Ғүлама Әль -Фараби

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Әл - Киндидің ісін жалғастырған қазақ топырағында туып өскен Отырар қаласының перзенті атағы әлемге жайылған ғүлама Әль -Фараби Бағдатта білім алып, Сирияда ғұмыр кешкен. Ол 950 ж. 80 жасында қайтыс болды, оның толық аты Абу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархани ибн Узлах әл - Фараби әл - Түрки.

Аристотельден кейінгі екінші ұстаз әл-Фараби Арыс өзенінің Сырдарияға құятын сағасына орналасқан Отырар (Фараб) қаласында 870 ж. дүниеге келген. Отырар жұрты Шымкент облысындағы бұрынғы Қызылқұм ауданының орталығы - Шәуілдір елді мекенінің жанындағы қасиетті қазақ топырағынан нәр алып, халық дүниетанымынан сусындаған, көптеген ғұламалардың ішінде бүкіл әлемге танымал фалсафашы ғалым Әбу Насыр әл - Фарабидің шығармашылық өмірі көзден жырақта өтсе де көңілімізге етене жақын екендігіне ерекше тәнтіміз. Дін исламның кеңінен тарала бастаған кезіндегі біліміне көңілі толмай, алыстағы Бағдатқа дейін барған. 70 - ке жуық тілді еркін меңгерген Әбу Насыр әл - Фарабидің әмбебап ғұламалылығы сол кездің өзінде - ақ аңызға айналған екен.

Шынында оның қаламы тартпаған ғылым саласы жоққа тән деуге болады. Ақиқатқа бергісіз қалай дегенде де Әбу Насыр атты ұлы дала перзентінің екінші ұстаз атануы кездейсоқ еместі. Оның ұлан ғасыр мұрасы - әр түрі ойлау мәдениетінің дәстүрлі, әрі сан қырлы ой кешу нәтижелерін бойына мықтап сіңірген және өз заманындағы ғылыми фәлсафалық жетістікті жан - жақты қорытып жаңа деңгейде, жаңа сапалы тұжырымдау жүйесін жасаудың жемісі. Оның ойынша бір тұтас болмыс алты сатыдан тұрады: Бірінші сатысы - алғашқа себеп құдай, екінші сатысы - аспан денелерінің болмысы (ас-сабаби-аспани), үшінші сатысы - әрекетшіл ақыл ой, төртінші сатысы - рух, бесінші сатысы - түр, форма, алтыншы сатысы - материя, Әл - Фараби білімді негізінен екіге бөлді практикалық (қолөнер) және теориялық (ғылым) деп.

Әл - Фараби шығармашылығының Абайға тигізген игі ықпалы туралы көрнекті ғалымдарымыз А. Нышанов пен М. Мырзахметовтер көлемді де күрделі зерттеулер жүргізіп, еңбектерін жариялады. Қазіргі кезеңде Әл-Фараби шығармашылығын зерттеу ісі жолға қойылған деуге әбден болады. Әл - Фараби атындағы қазақтың ұлттық мемлекеттік университетінде фарабитану орталығы жұмыс істейді. Алайда Әл-Фарабидің қанша еңбек жазғаны әлі күнге дейін белгісіз. Профессор А. Қасымжанов «олардың санын неміс ғалымы Ш. Штейншнайдер - 117, түрік ғалымы А. Атеш - 160, тәжік ғалымы Б. Тафуров - 200 трактат деп көрсетеді - дейді. Туған жеріне әліде орала қоймаған отырарлық ой - жәдігерлерді зерттеп, зерделеп, тәуелсіз Қазақстанның қажетіне жарату ісі бүгінге ұласын деп фәлсафашы ғалымдарымыздың үлесінде дейміз. Әл - Фарабидің Орта Азия, Иран, Кавказ, Түркия, елдеріндегі философиялық осы ғылыми дамудың

барысында тарихи нышандарын бірінші орынға қояды. Насыр жас шағынан талапты, оқуға жетік жас боп әкесініңде, ұстаз оқытушы- тәрбиешілерініңде назарына ілігеді. Зерек жас көп ұзамай - ақ ілкі тәрбие мектебін аброймен аяқтап, өз бетімен ізденген. Жас ақынның бақытына бұл кездегі Отырарда бай кітапхана болған екен. Сол мүмкіншілікті жақсы пайдаланылған ақын Фараби өте көптеген ғылымдар саласынан хабардар болып, тез зерек жетілген. Ғылым мен білімге, әдебиетпен мәдениетке әбден құмартқан ол ержетіп, өзін өзі билегендей жігіт шағынан бастап бөтен елге саяхат шегеді. Әбу Насыр грек, араб, тілдерін де жетік үйреніп, сол тілдердегі ғылым табыстарына жетуге ерендеген күш салды. Бұхара, Самарқанд, Шам, Мысыр, Александрия - араб және парсы елдерін түгелімен кезеді. Заманындағы білімді деген ұстаз - оқытушылардан тәлім алып, ғылым - мәдениетінің орталықтарында болды. Оқып іздене келе өзінің өміріндегі бүкіл тіршілігін сол жолға, яғни білім жолына бағыштауға бел буды. Дүние - дәулет өмір қызықтарының, айналадағы келеңсіз болып жатқан жайлардан бой тартады. Не мал жинап, дүние - дәулет жинамай не жар сүйіп, отбасы қызығын көрмей өтеді екен. Халық аузында ертеден сақталып келе жатқан өзі туралы бір өлеңде өзінің өмір жолын былайша баяндайды:

Кешір мені, туған жер, сені артқа тастадым.

Кешір мені, туған ел, жолды алыс бастадым.

Кешір мені, ұлыса - ұрпағым, бақ, байлық, даңқ

Кешір мені, ар -ұжданым, білім болды баққаным.

VII - VIII ғасырларда билік құрған Бағдат қаласының халиф-әмірлері, зертеушілерінің пікірі бойынша, прогресшіл бағытты ұстанған. Мысалы: Әл-Масұр (745-775), Харун Рашид (786 - 809) ; Бұлардан кейінгі халифтардан өзгеше ғылым білімге ықыласты Әл - Мамундар (813 - 819) әлеті болыпты дейді. Осылар тұсында обсерватория, ғалымдардың бас қосатын «даналар ханасы» ұйымдастырылған. Орта Азия мен Қазақстан өлкесінен шыққан көне сонау ертедегі түркі ғалымдардың сол біразы осы орталықтарға барып, өздерін өнер -білім әлеміне бағыштаған. Олар: Ғаббас Жауһари, Ахмед Фарғани, Мұхамед әл-Хорезми, IX ғасырдағы Отырар өлкесінен өрбіген даналар Ахмед Мирвзау де IX ғасырдағы Мервтен шыққан ғұлама екен. Әбу Насыр әл-Фараби осы бір топ даңқты адамдар тұсында өмір сүріп, ғалымдар ғұламасы, ақын дана ел арасында емес, дүние жүзілік бойынша Аристотельден кейінгі екінші ұстаз деп атанған. Аталмыш есімдер көне түркі елінде, Қазақстан жерінде дүниеге келіп, көне құтты мекеніміз Отырар шаһарында тәлім - тәрбие алып, ілгері оқып жетіле түсу үшін сол тұстағы ғылым - тәрбие алып, ғылым - білім ошағы саналған араб ғалымы В. В. Бартольд (1869-1930) : «ІХ-Х ғасырларда ғылыми жұмыстар негізінен Тигр мен Ефрат алқабында, ескі мәдени орталықтарда Балкан, Басра мен Хоррезмға шоғырланды.

Бағдат - бүкіл мұсылман әлемінен, әсіресе, Иран мен Орта Азиядан шыққан әдебиетшілер мен ғалымдарды өзіне тартты» деп жазған. Ол Бағдатқа келген кезде мұнда зерделі зерттеулермен аттағы шыққан Иухамна бин Хайлан, Әбу Бакір Матта, Әбу Бәкір бин Сираж сияқты белгілі ғалымдар ғұмыр кешіп жатқан шақ болса керек. Ол медицина ғылымын Иухамна бин Хайланнан, Жартылыстану мен грек тілін Әбу Бакір Маттадан, логика мен астаномиялық ғылымдарды Әбу Бәкір бин Сираждан үйренген.

Әбу Насыр әл-Фараби логика, әуез, астрономия, және басқада ғылымдар бойынша көптеген еңбектер жазған: « Ол - аса ірі мұлсылман фалсафашыларының бірі. Олардың ешқайсысы да өз деңгейіне жеткен жоқ. Әбу Әли ибн Сина да (980-1037) өзінің шығармаларын жазу үшін оның еңбектерін пайдаланған, сол арқылы да мәшһүрлікке жеткен» -деп еске алады.

Әбу Насырдың мысырға келуі онда 935 - 946 жылдары аралығында патшалық құрған Мұхаммед ибн Тұғұж әл-Ихшидтың кезімен тұспа - тұс болды. 935 жылы ол Мысыр басқағы (әміршісі) болып тағайындалған. Халиф ар-Ридидан Ихшид атаған алады. Арабтардың шежіресінде бұл атақтың мәні айқындалмаған, бірақ Мұхаммед ибн-Түғұждың ата-бабасы мекендеген Орта Азияда ол құрметті лауазым болған. Мысырда патшалық құрған кезде ол әл-Фарабиді жерлесі ретінде қонаққа шақырса керек, бірақ бабамыздың Мысырда қанша уақыт болғаны жайлы араб деректері ештеңе айтпаған. Әбу Насыр әл-Фараби өздігінен оқып жетілген ғалым, ғұлама, ақын. Ол ең алдымен грек ғылымын, оның фәлсафасын, әсіресе ұлы даңқты ұстаз Аристотельдің еңбектерін қызығып оқыған. Ибн Халликомның айтуынша Әбу Насыр Аристотельдің «Метофизикасын» қырық рет, «Жан туралы» еңбегін жүз рет «Риторикасын» екі жүз рет оқып шыққан сияқты. Осындай алғырлығының арқасында ғана ол Аристотельдің еңбегін игерген екен.

Біз Әл-Фарабиді фәлсафашы ретінде танылғанын айттық. Оның фәлсафалық еңбектерінің басым көпшілігі грек ғалымдарының, әсіресе Аристотельдің мұрасын зерттеуге арналған еді. Сонымен қатар Әл-Фараби ұлы ұстаз Аристотельдің «Категория» және «бірінші-екінші Аналитика» сияқты фәлсафалық және логикалық шығармаларына да зор түсініктер жазған. Сондай-ақ өзіде «Кемеңгерлік меруерті», «ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «мәселелердің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жету» сияқты тағы басқада көптеген трактаттар туындатқан. Бұл еңбектерде ол дүние, қоғам, мемлекет және адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы өз заманы үшін ой - пікірлерін айтады. Орта ғасырдың өзінде-ақ Әбу Насыр қанаусыз, зорлықсыз бақытты қоғам орнату жөнінде батыл болжам жасаған. Мұндай қоғамның тууын ол мемлекет басшысының ақылымен, білімімен, адамгершілігімен байланыстырды. Фараби өз заманында мұсылман елдеріндегі тілдердің көбісін білген. Сонымен қатар ол ғылымда қолданылатын көршілес елдердің де тілін меңгергені мәлім. Мысалы араб, парсы, түркі, латын, грек тілдерін өте жақсы білген. Оның 70 түрлі тіл білемін дегені асырып айтқандық болуы да мүмкін. Алайда оның көп тіл білу қабілеті орасан зор болғаны мәлім. Ол тілді үйреніп қана қоймай, тіл ғылымдарының өркендеуіне зор көңіл бөлген. Оның филология, поэтика, каллиграфия, риторика жөнінде жазған еңбектері, өлеңдері және т. б. бар. Оған мына кітаптары дәлел бола алады: "Китаб фи әл хатаба" ("Риторика туралы кітап") ; ("Жазу Фарабидің тіл ғылымы жөніндегі ұлы дәстүрін жалғастырған оның өкшелес жерлесі - отырарлық Әбунәсір Исмаил ибн Хамид әл-Жауһари (1002 жыл шамасында қайтыс болған) . Бұл да Фараби сияқты жаһанкез-саяхатшы болып, бүкіл шығыс халифатын аралап шыққан адам. Оның "Тіл түзету кітабы" ("Китаб ас-сахах әл-луғат") деген еңбегі дүние жүзіне белгілі болған.

Осы лингвист Жауһари жоғарыда айтылған астороном-математик Жауһаридың туысы болуы мүмкін деген де жорамал айтылып жүр.

Әбу Насыр әл-Фараби ғылымның фэлсафа, логика сияқты
салаларының іргетасын қайта қалаған, әр ғылым саласын жеке пән
ретінде игеру жағын көтере отырып, олардың мәні мен мазмұнын
айқындап, ажыратуға тырысты. Ал әуез жайлы да күрделі зерттеулер
жүргізген. Математика саласы бойынша Фарабидің есеп ғылымдарына
жеке арналған ірі еңбегі жоқ. Бірақ ол өзінің барлық ғылыми
еңбектерінде ылғи математикалық әдістерді қолданып отырған.
Фарабидің музыкалық ноталардағы дыбыс өлшемдері түгелдей мате-
матикалық принциппен құрылган. Сонымен қатар оның геометриялық
ұғымдарды физикалық негізде түсінудің қажет екеніне арналған
"Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының қиын кіріспелеріне
түсіндірме" деген еңбегі де бар. Тегінде Фараби өте қысқа, терең
мазмұнды етіп жазуды сүйетін адам болуы мүмкін. Оның кейбір
тамаша еңбектері - рисалалары бірнеше беттен ғана тұрады. Бірақ
соның ішкі мазмүны бірнеше томдық кітап жазуға тұрарлық.
Фарабидің геометрия туралы рисалаларындағы ойы соншама терең
жатыр. Оны талдайтын болсақ, ол кейінті Евклидтен өзгеше, "евклидше
емес" геометрияға негіз болар еді. Атақты астроном-математик,
ақын Омар Хаяйм осы идеяны әрі қарай дамытқан. Омардың Фараби
еңбектерін көп пайдаланғаны тарихтан белгілі. Фарабидің
астрономия мен философия-логика жөніндегі еңбектері негізінде
математикалық қисынға сүйенеді. Мысалы, оның "Өлшем", "Кеңістік",
"Уақыт" деген тәрізді еңбектері математикалық принциптен
туған. Арестотель мен Платон арасындағы айырма туралы, олардың
жақындауы туралы жазғандары да осы математикалык жолдың
негізін түсіндіруге арналған.

Көрнекті шығыстанушы ғалым академик Б. Ғафуров Әл-Фарабидің ғылымға деген тоқталады. «Біз-дейді ол ұлы ғүлама еңбектер ішінен математикаға, медецинаға, әуез теориясына, алхимия және логикаға арналған дүниелерді көреміз. Ол фәлсафаның, логиканың, танымдылық теориясының, психологияның, этика мен эстетиканың, сол саясат пен социологияның сан қырлары жөнінде пікірлер айтып, зор еңбектер жазған. Әл - Фараби атын бүкіл элемге танытып, оны дүние жүзі мәдениетін қалаушылардың алдыңғы легіне қосқан да оның осы саладағы еңбектері».

Философия жайында: Араб мәдениетінің философиялық екі тарауы болған деп саналады. Оның бірі ертеден келе жатқан теологиялық-мистикалық, дүниеден безуші - аскеттік-дәруіштік ағым, екіншісі дүние кілтін табиғатты зерттеуші адам ақылынан іздейтін - ақли (рационалдық) ағым.

Ғылым мен білімнің өркендеуіне ақли ағымның зор әсер еткені мәлім. Осы айтылған ақли-рационалдық ағымның негізін салушы ретінде көбіне үш адамның әл-Кинди, әл-Фараби, Әбу-Әли ибн Синалардың есімдері аталады. Араб мәдениетінің негізін салушы осы үш философ. Фараби алғашқы жаңа талап кезінде әл-Кинди еңбегімен танысып, содан әрмен қарай өрлей бастаған болса, кейінгі Әбу-Әли ибн Сина да өзінің философиялық бағытын Фараби еңбегінен бастаған. Фарабидің атағы философ ретінде Аристотель, Платон сияқты ірі

Фарабидің философиялық еңбегін талдау деген сөз оның барлық ғылыми табыстарының қорытындысын шығару деген сөз. Ол өзінің еңбектерінің бәрін де философиялық тұрғыдан қарайды. Кейбір табиғи құбылыстарды талдаған қағидаларында оның табиғат зерттеуші ғалымдығы мен ойшыл философтығы арасын айыру өте қиын.

Философия жөнінен алғанда Фарабиді Аристотельдің шәкірті дейді. Оның шындығына біз де таласпаймыз. Фараби Аристотельді (Арстулаизды) аса жоғары бағалаған. Әсіресе, оның логикасын жақсы көріп: "Бұл кітапты жүз мәртебе оқыдым, тағы оқысам деген ойым бар" деп жазады ол.

Сонымен қатар Фараби Аристотель қосымша математика мен табиғат ғылымдарына сүйенуі қажет еді дейді. Ол Аристотель ілімін толықтырды, сынады, талдады, дамытты. Осылардың арқасында ол өзінің философиялық жүйесін салып кетті. Оның философиясы ертедегі гректердің антикалық философиясы емес, онан басқаша қасиеттері бар. Сол себептен оны философия демей, фалсафа деп өзгеше мән береді. Бұл кезде Аристотельдің еңбегін талдау, сынау, дамыту түгіл, тіпті оның еңбегін дүние жүзінің көптеген ғалымдары түсініп оқудың өзін арман ететін. Осы жайды ескергенде, Фарабидің Аристотельді сынап, оны толықтырып еңбек жазуы аса зор оқиға еді Фарабидің философиялық дәрежесіне батыс елдерінің философтары тек көптеген ғасыр өткеннен кейін ғана жете алды. Ал оның Аристотельдің философиялық іліміне геометриялық, физикалық анализді ғылыми арқау ету керек деген тамаша батыл пікірі - оның асқан даналығының көзі болғанын көрсетеді. Фараби өзінің "Философияны үйрену үшін қажетті шарттар туралы рисала" деген еңбегінде: айналаңдағы табиғат дүниесін адамдық адал ниетпен зертте, онан тапқаныңды ақыл таразысына салып өлшеп ал, логиканың қисыны мен геометрияның айнымас дәлелдік үлгісіне сал. Осылардың сынынан өткен нәрсе шындық жолға апаратын нысана болмақ. Философия атты ақиқат табуға арналған ұлы ғылымға сол нысаналар алып барады, - дейді . . . Замана, өмір, тұрмыс, ғылым, мәдениет барлық жерде бірдей емес, өзгермелі. Адамның жеке басында субъектив мінезі тағы бар.

Осылардың баршасына бір ғана жаттанды абстракты догма өлшеуімен келуге болмайды. Олардың әрқайсысына өзінің нақтылы қалпына қарай анализ жасайтын әдістер ұғымы керек.

"Ғылымдардың шығуы", "Ғылым меруерті" деген еңбектерінде де Фарабидің осындай ойлары айқын көрініп отырады. Ел билеу,

саясат жөнінде де ол Аристотель мен Платонның ешқайсысына қосылмайды. Мысалы, Фараби өзінің "Қайырлы шаһардың адамдары" ("Арә аһл әл-мади-нате әл-фасилате") деген еңбегінде осы тақырыпта жазған Платонға қосылмай, мәселені өзінше шешеді. Бірақ осы сияқты тамаша қағидаларды тұжырымдап берсе де, философ өз заманының дәстүрі бойынша барлық материалдық дүниенің басын жалғыз Жаратушыға апарып тірейді. Осы жағынан алып қарағанда оның философиясында идеализм бар екені рас. Ақиқатында, бұл оның зор жетістігі еді. Өкінішке орай, кеңес кезінде мұны діншілдік деп түсіндіріп келді. Фараби көптеген мәселелерде дұрыс ғылыми көзқарасқа жетіп отырады. Дүниенің даму жолдарын бірталай еңбектерінде дұрыс түсіндіреді. Осы еңбектерінің арқасында ол адам баласының мәдени өсуіне, рухани дамуына зор атсалысып, Екінші ұстаз атанды. Фарабидің ұлы ұстаздығын тек Шығыс елдері, араб халықтары ғана танып койған жоқ. Оны Батыс елдерінің Қайта Өркендеу дәуірінің алғашқы кезеңіндегі ұлы адамдарының бәрі де таныды. Мысалы, Бэкон, Леонардо да Винчи, Коперник, Кеплер, Лейбниц сияқты ғалымдар одан көп үлгі алған. Біздің заманымызда оның еңбегі аса жоғары бағаланып, зор құрметке ие болып отыр. Әбунәсір мұндағы айтылып отырған геометрия әдісін Фарабидің денеге байланысты материалдық негізде ұғатыны жоғарыда айтылды. Мысалы, өзінің Евклид еңбегіне берген бір сынында ноқат, сызық, жазық деген түсініктердің барлығы денеде болатын, содан алынған түсініктер деп ашық айтады да, соны дәлелдейді. Демек, бұл арада Фараби Платонның дерексіз жайға соғатын көмескі ойларын түзетеді. Сонымен қатар ол Аристотельдің логикалық қағидаларына геометриялық дәлді әдісті жанастыруға тырысады. Аристотель мен Платои арасын жақындастыруға тырысқан ойдыңтүпкі өзегі осында болу керек деп білеміз. Басқаша айтқанда, материалдық дүниені математикалық логика арқылы тану керек деген қорытынды шығады. Бұл арада Фараби Аристотельге де, Платонға да жүгініп отырған жоқ. Ол Аристотель мен Платонның және басқаларының еңбектерін табиғатты ақли көзбен тану тұрғысынан қарап, еркін түрде, өзінше саралап отыр. Сонымен бірге Фараби дүние танудың ақли турғыда түсінуде жаттама (догмалық) жолдың жарамсыз екенін көрсетеді. Мысалы, жоғарыда айтылған 42 сұрақтың бірінде ол: жаттағаннан түсінген артығырақ, өйткені, жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық сөздерді жаттап болмайды, шекті жаттанды сөздер шексіз түсініктің толық мағынасын шегіне жеткізіп бере алмайды, - дейді . . . Түсіндіруге келетін болса, ол әрненің тегін, жалпы ережелері мен канондары жөнінде талдау жасайды; ол түсіндірулердің әрқайсысы дараланып шектелген және топталып, жалпыланған, жүйеге келтірілген. Фарабидің жақсы дәрігер болғаны белгілі. Оның ме-дицина жөнінде арнайы еңбектері бізге әлі белгісіз. Бірақ оның көптеген рисалаларында медицина ғылымы жөнінде пікірлер айтылып отырады. Мысалы, шаш пен сақал өседі, қас пен кірпік бір қалпынан асып көп өсе бермейді. Бұл оның түбіне қан тамырларының тарауына байланысты дейтін түсініктемелері бар. Медицина жөнінде Фараби Гиппократ пен Галенге жақсы баға береді. Бірақ олардың айтқандарын түгелдей қабылдай беруден, сонымен қатар адамды астрологиялық әдіспен емдеуден ол тағы аулақ. Дәрілер жөнінде айтарымыз, Фарабидің өзі бағбан болғандықтан дәрілік өсімдіктерді көп пайдаланған болуы мүмкін. Асыл тастарды, минералдық заттарды Фараби негізінен алғанда су ерітінділерінен пайда болады деп білген. Ол алхимияны да үйренген адам. Бірақ оның астрологияға байланысты, сиқырға сенетін жерін ол қабыл алмаған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.