы Олар Мұхамеджановтың
жеткеншілігімен өткен палаталарының сәрсенбі күнгі пленарлық отырысында
білім және ғылым министірі Жансейіт Түймебаев мәлім етті. Министр
Қазақстандық асырап алушыждардың саны жыл сайын артып келе жатқандығын
ерекше атап өтті.
Қазасқтан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдік
асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға қосылу және оны
ратификациялау туралы заң жобасы туралы депутат Бағила Баймағамбетова
жұмыс тобында болған талқылаулап жөнінде түсінік берді. Негізінен бұл
құжатты қабылдау шетелдік азаматтар асырап алған Қазақстандық балалардың
тағдырына алаңдаушылықтан және Қазақстанның бала құқытарын қамтамасыз ету
бойынша БҰҰ-ның бала құқытары жөнідегі комитетінің 33 және 45 сессияларының
нұсқауларына сәйкес қабылданған міндеттемелерінен орындалыуынан туындаған
Министр Гаага конвенциясына қосылу және оны ратификациялау елімізге
шетелдік азааматтар асырап алған балалар құқықтарын қорғау мәселелерде
анағұрлым кең өкілеттік береді. Конвенция бала қабылдаушы мемлекеттерге
жауапкершілік жүктейді, сондай-ақ конвенцияға қол қойып бекіткен басқа
елдердегі балалардың тағдырын қадағалап бақылауға құқық береді.
Соңғы он жылда жалпы саны 37450 бала асырап алынды. Қазақстандық
азаматтар 28000-нан астам баланы (77%), шетелдік туысқандыры -500-ге жуық
баланы (1,2%) және шетелдік азаматтар 8000-нан астам баланы (21,8%) асырап
алған. Қазақстандықтар мыннан астам жетім баланы өз отбасыларына алуға
тілек білдіріпті. Мәселен, өткен жылы 3000-нан астам бала Қазақстандық
азаматтар отбасына берілсе, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 271 балаға көп.
Тиісінше шетелдік асырап алушылар саны азайған.
Шетелді бала асырап алушылардың 90%астамы әл-ауқаты жоғары азаматтар
көрінеді. Олардың ішңнде ірі компанияларыдың басшылары 800-ге жуық 18
белгілі саясатшылар, конгресмендер, сенатролар, 1,5 мыңнан астамы
адвокаттар емн судьялар, әртістер мен спортшылар жіне т.б. Балалардың
көпшілігін: АҚШ азаматтары – 6406, Испания – 600, Бельгия-343, Германия-
173, Канада-167, Ирландия-140, Франция аөаматтары 131 баланы асырап алған,
шетелдік тер асырап алған бала 18 жасқа дейін бізде азматымыз болып
қалатыны туралы арнайы норма бар және еліміз бұл балаларға қатысты қос
азаматтықты мойындайды. Яғни, шетелдіктер асырап алған бала кәмелет жасқа
толғаннан кейін тұрақты тқратын елін өзі таңдауға өзі құқылы. Егер бала
асырап алу рәсімі оның мүдделеріне жауап бермеген жағдайда, уақытша немесе
баламалы қамқоршылық, сонымен бірге баланың шыққан мемлекетіне қайтару
ұйымдастырылады. Осы ретте министр: әлемде бала өмірі мен тағдырынан артық
құндылық жоқ. Еліміздің кәшкентай азаматтары туған елінен кетіп жатқанда
әрбіріміз күйінішпен рухани алаңдаушылықты сезінеміз. Гаага конвенциясын
ратификациялау шетелдік азаматтардың балалаларымызды асырап алуға белсенлі
тарту үрдесі емес, ал шетелдік азаматтарт асырап алған балалар құқытарын
қорғалуы мен бақылау мәселесін өркениетті шешу, деді ағынан жарылып
депутаттар біраз талқыдан кейңн заң жобасын мақұлдады. Халықаралық еңбек
ұйымының теңізшілердің жеке куәліктері туралы №185 (қайта қаралған)
конвенциясые ратификациялау таралы заң жобасын көлік және комуникация
министірі Әбілғазы Құсайынов баяндап берді. Теңізшінің жеке куәлігі
міндетті құжат болып табылады, онсыз экипаж мүшелері шет елдерге
жүргізетін теңіз кемелерінде жұмыс істей алмайды. Заң жобасы депутаттар
тарапынан қолдау тапты [32 – 3-6б].
Ал, әр баланың бақытты болуға құқы бар атты мақалада былай делінген:
бір кездері тірідей әке-шешесінен айырылып, қара базардың қайнаған
ортасында алақан жайып жүрген бүлдіршіндерге жаутаңкөз тағдырлылар деп
жанымыз ашыған еді. Бүгінде әзәзіл арақ пен есті алған есірткінің келесі
жамау үстіне жамау жапсырған жетім күйімізді ұлт шеңберінен шығындап өсіріп
барады. Елімізде шаңырағы шайқалып, ортаға түскен отбасылардың қатары азаяр
емес, сәйкесінше оң-солын танымай жатып қайғы жұтқан балаларымыздың саны да
өсіп келеді.
Бала бақыты басынан басталады, алайда қазіоһргі таңда мәселесі шаш
етектен шаңырақтар аз емес.Қаңғыбастыққа салынған бүлдіршіндердің тағдыры
да алаңдатады. Кінәліні іздеп басыңды тауға да, тасқа да соққаныңмен осыдан
біраз жыл бұрын көтерген өзектң мәселе сол күйінде қалып отыр. Сол баяғы,
маскүнемдік, нашақорлық, жұмыссыздық, ақшаның жоқтығы...Ақыр соңы ата-
аналардың өз балаларының алдындағы жауапсыздығына дейін алып келеді. Ата-
аналық парыздарын орындауды былай қойғанда, сол міедеттің бар-жоғын
мойындамайтын кейбір жандардың селқостығы жаутаңкөз тағдырлылардың қаралы
тізімін қоюлатып келетіндігі ащы да болса ақиқат.
Бала өміріне кері әсер ететін бірқатар әлеуметтік мәселелер қазіргі
таңда өзектілігін әлі жоя қойған жоқ. Осы мәселелерді шешу жолында
ересектер тарапынан қолға алынған жұмыстар ең алдымен балалардың жалпы
қоғамда алатын орны мен нақты баланың өмірін жақсартуға бағытталғаны жақсы.
Осыған орай біз аймақтағы қаңғыбас балалармен жұмыс жасайтын орталықтың
жай-жапсарымен танысу мақсатында Оңтүстік Қазақстан облыстық ІІД Шымкент
қалалық ІІБ-нің Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау және бейімдеу
орталығының бастығы, полиция капитаны Гүлназ Жұмықұлованы әңгімеге тартқан
едік.
Г.Төребекқызының айтуынша, 3 пен 18 жас аралығындағы балаларды
қабылдайтын орталық негізі 47 балаға ғана арналған. Балаларды қабылдамас
бұрын алдын ала медициналқ санитарлық тексеруден өткізіп аламыз. Жуындырып,
кейімдеріне шейін жаңартамыз. Бұл жерде бала екі-үш күн тұрса да, сабақ
оқытылады.Оларға №18 мектептің мұғалімдері келіп дәріс береді. Спорттық
ойындар ойнатып, бос уақытын тиімді мақсаттарға жұмсау шаралары
ұйымдастырылады. Төрт мезгіл тамақтандырылады. Бала осында түскен соң, бір
ай әке-шешесін тауып қайтаруға тырысамыз. Осы уақыт ішінде қамқоршысы
табылмаған жағдайда балалар үйіне немесе басқа да мекемелерге құжаттары
реттеледі. Қамқоршысы жоқ балалар арнайы құрылған комиссияның тексеруімен
қай жаққа жөнелтілетіні туралы шешім шығарылады, -дейді капитан [45 – 5-
8б].
Қазіргі таңда балалар жазғы демалысын қалай өткізіп жатыр? деген
сауалымызға орталық бастығы:Әрбір баланың бақытты болуға құқығы бар, ал
біздің міндетіміз сол үшін қолымыздан келгеннің барлығын жасау. Біздер,
ересектер, балаларлың қоғамға қажетті, нағыз патриот болып өсуі үшін барлық
жағдайды жасауға міндеттіміз. Өсіп келе жатқан ұрпақ бақытты, ақылды, дені
сау және дарынды болуы тиіс. Оларды тек қана мейірімділік пен түсіністік
баурасын деген ниетпен осы жазғы демалысын әсерлі өткіздік деп айтсақ
болады. Балаларды қызықтыру мақсатында демалыс лагерін ұйымдастырып, түрлі
мерекелер өткізідік. Тәрбиеленуші балалар қаламыздағы Хайуанаттар
бағындағы аідармен танысып, үлкен әсер алып қайтты. Сондай-ақ, қызықты әрі
ой қабілетін дамытуға арналған түрлі байқаулар мен мерекелерге қатысып,
жүлделі орындарға ие болып жатырмыз. Мұның бәрі балалар үшін жасалып жатқан
іс-шаралар,-дейді.
Негізгі, қаңғыбастыққа салынатын балалар бірнеше топқа бөлінеді екен.
1) Ата-анасы бола тұра, өз бетінше жұмыс істеп, ақша табу мақсатында үйінен
кетіп қалғандар; 2) Ата-анасы бар, қарны тоқ, көшенің өміріне үйренген,
қаңғыбастықты жаны сүйетін балалар; 3) Үйдегі кикілжің, маскүнемділік пен
нашақорлыққа салынған ата-анадан безінген балалар; 4) Анасы немесе әкесі
жоқ жартылай жетім немесе әке-шешесіз қалған балалар; 5) Балалар үйінен
қашып жүрген бүлдіршіндер. Осылайша, біреулері үйінен мәжбүрліктен қашса,
базбіреулері көше өміріне үйренгендіктен, бар қызықты да көшеден
іздейтіндер. Мұндай желік іздеген жасөспірімдердің дені көбінесе көпқабатты
үйлердің жертөлелерінен, шатырлардан, базарлардан жәене жылу құбырлары мен
компьютерлік клубтардан ұсталады екен[33- 5-7б].
Беттің қаралы саны
100000 – бұл жыл сайын елімізде ата-анасы бола тұра, олардың
қарауынсыз қалуы салдарынан кезбе-қаңғыбастыққа салынатын бала саны. Бір
айта кетерлігі, елімізде ата-аналарының қарауынсыз қалған балалардың ресми
статистикасы жүргізілмейді.
Сен Сабаққа бардың ба?
Ішкі істер министірлігінің бастамасымен ағымдағы жылдар 12-16
қазанаралығынды ел аумағында мемлекеттік ордандар –білім беру, денсаулық
сақтау, жергілікті билік органдарың жанындағы кәмелетке толмағандар істер
және олардың құқығын қорғау жөніндегі комссиямен бірге Сабаққа кешенді
алын алу шарасын өтті. Шараның негізгі мақсаты-камелетке толмағандар
жасайтын қылмыстардың алдын алу және ескерту, алкогольді
ішімдіктерін,есірткі және жүйке жүйесіне әсер ететін заттарды қолданатын
кәмелетке толмағандарды,сондай-ақ аталған құқыққа қарсы іс-әрекеттерге
кәмелеттке толмағандарды үйрететін үлкен адамдарды,кәмелетке толмағандарға
алкоголь сусындарын және темекі бұйымдарын сатуды,оқудан бас тартқандарды
және білім беру тізіміне есептелмегендерді анықтау.
Әкімшілік полиция комитеті.
Астана қаласы: Елордалық Теміржанның жасы биыл он бірге толады.Әлі күнге
дейін хат танымайтын баланы полиция қызметкерлері кезекті Сабақ жедел
алдын-алу іс шарасының барысында қолға түсірген.Осы уақытқа дейін оқушы
тізіміне ілікпеген жеткіншек туралы мән-жайды анықтай келгенде,оның ата-
анасы полиция қызметкерлеріне бұрыннан таныс болып шықты.
Елордаға өзге аймақтан көшіп келген отбасының тұмысының нашарлығына
байланысты осыдан он екі жыл бұрын арнайы тіркеуге алынып,бала шағасын
асырай алмайтындар тізіміне іліккен.Сол кездегі жасы кәмелетке толмаған осы
отбасының төрт бірдей баласы Үкіметтің асырауына ұсынылып,аке-шешелері ата-
аналық құқығынан айырылған еді.Ал Теміржан-Миржоевтар отбасының сүт
кенжесі.1988 жылы дүниеге келген.Егер мектеп табалдырығынан аттасса,биыл
бесінші сыныпқа баруы керек.Шешесі Аза болса: Теміржанды үйде босандым,
сондықтан да оның еш құжаты жоқ. Егер мектепке берсем, тұрмысымның
нашарлығына байланысты тағы да баламнан айырылып қаламын деп қорықтым, -
деп ақталып отыр.
Тұрғындардың айтуымен баланы алдымен Сарыарқа аудандық ІІБ Кәмелетке
толмағандар ісімен айналысатын бөлімше инспектірі Алмас Садыханов
кездестіреді.Өзіне қарасты учаскіні шолып жүрген ол осы ауылдың ескі
тұрғыны Магомед ақсақалдың үйіне кіреді.Қазірде тоқсанды алқымдап қалған
оның елден жасырған он жасар ұлының бар екені анықталды.Бүгінгі күні
учаскелік инспекторлардың көмегімен баланың құжаттарын және ансының жеке
куәлігін рәсімдеу жүзеге асуда.Сонымен қатар,бала тізімге ілігуі тиіс
қаладағы №19 мектепке беру мәселелері де қарастырылуда. Операцияның
қорытысында Кәмелетке толмағандар ісімен айналысатын бөлім қызметкерлері
ішкі істер органдарына түрлі себептермен 257 баланы жеткізсе,олардың 136
әкімшілік құқық бұзушылар. Бес күнге созылған операция барысында сабаққа
қатыспайтын және себепсіз келмейтін балалар да тексерілді және осындай 22
бала анықталды. Сонымен қатар қоғамдық орындарды спирттік ішімдіктер ішкен
52 бала анықталып, көңіл-көтеру орындарында үлкендердің бақылауынсыз жүрген
17 жасөспірім әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Түнгі уақытта кәмелетке толмаған балаларды көңіл көтеру орындарына
кіргізген үшін 11 компьютер клубының лауазымды иесі жауапкершілікке
тартылды.
Жамбыл облысы: Жамбыл облыстық ІІД Қоғамдық қауіпсіздік басқармасының
бастығы,полиция полковнигі А.Абдезовтың қатысуымен өткен брифингте 12-16
қазан аралығында ұйымдастырылған сабақжедел шарасының қорытындысы
жарияланды. Бұл арнайы операция аймақта мемлекеттік органдар: білім беру
қызметкерлерінің кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияның,қоғамдық
өкілдердің қатысуымен өтті.
Сабақ барысында өңірдегі 580 көңіл көтеру орталығы
тексеріліп,нәтижесінде ІІО-дарына 1000-нан аса кімелетке толмаған жеткіншек
жеткізілді. Оның ішінде 134 жас өспірім ішімдік ішкендігі үшін,236 бала
сабақтан қашқандығы үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылып,342 жасөспірім
қаралы тізімге алынды. Операция нәтижесі бойынша түнгі клубтар мен
дәмханаларда үлкендердің қадағалауынсыз жүрген 51 бала анықталды. Сонымен
қатар,көңіл көтеру орнының 24 қожайыны мен 11 ата-ана ҚР ӘҚБК 336-бабы
бойынша кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта көңіл көтеру орындарына
бақылаусыз жібергендері үшін жазаланды. Білім беру мекемелеріне жақын жерде
алкрогольдік ішімдік сатудың 29 дерегі анықталып,бұл деректер бойынша
жегілікті атқарушы органдарға ұсыныстар жолданды.
Мәселен, шара барысында анықталған Болашақ колледжінің білімдері
заңға қайшы қылығы үшін өзін ғана емес, ата-анасын да жерге қаратып отыр.
Енді түн жарымда дәмхана жағалаған балаларының бұзақылығы үшін онын
Пригородны ауылында тұратын әке–шешесі ҚР ӘҚБК-нің 112-бабы бойынша
жауапкершілікке тартылмақ.
Таяуда 6-шағым ауданда көпірдін жанында кәсіби және №40-мектептің 50-
ден аса оқушысы жиналған төбелестің алдын алуға мүмкіндік туды. Желіккен
жастардың ашу ызасын оқиға орнында кезекшілікте жүрген атты полиция наряды
тез-басқан Кейіннен төбелеске қатыссқан әр оқушымен және олардын ата-
аналарымен әңгіме өткзілді. Қазір біздін күшіміз мектептептерге мекн жайлық
жұмыстарға бағытталған, әрбір дабыл және қауіпсіз аумақтағылардың
мәліметтері тіркеліп отырады. Себебі, біздің міндетіміз – жазалу емес,
ескерту және түзеу ,-деді Ахат Абдезов жыл басынаң бері облыста өткен
жылмен салыстырғанда кәмелетке толмағандар арасында жасалған қылмыстар саны
13 пайызға төмендеген Қазіргі таңда полиция қызметкерін арнаулы орта оқу
орындарының оқушылары қолымкн жасалған 44 ұялы телефон мазалауда.
Жасөспірімдер қылмысын ескерту, кәмелетке толмағандармен есірткі
заттары, алкогольді ішімдіктерді қолдануды анықтау мақсатында мектептер,
оқу орындар маңынд жылдам әрекет ету жасақтары, №5513 әскери бөлімінің
қызметкерімен бірге атты және жаяу патрульдеу іске қосылған. Сондай-ақ,
жастар мен мектеп оқушылар арасында жасалатын қылмыстардын жолын кесу жіне
анықтау бойынша қосымша жедел-тергеу топтарвы құрылған.
Атырау облысы:Шара кезінде ішкі істер органдарына 600-ге жуық
жасөспірім әкелінді.Олардын ішінде 200-ден астамы түрлі әкімшілік тәртіпті
бұзғандар. Атап айтқанда, алкогольді шішімдік ішкені үшін 65 жас өспірім
ұсталса, 15 ойын –сауық мекемесіңін иелеріне ҚР ӘҚБтК-ның 112-бабымен
жинақталған құжаттар жергілікті соттарға жолданды Бұл жөнінде таяуда
Сабақты қортындылаған облыстық ІІД ҚКБ кәмелетке толмағандар ісі жөнідегі
бөлімше бастаған А. Есетова мәлім етті.
Жедел операция барысында түнгі он екілер шамасында Құрманғазы ауданына
қарасты Ганюшкино елді мекенің 16 жастағы жас тұрғыны көшеде сыра ішіп
отырған жерінде тәртіп сақшыларының назарына іліксе, ал Жылыой ауданының
Құлсары қаласындағы шағым аудандарының бірінде орналасқан дәмхана түнгі
бірлер кезінде 15 пен 17 жастағы екі жеткіншек жайбарақат демалып отырған
жерлерінде қолға түсті. Тексеру барысында түнгі қонақтарының бірінің 10-
сыныпта оқитын, ал екіншісін мүлдем еш жерде білім алмайтындығы белгілі
болды. Ойын-сауық орнында жас балалардың болуына жол бергені үшін дәмхана
иісіне қатысты ҚР ӘҚБтК-нің 112-бабына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық
туралы хаттама толтырылды.
Қызылорда қаласы: Қызылордада өткізілген бұл шараға қалалық ІІБ, Білім
беру және балалар құқығын қорғау департаментінен барлығы 245 қызметкер
жұмылдырылды.
Қалалық ІІБ кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бастығы, пролиция
майоры Қ.Шүкіровтың айтуынша, операция барысында орта және арнаулы оқу
орындарында сабаққа бармай оқудан жалтарып жүрген 20, спирттік ішімдік ішіп
ұсталған 26 жеткіншек пен олардың ата-аналарына әкімшілік хаттама
толтырылып, түсіндірме жұмыс жүргізілді. 5 күндік шара кезінде балаларға
228 жасөспірім ІІО-ның профилактикалық есебіне алынған.
Сондай-ақ, білім беретін мекеме маңында алкогольді ішімдіктер сатқан
алты дүкен атықталып отыр. Сабақ барысында түнгі ойын-сауық орындарына
тексеру жұмыстарын жүргізуде назардан тыс қалған жоқ. Тексеру жұмыстары
нәтижесінде түнгі уақытта кәмелетке толмаған жасөспірімдерді компьютерлік
клубқа кіргізгені үшін сол мекеменің қожайынына әкімшілік шара қолданылып,
құжаттар сотқа жолданды.
Ақтөбе облысы: Облыс бойынша ІІБ-де 837 бұзақы есепке алынған. Ал,
Сабақ кезінде 1122 жасөспірімнің мекен-жайы тексеріліп, түнгі клубтар мен
компьютер клубтарында атааналарының қарауынсыз жүрген 23 жеткіншек
анықталған. Мәселен, 16 жасар бір жасөспірімді полиция қызметкерлері түнгі
сағат бірлер шамасында Нұр компьютер клубында ойынның қызығына батып
отырған негізінде құрықтарына түсірген. Ал, тағы бір жеткіншек Восточная
кухня ішімдік ішіп, мас күйінде ұсталған.
Операция өткізілген 5 күн ішінде ақтөбелік полиция қызметкерлерінің
ІІО-на алып келген жасөспірімдер саны 555-ке жеткен. Оның ішінде, 235
әкімшілік құқық бұзушылық оқиғасы, 95 жеткіншектің ішімдік ішкендігі
анықталса, 7 бұзақылық әшкереленген. Және сабақтан қашқан 153 оқушының 49
ата-аналарының бақылауынсыз жүргендігі белгілі болды.
Мұғалжар ауданының Қандығаш қаласында өткен жиында жасөспірімдер
міселесіне бағытталған еді. Кездесу кезінде облыстық ІІД-нің бастығының
орынбасары, полиция полковнигі М.Шаяндин жастар проблемасының күннен-күнге
ұшығып бара жатқанына алаңдаушылық білдірді. Мұғалжар аудандық ІІБ-нің
бастығы, полиция полковнигі Ж.Әліқұлов жасөспірімдер қолымен жасалатын
қылмыстың жиіліеп кеткендігін тілге тиек етті. Бас қосуға аудандық
ікімшілік басшылары ат салысып, оң-солын бағамдап үлгермеген жастардың
қылмысқа ден қоюы қоғамға үлкен қауіп төндіріп отырғанын атап өтті. Соңғы
бір ай ішінде Ақтөбе қаласында екі жасөспірімнің қазасы осы сөзіміздің
айқын дәлелі болмақ. Қылмыстың алғашқы төбелес салдарынан орын алса,
екіншісі қаралы оқиғада он тоғыз жаста жігіт суық қарудан көз жұмған.
Мұғалжардағы жасөспірімдер тәртібі де алаңдататындай дәрежеге жеткені
тиісті сала мамандары мәлімдеді. Аудандық полиция себебінде тәртібінің
нашарлығына орай, 69 жасөспірім есепке тіркелген болса, есепте тұрған
әлеуметтік жағынан аз қамтылған 37 отбасы полицияның қатаң бақылауында.
Құқық жасағандары үшін Қандыағаш қаласында 19 жасөспірім, Ембі қаласында 6
оқушы түрлі жауапкершілікке тартылып та үлгерген. Бұлардың қатарына Сабақ
жедел шарасы барысында сабағына қатыспай, Ақтөбе қаласында қандыағаштық бір
жасөспірім бар [35-4-8б].
Бала - баға алсаң ғана бала
Қоғамдағы балалар қылмысының алдын алу үшін жергілікті атқару
органдары мен құқық қорғау органдары оларға позитивті әсер ету арқылы жат
мінездердің алдын алу, шығармашылық және басқа да уақыттарын тиімді
пайдаланар шараларды қалыптастыру тиіс. Бұл тек ынтымақтаса отырып
жеткіншектерге қамқорлық пен жылылық атмосферасын орнықтыра алған жағдайда
мүмкін болмақ. Осындай үлкен бетбұрыстың нәтижесін көріп отырмыз.
Жеткіншектер қылмысының төмендеуі байқалады. Соңғы 5 айдың ішінде Жамбыл
облысы аумағында жеткіншектер қылмысы 96-дан 89 дерекке дейін төмендеген.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар арасындағы топтық қылмыстар 61-ден 53-
ке жеткен. Назардан тыс қалған балалардың ортасында пайда болатын жат
қылықтардың деңдеп кеткен уақыты келмеске кетті. Бірақ өткеннен ашық сабақ
алған азаматтар оның қайталанбауы үшін барын салып жүр. Прокуратура, білім
беру әділет саласының өкілдері және қоғамдық ұйымдарымен бірлесі, 300-ден
аса рейдтік іс-шаралар жүргізілді. Олар ойын-сауық орындарымен қараусыз
шатырларды, жертөлелерді тексеріп шықты. Ондағы мақсат жасөспірімдерді
қадағалау және қару мен есірткіні анықтауды көздейді. Бірлескен жұмыс
нәтижесінде 5000 жетекші назарға іліккен. Соның ішінде 3000-нан астамы
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған үшін бұрын қара тізіге ілігіп үлгерген.
Жамбыл облыстық ІІД-нің кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімнің
бастығы, полиция полковнигі Асқар Қисаевтің сөзіне қарағанда, жыл басынан
бері профилактикалық есепке қылмыс жасауға бейім 850-ден аса жеткіншек
тіркелген. Еі өкініштісі солардың 500-ден жуығы ата-анасының қамқорлығынан
тыс қалған. Берекетсіз отбасылардың балалары. Мысалы, сәуір айының соңында
Жуалы ауданы Б.Момышұлы аулында 13 жасар баланы өгей шешесі ұрып-соғып
келген. Қолы сынған баланығ жағдайын көрген тәртіп сақшылары келіншекті ата-
аналық құқығынан айырды. Әйел қылмыстық кодекстің 137-бабы 1-бөлігімен
(кәмелетке толмағанды тәрбиелеу бойынша өз міндетін атқармағаны)
жауапкершілікке тартылған.
Жалпы баласының жауынан бетер көріп, оған көңіл бөлгісі келмейтін ата-
аналар саны азаймай отыр. Облыстың 39 тұрғыны ата-аналық құқығынан
айырылған. Өзі сонымен куәсі 500-ден аса ата-ана балаларының тәрбиесіне
серкеу қарағаны соншалық сот оларға ескету ретінде 5000 теңгеден 20000
теңгеге дейін әртүрлі айыппұл тағайындады.
Траз қаласында тағы бір шеше екі кішкентай қызын далада қалдырып
серуені құрып кеткен. Мамандар шиеттей балаларды мемлекет қамқорлығына
тапсырды. Екі аптадай көңіл көтеруден қолы тимеген келіншек, қазіп
балаларынан айырылғанына тіптен қайғырмайтын болып отыр
Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту
орталығына ата-анасының қадағалауынан тыс қалып, көше кезіп, қайыр тілеген
150 бала орналастырылды. Шілде айының басында бейресми ұйымдар рейдтер
жүргізілген. Іс-шара барысында кәмелетке жасы толмағандарға қатысты еңбек
кодексін бұзудың дерегі анықталды. Соның ішінде жасы 16-ға толмаған 8
жеткіншек көлік жуып, нан пісіріп күндерін көріп жүргені белгілі болды.
Жамбыл облыстық ІІД бастығы, полиция генерал-майоры Мейірхан Жаманбаев
полициейлерді оқушылар арасындағы жеке алдын-алу жұмыстарының сапасын
арттыруға, қараусыз балаларды бақылау, отбасылық берекетсіздігі, ерте
жастағы жасөспірімдердің қылмысын алдын алуға бағыттағанын атап айтуға
болады. Кішкентай балаларға каникул кезінде бос уақыттарында ескерткіш,
мұражайларды тамашалату мен спорттық сабақтар жүргізуді ішкі істер
органдары қолға алған. Мектепте өзгелерге өктемдік жасауға бейім болатын
жастар да қатты қадағаланады. Оларды бақылау болмаған жағдайда, болашақта
қылмыстық топтар ортасына тап болуы мүмкін. ҰҚҚБ бастығының міндетін
атқарушы Бахтияр Мамедовтың сөзіне қарағанда орталықтағы
мамандандырылғанмектеп-рнатында бір оқушыдан мың теңге бопсалаған екі қала
тұрғыны қолға түскен Олар бұрын осындай әрекетң үшін шартты түрде сотталған
болып отыр. Кейіннен бұзақылық жасаған екеу қайта қамауға алынған. Заң
алдында жауапкершілікті түсінбеген жасөспірім тергеу изоляторынла отыр. Ол
жасаған қылмыстары үшін он жылға бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Үкіметтің 2010-2012 жылдарға арналған қызметінің негізгі бағытына
сәйкес қылмыстық қол сұғушылықтан азаматтарды қорғауды қамтамасыз ету
қажет. Мұндай деңгейге өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық ұйымдардың,
коммерциялық жүелердің және мемлекеттік билік органдары мен түрлі
деңгейдегі басқармалардың күштерін үйлестіру нәтижесінде қол жеткізуге
болады.
Ең алдымен ерекше көңіл бөлінетін мәселе, жасөспірімдер мен жастарды
теріс қылықтан алшақтау қажет. Қазіргі Жамбыл облысында жеңілдікпен
денешынықтыру – сауықтыру және мектеп жанындағы жағдайы төмен отбасының
балалар үшін демеалатын лагерлер ұйымдастырылуда. Қазіргі кезде мәслихат
депутаттары балаларды ересектердің қарауынсыз түнгі уақытта қоғамдық
орындарда болуын шектеу жайын қарастырды. Облыста тәлімгерлік институты
жұмысын жандандыра түсуде. Есепте тұрған жеткіншектерге ІІО-ның басшылары
мен басқа да лауазымды тұлғалар, ардагерлер мен депутаттардан қамқоршы
тәлімгерлер бекітілген. Әр азамат өз қамқорлығындағы балаларға болашақта
жақсы жолға түсуіне көмектеседі. Оларды теріс қылықтан сақтандыру әрине
қуантарлық жағдай осылайша көп болып жұмылған жараның жемңсң көбейіп
келеді. Жастарды криминалды ортаға түспеуіне бөгет қою көпшілікке ортақ
мақсат. Тәрбие басы – тал бесіктен басталатын болса, соны беретін
ересектердің өздері екенін жадыда тұтқан дұрыс секілді.
Дерек пен дәйек.
Соңғы бес айдың ішінде Жамбыл облысы аумағында жеткіншектер қылмысы 96-
дан 89 дерекке дейін төмендеген. Сонымен қатар, кәмелетке толамағандар
арасындағы топтық қылмыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық
фактілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс
жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
2. Кәмелет жасқа толамағандардың құқықтары бұзулу барысында ішкі істер
органдарының атқаратын қызметтері және қолданатын шаралары.
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың алдын алудағы ІІО атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ...
2.2. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды, балалардың құқық бұзуына жағдай
туғызушы ата-аналарды, олардың орнындағы адамдарды, басқа да ересек
адамдарды анықтау және есепке алу жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша және олардың құқығын қорғау
бойынша комиссияның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
жолдауында көрсетілгендей, яғни болашақ онжылдықта Қазақстан
Республикасының ең маңызды алдыға басатын қадамы ол – саясаттық құрылымның
құқықтық реформаға қатысты болады. Өйткені, құқық қорғау органдары
құрылымын реформалау өте маңызды жұмыстардың шегіне кіреді. Сонымен
қатар, жолдауында былай делінген: Біз демократиялық мемлекет бола тұра,
жаңа оңжылдықта, жаңа құқық қорғау органдарының құрылымын құруымыз үшін,
біз шетел мемлекеттерінің деңгейінде қызмет атқаруымыз қажет - деп
көрсетілген.
Қазіргі уақыттағы кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын
әкімшілік құқық бұзушылықтар ісі бойынша сот ісін жүргізу маңызды мәселеге
айналып отыр. Мұның бірқатар себептері бар, оларға жасөспірімдердің жеке
бас сипаттарының күрделенуі сияқты әлеуметтік құбылыспен байланысты болып
отыр. Аталған жас санаттарына жататын тұлғалардың қылмысы туралы істер
бойынша барлық міндеттерді дұрыс орындау үшін құқық қорғаушы органдар
тарапынан көбірек күш салу қажеттілігін де жатқызу қажет.
Қоғамда әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің ірі көлемді
және жылдам процестері жүріп жатқан қазіргі уақытта, әсіресе дүниетанымы
әлі толық қалыптаспаған, құндылықтар жүйесі тұрақсыз жастар үшін қиын болып
отыр. Жасөспірімнің адамгершілік пен құқық туралы түсінігі оның жас
ерекшелігіне байланысты вербалдық деңгейде - ол жете тусінуге, оның мінез-
құлқының автоматты реттегішіне айналуға жеткен жоқ. Қазіргі уакытта
жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас әсіресе құқық бұзушылықтың алдын
алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі
тиіс. Өйткені, қылмыс дегеніміз - әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің
құқыға қол сұғатын құқық бұзушылықтар - өте үлкен дерт, жасөспірімдерге
қатысты қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды.
Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын құқық бұзушылықтар
туралы істерді жүргізу кезіндегі бірінші, әрі негізгісі мақсат — процесті
кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушының өзіне тәрбиелік әсер етуге,
оны адал еңбекпен өмір сүруге оралтуға көмектесетіндей етіп жүргізу және
істі солай шешу өте маңызды.
Сонымен бірге, кәмелетке толмағандарға қатысты істер бойынша сот
процестері өзге де табансыз, аумалы мінезді құқық бұзушыларға нақты ескерту
ретінде ықпал етуі, жұртшылықтың назары мен күш-жігерін жасөспірімдерге
қарсы жасалып жатқан қылмыстылығымен күреске жұмылдыруы, оларды қылмыс
жасауға итермелейтін себептер мен шарттарды жоюға әрекет етуі тиіс.
Жалпы сәби – құқықтары бар және өзіне көтеріңкі көңіл бөлуді, сондай-
ақ мемлекет пен қоғам жағынан көмекті талап ететін адамзат баласы!
Қоғамдық санада кең таралған стереотипке сәйкес, балалық – ол адам
өміріңдегі ең бақытты және жайбарақат кезең, ал балалар әр мемлекеттің
болашағы ретінде, әрбір отбасының бақыты ретінде айнымас сүйіспеншілікпен,
қамқорлықпен еленеді, мейірімді көңілдің ортасында болады.
Ал, кәмелетке толмағандар дегеніміз кім деген кезде, яғни, әкімшілік
құқық бұзушылық жасалған кезде он алты жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа
толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп танылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа
толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтарды анықтап,
сол құқық бұзушылықтың алдын-алу мақсатында жаңадан өзгерістер енгізу.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері - болып келесілер жатқызылады:
- Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтарды анықтап, зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы кәмелет жасқа толмаған балалардың қылмыс
жасауға, құқықтарының бұзылуына итермелейтін себептер.
- Шетелге сатылып жатқан жасөспірімдердің сатылғаннан кейінгі
шетелдегі тұрғылықты жерлері бойынша әлеуметтік жағдайын анықтау;
- Кәмелетке толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар жасағандарға қолданылатын мәжбүр ету шараларын
қарастыру;
Зерттеу жұмысының заты мен объектісі. қарастырылатын жұмыстың
мәселесін кешенді түрде зерттеуге сәйкес, зерттеудің объектісі кәмелетке
толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар кезінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастар аясы шеңберінде қарастыру.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау жолында біз материалистік
диалектика заңдарына және категорияларына, дүниетанымдық теорияның, әсіресе
әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі тұжырымдарына, сондай-ақ
құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік іліміне сүйендік.
Зерттеу процесінде формальды логиканың ережелері, талдау мен жинақтау,
салыстырмалы құқықтық және статистикалық, нақтылы-социологиялық әдістемелер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының нәтижесі мен тәжірибелік мәні.
Дипломдық жұмыста берілген ұсыныстар, тұжырымдар мен қорытындылар
болашақта қолға алынып, кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын
әкімшілік құқық бұзушылыұтардың азаю және қолға алынуы. Сонымен қатар
кәмелет жасқа толмағандардың құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтарға қатысты жасалған зерттеудің тәжірибелік мәні оның теориялық
қорытындыларын, тәжірибелік ұсыныстарын ғылыми зерттеу жұмысын және білім
беру процесінде пайдалануға болатынды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, жеті бөлімшелерден құралған негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
1. Кәмелетке толмағандар құқығына қол сұғатын әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері.
1.1. Кәмелет жасқа толмағандардың психологиялық жас ерекшеліктері
Адамның дамуы өте күрделі, ұзақ жүретін процесс болып табылады. Мұндағы
жауапты кезеңдердің бірі - өтпелі жас деп аталатын жеткіншек жасы (11-12-
ден 14-15 жасқа дейін) мен жасөспірімдік жас (15-16-дан 17-18 жасқа дейін).
Бұл кезеңде адамның физикалық пісіп-жетілуі ғана емес, сонымен бірге
тұлғаның қарқынды түрде қалыптасуы, моральдық және зияттық күштерінің қуат
алуы жүзеге асады.
Жеткіншек алды жасының өтпелі жас деп аталу себебі, ол балалық күйден
үлкен өмірге, кемелсіздіктен кемелденуге өтумен сипатталады. Алайда, орта
статистикалық жеткіншек деп аталатын жас өмірде болмайды. "Жеткіншек алды
жасының ортақ заңдылықтары баланың қоршаған ортасы мен тәрбие шарттарына
ғана емес, сондай-ақ оның организмі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де тәуелді
болатын жеке-дара нұсқалар арқылы көрінеді.
Ересек жеткіншек алды және жас немесе жасөспірімдік уақыт жас
психологиясында өте маңызды кезең ретінде қаралады, өйткені осы жаста
болатын өзгерістер одан кейінгі кезең заңдылықтарын дұрыс бағалау үшін
маңызды болып табылады. Биологиялық жағынан бұл жас физикалық дамудың
аяқталу кезеңін білдіреді.
Осы жастағы жасөспірімдердің мінез-құлқы мен әрекеттері саналы әрі
жігерлі түрде жүзеге асады, осыған орай оларға неғұрлым жоғары талаптар
койылады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі 16 жастан
басталатыны белгілі, ал кісі өлтіру, ұрлық, тонау және т.б. үшін - 14
жастан басталады (ҚР ҚК, 15-бап).
Алайда жасөспірімнің физикалық және адамгершілік жағынан дамуы әлі
аяқталған жоқ, бұл оның іс-әрекеттері мен қылықтарының сипатынан байқалады.
Жеткіншек алды жасында организмде биологиялық терең өзгерістер жүреді, өсу
жылдамдайды, жыныс бездерінің секрециясы күшейеді, қарқынды физикалық даму
басталады. Организмдегі биологиялық өзгерістер психикалық дамуға да әсер
етеді. Жеткіншек алды жасының бастапқы кезіндегі тепе-теңдік бұзылады: өз
тұлғасына қызығушылық, айналасындағыларға сыни көзбен қарау пайда болады,
мінезіндегі ерекшеліктер байқалып, қылықтары өзгереді.
Жеткіншек алды жасында мінездің психикалық жарақат алу мүмкіндігін
арттыратын және мінез-құлық нормаларынан ауытқитын кейбір қасиеттері пайда
болады. Көптеген жасөспірімдердің сезімдері, ойлары, әрекеттері тұрлаусыз
болып келеді. Бұл:
а) елгезектік пен сылбырлық арасындағы қайшылық;
б) көңіл-күй өзгерістеріне алып келетін қызбалық пен сылбырлықтың тез
ауысып отыруы ретінде көрінеді.
Импульсивтілік пен көңіл-күй тербелістері жеткіншектердің ойы мен
кылықтарына ықпал етеді. Олардың бір пікірге келуі жылдам және тез
өзгереді. Өз іс-әрекеттері мен басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалай
бермейді, дос таңдауда көбінесе қателесіп жатады, кездейсоқ жанжалдарға
келіп әкеледі.
Бірқатар психологтар жеткіншек алды жасын ауыр "апаттар" кезеңі деп
есептейді, торығу мен үмітсіздік ахуалы, есіріктену, агрессивтілік,
қаталдық, кылмыс істеуге бейімділік туралы айтып өтеді.
Л.И. Божовичтің көрсетуінше, жасөспірімдердің моральдық саласында екі
ерекшелік пайда болады:
а) қоғамдық мінез-құлық пен адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас
нормалары мен ережелеріне байланысты мәселелерге жиі назар аударуы;
б) салыстырмалы түрде тұрақты және кездейсоқ ықпалдардан тәуелсіз
моральдық көзқарастар, пікірлер, баға беру қалыптаса бастайды.
Жеткіншек алды кезеңіне жоғары эмоциялық қозғыштық қасиеті тән,
"ұстамдылық" жүйесі мен өз мінез-құлқын саналы түрде бақылау нашар дамыған,
сондықтан да жасөспірімдер ойлары мен пікірін өзгертуге уақыт кетіргенді
ұнатпайды, тез іске көшеді. Бұл қасиеттер көбінесе құқыққа кайшы әрекетке
алып келеді немесе оларды жасы үлкен құқық бұзушылар пайдаланады, кәмелетке
толмағандар тарапынан ойланбай әрекет жасау мүмкіндігі туралы білетін олар
оңтайлы сәтті тауып, жасөспірімдерді қылмыс істеуге тартады [19 – 3-7б.].
Кейбір жасөспірімдерге олардың тұрмыс және тәрбие шарттары белгілейтін
дөрекілік, өжеттік, шамшылдық қасиеттері тән. Бұл қасиеттерді салдардың
теріс іс-әрекеттері салдарынан болатын қоғамдық тәртіпті бұзуға байланысты
құқыққа қарсы әрекеттерін тергеу барысында ескеру қажет.
Осы жаста көп кездесетін мінез-құлық кемшіліктерінің бірі-кырсықтық.
Кәмелетке толмаған сезіктінің немесе айыпкердің кырсықтығына тергеуші
істелген қылмыстың мән-жайын, ұрланған мүлік пен қылмыс құралының
орналасқан жерін, қылмысқа қатысушыны аныктау кезіндегі жауап алуда тап
келуі мүмкін. Сондай-ақ, тергеуші жасөспірімнің кырсықтыққа жақынырақ
сапасы өтірікшілдікпен де соқтығуы мүмкін.
Өтірікке түрткі болатын нәрселер көбінесе:
а) жауапкершілік пен жазадан қорқу;
ә) қылмысқа қатысушылар немесе олардың туыстары мен достары тарапынан
кек алу қорқынышы;
б) достықты дұрыс түсінбеушілік және осыған байланысты "сатқын"
атанудан қорқу;
в) құрдастарының назарын аудару, таңғалысын тудыру тілегі. Жеткіншек
алды жасында жекелеген жағымды қасиеттерді дамытуда,
кемшіліктерді жеңуге бағытталған өзін-өзі тәрбиелеуге деген
қажеттілік дамиды. Жасөспірімдер осылайша өзінің сүйікті кейіпкеріне,
мұғаліміне және т.б. ұқсауға тырысады. Бірақ, кейбір жағдайларда
адамгершілік категориялары мен ұғымдары туралы дұрыс және жан-жақты
түсініктерінің болмауынан жасөспірімдер оқиғалар мен адамдардың мінез-
құлықтарын бағалауда қателесіп жатады. Кейбір жасөспірімдердің адамгершілік
тұрғысынан жағымсыз тұлғаларға ұқсас болғысы келіп, еліктейтіні бекер емес.
Жасөспірімнің адамгершілік сенімдері қате, теріс болуы мумкін. Және олар
кейбір моральдық нормалар туралы теріс түсінікте болуы себепті немесе
жасөспірімдердің жекелеген кішігірім топтарында қабылданған моральдық
құндылықтар жүйесінің кесірінен қылмыс істеуі мүмкін. Қылмыстың өзімен де
жасөспірім ерлік, батырлық, ептілік қасиеттерін көруі кездеседі.
Бұл жас ерекшеліктері бәрінен бұрын 14-15 жастағы жеткіншектерге тән.
16-17 жастағы жасөспірімдерде физикалық және ақыл-ой дамуы процестері
жалғасады, бірақ осы кезеңнің соңына қарай қарқыны бәсеңдейді.
Жасөспірімдердің импульсивтілігі азайып, эмоционалдық тұрақтылық пайда
болады; жүйке жүйесінің түріне қарамастан, олар 14-15 жасар жеткіншектерден
гөрі ұстамдылау және салмақтырақ. " Ересек жеткіншек алды жасы — бұл
жасөспірім өз мінез-қүлқында басшылыққа ала бастайтын адамгершілік
қағидаларының, сенімдерінің қалыптасатын уақыты". Дегенмен, өздерінің
физикалық және ақыл-ой қасиеттері бойынша олардан кіші жеткіншектерге әлі
де ұқсастықтары көп: физикалық және рухани кемелденуге жеткен жоқ; оларға
әлі де 14-15 жасар балаларда болатын қасиеттер тән ("ересек болып көріну"
сезімі, өзін көрсетуге ұмтылу, т.б.). Бұл жаста айналадағы адамдардың
жасөспірімдерге неғұрлым жоғары талаптар қоюына және олардың құқықтарын,
әсіресе, дербестікке құкығын мойындауға мүмкіндік беретін бірқатар
психологиялық қасиеттері қалыптасады.
Алайда, психологтардың зерттеулері көрсеткендей, дербестікке ұмтылу
үшін отбасында дұрыс үлгі көрсететін біреудің, жақын айналысында беделді,
абыройлы адамның болуы қажет, сонда ғана жасөспірім одан үлгі, кеңес алады.
Оның ерекшеліктерін білу жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күрес, оның
алдын алу шараларын жүзеге асыру үшін, кәмелетке толмағандар қылмысын
сапалы әрі тиімділікпен тергеу үшін, оларды толық әрі дұрыс ашу үшін өте
маңызды.
Жасөспірімдер дамуының жоғарыда талданған ерекшеліктері іс жүргізу
тәртібін реттейтін және осы категориядағы істердің өзгешелігін белгілейтін
нормаларды бекіту кезінде ескерілген. Сонымен бірге, психология ғылымының
ережелер негізінде жоғарыда қаралған жасөспірімдердің даралық қасиеттері
кәмелетке толмағандар істерін жүргізуді жүзеге асырушы органдарға нақты
процесті ұйымдастырудың іс жүргізу заңында керсетілген мүмкіндіктері
шеңберінде дұрыс түрін таңдауға көмектеседі [23 – 21-22б].
1.2. Қазіргі кездегі еліміздегі кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол
сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық фактілері.
Сәби – құқықтары бар және өзіне көтеріңкі көңіл бөлуді, сондай-ақ
мемлекет пен қоғам жағынан көмекті талап ететін адамзат баласы!
Қоғамдық санада кең таралған стереотипке сәйкес, балалық – ол адам
өміріңдегі ең бақытты және жайбарақат кезең, ал балалар әр мемлекеттің
болашағы ретінде, әрбір отбасының бақыты ретінде айнымас сүйіспеншілікпен,
қамқорлықпен еленеді, мейірімді көңілдің ортасында болады.
Өкінішке орай, ақиқат басқа туралы мәлім етеді.
Осы тынышсыз, құбылмалы, кейде қатал және адамдар тұрмысына лайықты
үшін нашар бейімделген заманда, бірінші кезеңде бала жапа шегеді –
кедейліктен, әлеуметтік әділетсіздіктен, отбасының дағдарысты ахуалынан,
эксплуатация мен зорлықтан, аурулардан, террорлық актілер мен соғыс
қақтығыстардан.
Ересектер әлемі балалар дауысын естімейді дерлік, олардыі пікіріне
көңіл бөлмейді және кейде шындап күлкілі емес мәселелеріне уайымдамайды.
Бала үйінде қалай тұрады, мектепте өзін қалай сезінеді?
Ылғи да дені сау болып өсуге, білімді болуға, өз қабілетін дамытуға
және керекті мұқтажын қанағаттандырылуға мүмкіндігі бола ма?
Егер бала құқықтары сақталынса, барлық осы сұрақтарға мақұлдаған жауап
мүмкін болар еді. Қазіргі уақытта біз балаларды жүрек суйгіш махаббатпен
қамтамасыз етпесек, біз олардан не күтеміз?
Әр бала – мемлекеттің болашағы, сол елдің келешекте өсіп-өркендеуіне,
дамуына өзіндік үлес қосар ұрпағы емеспе?
Яғни, бұл жерде туындап тұрған мәселе еліміздегі өзекті жағдайдың бірі
болып табылады. Сәби, кәмелет жасқа толмаған тұлға болып есептеледі.
Себебі, оның жасы әлі кәмелеттік жасқа жетпеген. Ал, кәмелетке толмағандар
деп заң бойынша әкімшілік құқық бұзушылық жасалған кезде он алты жасқа
толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар осы тараудың күші
қолданылатын тұлғалар танылады. Осыған сәйкес, бала мәселесі елімізде әлі
күнге дейін өзекті болып табылғандықтан, төмендегідей елімізде болып жатқан
фактілерге тоқтала кетейін:
Сәби құны -25 мың доллар ма? Халықаралық статистикалық агенттіктер
Қазақстанды адам трафигі жөнінен әлем бойынша алдынғы үштіктін қатарына
қосып отыр. Осыған байланысты БҰҰ-ң адамдарды оның ішінде іиелдермен
балаларды сатудын алдын алумен онын жолын кесу және айыптыларды жазалау
туралы хатамалардын хатамасын бекіту үшін Үіметтін ізірленгн зан жобасын
міжілістін қарауға ұсынғаны кім-кімді де бей жай қалдырмас. Хатама
қылмыстық топтардын адам саудасымен жол беруіне тыйым салып, оларды
жазалауды көздеиді.сондай-ақ жабайы сауда құрбандарына әлуметік,
психологиялық психолгиалық көмек беру шаралары да қарастырылған. Ал
дипуттар тарапынан заң жобасының қандаи өзгерістерге ұшыраитыны белгсіз. Ен
бастысы, хатама ережелерінін іске асыру Республикалық бюджеттен қосымша
қаржы шығындарын қажет етпейді екен.
2005 жылы елімізде адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардын
жезөкшелікті пайдалануна атты күрес туралы конвенцияны және Қортынды
хатаманы ратификациялау туралы заң жобасы қабылданғанымен, адам судасын
ушығып тұрғанын мамандар мойындап отыр.
БҰҰ мамандарынын айтуынша жыл сайын Қазақстаннан сыртқа және ел ішінде
балалар мен әйелдердің үлесі басым. Соңғы жылдары Республикада құл
саудасы, құл иеленушілік те өрістеген. Соңғы он жылда адам аулап сыртқа
саудалау қаты қарқын алып тұр. Халқаралық көші-қон ұиымының мәліметі
бойынша Қзақстанда 2002 жылдын желтоқсаны мен 2006 жылы қантар арасында
адам саудалаудын 210 оқиғасы тіркелген 2010 қоқиғасы тіркеліпті. Елімізде
азаматтары жұмыстық және ембек жолымен қанау үшін шет елдіктерге шығару
деректері тіркелгені дөк басып айту қыиын. Тек 2005 Еуропа елдеріне бұрынғы
Кеңестік Республикалардан 120 мың әйел сатылғанын хабарлайды. ҚР Бас
Прокуратурасының мәліметінше, адамдар шет елдерге және транзиттік шығару,
согдай-ақ қадамға көндіру жөніндегі 128 бабы бойынша 14 қылмыстық іс
қозғалып, беті ашылған қылмыстар мен заң бұзушылықтардың санына қарай
жүргізілген есеп қана. Мұның сыртына қаншама қылмыстық істің көзден таса
қылып жатқанын бір құдай біледі [44 -4 – 6б].
Күнделікті хабарларға құлақ түрсен, статистикаға жүгінсең зәрең ұшады.
Енді интернетте бөбектерді саудалау бастады. Қазір Қазақстанда 45 балалар
үйі бар. Туа салысымен жетім қалған және тастанды 92000 бала есепке
алынған. Ендеше, иесіз сұраусыз пендеге күн бола ма? Соңғы жылдары қазақ
сәбилерінің асырап алушылар қазақстандықтар емес, шетелдіктер, оның ішінде
американдықтар болып отыр. Бүгінде Республика бойынша 40-тан астам
агенттік шеттелдік бала өткізумен тікелей айналысады екен. Өйткені, сәби
саудасын бизнеске айналдырып алғандықтарын пышағы май үстінде, осы құпия
сауданы тек балалар үйлерінің директорлары, облыстық қалалық оқу бөлімдері,
сот ұйымдары өкілдері ғана біледі. Басқа ТМД елдерімен салыстырғанда
Қазақстаннан бала асырап алу барысынша жеңілдіктеген әр сәбиге 25000 АҚШ
доллары төленетін болғандықтан, екі алақандарын ысқалап жүрген делдалдық
жандарын сала кіріспеген де қайтеді?
1999 жылы 25 мамырда Гаагада қол қойылған балаларды қорғау және баланы
шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы БҰҰ-ның бала құқықтары
туралы конвенциясының, БҰҰ-ның Әлеуметтік және құқықтық қағидалар туралы
деклорациясының 1986жылы 3 желтоқсандағы БҰҰ-ның Бас ассамблеясының 41\84
қарарының негінде қабылданған шешімдерінің мәтіндерінің мәселелердің
байыбына бармай шетелге бала беруді біздің ел өрістетіп - ақ келеді.
Мысалы, 1999-2001 жылдар аралығында Америкаға Қазақстаннан 1797 бала
аттандырылған. Ал, 2002 жылы осы елге тағыда 819 тастанды сәби
жөнелтілген. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша шетелге 5590 бала кете
барған, яғни шетелге бала сату үш есеге өскен. Бұл арада бала беру мен
бала сатуды шатастырып отырған жоқ сияқтымыз. Себебі, жуырда бір баспасөз
бетінен шетелдік бала асырап алушылар мен арада делдалдық жасап, пайда
тауып жүрген Ресейлік қылмыстық топтың әшкереленгенін оқығанымыз бар. Ал
енді табиғат берген байлығымызды сонау XYIII-XIX ғасырлардан бері
шетелдіктерге ұсынып келе жатқан мырзалығымызды былай қойып,
адамдарымызды тірі тауарға айналдырып шекарадан асырып жатқандығымыз үшін
кімнен мақтау алар екенбіз. 4813 баламызды асырап алған АҚШ, 163 баланы
алған Бельгия, 98 бала алған Ирландия, 44 бала лаған Германия, 74 алған
Испания бізге Алтын алқа ұсынар ма екен?! Бұлардың сыртында шетелден
жұмақпен жұмыс іздеп кетіп жатқан, алдау – арбауға түсіп, құлдықтың
қамытын киіп жатқан жастарымыз қаншама десеңізші?! Сонда дейсің, қазба
байлықтарымызды ортаға салып, адамдарымызды саудаға салғанда, тілімізден
айырылғанда біздің кім болғанымыз?! Қазақ елінің құр қанқасы қала ма,
түптің түбінде деп те, үрейленесің. Жахандану дегеніміз де жанымды
түршіктіреді. Қалай дегенменде, елімізден шетел асып кеткен мыңдаған
баланың тағдыры белгісіз күйде қалып отыр. Тек сәби саудасы емес,
Қазақстаннан жылына 70000-ға жуық әр-түрлі жастағы, жыныстағы адамдар
кәсңп іздейді деген желеумен шетелге шығарылатын көрінгеді. Ал іс-түссіз
жоғалып жатқандар қаншама? Осы шетелге жасырын күйде адамдар ағылуының
астарында не сыр бар? Әсіресе, тастанды, мүгедек қазақ балаларын
шетьелдіктер өз елдеріне алып барғаннан кейін оларды дене мүшелерін сатады
екен деген хабар зәреіді ұшыратады, Қалай дегенмен де осы бір сөздің жаны
бар сияқты. Алайда, адам терісі мен мүшелерін сатуға бүкіл дүние жүзінде
тыйым салынған. Қазіргі таңда әлемде адам мүшесін ауыстырып салу тек екі
жерде – Лонданда және Телевифте ғана бар. Бірақта қазір осы іспен
айналысатын ондаған елде жүздеген жасырын клиникалар жұмыс істеп жатқанын
естіп жүрміз. Жер бетінде діндердің барлығы да адам мүрдесін бүлдіруді оның
мүшелерін сатуды асқан айаундық санайды. Шетелдерге сатылып кеткен мыңдаған
бала, жыл сайын елімізден әр түрлі сылтаулармен әкетілген қыз-келіншектер
хабар ошарсыз кетіп жатқан жандар әлгіндей құпия клиникалардың құрбандығы
болып, пашаланып жатыр ма, кім білсін және олардың обалын кім көтереді? [44
– 5-6б]
Біз білетініміздей, бала бақытынан артық құндылық жоқ. Ал, баланың
бақытты болуы сақаталып жатыр ма деген сұраққа төмендеідей мысал
келтірейін. Яғни, өткен жылы Қазақстан азаматтары 3000 мыңнан астам жетім
баланы асырап алыпты. Бұл жөнінде Мәжіліс Төрағасы Олар Мұхамеджановтың
жеткеншілігімен өткен палаталарының сәрсенбі күнгі пленарлық отырысында
білім және ғылым министірі Жансейіт Түймебаев мәлім етті. Министр
Қазақстандық асырап алушыждардың саны жыл сайын артып келе жатқандығын
ерекше атап өтті.
Қазасқтан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдік
асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға қосылу және оны
ратификациялау туралы заң жобасы туралы депутат Бағила Баймағамбетова
жұмыс тобында болған талқылаулап жөнінде түсінік берді. Негізінен бұл
құжатты қабылдау шетелдік азаматтар асырап алған Қазақстандық балалардың
тағдырына алаңдаушылықтан және Қазақстанның бала құқытарын қамтамасыз ету
бойынша БҰҰ-ның бала құқытары жөнідегі комитетінің 33 және 45 сессияларының
нұсқауларына сәйкес қабылданған міндеттемелерінен орындалыуынан туындаған
Министр Гаага конвенциясына қосылу және оны ратификациялау елімізге
шетелдік азааматтар асырап алған балалар құқықтарын қорғау мәселелерде
анағұрлым кең өкілеттік береді. Конвенция бала қабылдаушы мемлекеттерге
жауапкершілік жүктейді, сондай-ақ конвенцияға қол қойып бекіткен басқа
елдердегі балалардың тағдырын қадағалап бақылауға құқық береді.
Соңғы он жылда жалпы саны 37450 бала асырап алынды. Қазақстандық
азаматтар 28000-нан астам баланы (77%), шетелдік туысқандыры -500-ге жуық
баланы (1,2%) және шетелдік азаматтар 8000-нан астам баланы (21,8%) асырап
алған. Қазақстандықтар мыннан астам жетім баланы өз отбасыларына алуға
тілек білдіріпті. Мәселен, өткен жылы 3000-нан астам бала Қазақстандық
азаматтар отбасына берілсе, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 271 балаға көп.
Тиісінше шетелдік асырап алушылар саны азайған.
Шетелді бала асырап алушылардың 90%астамы әл-ауқаты жоғары азаматтар
көрінеді. Олардың ішңнде ірі компанияларыдың басшылары 800-ге жуық 18
белгілі саясатшылар, конгресмендер, сенатролар, 1,5 мыңнан астамы
адвокаттар емн судьялар, әртістер мен спортшылар жіне т.б. Балалардың
көпшілігін: АҚШ азаматтары – 6406, Испания – 600, Бельгия-343, Германия-
173, Канада-167, Ирландия-140, Франция аөаматтары 131 баланы асырап алған,
шетелдік тер асырап алған бала 18 жасқа дейін бізде азматымыз болып
қалатыны туралы арнайы норма бар және еліміз бұл балаларға қатысты қос
азаматтықты мойындайды. Яғни, шетелдіктер асырап алған бала кәмелет жасқа
толғаннан кейін тұрақты тқратын елін өзі таңдауға өзі құқылы. Егер бала
асырап алу рәсімі оның мүдделеріне жауап бермеген жағдайда, уақытша немесе
баламалы қамқоршылық, сонымен бірге баланың шыққан мемлекетіне қайтару
ұйымдастырылады. Осы ретте министр: әлемде бала өмірі мен тағдырынан артық
құндылық жоқ. Еліміздің кәшкентай азаматтары туған елінен кетіп жатқанда
әрбіріміз күйінішпен рухани алаңдаушылықты сезінеміз. Гаага конвенциясын
ратификациялау шетелдік азаматтардың балалаларымызды асырап алуға белсенлі
тарту үрдесі емес, ал шетелдік азаматтарт асырап алған балалар құқытарын
қорғалуы мен бақылау мәселесін өркениетті шешу, деді ағынан жарылып
депутаттар біраз талқыдан кейңн заң жобасын мақұлдады. Халықаралық еңбек
ұйымының теңізшілердің жеке куәліктері туралы №185 (қайта қаралған)
конвенциясые ратификациялау таралы заң жобасын көлік және комуникация
министірі Әбілғазы Құсайынов баяндап берді. Теңізшінің жеке куәлігі
міндетті құжат болып табылады, онсыз экипаж мүшелері шет елдерге
жүргізетін теңіз кемелерінде жұмыс істей алмайды. Заң жобасы депутаттар
тарапынан қолдау тапты [32 – 3-6б].
Ал, әр баланың бақытты болуға құқы бар атты мақалада былай делінген:
бір кездері тірідей әке-шешесінен айырылып, қара базардың қайнаған
ортасында алақан жайып жүрген бүлдіршіндерге жаутаңкөз тағдырлылар деп
жанымыз ашыған еді. Бүгінде әзәзіл арақ пен есті алған есірткінің келесі
жамау үстіне жамау жапсырған жетім күйімізді ұлт шеңберінен шығындап өсіріп
барады. Елімізде шаңырағы шайқалып, ортаға түскен отбасылардың қатары азаяр
емес, сәйкесінше оң-солын танымай жатып қайғы жұтқан балаларымыздың саны да
өсіп келеді.
Бала бақыты басынан басталады, алайда қазіоһргі таңда мәселесі шаш
етектен шаңырақтар аз емес.Қаңғыбастыққа салынған бүлдіршіндердің тағдыры
да алаңдатады. Кінәліні іздеп басыңды тауға да, тасқа да соққаныңмен осыдан
біраз жыл бұрын көтерген өзектң мәселе сол күйінде қалып отыр. Сол баяғы,
маскүнемдік, нашақорлық, жұмыссыздық, ақшаның жоқтығы...Ақыр соңы ата-
аналардың өз балаларының алдындағы жауапсыздығына дейін алып келеді. Ата-
аналық парыздарын орындауды былай қойғанда, сол міедеттің бар-жоғын
мойындамайтын кейбір жандардың селқостығы жаутаңкөз тағдырлылардың қаралы
тізімін қоюлатып келетіндігі ащы да болса ақиқат.
Бала өміріне кері әсер ететін бірқатар әлеуметтік мәселелер қазіргі
таңда өзектілігін әлі жоя қойған жоқ. Осы мәселелерді шешу жолында
ересектер тарапынан қолға алынған жұмыстар ең алдымен балалардың жалпы
қоғамда алатын орны мен нақты баланың өмірін жақсартуға бағытталғаны жақсы.
Осыған орай біз аймақтағы қаңғыбас балалармен жұмыс жасайтын орталықтың
жай-жапсарымен танысу мақсатында Оңтүстік Қазақстан облыстық ІІД Шымкент
қалалық ІІБ-нің Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау және бейімдеу
орталығының бастығы, полиция капитаны Гүлназ Жұмықұлованы әңгімеге тартқан
едік.
Г.Төребекқызының айтуынша, 3 пен 18 жас аралығындағы балаларды
қабылдайтын орталық негізі 47 балаға ғана арналған. Балаларды қабылдамас
бұрын алдын ала медициналқ санитарлық тексеруден өткізіп аламыз. Жуындырып,
кейімдеріне шейін жаңартамыз. Бұл жерде бала екі-үш күн тұрса да, сабақ
оқытылады.Оларға №18 мектептің мұғалімдері келіп дәріс береді. Спорттық
ойындар ойнатып, бос уақытын тиімді мақсаттарға жұмсау шаралары
ұйымдастырылады. Төрт мезгіл тамақтандырылады. Бала осында түскен соң, бір
ай әке-шешесін тауып қайтаруға тырысамыз. Осы уақыт ішінде қамқоршысы
табылмаған жағдайда балалар үйіне немесе басқа да мекемелерге құжаттары
реттеледі. Қамқоршысы жоқ балалар арнайы құрылған комиссияның тексеруімен
қай жаққа жөнелтілетіні туралы шешім шығарылады, -дейді капитан [45 – 5-
8б].
Қазіргі таңда балалар жазғы демалысын қалай өткізіп жатыр? деген
сауалымызға орталық бастығы:Әрбір баланың бақытты болуға құқығы бар, ал
біздің міндетіміз сол үшін қолымыздан келгеннің барлығын жасау. Біздер,
ересектер, балаларлың қоғамға қажетті, нағыз патриот болып өсуі үшін барлық
жағдайды жасауға міндеттіміз. Өсіп келе жатқан ұрпақ бақытты, ақылды, дені
сау және дарынды болуы тиіс. Оларды тек қана мейірімділік пен түсіністік
баурасын деген ниетпен осы жазғы демалысын әсерлі өткіздік деп айтсақ
болады. Балаларды қызықтыру мақсатында демалыс лагерін ұйымдастырып, түрлі
мерекелер өткізідік. Тәрбиеленуші балалар қаламыздағы Хайуанаттар
бағындағы аідармен танысып, үлкен әсер алып қайтты. Сондай-ақ, қызықты әрі
ой қабілетін дамытуға арналған түрлі байқаулар мен мерекелерге қатысып,
жүлделі орындарға ие болып жатырмыз. Мұның бәрі балалар үшін жасалып жатқан
іс-шаралар,-дейді.
Негізгі, қаңғыбастыққа салынатын балалар бірнеше топқа бөлінеді екен.
1) Ата-анасы бола тұра, өз бетінше жұмыс істеп, ақша табу мақсатында үйінен
кетіп қалғандар; 2) Ата-анасы бар, қарны тоқ, көшенің өміріне үйренген,
қаңғыбастықты жаны сүйетін балалар; 3) Үйдегі кикілжің, маскүнемділік пен
нашақорлыққа салынған ата-анадан безінген балалар; 4) Анасы немесе әкесі
жоқ жартылай жетім немесе әке-шешесіз қалған балалар; 5) Балалар үйінен
қашып жүрген бүлдіршіндер. Осылайша, біреулері үйінен мәжбүрліктен қашса,
базбіреулері көше өміріне үйренгендіктен, бар қызықты да көшеден
іздейтіндер. Мұндай желік іздеген жасөспірімдердің дені көбінесе көпқабатты
үйлердің жертөлелерінен, шатырлардан, базарлардан жәене жылу құбырлары мен
компьютерлік клубтардан ұсталады екен[33- 5-7б].
Беттің қаралы саны
100000 – бұл жыл сайын елімізде ата-анасы бола тұра, олардың
қарауынсыз қалуы салдарынан кезбе-қаңғыбастыққа салынатын бала саны. Бір
айта кетерлігі, елімізде ата-аналарының қарауынсыз қалған балалардың ресми
статистикасы жүргізілмейді.
Сен Сабаққа бардың ба?
Ішкі істер министірлігінің бастамасымен ағымдағы жылдар 12-16
қазанаралығынды ел аумағында мемлекеттік ордандар –білім беру, денсаулық
сақтау, жергілікті билік органдарың жанындағы кәмелетке толмағандар істер
және олардың құқығын қорғау жөніндегі комссиямен бірге Сабаққа кешенді
алын алу шарасын өтті. Шараның негізгі мақсаты-камелетке толмағандар
жасайтын қылмыстардың алдын алу және ескерту, алкогольді
ішімдіктерін,есірткі және жүйке жүйесіне әсер ететін заттарды қолданатын
кәмелетке толмағандарды,сондай-ақ аталған құқыққа қарсы іс-әрекеттерге
кәмелеттке толмағандарды үйрететін үлкен адамдарды,кәмелетке толмағандарға
алкоголь сусындарын және темекі бұйымдарын сатуды,оқудан бас тартқандарды
және білім беру тізіміне есептелмегендерді анықтау.
Әкімшілік полиция комитеті.
Астана қаласы: Елордалық Теміржанның жасы биыл он бірге толады.Әлі күнге
дейін хат танымайтын баланы полиция қызметкерлері кезекті Сабақ жедел
алдын-алу іс шарасының барысында қолға түсірген.Осы уақытқа дейін оқушы
тізіміне ілікпеген жеткіншек туралы мән-жайды анықтай келгенде,оның ата-
анасы полиция қызметкерлеріне бұрыннан таныс болып шықты.
Елордаға өзге аймақтан көшіп келген отбасының тұмысының нашарлығына
байланысты осыдан он екі жыл бұрын арнайы тіркеуге алынып,бала шағасын
асырай алмайтындар тізіміне іліккен.Сол кездегі жасы кәмелетке толмаған осы
отбасының төрт бірдей баласы Үкіметтің асырауына ұсынылып,аке-шешелері ата-
аналық құқығынан айырылған еді.Ал Теміржан-Миржоевтар отбасының сүт
кенжесі.1988 жылы дүниеге келген.Егер мектеп табалдырығынан аттасса,биыл
бесінші сыныпқа баруы керек.Шешесі Аза болса: Теміржанды үйде босандым,
сондықтан да оның еш құжаты жоқ. Егер мектепке берсем, тұрмысымның
нашарлығына байланысты тағы да баламнан айырылып қаламын деп қорықтым, -
деп ақталып отыр.
Тұрғындардың айтуымен баланы алдымен Сарыарқа аудандық ІІБ Кәмелетке
толмағандар ісімен айналысатын бөлімше инспектірі Алмас Садыханов
кездестіреді.Өзіне қарасты учаскіні шолып жүрген ол осы ауылдың ескі
тұрғыны Магомед ақсақалдың үйіне кіреді.Қазірде тоқсанды алқымдап қалған
оның елден жасырған он жасар ұлының бар екені анықталды.Бүгінгі күні
учаскелік инспекторлардың көмегімен баланың құжаттарын және ансының жеке
куәлігін рәсімдеу жүзеге асуда.Сонымен қатар,бала тізімге ілігуі тиіс
қаладағы №19 мектепке беру мәселелері де қарастырылуда. Операцияның
қорытысында Кәмелетке толмағандар ісімен айналысатын бөлім қызметкерлері
ішкі істер органдарына түрлі себептермен 257 баланы жеткізсе,олардың 136
әкімшілік құқық бұзушылар. Бес күнге созылған операция барысында сабаққа
қатыспайтын және себепсіз келмейтін балалар да тексерілді және осындай 22
бала анықталды. Сонымен қатар қоғамдық орындарды спирттік ішімдіктер ішкен
52 бала анықталып, көңіл-көтеру орындарында үлкендердің бақылауынсыз жүрген
17 жасөспірім әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Түнгі уақытта кәмелетке толмаған балаларды көңіл көтеру орындарына
кіргізген үшін 11 компьютер клубының лауазымды иесі жауапкершілікке
тартылды.
Жамбыл облысы: Жамбыл облыстық ІІД Қоғамдық қауіпсіздік басқармасының
бастығы,полиция полковнигі А.Абдезовтың қатысуымен өткен брифингте 12-16
қазан аралығында ұйымдастырылған сабақжедел шарасының қорытындысы
жарияланды. Бұл арнайы операция аймақта мемлекеттік органдар: білім беру
қызметкерлерінің кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияның,қоғамдық
өкілдердің қатысуымен өтті.
Сабақ барысында өңірдегі 580 көңіл көтеру орталығы
тексеріліп,нәтижесінде ІІО-дарына 1000-нан аса кімелетке толмаған жеткіншек
жеткізілді. Оның ішінде 134 жас өспірім ішімдік ішкендігі үшін,236 бала
сабақтан қашқандығы үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылып,342 жасөспірім
қаралы тізімге алынды. Операция нәтижесі бойынша түнгі клубтар мен
дәмханаларда үлкендердің қадағалауынсыз жүрген 51 бала анықталды. Сонымен
қатар,көңіл көтеру орнының 24 қожайыны мен 11 ата-ана ҚР ӘҚБК 336-бабы
бойынша кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта көңіл көтеру орындарына
бақылаусыз жібергендері үшін жазаланды. Білім беру мекемелеріне жақын жерде
алкрогольдік ішімдік сатудың 29 дерегі анықталып,бұл деректер бойынша
жегілікті атқарушы органдарға ұсыныстар жолданды.
Мәселен, шара барысында анықталған Болашақ колледжінің білімдері
заңға қайшы қылығы үшін өзін ғана емес, ата-анасын да жерге қаратып отыр.
Енді түн жарымда дәмхана жағалаған балаларының бұзақылығы үшін онын
Пригородны ауылында тұратын әке–шешесі ҚР ӘҚБК-нің 112-бабы бойынша
жауапкершілікке тартылмақ.
Таяуда 6-шағым ауданда көпірдін жанында кәсіби және №40-мектептің 50-
ден аса оқушысы жиналған төбелестің алдын алуға мүмкіндік туды. Желіккен
жастардың ашу ызасын оқиға орнында кезекшілікте жүрген атты полиция наряды
тез-басқан Кейіннен төбелеске қатыссқан әр оқушымен және олардын ата-
аналарымен әңгіме өткзілді. Қазір біздін күшіміз мектептептерге мекн жайлық
жұмыстарға бағытталған, әрбір дабыл және қауіпсіз аумақтағылардың
мәліметтері тіркеліп отырады. Себебі, біздің міндетіміз – жазалу емес,
ескерту және түзеу ,-деді Ахат Абдезов жыл басынаң бері облыста өткен
жылмен салыстырғанда кәмелетке толмағандар арасында жасалған қылмыстар саны
13 пайызға төмендеген Қазіргі таңда полиция қызметкерін арнаулы орта оқу
орындарының оқушылары қолымкн жасалған 44 ұялы телефон мазалауда.
Жасөспірімдер қылмысын ескерту, кәмелетке толмағандармен есірткі
заттары, алкогольді ішімдіктерді қолдануды анықтау мақсатында мектептер,
оқу орындар маңынд жылдам әрекет ету жасақтары, №5513 әскери бөлімінің
қызметкерімен бірге атты және жаяу патрульдеу іске қосылған. Сондай-ақ,
жастар мен мектеп оқушылар арасында жасалатын қылмыстардын жолын кесу жіне
анықтау бойынша қосымша жедел-тергеу топтарвы құрылған.
Атырау облысы:Шара кезінде ішкі істер органдарына 600-ге жуық
жасөспірім әкелінді.Олардын ішінде 200-ден астамы түрлі әкімшілік тәртіпті
бұзғандар. Атап айтқанда, алкогольді шішімдік ішкені үшін 65 жас өспірім
ұсталса, 15 ойын –сауық мекемесіңін иелеріне ҚР ӘҚБтК-ның 112-бабымен
жинақталған құжаттар жергілікті соттарға жолданды Бұл жөнінде таяуда
Сабақты қортындылаған облыстық ІІД ҚКБ кәмелетке толмағандар ісі жөнідегі
бөлімше бастаған А. Есетова мәлім етті.
Жедел операция барысында түнгі он екілер шамасында Құрманғазы ауданына
қарасты Ганюшкино елді мекенің 16 жастағы жас тұрғыны көшеде сыра ішіп
отырған жерінде тәртіп сақшыларының назарына іліксе, ал Жылыой ауданының
Құлсары қаласындағы шағым аудандарының бірінде орналасқан дәмхана түнгі
бірлер кезінде 15 пен 17 жастағы екі жеткіншек жайбарақат демалып отырған
жерлерінде қолға түсті. Тексеру барысында түнгі қонақтарының бірінің 10-
сыныпта оқитын, ал екіншісін мүлдем еш жерде білім алмайтындығы белгілі
болды. Ойын-сауық орнында жас балалардың болуына жол бергені үшін дәмхана
иісіне қатысты ҚР ӘҚБтК-нің 112-бабына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық
туралы хаттама толтырылды.
Қызылорда қаласы: Қызылордада өткізілген бұл шараға қалалық ІІБ, Білім
беру және балалар құқығын қорғау департаментінен барлығы 245 қызметкер
жұмылдырылды.
Қалалық ІІБ кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бастығы, пролиция
майоры Қ.Шүкіровтың айтуынша, операция барысында орта және арнаулы оқу
орындарында сабаққа бармай оқудан жалтарып жүрген 20, спирттік ішімдік ішіп
ұсталған 26 жеткіншек пен олардың ата-аналарына әкімшілік хаттама
толтырылып, түсіндірме жұмыс жүргізілді. 5 күндік шара кезінде балаларға
228 жасөспірім ІІО-ның профилактикалық есебіне алынған.
Сондай-ақ, білім беретін мекеме маңында алкогольді ішімдіктер сатқан
алты дүкен атықталып отыр. Сабақ барысында түнгі ойын-сауық орындарына
тексеру жұмыстарын жүргізуде назардан тыс қалған жоқ. Тексеру жұмыстары
нәтижесінде түнгі уақытта кәмелетке толмаған жасөспірімдерді компьютерлік
клубқа кіргізгені үшін сол мекеменің қожайынына әкімшілік шара қолданылып,
құжаттар сотқа жолданды.
Ақтөбе облысы: Облыс бойынша ІІБ-де 837 бұзақы есепке алынған. Ал,
Сабақ кезінде 1122 жасөспірімнің мекен-жайы тексеріліп, түнгі клубтар мен
компьютер клубтарында атааналарының қарауынсыз жүрген 23 жеткіншек
анықталған. Мәселен, 16 жасар бір жасөспірімді полиция қызметкерлері түнгі
сағат бірлер шамасында Нұр компьютер клубында ойынның қызығына батып
отырған негізінде құрықтарына түсірген. Ал, тағы бір жеткіншек Восточная
кухня ішімдік ішіп, мас күйінде ұсталған.
Операция өткізілген 5 күн ішінде ақтөбелік полиция қызметкерлерінің
ІІО-на алып келген жасөспірімдер саны 555-ке жеткен. Оның ішінде, 235
әкімшілік құқық бұзушылық оқиғасы, 95 жеткіншектің ішімдік ішкендігі
анықталса, 7 бұзақылық әшкереленген. Және сабақтан қашқан 153 оқушының 49
ата-аналарының бақылауынсыз жүргендігі белгілі болды.
Мұғалжар ауданының Қандығаш қаласында өткен жиында жасөспірімдер
міселесіне бағытталған еді. Кездесу кезінде облыстық ІІД-нің бастығының
орынбасары, полиция полковнигі М.Шаяндин жастар проблемасының күннен-күнге
ұшығып бара жатқанына алаңдаушылық білдірді. Мұғалжар аудандық ІІБ-нің
бастығы, полиция полковнигі Ж.Әліқұлов жасөспірімдер қолымен жасалатын
қылмыстың жиіліеп кеткендігін тілге тиек етті. Бас қосуға аудандық
ікімшілік басшылары ат салысып, оң-солын бағамдап үлгермеген жастардың
қылмысқа ден қоюы қоғамға үлкен қауіп төндіріп отырғанын атап өтті. Соңғы
бір ай ішінде Ақтөбе қаласында екі жасөспірімнің қазасы осы сөзіміздің
айқын дәлелі болмақ. Қылмыстың алғашқы төбелес салдарынан орын алса,
екіншісі қаралы оқиғада он тоғыз жаста жігіт суық қарудан көз жұмған.
Мұғалжардағы жасөспірімдер тәртібі де алаңдататындай дәрежеге жеткені
тиісті сала мамандары мәлімдеді. Аудандық полиция себебінде тәртібінің
нашарлығына орай, 69 жасөспірім есепке тіркелген болса, есепте тұрған
әлеуметтік жағынан аз қамтылған 37 отбасы полицияның қатаң бақылауында.
Құқық жасағандары үшін Қандыағаш қаласында 19 жасөспірім, Ембі қаласында 6
оқушы түрлі жауапкершілікке тартылып та үлгерген. Бұлардың қатарына Сабақ
жедел шарасы барысында сабағына қатыспай, Ақтөбе қаласында қандыағаштық бір
жасөспірім бар [35-4-8б].
Бала - баға алсаң ғана бала
Қоғамдағы балалар қылмысының алдын алу үшін жергілікті атқару
органдары мен құқық қорғау органдары оларға позитивті әсер ету арқылы жат
мінездердің алдын алу, шығармашылық және басқа да уақыттарын тиімді
пайдаланар шараларды қалыптастыру тиіс. Бұл тек ынтымақтаса отырып
жеткіншектерге қамқорлық пен жылылық атмосферасын орнықтыра алған жағдайда
мүмкін болмақ. Осындай үлкен бетбұрыстың нәтижесін көріп отырмыз.
Жеткіншектер қылмысының төмендеуі байқалады. Соңғы 5 айдың ішінде Жамбыл
облысы аумағында жеткіншектер қылмысы 96-дан 89 дерекке дейін төмендеген.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар арасындағы топтық қылмыстар 61-ден 53-
ке жеткен. Назардан тыс қалған балалардың ортасында пайда болатын жат
қылықтардың деңдеп кеткен уақыты келмеске кетті. Бірақ өткеннен ашық сабақ
алған азаматтар оның қайталанбауы үшін барын салып жүр. Прокуратура, білім
беру әділет саласының өкілдері және қоғамдық ұйымдарымен бірлесі, 300-ден
аса рейдтік іс-шаралар жүргізілді. Олар ойын-сауық орындарымен қараусыз
шатырларды, жертөлелерді тексеріп шықты. Ондағы мақсат жасөспірімдерді
қадағалау және қару мен есірткіні анықтауды көздейді. Бірлескен жұмыс
нәтижесінде 5000 жетекші назарға іліккен. Соның ішінде 3000-нан астамы
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған үшін бұрын қара тізіге ілігіп үлгерген.
Жамбыл облыстық ІІД-нің кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімнің
бастығы, полиция полковнигі Асқар Қисаевтің сөзіне қарағанда, жыл басынан
бері профилактикалық есепке қылмыс жасауға бейім 850-ден аса жеткіншек
тіркелген. Еі өкініштісі солардың 500-ден жуығы ата-анасының қамқорлығынан
тыс қалған. Берекетсіз отбасылардың балалары. Мысалы, сәуір айының соңында
Жуалы ауданы Б.Момышұлы аулында 13 жасар баланы өгей шешесі ұрып-соғып
келген. Қолы сынған баланығ жағдайын көрген тәртіп сақшылары келіншекті ата-
аналық құқығынан айырды. Әйел қылмыстық кодекстің 137-бабы 1-бөлігімен
(кәмелетке толмағанды тәрбиелеу бойынша өз міндетін атқармағаны)
жауапкершілікке тартылған.
Жалпы баласының жауынан бетер көріп, оған көңіл бөлгісі келмейтін ата-
аналар саны азаймай отыр. Облыстың 39 тұрғыны ата-аналық құқығынан
айырылған. Өзі сонымен куәсі 500-ден аса ата-ана балаларының тәрбиесіне
серкеу қарағаны соншалық сот оларға ескету ретінде 5000 теңгеден 20000
теңгеге дейін әртүрлі айыппұл тағайындады.
Траз қаласында тағы бір шеше екі кішкентай қызын далада қалдырып
серуені құрып кеткен. Мамандар шиеттей балаларды мемлекет қамқорлығына
тапсырды. Екі аптадай көңіл көтеруден қолы тимеген келіншек, қазіп
балаларынан айырылғанына тіптен қайғырмайтын болып отыр
Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту
орталығына ата-анасының қадағалауынан тыс қалып, көше кезіп, қайыр тілеген
150 бала орналастырылды. Шілде айының басында бейресми ұйымдар рейдтер
жүргізілген. Іс-шара барысында кәмелетке жасы толмағандарға қатысты еңбек
кодексін бұзудың дерегі анықталды. Соның ішінде жасы 16-ға толмаған 8
жеткіншек көлік жуып, нан пісіріп күндерін көріп жүргені белгілі болды.
Жамбыл облыстық ІІД бастығы, полиция генерал-майоры Мейірхан Жаманбаев
полициейлерді оқушылар арасындағы жеке алдын-алу жұмыстарының сапасын
арттыруға, қараусыз балаларды бақылау, отбасылық берекетсіздігі, ерте
жастағы жасөспірімдердің қылмысын алдын алуға бағыттағанын атап айтуға
болады. Кішкентай балаларға каникул кезінде бос уақыттарында ескерткіш,
мұражайларды тамашалату мен спорттық сабақтар жүргізуді ішкі істер
органдары қолға алған. Мектепте өзгелерге өктемдік жасауға бейім болатын
жастар да қатты қадағаланады. Оларды бақылау болмаған жағдайда, болашақта
қылмыстық топтар ортасына тап болуы мүмкін. ҰҚҚБ бастығының міндетін
атқарушы Бахтияр Мамедовтың сөзіне қарағанда орталықтағы
мамандандырылғанмектеп-рнатында бір оқушыдан мың теңге бопсалаған екі қала
тұрғыны қолға түскен Олар бұрын осындай әрекетң үшін шартты түрде сотталған
болып отыр. Кейіннен бұзақылық жасаған екеу қайта қамауға алынған. Заң
алдында жауапкершілікті түсінбеген жасөспірім тергеу изоляторынла отыр. Ол
жасаған қылмыстары үшін он жылға бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Үкіметтің 2010-2012 жылдарға арналған қызметінің негізгі бағытына
сәйкес қылмыстық қол сұғушылықтан азаматтарды қорғауды қамтамасыз ету
қажет. Мұндай деңгейге өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық ұйымдардың,
коммерциялық жүелердің және мемлекеттік билік органдары мен түрлі
деңгейдегі басқармалардың күштерін үйлестіру нәтижесінде қол жеткізуге
болады.
Ең алдымен ерекше көңіл бөлінетін мәселе, жасөспірімдер мен жастарды
теріс қылықтан алшақтау қажет. Қазіргі Жамбыл облысында жеңілдікпен
денешынықтыру – сауықтыру және мектеп жанындағы жағдайы төмен отбасының
балалар үшін демеалатын лагерлер ұйымдастырылуда. Қазіргі кезде мәслихат
депутаттары балаларды ересектердің қарауынсыз түнгі уақытта қоғамдық
орындарда болуын шектеу жайын қарастырды. Облыста тәлімгерлік институты
жұмысын жандандыра түсуде. Есепте тұрған жеткіншектерге ІІО-ның басшылары
мен басқа да лауазымды тұлғалар, ардагерлер мен депутаттардан қамқоршы
тәлімгерлер бекітілген. Әр азамат өз қамқорлығындағы балаларға болашақта
жақсы жолға түсуіне көмектеседі. Оларды теріс қылықтан сақтандыру әрине
қуантарлық жағдай осылайша көп болып жұмылған жараның жемңсң көбейіп
келеді. Жастарды криминалды ортаға түспеуіне бөгет қою көпшілікке ортақ
мақсат. Тәрбие басы – тал бесіктен басталатын болса, соны беретін
ересектердің өздері екенін жадыда тұтқан дұрыс секілді.
Дерек пен дәйек.
Соңғы бес айдың ішінде Жамбыл облысы аумағында жеткіншектер қылмысы 96-
дан 89 дерекке дейін төмендеген. Сонымен қатар, кәмелетке толамағандар
арасындағы топтық қылмыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz