Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері мен объектілері
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ 1
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 1
17.2. АЗАМАТГАР . АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ 6
17.3. ЗАНДЫ ТҰЛҒАЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІҢДЕ 15
18 . т а р ау МӘМІЛЕЛЕР 24
18.1. МӘМІЛЕЛЕР ҮГЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ 24
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 1
17.2. АЗАМАТГАР . АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ 6
17.3. ЗАНДЫ ТҰЛҒАЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІҢДЕ 15
18 . т а р ау МӘМІЛЕЛЕР 24
18.1. МӘМІЛЕЛЕР ҮГЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ 24
қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқыктары мен міндеттері болады, олар құқык қатынастары-ның субъектілері деп аталады. Азаматтык кодекстің 1-бабын-да азаматтык зандармен реттелетін катынастардьщ қатысушы-лары азаматгар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ак әкімшілік-аумақтық беліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтык құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардьщ басым көпшілігі — Қазакстан Республикасының азаматгары. Конституциянын 10-бабында Қазақстан Решубликасының азаматтығы занға сәйкес беріліп, тоқтатылатьшы, оньщ алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқык шеңберінде кәсішсерлер үшін ерекше режим жасау Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып
372
табылады. Кесіпкерлік қызметпен занды түлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап айтканда, Аза-маттық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған арнаулы режим бар нормалар: міндетгемені мерзімінен бұрын орындау (Азаматтык кодекстің 279-бабы), бірлескен міндет-темені орывдау (Азаматтық кодекстің 287-бабы), қосылу шар-ты (Азаматтық кодекстін, 389-бабы) жөне баскалар келтірілген.
2. Азаматшқ қүкык қатынастарына Казақстан Республи-касының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар катыса алады. Шетелдіктердің қүкықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Презвдентінің «Қазақстан Республи-касындағы шетелдік азаматтардың құкыктық жағдайы ту ралы» 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгі-ленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінін шет мемлекеттін азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтьвд 2-бабы). Мөселен, Қазақстанда шет мемле-кеттердін, дипломатиялык екілдіктері мен халықаралык үйым-дардыңқызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялар-дың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар
Азаматтык құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардьщ басым көпшілігі — Қазакстан Республикасының азаматгары. Конституциянын 10-бабында Қазақстан Решубликасының азаматтығы занға сәйкес беріліп, тоқтатылатьшы, оньщ алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқык шеңберінде кәсішсерлер үшін ерекше режим жасау Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып
372
табылады. Кесіпкерлік қызметпен занды түлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап айтканда, Аза-маттық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған арнаулы режим бар нормалар: міндетгемені мерзімінен бұрын орындау (Азаматтык кодекстің 279-бабы), бірлескен міндет-темені орывдау (Азаматтық кодекстің 287-бабы), қосылу шар-ты (Азаматтық кодекстін, 389-бабы) жөне баскалар келтірілген.
2. Азаматшқ қүкык қатынастарына Казақстан Республи-касының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар катыса алады. Шетелдіктердің қүкықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Презвдентінің «Қазақстан Республи-касындағы шетелдік азаматтардың құкыктық жағдайы ту ралы» 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгі-ленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінін шет мемлекеттін азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтьвд 2-бабы). Мөселен, Қазақстанда шет мемле-кеттердін, дипломатиялык екілдіктері мен халықаралык үйым-дардыңқызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялар-дың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар
СОДЕРЖАНИЕ
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ 1
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 1
17.2. АЗАМАТГАР - АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ 6
17.3. ЗАНДЫ ТҰЛҒАЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІҢДЕ 15
18 - т а р ау МӘМІЛЕЛЕР 24
18.1. МӘМІЛЕЛЕР ҮГЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ 24
Азаматтык құқык қатынастарын дамытуға, азаматтық-құқықтық актілерді қоспағанда, өзге де қүқык салаларының нормаларына сәйкес жасалатын заң актілерінщ ыкпал етуі мүм-кін және олар ықпал етеді де. Атап айтканда, Азаматтык ко-декстін 7-бабында азаматтық құкыктар мен міндеттердін әкім-шілік актілерден пайда болуы көзделген. Мысалға азаматты жеке кәсіпкер регінде мемлекеттік тіркеу актісін алуға болады.
Занды қылық —занда белгілі бір әрекет нақ сондай зардап шектіруге бағытталғанына немесе бағытталмағанына қарамас-тан, белгілі бір заңдык зардаптарға байланыстырылатын заң жүзінде дұрыс әрекет. Мәселен, завды кылықтар қатарына шығармашылық кәсіп қызметкерлерінің сайып келгенде әде-би немесе музыкалык туындылары жасалатын әрекеттері жа-тады.
Тарауды орысшадан аударган Жолбарыс Әбішев.
17 - т ар ау
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1. Кұкык: қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқыктары мен міндеттері болады, олар құқык қатынастары-ның субъектілері деп аталады. Азаматтык кодекстің 1-бабын-да азаматтык зандармен реттелетін катынастардьщ қатысушы-лары азаматгар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ак әкімшілік-аумақтық беліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтык құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардьщ басым көпшілігі —Қазакстан Республикасының азаматгары. Конституциянын 10-бабында Қазақстан Решубликасының азаматтығы занға сәйкес беріліп, тоқтатылатьшы, оньщ алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқык шеңберінде кәсішсерлер үшін ерекше режим жасау Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып
372
табылады. Кесіпкерлік қызметпен занды түлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап айтканда, Аза-маттық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған арнаулы режим бар нормалар: міндетгемені мерзімінен бұрын орындау (Азаматтык кодекстің 279-бабы), бірлескен міндет-темені орывдау (Азаматтық кодекстің 287-бабы), қосылу шар-ты (Азаматтық кодекстін, 389-бабы) жөне баскалар келтірілген.
2. Азаматшқ қүкык қатынастарына Казақстан Республи-касының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар катыса алады. Шетелдіктердің қүкықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Презвдентінің Қазақстан Республи-касындағы шетелдік азаматтардың құкыктық жағдайы ту ралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгі-ленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінін шет мемлекеттін азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтьвд 2-бабы). Мөселен, Қазақстанда шет мемле-кеттердін, дипломатиялык екілдіктері мен халықаралык үйым-дардыңқызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялар-дың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардын, құкықтык жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан Рес-публикасының азаматтары болып табылмайтын жөне өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататьшдығына айғағы жоқ адамдар азаматгығы жок адамдар деп саналады (Жарлықтын 2-бабының 2-тармағы).
Шетелдіктердің инвестщияларға катысуыньщ күкыктық жағдайлары екі жақты халықаралық шарттармен және капи-тал салымдарын өзара көтермелеу мен өзара корғау туралы келісімдермен де айкындалады. Оларда өдетте ен колайлы ұлт режимін немесе ұлттық режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік меншікті үлт иелігіне алмауьша жөне оған сондай шаралар қолданбауға міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге асыруға баі-іланысты төлемдерді шетелге кедергісіз азгдару кепілдігі және басқалар енгізіледі1.
'Шетелдік инвестицияларды көтермелеу мен өзара қоргау ту ралы Қазақ-стан Республикасы жасаскан екі жақгы келісімпер жөиінде мыналар неғұрлым толық келтірілген: Международное частное право. Учебное пособие. Отв. ред. М. С. Сарсембаев,—Алматы: Ғылым, 1996, с. 24-26; Право и иностранные ин-вестациив Республике Казахстан. Отв. ред. М. К. Сүлейменов.—Алматы; Жеті Жарғы, 1997, с. 71-90.
373
III
3. Занды түлғалар туралы Азаматгық кодекстін 33-бабында айтылған занды түлға анықтамасынан әрбір үйымнын бәрі бірдей азаматтық құқык субъектісі болмайтьшы, демек, әрбір үйымнын. азаматгык құкық катынастарына қатысушы бола ал-майтыны көрінеді.
Республика аумағындажұмыс істейтін шетелдік занды түл-ғалардын кұқыктык мәртебесі Шетелдік инвестишшіар тура-лы 1994жылғы 27 желтоксандағы занмен1 (кейінгі өзгерістері-мен коса) реттеледі.
Алайда Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетеддік занды тұлғалардьщ кызметіне шектеулер қойылғанын атап өткен жөн. Атап айтқанда, сақтандыру саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сактандыру ұйымдарының Казак-стан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретін-дегі қызметіне тыйым салынады.
4. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азамат-тык құқық катынастарына катысуыньщ ерекшеліктері Қазақ-стан Республикасыньщ азаматгық завдармен реттелетін каты-настарда сол қатынастардьщ өзге де қатысушыларымен тең негіздердеерекет ететіні больштабылады. Азаматтык, кодекстің 112-бабынын 1-тармағында әкімшілік-аумактык бөліністер жөнінде сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық қүкыктың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтык құқық қатынастарына кұкыктың осы саласының субъектісі ретінде катысады. Азаматтық кодексте субъекті-лердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда жал-пы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нор-малармен катар, субъектілердің белгілі бір туріне ғана қатыс-ты біркатар арнаулы нұсқаулар белгіленеді. Мысалы, Азамат-тык кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (кіріптарлык мәміле) шын екеніне дау туғызуға азаматгар ғана қүқылы болатыны көзделген.
$. Азаматтық құкық катынастардын объектілері. Әдетте қүдық қатынастарының объектілері деп аталған құқық қаты-насы бағытталған және белгілі бір ықпал жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың езара іс-қимылы нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азамат-тық қүқық қатьшасы адамның мінез-құлқына ғана ыкпал ете
'ҚазақстанРеспубликасыЖоғарғыКенесі ніңЖаршысы, 1994, №23-24, 280-құжат.
374
алады. Сондықтан азаматтық қүшк катынастарының объектісі оның субъектілерінің алуан түрлі материалдык игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез-құлкы больш табылады1.)
Профессор О.С.Иоффе заң әдебиетінде құқықтык объекті-нін мәні туралы және сыртқы дүниенің құқык объектілері ретівде болуы мүмкін күбылыстарьшың саны туралы мәселені шешудің әр алуан үш түрі болатынын атап өтеді. Заңгерлердің кешпілігі косылатың,үстем кезқарасқа сәйкес объектілердің катарьша іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер, зат-тар және баска да бағалы заттар жатады. Объектінін. іс-әрекеттерінін маңызын теріске шығаратын және бүл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті болмағанда, ең алдымен заттар-да деп танитын объектінің заттық-қүқықтык теориясы бірсыпыра аз болғанымен, едәуір кең таралды.
Ақырында, кейбір авторлар ғана корғайтын іс-әрекет тео-риясы заттарды қүқыктык объектілер катарьшан шығарып тас-тайды және объектінің маңызы қүкық берген тұлға үміттене алатын міндетті әрекеттерде ғана болады деп таниды2.
Азаматтыккодекстің 115-бабындаазаматтықкүқыкобъекті-ле рінің мьшадай түрлері аталған: заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жүмыс, көрсетілетін қыз-мет, шығармашылық жеке қызметтің объектілендірілген нәтижелері, фирма атаулары, тауар белгілері және бұйыщар-дыдараландырудың өзге декұралдары, мүліктік қүкықтар және басқа да мүлік.
Мүліктік емес жеке игіліктер мен кұкықтарға мыналар жа-тады: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, ар-ож-дан, жақсы атақ, іскерлік абырой, жеке өмірге тиіспеушілік, жеке және отбасылык қүпия, атақ құқығы, авторлық күкык, туындыға және басқа да материалдық игіліктер мен құкыкка тиіспеушілік қүқығы.
'Гражданское право. Учебник. Часть 1. Под. Ред А. П. Сердееви, Ю. К. Толстого, с. 85.
2 Иоффе О. С. Правоотношение по советскому граждансколіу праву. Л.: изд-во ЛГУ, 1949, с. 80. По вопросу об объекте гражданского правоотношения см.: Асарков М. М. Обязательствопосоветскомугражданско муправу. М., 1940; Магазинер Я. М. Объект права.—В кн.: Очерки по гражданскому праву. Л., 1957идругие. Изчислаказахстанскихработследуетназ вать: ПокровскийВ. В. К вопросу о правоотношениях —Известия АН Казахоюй ССР. Серия обще-ственных наук. 1975. №3. С. 68-76; Наменгенов К. Н. Абсолютные в относи-тельные изобрегательские правоотношения. —Алматы; Наука, 1978.
Зан әдебиетінде мүліктік құкықтар мен мүліктік емес құқыктардьщ жиынтығын иеленетін акционерлердің мүліктік емес жеке құкыктары орынды бөліп көрсетіледі. Біріншісіне дивидендтер алу құқығы мен қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін алу құқығы, екіншісіне —акционерлердің жалпы жиналысына қатысу, қоғамның қүжаттамасымен таны-су күкығы және т.б. жатады. Қүқықтардың екінші тобын акционерлердін мүліктік емес жеке қүкьіқтары деп атауға бо-лады, дегенмен де азаматтьщ жеке басына тығыз байланысты, мүліктік емес мазмүндағы иеліктён айыруға болмайтъш абсо-люттік күкықтар азаматка қатысты мүліктік емес жеке құкық деп түсініледі. Акционерлердің мүліктік емес қүқыктары са-лыстырмалы (акционердін күқығына белгілі бір түлғаньщ -коғамньщ өзінін, міндеті сәйкес келеді) және иеліктен шыға-рылатьш (акцияны меншіктену кұкығьшың басқа адамға ауысу-ына байланысты барлык акцияларды куәландыратын қүкықтар да ауысады) болъш табылады.
Акционерлердін мүліктік емес қүқықтарыньщ бүзылуы көптеген жағдайларда акционерлердің жалпы жиналысы өткізілуімен немесе коғамның атқарушы органыньщ заңсыз іс-әрекетгерімен (жиналыс туралы хабарламау, жиналысқа қаты-суға рұксат етпеу, дауыс беру кезінде акционердің дауысын есепке алмау, директорлар кеңесіне немесе тексеру комиссия-сынасайлау үшінкандидатураларқатарына енгізбеу, танысуға коғамнын қүжатгамасын беруден бас тарту және т.б.) байла-нысты.
17.1 Параграфты орысшадан аударган Жолбарыс Әбішев
17.2. АЗАМАТГАР - АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ
Азаматтардьщ құқық қабілеттілігі. Азаматтык Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгендей, азаматтық-кұқьіқтық қатынас-тардың негізгі субъектілерінің бірі —азаматтар. Азаматтардын, қүқыктық жағдайы олардьщ құқықтык қабілеттілігі және әре-кет қабілеттілігі аркылы сипатталады. Сондықтан да азамат-тық күкык қабілеттілігіне анықтама беруіміз кажет, Азамат-тық Кодекстін, 13-ші бабына сөйкес, азаматтық күқық қабілетгілігі дегеніміз —азаматтардын, азаматгык кұкықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматгьщ күқык. кабілетгілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтыккұкыктың алдына койған мақсаты сол —азамат-тық кұкык қабілеттілігін тек аталған саланын, шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі қүкық қабілеттілігі баска да құкық салала-рьшын көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматгьщ кұкық қабілетгілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі мен үлтьша, жынысына, біліміне, тіліне, дінге кдтысына, кәсібінін тегі мен сипатьша, түратын жеріне және т. б. жағдайларға қарамастан Кдзақстан Респуб-ликасыньвд барлык азаматтарына тевдей мойындалады.
Азаматтық күкык кабілеттілігін азаматтан айырьш карауға болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамнын, акыл-есіне, жасьша, денсаулығьша байланысты емес. Азамат-тык КҮХЫҚ кабілеттілігі ол туылған кезден басталып, кайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда әлі дүние-ге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың күкығын қорғау мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтык Кодекстін (негізгі бөлім) 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушыньщ тірі кезінде штгекалып, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да баска мүра-гермен бірдей тең үлеске тиесілі.
Азаматгардьщ құқык кабілетгілігінің мазмұнына тоқтала-тын болсақ, ол жайында Азаматтык Кодекстін. 14-ші бабында айкьш керсетілген. Азамат меншік қүқығы деңгейінде мүлікті алуға, мүраға калдыруға, республика аумашнда еркін жүріп-түруға және түрғылықты жер тандауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығьш кетуге және оньщ аумағына кайтып оралуға; зан құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық кызметтің ©зге де туындыларына интеллектуалдық меншік қүқыш болуға; материалдық және моральдық зияннын орнын толтыруды талап етуге қүкығы болады; басқа да мүліктік және жеке қүқықтары болады. Сөйтіп, азаматтардың күқык кабілеттілігінің орнын қанша тізбелеп жазсак та, шегіне жету мүмкін емес, өйткені бұл ұғым тек азаматтық күкығының шеңберімен ғана анықталып қоймайды, басқа да қүқык сала-ларыньщ өзекті мәселелерінін біріне айналъш жатады. Мәсе-лен, конституциялық, әкімшілік, неке және т. б.
Азаматгардың қүқык қабілеттілігі баршаға бірдей болған-дықтан, оған шек қоюға болмайды. Қазақстан Респгблшасы-ньщ зандары бойышпа азаматтық құкық қабілеттілігіне шек қойылуы мүмкін, егер азамат сот үкімі бойынша жасаған
і I
қылмысы үшін мемлекет тарапынан жаза алатын болса. Мыса-лы, азамат бас бостандығынан айырылатын болса, онда онъщ Кдзақстан Республикасының аумағында еркін жүріп-тұруына тыйым салынуы мүмкін. Алайда, азамат жекелеген субъективті күкыктарынан ғана айырылуы мүмкін. Ал тұтастай алғанда азаматкүкык қабілеттілігінен ажырамайды. Азаматтың күкьтк кабілеттілігінен немесе әрекет қабілетгілігінен толык немесе ішінара бас тартуы және кұкық кабілетгілігін немесе әрекет қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәмілелер жарамсыз деп танылады (Азаматтық Кодекс, 18-бап).
Азаматтардьщ әрекет кабілетгілігі. Азаматтардың әрекет кабілеттілігі қүқык субъектілігінің екінші элементі болып та-былғандықтан оған төмендегідей аныктама беруге болады. Аза-маттың өз әрекеттерімен азаматтык күқыктарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және олар-ды орындау қабілеттілігі (Азаматтық Кодекстін 17-ші бабы).
Азаматтық әрекет қабілеттілігінің маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінін. нәтижесінде белгілі завды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәти-жесінде келтірілген зшшның орнын да өзі толтыру мүмкін-шілігі, яғни айтканда, әрекет кабілеттілігін тек келісімдер жа-сау және олар үшін жауап беру ғана емес, кең шеңберде түсінгеніміз жөн, ейткеш азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге езі келтірген зиянды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда бо-
лады.
Азаматтын толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа тол-ғаннан кейін, яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жаска толмаған азамат некеге тұрған кез-ден бастап, толық көлемінде әрекет кабілеттілігіне ие болады1.
Он сегіз жаека толғаннан сон азамат азаматгык айналым-ның толық қатысушысы болып саналады.
Егер заң қүжаттарында өзгеше кезделмесе, барлык азамат-тардын, әрекет қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілігін шектеудін, екі түрі бар: 1. Әрекет қабілетилігінтабиғитүрдеіпектеу; 2. Әрекет қабілеттілігін сот орындарыньщ шешімі негізінде шектеу.
1 Қазақстан Республикасының Неке және отбасы занынын 10-шы ба-бына сәйкес неке жасы еркектер жөне әйелдер ұшін де 18 жас. Ерекше реттерде неке жасын жынысына қарамастан кемітуге жол беріледі жөне бұл екі жастан аспауғатиіс.
378
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтьщ жа-сына байланысты. Сөйтіп, азаматтық қүқық теориясында калыптасқан ережелерге байланысты әрекет кабілеттілігін үш түрге бөлуге болады. Толық, жартылай (ішінара) жәнешектеулі әрекет кабілеттілігі.
АзаматтардБЩ толык әрекет кабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың кажеті жоқ.
Азаматтық Кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей, 14 жаска дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер зан кұжатгарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе корғаншылары жасайды. Сондык-тан да, біздің ойымызша, 14 жасқа толмаған жасөспірімдердің әрекеткабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын түрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға қүқылы.
14 жаска дейінгі жасөспірімдердің жасаған мәмілелері жа-рамды деп есептеу үшін көрсетілген ережелер қатаң сақталуы тиіс; біріншіден, жасалған мәміле жасеспірімнін жасына сәйкес келуі, яғни 14жасқа дейінгі азамат мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мәмілелердің қатысушысы бола алмайды (мәсе-лен, тұрғын үйді сату немесе сатып алү) екіншіден; жасалатын мәміле сол жасалған жерінде орындалуы тиіс, яғни, сатушы жасеспірімге жасалған мәміле бойынша белгілі мүлікті беру, ал сатып алушы сатушыға мүліктің қүнын төлеу. Бұл заңи әре-кеттер жасалғаннан кейін екі тараптьщ арасында кұкыктык қатынастар жок деп есептеледі; үшіншіден, жасалынатын мәміле мазмұны жағынан тұрмыстык болуы тиіс. Азаматтық заңдарында бұл мәселе жайында ештеңе айтылмаған, сондық-тан да дау туған ретте нақты жағдайларды ескере отырып, шешілуі тиіс. Сонымен қатар кәмелеткетолмаған жасөспірім-дер банкілерге салымдар салуға және ©здері салған салым-дарғадербес билік етугеқүкылы. Ижасқатолмағанжасөспірім-дердің атьша басқа біреулердің салған салымдарына олардың ата-анасы немесе өзге де занды өкілдері билік етеді, ал 14 жас-қа толған жасәспірімдер өздерінің атына басқа біреу салған салымдарға өз бетінше билік етеді.
14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардын әрекет қабілеттілігі жартылай деп есептелінеді. Олар ата-ана-ларьшың, асырап алушыларының немесе камқоршыларының келісімімен мәмілелерге түсе алады. Сонымен бірге азаматтық заң олардың нақты әрекеттерге катысты істерінің құқықтық
379
қабілетін едәуір кеңейткен. Атап айтқанда, оларға өз табысын немесе стипендияларьш дербес жұмсауға, өз шығармаларына және басқа интеллектуалдық меншіктің нәтижелеріне байла-нысты құкыктарды жүзеге асыруға жол берілген. Сондай-ақ, олар ұсак тұрмыстық мәмілелерді өз бетінше жасауға кұқылы. Алайда, жеткілікті негіз болған жағдайда қорғаншылык және қамқоршылык органдары кәмелетке толмаған адамньщ өзі жасаған интеллектуалдық меншік кұкығы объектілеріне ез бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол кұкықтан айы-руы мүмкін.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған азаматтар заңды тұлғалардын немесе азаматтардьщ мүліктеріне өз әрекеттері салдарынан зиян келтірсе, өз әрекеттері үшін өздері жауап береді. Егер де келтірілген зиянньщ орнын толтыратын-дай олардьщ мүлкі немесе еңбек табысы болмаса, оларды ата-аналары (балағьш алушы адаэддар) немесе қамк.оршылары өтеу-ге тиісті. Олардын бүл міндеті зиян келтірушінің жасы тол-ғаннан кейін, сондай-ак келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүжі немесе еңбек табысы пайда болған ретте жо-йылады.
Егер азамат үдайы спирт ішімдіктеріне немесе есірткі зат-тарға сальшса және өз отбасын ауыр материалдық жағдайға душар ететін болса, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оның әрекетқабілетгілігін шектеуі мүмкін. Мүндай адамдарға қамқоршылық белгіленеді. Мөміле жасау немесе басқа да аза-маттық-қүқык қатынастарға түсу тек қамкоршыньщ келісі-мімен ғана жүзеге асырылады. Егер жоғарыда көрсетілген аза-мат сгшрт ішімдіктеріненемесе есірткі заттарға салынуын тоқ-татса, онда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген камқоршылық та өз күшін жоюы тиіс.
Егер азамат жүйке ауруының салдарынан немесе ақыл-есінін кемдігінен өз әрекеттерінін мағьшасын түсінбесе неме-се не істегенін білмесе мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оның өрекет қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін. Осыған байланысты оған қорғаншылык тағайындалады. Азаматтық-қүқықтык қатынаска оның атынан қорғаншы ғана түсе алады.
Сот бүндай шешімді қабылдамастан бұрын көрсетілген негіздерді егжей-тегжейлі тексеріп, медициналык сараптама тағайындалуы таіс. Сонымен қатар, медицина мекемелері бер-ген корытынды анықтама азаматтық әрекет қабілеттілігі жоқ
380
деп тануына бірден-бір негіз бола алмайды. Мүндай шешімді тек сот қана қабылдауы мүмкін. Әрекет қабілеттілігі жоқ адам сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір жақсарған жағдай-да сот оны әрекет қабілеттілігі бар деп таниды. Сот шешімі күшіне енген кезеңнен бастап, ол азаматқа тағайындалған қор-ғаншылық та өз күшін жояды.
Азаматты хабар-ошарсыз кеггі деп тану және оның салда-ры. Азаматтар азаматтық қүқықтьщ негізгі субьектілерінің бірі болып табылғандықтан, олардың қатысуымен болатын құқық катьшастарының шедбері декең. Азаматтың үзақ уақытхабар-ошарсыз кетуі, оньщ өзі үшін, отбасы, тума-туыстары және онымен қүкыктық катынаста болған субъектілер үшін белгілі кұкықтык ьщғайсыздык туғызуы мүмкін. Сондықтан да осы акауларды жою үшін азаматтык, құқыктақолданатын институт осылай деп аталады.
Егер азаматтьщ тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы мүмкін. Хабар-ошар-сыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған күнді анык,-тау мүмкін болмаған жағдайда жок адам туралы соңғы дерек-тер алынған айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анык,-тау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылдың бірінші қаңта-ры хабар-ошарсыз кетудің басталған күні болып саналады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану үшін темендегідей шарттар орындалуы тиіс: біріншіден, азаматтьщ тұрақты тұра-тын жерінде ол туралы ешқандай да деректер жок және ол бір жылдьщ көлемінде; екіншіден, ол туралы деректерді қоғамдағы мүмкішпіліктер бойынша (мыс: полиция немесе басқа да кұқық қорғау органдары) ала алмау. Егер азамат өзі жасаған қылмы-сы үшін немесе басқа да қүқык бүзушылықтьщ негізінде жа-сырынып жүрсе, онда бүл азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тануға жол берілмейді.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану өз тарапынан белгілі қүқықтық салдарға әкеліп соқтырады. Ол адамның мүлкіне сот шешімінін негізінде қорғаншылык белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз кеткен адам асырауға міндетті адамның салық-тар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешегі өтеледі. Сонымен бірге өзі берген немесе оған берілген сенімхаттың күші жойьілады; тапсырма шарты да өз күшін тоқтатады.
Хабар-ошарсыз кетгі деп танылған адам келген немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз
381
г
!
кетті деп тану туралы және оның мүлкіне қорғаншылык белгілеу туралы шешімнің күшін жояды (Азаматтық Кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ 1
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 1
17.2. АЗАМАТГАР - АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ 6
17.3. ЗАНДЫ ТҰЛҒАЛАР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІҢДЕ 15
18 - т а р ау МӘМІЛЕЛЕР 24
18.1. МӘМІЛЕЛЕР ҮГЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ 24
Азаматтык құқык қатынастарын дамытуға, азаматтық-құқықтық актілерді қоспағанда, өзге де қүқык салаларының нормаларына сәйкес жасалатын заң актілерінщ ыкпал етуі мүм-кін және олар ықпал етеді де. Атап айтканда, Азаматтык ко-декстін 7-бабында азаматтық құкыктар мен міндеттердін әкім-шілік актілерден пайда болуы көзделген. Мысалға азаматты жеке кәсіпкер регінде мемлекеттік тіркеу актісін алуға болады.
Занды қылық —занда белгілі бір әрекет нақ сондай зардап шектіруге бағытталғанына немесе бағытталмағанына қарамас-тан, белгілі бір заңдык зардаптарға байланыстырылатын заң жүзінде дұрыс әрекет. Мәселен, завды кылықтар қатарына шығармашылық кәсіп қызметкерлерінің сайып келгенде әде-би немесе музыкалык туындылары жасалатын әрекеттері жа-тады.
Тарауды орысшадан аударган Жолбарыс Әбішев.
17 - т ар ау
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ
17.1. СУБЪЕКТІЛЕР МЕН ОБЪЕКТІЛЕРДЩ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1. Кұкык: қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқыктары мен міндеттері болады, олар құқык қатынастары-ның субъектілері деп аталады. Азаматтык кодекстің 1-бабын-да азаматтык зандармен реттелетін катынастардьщ қатысушы-лары азаматгар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ак әкімшілік-аумақтық беліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтык құкық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардьщ басым көпшілігі —Қазакстан Республикасының азаматгары. Конституциянын 10-бабында Қазақстан Решубликасының азаматтығы занға сәйкес беріліп, тоқтатылатьшы, оньщ алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқык шеңберінде кәсішсерлер үшін ерекше режим жасау Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып
372
табылады. Кесіпкерлік қызметпен занды түлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап айтканда, Аза-маттық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған арнаулы режим бар нормалар: міндетгемені мерзімінен бұрын орындау (Азаматтык кодекстің 279-бабы), бірлескен міндет-темені орывдау (Азаматтық кодекстің 287-бабы), қосылу шар-ты (Азаматтық кодекстін, 389-бабы) жөне баскалар келтірілген.
2. Азаматшқ қүкык қатынастарына Казақстан Республи-касының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар катыса алады. Шетелдіктердің қүкықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Презвдентінің Қазақстан Республи-касындағы шетелдік азаматтардың құкыктық жағдайы ту ралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгі-ленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінін шет мемлекеттін азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтьвд 2-бабы). Мөселен, Қазақстанда шет мемле-кеттердін, дипломатиялык екілдіктері мен халықаралык үйым-дардыңқызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялар-дың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардын, құкықтык жағдайы туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан Рес-публикасының азаматтары болып табылмайтын жөне өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататьшдығына айғағы жоқ адамдар азаматгығы жок адамдар деп саналады (Жарлықтын 2-бабының 2-тармағы).
Шетелдіктердің инвестщияларға катысуыньщ күкыктық жағдайлары екі жақты халықаралық шарттармен және капи-тал салымдарын өзара көтермелеу мен өзара корғау туралы келісімдермен де айкындалады. Оларда өдетте ен колайлы ұлт режимін немесе ұлттық режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік меншікті үлт иелігіне алмауьша жөне оған сондай шаралар қолданбауға міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге асыруға баі-іланысты төлемдерді шетелге кедергісіз азгдару кепілдігі және басқалар енгізіледі1.
'Шетелдік инвестицияларды көтермелеу мен өзара қоргау ту ралы Қазақ-стан Республикасы жасаскан екі жақгы келісімпер жөиінде мыналар неғұрлым толық келтірілген: Международное частное право. Учебное пособие. Отв. ред. М. С. Сарсембаев,—Алматы: Ғылым, 1996, с. 24-26; Право и иностранные ин-вестациив Республике Казахстан. Отв. ред. М. К. Сүлейменов.—Алматы; Жеті Жарғы, 1997, с. 71-90.
373
III
3. Занды түлғалар туралы Азаматгық кодекстін 33-бабында айтылған занды түлға анықтамасынан әрбір үйымнын бәрі бірдей азаматтық құқык субъектісі болмайтьшы, демек, әрбір үйымнын. азаматгык құкық катынастарына қатысушы бола ал-майтыны көрінеді.
Республика аумағындажұмыс істейтін шетелдік занды түл-ғалардын кұқыктык мәртебесі Шетелдік инвестишшіар тура-лы 1994жылғы 27 желтоксандағы занмен1 (кейінгі өзгерістері-мен коса) реттеледі.
Алайда Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетеддік занды тұлғалардьщ кызметіне шектеулер қойылғанын атап өткен жөн. Атап айтқанда, сақтандыру саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сактандыру ұйымдарының Казак-стан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы ретін-дегі қызметіне тыйым салынады.
4. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азамат-тык құқық катынастарына катысуыньщ ерекшеліктері Қазақ-стан Республикасыньщ азаматгық завдармен реттелетін каты-настарда сол қатынастардьщ өзге де қатысушыларымен тең негіздердеерекет ететіні больштабылады. Азаматтык, кодекстің 112-бабынын 1-тармағында әкімшілік-аумактык бөліністер жөнінде сондай ережелер белгіленген.
Азаматтық қүкыктың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтык құқық қатынастарына кұкыктың осы саласының субъектісі ретінде катысады. Азаматтық кодексте субъекті-лердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда жал-пы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын) нор-малармен катар, субъектілердің белгілі бір туріне ғана қатыс-ты біркатар арнаулы нұсқаулар белгіленеді. Мысалы, Азамат-тык кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (кіріптарлык мәміле) шын екеніне дау туғызуға азаматгар ғана қүқылы болатыны көзделген.
$. Азаматтық құкық катынастардын объектілері. Әдетте қүдық қатынастарының объектілері деп аталған құқық қаты-насы бағытталған және белгілі бір ықпал жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың езара іс-қимылы нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азамат-тық қүқық қатьшасы адамның мінез-құлқына ғана ыкпал ете
'ҚазақстанРеспубликасыЖоғарғыКенесі ніңЖаршысы, 1994, №23-24, 280-құжат.
374
алады. Сондықтан азаматтық қүшк катынастарының объектісі оның субъектілерінің алуан түрлі материалдык игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез-құлкы больш табылады1.)
Профессор О.С.Иоффе заң әдебиетінде құқықтык объекті-нін мәні туралы және сыртқы дүниенің құқык объектілері ретівде болуы мүмкін күбылыстарьшың саны туралы мәселені шешудің әр алуан үш түрі болатынын атап өтеді. Заңгерлердің кешпілігі косылатың,үстем кезқарасқа сәйкес объектілердің катарьша іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер, зат-тар және баска да бағалы заттар жатады. Объектінін. іс-әрекеттерінін маңызын теріске шығаратын және бүл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті болмағанда, ең алдымен заттар-да деп танитын объектінің заттық-қүқықтык теориясы бірсыпыра аз болғанымен, едәуір кең таралды.
Ақырында, кейбір авторлар ғана корғайтын іс-әрекет тео-риясы заттарды қүқыктык объектілер катарьшан шығарып тас-тайды және объектінің маңызы қүкық берген тұлға үміттене алатын міндетті әрекеттерде ғана болады деп таниды2.
Азаматтыккодекстің 115-бабындаазаматтықкүқыкобъекті-ле рінің мьшадай түрлері аталған: заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы қағаздар, жүмыс, көрсетілетін қыз-мет, шығармашылық жеке қызметтің объектілендірілген нәтижелері, фирма атаулары, тауар белгілері және бұйыщар-дыдараландырудың өзге декұралдары, мүліктік қүкықтар және басқа да мүлік.
Мүліктік емес жеке игіліктер мен кұкықтарға мыналар жа-тады: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, ар-ож-дан, жақсы атақ, іскерлік абырой, жеке өмірге тиіспеушілік, жеке және отбасылык қүпия, атақ құқығы, авторлық күкык, туындыға және басқа да материалдық игіліктер мен құкыкка тиіспеушілік қүқығы.
'Гражданское право. Учебник. Часть 1. Под. Ред А. П. Сердееви, Ю. К. Толстого, с. 85.
2 Иоффе О. С. Правоотношение по советскому граждансколіу праву. Л.: изд-во ЛГУ, 1949, с. 80. По вопросу об объекте гражданского правоотношения см.: Асарков М. М. Обязательствопосоветскомугражданско муправу. М., 1940; Магазинер Я. М. Объект права.—В кн.: Очерки по гражданскому праву. Л., 1957идругие. Изчислаказахстанскихработследуетназ вать: ПокровскийВ. В. К вопросу о правоотношениях —Известия АН Казахоюй ССР. Серия обще-ственных наук. 1975. №3. С. 68-76; Наменгенов К. Н. Абсолютные в относи-тельные изобрегательские правоотношения. —Алматы; Наука, 1978.
Зан әдебиетінде мүліктік құкықтар мен мүліктік емес құқыктардьщ жиынтығын иеленетін акционерлердің мүліктік емес жеке құкыктары орынды бөліп көрсетіледі. Біріншісіне дивидендтер алу құқығы мен қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бөлігін алу құқығы, екіншісіне —акционерлердің жалпы жиналысына қатысу, қоғамның қүжаттамасымен таны-су күкығы және т.б. жатады. Қүқықтардың екінші тобын акционерлердін мүліктік емес жеке қүкьіқтары деп атауға бо-лады, дегенмен де азаматтьщ жеке басына тығыз байланысты, мүліктік емес мазмүндағы иеліктён айыруға болмайтъш абсо-люттік күкықтар азаматка қатысты мүліктік емес жеке құкық деп түсініледі. Акционерлердің мүліктік емес қүқыктары са-лыстырмалы (акционердін күқығына белгілі бір түлғаньщ -коғамньщ өзінін, міндеті сәйкес келеді) және иеліктен шыға-рылатьш (акцияны меншіктену кұкығьшың басқа адамға ауысу-ына байланысты барлык акцияларды куәландыратын қүкықтар да ауысады) болъш табылады.
Акционерлердін мүліктік емес қүқықтарыньщ бүзылуы көптеген жағдайларда акционерлердің жалпы жиналысы өткізілуімен немесе коғамның атқарушы органыньщ заңсыз іс-әрекетгерімен (жиналыс туралы хабарламау, жиналысқа қаты-суға рұксат етпеу, дауыс беру кезінде акционердің дауысын есепке алмау, директорлар кеңесіне немесе тексеру комиссия-сынасайлау үшінкандидатураларқатарына енгізбеу, танысуға коғамнын қүжатгамасын беруден бас тарту және т.б.) байла-нысты.
17.1 Параграфты орысшадан аударган Жолбарыс Әбішев
17.2. АЗАМАТГАР - АЗАМАТГЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЬШАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІРЕТІВДЕ
Азаматтардьщ құқық қабілеттілігі. Азаматтык Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгендей, азаматтық-кұқьіқтық қатынас-тардың негізгі субъектілерінің бірі —азаматтар. Азаматтардын, қүқыктық жағдайы олардьщ құқықтык қабілеттілігі және әре-кет қабілеттілігі аркылы сипатталады. Сондықтан да азамат-тық күкык қабілеттілігіне анықтама беруіміз кажет, Азамат-тық Кодекстін, 13-ші бабына сөйкес, азаматтық күқық қабілетгілігі дегеніміз —азаматтардын, азаматгык кұкықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматгьщ күқык. кабілетгілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтыккұкыктың алдына койған мақсаты сол —азамат-тық кұкык қабілеттілігін тек аталған саланын, шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі қүкық қабілеттілігі баска да құкық салала-рьшын көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматгьщ кұкық қабілетгілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі мен үлтьша, жынысына, біліміне, тіліне, дінге кдтысына, кәсібінін тегі мен сипатьша, түратын жеріне және т. б. жағдайларға қарамастан Кдзақстан Респуб-ликасыньвд барлык азаматтарына тевдей мойындалады.
Азаматтық күкык кабілеттілігін азаматтан айырьш карауға болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамнын, акыл-есіне, жасьша, денсаулығьша байланысты емес. Азамат-тык КҮХЫҚ кабілеттілігі ол туылған кезден басталып, кайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге заңда әлі дүние-ге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың күкығын қорғау мүмкіншілігі де көрсетілген. Азаматтык Кодекстін (негізгі бөлім) 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушыньщ тірі кезінде штгекалып, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да баска мүра-гермен бірдей тең үлеске тиесілі.
Азаматгардьщ құқык кабілетгілігінің мазмұнына тоқтала-тын болсақ, ол жайында Азаматтык Кодекстін. 14-ші бабында айкьш керсетілген. Азамат меншік қүқығы деңгейінде мүлікті алуға, мүраға калдыруға, республика аумашнда еркін жүріп-түруға және түрғылықты жер тандауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығьш кетуге және оньщ аумағына кайтып оралуға; зан құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық кызметтің ©зге де туындыларына интеллектуалдық меншік қүқыш болуға; материалдық және моральдық зияннын орнын толтыруды талап етуге қүкығы болады; басқа да мүліктік және жеке қүқықтары болады. Сөйтіп, азаматтардың күқык кабілеттілігінің орнын қанша тізбелеп жазсак та, шегіне жету мүмкін емес, өйткені бұл ұғым тек азаматтық күкығының шеңберімен ғана анықталып қоймайды, басқа да қүқык сала-ларыньщ өзекті мәселелерінін біріне айналъш жатады. Мәсе-лен, конституциялық, әкімшілік, неке және т. б.
Азаматгардың қүқык қабілеттілігі баршаға бірдей болған-дықтан, оған шек қоюға болмайды. Қазақстан Респгблшасы-ньщ зандары бойышпа азаматтық құкық қабілеттілігіне шек қойылуы мүмкін, егер азамат сот үкімі бойынша жасаған
і I
қылмысы үшін мемлекет тарапынан жаза алатын болса. Мыса-лы, азамат бас бостандығынан айырылатын болса, онда онъщ Кдзақстан Республикасының аумағында еркін жүріп-тұруына тыйым салынуы мүмкін. Алайда, азамат жекелеген субъективті күкыктарынан ғана айырылуы мүмкін. Ал тұтастай алғанда азаматкүкык қабілеттілігінен ажырамайды. Азаматтың күкьтк кабілеттілігінен немесе әрекет қабілетгілігінен толык немесе ішінара бас тартуы және кұкық кабілетгілігін немесе әрекет қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәмілелер жарамсыз деп танылады (Азаматтық Кодекс, 18-бап).
Азаматтардьщ әрекет кабілетгілігі. Азаматтардың әрекет кабілеттілігі қүқык субъектілігінің екінші элементі болып та-былғандықтан оған төмендегідей аныктама беруге болады. Аза-маттың өз әрекеттерімен азаматтык күқыктарға ие болу және оларды жүзеге асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және олар-ды орындау қабілеттілігі (Азаматтық Кодекстін 17-ші бабы).
Азаматтық әрекет қабілеттілігінің маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінін. нәтижесінде белгілі завды салдардың пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәти-жесінде келтірілген зшшның орнын да өзі толтыру мүмкін-шілігі, яғни айтканда, әрекет кабілеттілігін тек келісімдер жа-сау және олар үшін жауап беру ғана емес, кең шеңберде түсінгеніміз жөн, ейткеш азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге езі келтірген зиянды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда бо-
лады.
Азаматтын толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа тол-ғаннан кейін, яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жаска толмаған азамат некеге тұрған кез-ден бастап, толық көлемінде әрекет кабілеттілігіне ие болады1.
Он сегіз жаека толғаннан сон азамат азаматгык айналым-ның толық қатысушысы болып саналады.
Егер заң қүжаттарында өзгеше кезделмесе, барлык азамат-тардын, әрекет қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілігін шектеудін, екі түрі бар: 1. Әрекет қабілетилігінтабиғитүрдеіпектеу; 2. Әрекет қабілеттілігін сот орындарыньщ шешімі негізінде шектеу.
1 Қазақстан Республикасының Неке және отбасы занынын 10-шы ба-бына сәйкес неке жасы еркектер жөне әйелдер ұшін де 18 жас. Ерекше реттерде неке жасын жынысына қарамастан кемітуге жол беріледі жөне бұл екі жастан аспауғатиіс.
378
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтьщ жа-сына байланысты. Сөйтіп, азаматтық қүқық теориясында калыптасқан ережелерге байланысты әрекет кабілеттілігін үш түрге бөлуге болады. Толық, жартылай (ішінара) жәнешектеулі әрекет кабілеттілігі.
АзаматтардБЩ толык әрекет кабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың кажеті жоқ.
Азаматтық Кодекстің 23-ші бабы атап көрсеткендей, 14 жаска дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер зан кұжатгарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары, асырап алушылары немесе корғаншылары жасайды. Сондык-тан да, біздің ойымызша, 14 жасқа толмаған жасөспірімдердің әрекеткабілеттілігі жоқ, бірақ аталған жасөспірімдер өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын түрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға қүқылы.
14 жаска дейінгі жасөспірімдердің жасаған мәмілелері жа-рамды деп есептеу үшін көрсетілген ережелер қатаң сақталуы тиіс; біріншіден, жасалған мәміле жасеспірімнін жасына сәйкес келуі, яғни 14жасқа дейінгі азамат мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мәмілелердің қатысушысы бола алмайды (мәсе-лен, тұрғын үйді сату немесе сатып алү) екіншіден; жасалатын мәміле сол жасалған жерінде орындалуы тиіс, яғни, сатушы жасеспірімге жасалған мәміле бойынша белгілі мүлікті беру, ал сатып алушы сатушыға мүліктің қүнын төлеу. Бұл заңи әре-кеттер жасалғаннан кейін екі тараптьщ арасында кұкыктык қатынастар жок деп есептеледі; үшіншіден, жасалынатын мәміле мазмұны жағынан тұрмыстык болуы тиіс. Азаматтық заңдарында бұл мәселе жайында ештеңе айтылмаған, сондық-тан да дау туған ретте нақты жағдайларды ескере отырып, шешілуі тиіс. Сонымен қатар кәмелеткетолмаған жасөспірім-дер банкілерге салымдар салуға және ©здері салған салым-дарғадербес билік етугеқүкылы. Ижасқатолмағанжасөспірім-дердің атьша басқа біреулердің салған салымдарына олардың ата-анасы немесе өзге де занды өкілдері билік етеді, ал 14 жас-қа толған жасәспірімдер өздерінің атына басқа біреу салған салымдарға өз бетінше билік етеді.
14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардын әрекет қабілеттілігі жартылай деп есептелінеді. Олар ата-ана-ларьшың, асырап алушыларының немесе камқоршыларының келісімімен мәмілелерге түсе алады. Сонымен бірге азаматтық заң олардың нақты әрекеттерге катысты істерінің құқықтық
379
қабілетін едәуір кеңейткен. Атап айтқанда, оларға өз табысын немесе стипендияларьш дербес жұмсауға, өз шығармаларына және басқа интеллектуалдық меншіктің нәтижелеріне байла-нысты құкыктарды жүзеге асыруға жол берілген. Сондай-ақ, олар ұсак тұрмыстық мәмілелерді өз бетінше жасауға кұқылы. Алайда, жеткілікті негіз болған жағдайда қорғаншылык және қамқоршылык органдары кәмелетке толмаған адамньщ өзі жасаған интеллектуалдық меншік кұкығы объектілеріне ез бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол кұкықтан айы-руы мүмкін.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған азаматтар заңды тұлғалардын немесе азаматтардьщ мүліктеріне өз әрекеттері салдарынан зиян келтірсе, өз әрекеттері үшін өздері жауап береді. Егер де келтірілген зиянньщ орнын толтыратын-дай олардьщ мүлкі немесе еңбек табысы болмаса, оларды ата-аналары (балағьш алушы адаэддар) немесе қамк.оршылары өтеу-ге тиісті. Олардын бүл міндеті зиян келтірушінің жасы тол-ғаннан кейін, сондай-ак келтірілген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүжі немесе еңбек табысы пайда болған ретте жо-йылады.
Егер азамат үдайы спирт ішімдіктеріне немесе есірткі зат-тарға сальшса және өз отбасын ауыр материалдық жағдайға душар ететін болса, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оның әрекетқабілетгілігін шектеуі мүмкін. Мүндай адамдарға қамқоршылық белгіленеді. Мөміле жасау немесе басқа да аза-маттық-қүқык қатынастарға түсу тек қамкоршыньщ келісі-мімен ғана жүзеге асырылады. Егер жоғарыда көрсетілген аза-мат сгшрт ішімдіктеріненемесе есірткі заттарға салынуын тоқ-татса, онда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген камқоршылық та өз күшін жоюы тиіс.
Егер азамат жүйке ауруының салдарынан немесе ақыл-есінін кемдігінен өз әрекеттерінін мағьшасын түсінбесе неме-се не істегенін білмесе мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оның өрекет қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін. Осыған байланысты оған қорғаншылык тағайындалады. Азаматтық-қүқықтык қатынаска оның атынан қорғаншы ғана түсе алады.
Сот бүндай шешімді қабылдамастан бұрын көрсетілген негіздерді егжей-тегжейлі тексеріп, медициналык сараптама тағайындалуы таіс. Сонымен қатар, медицина мекемелері бер-ген корытынды анықтама азаматтық әрекет қабілеттілігі жоқ
380
деп тануына бірден-бір негіз бола алмайды. Мүндай шешімді тек сот қана қабылдауы мүмкін. Әрекет қабілеттілігі жоқ адам сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір жақсарған жағдай-да сот оны әрекет қабілеттілігі бар деп таниды. Сот шешімі күшіне енген кезеңнен бастап, ол азаматқа тағайындалған қор-ғаншылық та өз күшін жояды.
Азаматты хабар-ошарсыз кеггі деп тану және оның салда-ры. Азаматтар азаматтық қүқықтьщ негізгі субьектілерінің бірі болып табылғандықтан, олардың қатысуымен болатын құқық катьшастарының шедбері декең. Азаматтың үзақ уақытхабар-ошарсыз кетуі, оньщ өзі үшін, отбасы, тума-туыстары және онымен қүкыктық катынаста болған субъектілер үшін белгілі кұкықтык ьщғайсыздык туғызуы мүмкін. Сондықтан да осы акауларды жою үшін азаматтык, құқыктақолданатын институт осылай деп аталады.
Егер азаматтьщ тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы мүмкін. Хабар-ошар-сыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған күнді анык,-тау мүмкін болмаған жағдайда жок адам туралы соңғы дерек-тер алынған айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анык,-тау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылдың бірінші қаңта-ры хабар-ошарсыз кетудің басталған күні болып саналады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану үшін темендегідей шарттар орындалуы тиіс: біріншіден, азаматтьщ тұрақты тұра-тын жерінде ол туралы ешқандай да деректер жок және ол бір жылдьщ көлемінде; екіншіден, ол туралы деректерді қоғамдағы мүмкішпіліктер бойынша (мыс: полиция немесе басқа да кұқық қорғау органдары) ала алмау. Егер азамат өзі жасаған қылмы-сы үшін немесе басқа да қүқык бүзушылықтьщ негізінде жа-сырынып жүрсе, онда бүл азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тануға жол берілмейді.
Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану өз тарапынан белгілі қүқықтық салдарға әкеліп соқтырады. Ол адамның мүлкіне сот шешімінін негізінде қорғаншылык белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз кеткен адам асырауға міндетті адамның салық-тар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешегі өтеледі. Сонымен бірге өзі берген немесе оған берілген сенімхаттың күші жойьілады; тапсырма шарты да өз күшін тоқтатады.
Хабар-ошарсыз кетгі деп танылған адам келген немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз
381
г
!
кетті деп тану туралы және оның мүлкіне қорғаншылык белгілеу туралы шешімнің күшін жояды (Азаматтық Кодекстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz