І және ІІ дүниежүзілік соғыс аралығындағы Америка мен Еуропа

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

І және ІІ дүниежүзілік соғыс аралығындағы

Америка мен Еуропа

Жаңа мемлекеттердің пайда болуы. 1918 жылы Еуропаның саяси картасында Финляндия, Австрия, Венгрия, Югославия, Чехословакия және Польша сияқты жаңа мемлекеттер пайда болды. Бұл мемлекеттер көптеген жылдар бойы жүргізілген ұлттық тәуелсіздік күрестің, ұлттық буржуазиялық-демократиялық революция жеңісінің нәтижесінде дүниеге келген еді.

1918 жылы жана ұлттық мемлекеттердің құрылу процесінде бұрынғы бөлініп кеткен бірқатар халықтар бірігіл, біртұтас ұлттық рыноктың құрылуы үшін жағдай туды. Екінші жағынан, буржуазияның саяси әлсіздігіне байланысты ұлттық және әлеуметтік мәселелер соңыңа дейін шешілмеді. Бұл Оңтүстік-Шығыс және Орталық Еуропа мемлекеттерінің аз халықтары арасындағы қайшылықтардың негізі болып қала берді.

1918 жылдан 1923 жылға дейінгі кезеңде жаңадан құрылған мемлекеттердің экономикалық және саяси қондырмаларында құрылымдық өзгерістер болды. Бірқатар әлеуметтік реформалар жүргізілді, буржуазиялық-демократиялық конституциялар кабылданды. Либерал-демократиялық партиялар қатысқан коалициялық кабинеттер құрылды.

Өнеркәсібі дамыған елдердің бірінші ондығына бұлардың арасынан тек Чехословакия мен Австрия ғана кірді. Венгрия мен Польша -аграрлық-индустриялық Болгария, Румыния және Югославия аграрлық мемлекеттерге жатты. Мұнда ұлттық кірістің негізгі бөлігі ауыл шаруашылығында шоғырланды.

Австрия, Албания, Польша және Чехословакия елдерінде республикалық құрылыс орнатылды, ал Венгрия, Болгария, Румыния және Югославия елдері конституциялық монархияға жатты. Олардың конституциялары демократиялық еркіндікті жариялады. Барлық елдерде көппартиялық жүйе емір сүрді. Көп ұлтты мемлекеттерде бағындырушы ұлттардың буржуазиялық партиясы алдыңғы шөптен орын алды. Барлық ұлттардың тең құкықтығы жарияланғандығына қарамастан, іс жүзінде аз ұлттың өкілдері екінші сатыдағы азамат ретінде қаралды.

Жаңадан құрылған мемлекеттердің экономикасы мен саяси құрылысында елеулі өзгерістер болып етті. Бірқатар әлеуметгік реформалар жасалды, буржуазиялық-демократиялық конституциялар қабылданды, реформашыл партия өкілдері де шақырылған коалициялық кабинеттер жасақталды.

АВСТРИЯ. 1918 жылғы Қараған революциясының нәтижесінде (Германиядан сон) Австрия 1918 жылғы 12 қарашада өзін республика деп жариялады. Австрия социал-демократиялық партиясының жетекшісі К. Реннер канцлер болып тағайындалған коалициялық үкімет құрылды.

Бірінші үкімет қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымын қайта құруда бірқатар шараларды жүзеге асырды. Мысалы, 1919 жылдың көктемінде Құрылтай жиналысы дворяндық титулдар мен атақтарды жойды, Габсбургтерді елден кетіріп, олардың мүлкін тәркілеу заңын қабылдады.

Австрия басшылығы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығу жолын іздестіру барысында 1922 жылғы қыркүйекте Ұлттар Лигасының мінбесінен Австрияға халықаралық несие беруге өтініш жасады. Осы жылдың қазан айында Женева келісім қол қойылды. Ол бойынша республика Ұлыбритания мен Франциядан несие алып, соғыстан кейінгі дағдарыстан шығуға тырысты. Бірақ 1930 жылдар басындағы дүниежүзілік эконо-микалық дағдарыстағы да ішкі-сыртқы саяси тұрақсыздық тудырды.

1934 жылы Австрия мен Германия арасындағы достық қатынас келісімі қайта орнатылды. Алайда Германияның аншлюсіне дайындығын көріп, оған қарсыласуға күш таппаған христиан-социалистік партиясының жетекшісі, канцлер К. Шушниг үкіметі өз еркімен кетіп, 1938 жыяғы 12 наурызда неміс әскерінің Австрияға басып кіруіне жолашты. Австрия енді Герман мемлекеті болып жарияланып, ұлтшыл рейх құрамына кірді.

ВЕНГРИЯ. 1920-1921 жылдары Венгрияда орныққан өктемшілдік үкімет режімін, Италия мен Германиядағы классикалық фашистік төртіппен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктері болды. Біріншілен, Хортидің шексіз билігі парламентті сақтаумен, парламент демократиясының кейбір элементтерімен, жалпыға бірдей сайлау құқығы, оппозипиямен, демократиялық партиямен үйлесімділік тапты.

1927 жылдан бастап фашистік Италиямен, содан кейін Германиямен жақындасу басталды. 1939 жылдың қаңтарында Венгрия өзінің "Антикоминтерндік пактіге" қосылатындығы туралы хабарлады. Сыртқы саясат герман фашизмінің жоспары негізінде жүргізілді.

ЧЕХОСЛОВАКИЯ. Чехословакия Республикасының құрылуы Габсбург империясының таралуы нәтижесінде мүмкін болды. Көрнекті саясаткер Томаш Масарик бастаған Ұлттық комитет 1918 жылғы 28 қазанда Словакияның Венгриядан бөлінгенін және оның чехтармен бірігетіндігін Чехословакия мемлекетінің құрылғанын хабарлады. 1918 жылғы 14 қарашада Чехословакия республика балып жарияланды, оның президенті болып Т. Масарик таланды.

Чехословакия Франциямен жақындасты, ал 1920- 1921 жылдары Румыния, Югославиямен бірге Шағын Антанта әскери-саяси одағын құрды.

1936-1938 жылдары словак, украин, венгер, поляк сепаратистерінің белсенділігі арта түсті, сондай-ақ Судет облысы немістерінің өкілдері де күшейе түсті. Чехословакияны Германияға қосып алу мақсатымен Судетоблысы немістерін Гитлер ашық қолдады, әсіресе бұл белсенділік Австрия аншлюсінен кейін күшейе түсті.

1938 жылы қыркүйек айының соңында Франция, Ұлыбритания, Германия және Италия басшылары Мюн-хенде конференцияға жиналды. Онда Чехословакияның тағдыры шешілді. Ел бөлініске түсті. Германия Судет облысы аумағын және Австриямен шекаралас аудандарды өзіне қосты. Польшаға Тишан-Силезия ауданы өтті.

Өзінің табиғи шекарасынан және өнеркәсіптік қуатынан айырылған Чехословакия экономикалық және саяси жағынан гитлерлік Германияға тәуелді болып қалды.

Словакияда А. Глинка бастаған сепаратистердің іс-әрекеті күшейе түсті. Олар 1938 жылы қазанда Гитлердің қамқорлығымен автономиялы үкімет құрды.

Осындай қарбалас жағдайда герман әскерлері Чехословакияның қалған жерін басып алды. 1939 жылы 15 наурызда республика өзінің дербес өмір сүруін тоқтатты.

ПОЛЬША. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Польша жерінде соғыс кимылдары токтаусыз жүрді.

Германия баскыншылары күйреген кезде патшалық Полынада (Патшалық Ресей күрамындағы) солшыл партиялар өкілдері төуелсіз үкімет күрды. Люблинде күрылған бүл үкіметті Галиция социал-демократиясының жетекшісі Игнаци Дашиньский басқарды. Полъша Халықтыц республика деп жарияланды. 1918 жылы қарашада Польша тәуелсіздігін цайта орнату жолыпдагы поляк халқының 120 жылга созылган щт-азаттыц куресі аяқталды.

Алайда Полынада республиканың калыптасу үрдісі созылып кетті. Бірін-бірі жиі ауыстырған буржуазиялық өкімет саяси, өлеуметтік, экономикальщ жөне үлттык кайшылыкты мөселелерді шешуге қаукарсыз болды. 1925 жылдың соңы мен 1926 жылдың басында ішкі жағдай күрделілене түсті. Бүрынғы мемлекет басшысы Юзеф Пилсудский тобы саяси жағдайды өз максаттары үшін пайдалана білді. 1926 жылдың 12 мамырында Пилсудскийге жақтас генералдар мен офицерлер елдегі тәртіпті өзгерту максатымен Варшаваға жорық жасады. Оның мемлекетті "сауықтыру" ("санация") үранын солшыл партиялар белсенді колдады.

Сөйтіп, елде мемлекеттік төңкеріс жасалды . Пилсуд-ский парламент пен саяси партиялар әрекетіне шектеу қойды. 1921 жылғы конституция сақталып калды, алайда елде "санация" деген атпен диктаторлык төртіл орнады. Мемлекеттік аппараттағы билік Пилсудскийге сенімді офицерлер мен генералдарға берілді. Пилсуд-скийдің билігі Полыыа экономикасының түрақтануына сәйкес келді. Полыпа 1927 жылы ағылшын жөне америкалык банкирлерден ірі несиелер алды.

Өнеркөсштік өндіріс деңгейінщ көтерілуі жүмыссыздар санын өжептөуір кемітті. 1926-1928 жылдары өз еркімен 700 мың га-ға жуық жерді бөлшектеу аграрлық мөселелерді біршама жеңілдетті.

1930 жылдардың бірінші жартысьшда "санациялык" тәртіп оңға қарай дами бастады. Ол 1935 жылы жаңа конституцияда өз бейнесін тапты. Барлық мемлекеттік билік президент қолына берілді, оған үкімет, сейм (парламент), сот, қарулы күштер бағынды. Президенттің өзі сайлаушылардың шағын алқасында сайланды. Сыртқы саясатта Польша Франциямен жөне басқа да Батыс елдерімен байырғы байланыстарын сақтауға тырысты, Шағын Антанта елдері мүшелерімен тығыз катынаста болды. Гитлер Польшадан Гданск қаласын Германияға беруді, сондай-ак Германияны Шығыс Пруссиямен косатын автомобиль жольш Польша жері аркылы салуды талап етті. Польша оған көнбеді, Польша-Герман катьшасы қиындай түсуінің бір себебі осында. 1939 жылғы сөуірде Англия мен Франция Полыыаның төуелсіздігіне кепілдігін жариялағанымен, олардан көмек болмады.

1939 жылғы 1қыркүйекте Гитлер КСРО-мен бірге Полышаға қарсы соғыс ашты, оның аумағын герман және кеңес әскерлері тез арада жаулап алдық.

ЮГОСЛАВИЯ. 1918 жылғы қыркүйектің соңы мен қазан айының басында Австро-Венгрияның ыдырауы қарсаңында Югославия жерінде ұлттық комитеттер құрыла бастады. Олар Вильсон мен Ллойд Джордж жариялаған ұлттық-аумақтық автономия принципінде империяны қайта құру бағдарламасын қолдады.

Серб үкіметі Балқан түбегіндегі халықтарды Карагеоргиевич әулеті билігінің астына біріктіруді қалады.

1918 жылдың 1 желтоқсанында Белградта Карагеор-гиевичтер бастаған сербтердің, хорваттардың, словендердің Біріккен корольдігі жарияланды. Словения мен Хорватия экономикалық жағынан аграрлы Сербиядан озық тұрды. Мемлекеттің артта қалған облыстарының бірі - Черногорияда әлі тайпалық тұрмыс, патриархаттық өмір салты жойыла қоймаған болатын.

Сондай-ақ ұзақ уақыт Осман империясының езгісінде болған Македония, Босния мен Герцеговина елдері нашар дамыды. Бұл айырмашылық біртұтас ұлттық сауданың өркендеуіне, білім мәселелерін шешуге кедергі жасады. Өндіргіш күштердің дамуын тежеді.

Саяси, экономикалық және мәдени өмірде серб буржу-азиясының гегемовдыққа ұмтылуына байланысты күрделі мәселелер туындады.

Қартайған король Петр Карагеоргиевичтің орнына мемлекетті баскарушы, биліксүйгіш регент - Александр король және оның әулеті маңызды рөл атқарды

Бірінші дүниежүзілік соғыстың АҚШ - қа тигізген әсері. АҚШ экономикасы мен америкалық монополиялар Бірінші дүниежүзілік соғыс кезңнде қатты күшейіп, байи түсті. Өйткені бұл ел аумағының ерекшелңгңне байланысты соғыс қимылдарынан шетте болып, жойқын қиратылудан аман қалған-ды.

Әскери тапсырыстарды орындау арқылы америка монополиялары ұшан-теңіз табысқа ие болды. АҚШ-тың өндірісі тез ұлғайды. 1920 жылы бұл елде дүние жүзінде өндірілетін тас көмірдің жартысына жуығы, шойын мен болаттың 3 5 %-ы, мұнайдың 2 3 %-ы, автомобильдердің 85%-ы шығарылып жатты. Бұрын АҚШ қарызданған елдер қатарында болса, енді карыз беруші мемлекетке айналды. Еуропа елдері соғыстан АҚШ-қа көптеген миллиард долларға қарыздар болып шықты.

Экономикасы күшейген АҚШ халықаралық сахнадағы оқиғаларға белсене араласатын болды. 1918 жылғы 8 каңтардағы конгреске ұсынған "14 баптан" тұратын жолдауында президент Вудро Вильсон соғыстан кейінгі дүние жүзі елдерінің болашағына байланысты бағдарламасын жайып салды.

Ол баптар бейбіт шарттар жасасудың және Еуропа елдерінін демократиялық бағытпен дамуының негіздерін қалады. Алайда Париж конференциясының нәтижесі АҚШ-тың "жетекші елге айналу позициясын" толық қанағаттандырмады. АҚШ жоспарына қарсы тұрарлық күштері әлі де жеткілікті Ұлыбритания мен Франция Еуропа деңгейінде де, Ұлттар Лигасында да жетекшілік рөлін сақтап қалды.

Бұл сөтсіздікті оппозициядағы республикалық партия жетекшілері пайдаланып, өздерінің сыртқы саясатында Еуропа істеріне АҚШ-тың араласпауын, Еуропа елдерімен оданда бармауын қолдайтынын алға тартты.

Олардың оқшаулану саясатына орай, АҚШ конгресі Версаль шартын бекітпей тастады, оған коса АҚШ Ұлттар Лигасының мүшелігінен бас тартты. Бірақ АҚШ ең күшті, ең бай мемлекет ретінде дүние жүзі елдерінің дамуына шешуші ықпал етумен болды. АҚШ ұсынған "Дауэс жоспары", "Юнг жоспары" Еуропа елдерін, әсіресе Германияны қалпына келтіруде үлкен үлес қосты. Қиыр Шығыста Жапониямен бақталас болған АҚШ Қытай мәселесіне көңіл бөліп, ондағы Гоминьдан тобына қолдау жасады. Латын Америкасы елдеріне байланысты саясат қатандана түсіп, Америка империализмінің үстемдігі күшейді.

1920 жылы сайлауда демократиялық партия жеңіліс тауып, билікке республикашылдар келді. Президент болып Огайо штатының сенаторы Уоррен Гардинг, 1924 жылы ол қайтыс болған соң президент болып Массачусетс штатының губернаторлығынан вице-президенттікке көтерілген Калвин Кулидж сайланды. Жаңа үкімет "Америка бизнеспен айналысады" деген ұранды алға тартты.

1922-1929 жылдардағы АҚШ-тың ішкі және сыртқы саясаты. Басқа елдерге қарағанда Америка капитализмі тез жетілу үстінде болды. 1924 жылы өндіріс көсіпорындары шығаратын енім Ұлыбритания, Франция, Германия, Жапония қосылып өндіретін өнімнен асып түсіп, дүние жүзі капиталистері өндіретін өнімнің 44%-ы үлесіне тең болды. Машина, ұшақ электротехника жасау, химия салалары маңызды орын алды. Америка монополиялары басқа да салаларда үстемдік жүргізді. 1929 жылы корпорациялар қолына елдегі өндірістін жартысынан көбі жинақталды, ал онда елдегі жұмысшылардың 90%-ы істеді және барлық өнеркәсіп өлшемін 92%-ы шығарылды.

Осындай дүркіреп тұрған кезде, 1928 жылы сайлауда республикалық партия өкілі Герберт Гувер президент болып сайланып, Америка азаматтарына керемет жақсы өмір орнайтындығы жөнінде уәде берген еді. Бірақ жағдай тез арада күрт езгеріп, АҚШ бұрын-сонды болып көрмеген дағдарыска ұшырады.

Өзінің сыртқы саясатында АҚШ үкіметі "оңашалану" әрекетін бетке ұстап, Еуропа мәселелеріне және сол аймақтардағы елдермен әскери-саяси одақтарға қосылмауға бел байлады. Бұған қарамастан, көптеген халық-аралық мәселелер бойынша АҚШ-тың басымдылығы байқалды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.