Азаматтаық сот ісін жүргізу қағидалары
1. Азаматтаық сот ісін жүргізу қағидаларының түсінігі
2. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының ән.мағынасы
3. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
4.Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы
2. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының ән.мағынасы
3. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
4.Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы
1. Біздің елімізде жоғары заң күші бар және бүкіл аумақта тікелей қолданылатын Конституция әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы қорғау мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғанудың негізгі нысаны - азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен істерді қарап шешу болып табылады.
Азаматтық істерді сотта қарап шешуге көптеген құқық субъектілері қатысады. Олардың барлығы сот ісін жүргізуде оның қағидаларын сақтап ұстануға тиіс. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары сотта тараптар арасындағы құқықтық дауды демократиялың жолымен дұрыс және жылдам шешуге үлкен үлес қосады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының түсінігін беру үшін ең алдымен оны жалпы құқық қағидаларымен бастаған дұрыс. Қағида латын сөзінде (ргіпcipium - негіз, бастапқы) деген екі негізгі мағынаны білдіреді: объективтік (қандай болмасын ғылымның, теорияның негізгі ережелері) және субъективтік (болмысқа қатынасын белгілейтін адамның ішкі қасиеті - сендіру).
Әрбір құқық саласының ерекшелігі оның қағидаларында өз көрінісін табады. Құқық теориясында қағидаларды құқықта көрсетілген нормативті бастаулар, бастапқы идеялар, негіздер деп қарастырған. Атақты ресейлік заңгер ғалым С.С. Алексеевтің пікірінше, «қағидаларды» - бұл құқықтық мазмұнын тереңінен ашады. Қағидаларда жалпы құқықтық, сондай-ақ, оның нақты салаларындағы сипаттаушы белгілер кристалданады. Құқық қағидалары нақты құқықтық нормаларда анық көрінеді. Олар құқықта кеңінен таралғандай, оның барлық не көбінесе құқықтық нормаларына енгізілген.
Құқықтық қағида-бұл заңнамалармен бекітілген және экономикалық қатынастар дамуымен сипатталатын бастапқы идеялар, негізгі бастаулар.
Құқық қағидалары қоғамдағы құқықтық реттеуді және құқық жүйесін құрайтын объективті негізделген бастапқы идеялар. Оларды зерттеу арқылы құқықтық әлеуметтік-экономикалық, саяси және өнегелі табиғатының анық сипаттамасын біле аламыз, сондай-ақ жеке құқықсалалардың, институттардың және нормалардың мазмұны мен мәнін аша біледі.
Тиісті құқық саласына жататын нормалардың көбісі сол саланық қағидаларының дамуымен және әсер етуімен қалыптасады. Салалық қағидаларды білген, кәсіби заңгер нақты құқық саласының нормаларын да түсінетін болады. Сондай-ақ, оның азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жайлы білген, жалпы соттағы азаматтық істерді қарап және шешу тәртібін белгілейтін құқықтық іс жүргізу нормаларының құрамы жөнінде хабары болады. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары құқықтық нормаларда бекітіліп, нақты құқық туралы дауды сот отырысында шешуді, сот пен іске қатысушылардың іс жүргізу құқықтарын және іс жүргізу міндеттерін, қатынастарын белгілейді. Кезінде белгілі іс жүргізуші ғалым Н.А. Чечина былай деп айтқан: "Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары осы құқықтық саланық, субъектілер қызметтерінің сипаты мен мазмұнын айқындайды". Сонымен қатар, азаматтық іс жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, оны жетілдіру шаралары әрқашан оның қағидаларын ескере жасалады.
Азаматтық істерді сотта қарап шешуге көптеген құқық субъектілері қатысады. Олардың барлығы сот ісін жүргізуде оның қағидаларын сақтап ұстануға тиіс. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары сотта тараптар арасындағы құқықтық дауды демократиялың жолымен дұрыс және жылдам шешуге үлкен үлес қосады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының түсінігін беру үшін ең алдымен оны жалпы құқық қағидаларымен бастаған дұрыс. Қағида латын сөзінде (ргіпcipium - негіз, бастапқы) деген екі негізгі мағынаны білдіреді: объективтік (қандай болмасын ғылымның, теорияның негізгі ережелері) және субъективтік (болмысқа қатынасын белгілейтін адамның ішкі қасиеті - сендіру).
Әрбір құқық саласының ерекшелігі оның қағидаларында өз көрінісін табады. Құқық теориясында қағидаларды құқықта көрсетілген нормативті бастаулар, бастапқы идеялар, негіздер деп қарастырған. Атақты ресейлік заңгер ғалым С.С. Алексеевтің пікірінше, «қағидаларды» - бұл құқықтық мазмұнын тереңінен ашады. Қағидаларда жалпы құқықтық, сондай-ақ, оның нақты салаларындағы сипаттаушы белгілер кристалданады. Құқық қағидалары нақты құқықтық нормаларда анық көрінеді. Олар құқықта кеңінен таралғандай, оның барлық не көбінесе құқықтық нормаларына енгізілген.
Құқықтық қағида-бұл заңнамалармен бекітілген және экономикалық қатынастар дамуымен сипатталатын бастапқы идеялар, негізгі бастаулар.
Құқық қағидалары қоғамдағы құқықтық реттеуді және құқық жүйесін құрайтын объективті негізделген бастапқы идеялар. Оларды зерттеу арқылы құқықтық әлеуметтік-экономикалық, саяси және өнегелі табиғатының анық сипаттамасын біле аламыз, сондай-ақ жеке құқықсалалардың, институттардың және нормалардың мазмұны мен мәнін аша біледі.
Тиісті құқық саласына жататын нормалардың көбісі сол саланық қағидаларының дамуымен және әсер етуімен қалыптасады. Салалық қағидаларды білген, кәсіби заңгер нақты құқық саласының нормаларын да түсінетін болады. Сондай-ақ, оның азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жайлы білген, жалпы соттағы азаматтық істерді қарап және шешу тәртібін белгілейтін құқықтық іс жүргізу нормаларының құрамы жөнінде хабары болады. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары құқықтық нормаларда бекітіліп, нақты құқық туралы дауды сот отырысында шешуді, сот пен іске қатысушылардың іс жүргізу құқықтарын және іс жүргізу міндеттерін, қатынастарын белгілейді. Кезінде белгілі іс жүргізуші ғалым Н.А. Чечина былай деп айтқан: "Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидалары осы құқықтық саланық, субъектілер қызметтерінің сипаты мен мазмұнын айқындайды". Сонымен қатар, азаматтық іс жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, оны жетілдіру шаралары әрқашан оның қағидаларын ескере жасалады.
1) Е Егембердиев ҚР Азаматтық іс жүргізу құқығы
Алматы 2006
Алматы 2006
ЖОСПАР
1. Азаматтаық сот ісін жүргізу қағидаларының түсінігі
2. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының ән-мағынасы
3. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
4.Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы
1.Біздің елімізде жоғары заң күші бар және бүкіл аумақта
тікелей қолданылатын Конституция әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы
құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы
қорғау мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғанудың негізгі нысаны - азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен істерді қарап шешу болып табылады.
Азаматтық істерді сотта қарап шешуге көптеген құқық субъектілері
қатысады. Олардың барлығы сот ісін жүргізуде оның қағидаларын сақтап
ұстануға тиіс. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары сотта тараптар
арасындағы құқықтық дауды демократиялың жолымен дұрыс және жылдам шешуге
үлкен үлес қосады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының түсінігін беру үшін ең
алдымен оны жалпы құқық қағидаларымен бастаған дұрыс. Қағида латын сөзінде
(ргіпcipium - негіз, бастапқы) деген екі негізгі мағынаны білдіреді:
объективтік (қандай болмасын ғылымның, теорияның негізгі ережелері) және
субъективтік (болмысқа қатынасын белгілейтін адамның ішкі қасиеті -
сендіру).
Әрбір құқық саласының ерекшелігі оның қағидаларында өз көрінісін табады.
Құқық теориясында қағидаларды құқықта көрсетілген нормативті бастаулар,
бастапқы идеялар, негіздер деп қарастырған. Атақты ресейлік заңгер ғалым
С.С. Алексеевтің пікірінше, қағидаларды - бұл құқықтық мазмұнын тереңінен
ашады. Қағидаларда жалпы құқықтық, сондай-ақ, оның нақты салаларындағы
сипаттаушы белгілер кристалданады. Құқық қағидалары нақты құқықтық
нормаларда анық көрінеді. Олар құқықта кеңінен таралғандай, оның барлық не
көбінесе құқықтық нормаларына енгізілген.
Құқықтық қағида-бұл заңнамалармен бекітілген және экономикалық қатынастар
дамуымен сипатталатын бастапқы идеялар, негізгі бастаулар.
Құқық қағидалары қоғамдағы құқықтық реттеуді және құқық жүйесін құрайтын
объективті негізделген бастапқы идеялар. Оларды зерттеу арқылы құқықтық
әлеуметтік-экономикалық, саяси және өнегелі табиғатының анық сипаттамасын
біле аламыз, сондай-ақ жеке құқықсалалардың, институттардың және
нормалардың мазмұны мен мәнін аша біледі.
Тиісті құқық саласына жататын нормалардың көбісі сол саланық
қағидаларының дамуымен және әсер етуімен қалыптасады. Салалық қағидаларды
білген, кәсіби заңгер нақты құқық саласының нормаларын да түсінетін болады.
Сондай-ақ, оның азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жайлы білген,
жалпы соттағы азаматтық істерді қарап және шешу тәртібін белгілейтін
құқықтық іс жүргізу нормаларының құрамы жөнінде хабары болады. Азаматтық
сот ісін жүргізудің қағидалары құқықтық нормаларда бекітіліп, нақты құқық
туралы дауды сот отырысында шешуді, сот пен іске қатысушылардың іс жүргізу
құқықтарын және іс жүргізу міндеттерін, қатынастарын белгілейді. Кезінде
белгілі іс жүргізуші ғалым Н.А. Чечина былай деп айтқан: "Азаматтық іс
жүргізу құқығының қағидалары осы құқықтық саланық, субъектілер
қызметтерінің сипаты мен мазмұнын айқындайды". Сонымен қатар, азаматтық іс
жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, оны жетілдіру
шаралары әрқашан оның қағидаларын ескере жасалады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының маңыздылығын соттың құқық
қолдану тәжірибесінен байқауға болады. Сотта азаматтық істерді қарайтын
және шешетін төрағалық етуші судьялар азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидаларын басшылыққа алып қолданады. Оларды қолдану арқылы азаматтық
істер бойынша сот тәрелігі дұрыс және уақтылы атқарылады. Егер сот
қолданыстағы заң нормаларында белгілі қатынасты реттеу қарастылмаған болса,
онда мұндай жағдайда ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын
қолданады, ал мұндай нормалар болмаған жағдайда оны реттеуге қағидаларды
қолданады.
Осылай, азаматтық сот ісін жүргізудің жеке өзіне тиесілі қағидаларын
белгілеуге болады. Қағидалар әрқашан құқықтың дамуына байланысты өзгеріп,
ал оның мазмұны үнемі толыға, жаңара береді. Сол арқылы дамып жатқан
қоғамдық қатынастарды реттеуге ат салысады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларын ғылыми зерттеулермен айналысқан
ғалымдар аз емес. Олардың қатарына еңбектерімен көпшілікке белгілі ғалымдар
М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина, А.Т. Боннер, Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф.
Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М. Семенов, А.К. Сулейменов және т.б. жатқызуға
болады.
Көптеген авторлардың ой-пікірі бойынша құқық қағидалары - бұл белгілі
жинақтау жұмыстарының нәтижесі, ғалымдардың творчестволық сана
тұжырымдамасы, олардың қалыптасқан қоғамдық өмірдегі болмыстарға
көзқарастары болып табылатын негізгі ережелер, бастапқы идеялар.
Құқық ғылымында идея ұғымы жалпы құқықтық, салалың және салааралық
қағидалармен тығыз байланыста. Сондықтан азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидаларын азаматтық істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыру туралы
бастапқы идеялар деп түсінеміз.
Осылай азаматтық сот ісің жүргізудің қағидалары дегеніміз - азаматтық іс
жүргізудің демократиялық және қайырымдылық мәнін ашатын, оны құрайтын
процессуалдық нормалар, сатылар және институттарды анықтайтын, сондай-ақ,
азаматтық істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыруда мемлекет қойған мақсат
пен міндеттерді орындауға азаматтық іс жүргізу қызметін бағыттайтын,
азаматтық іс жүргізу құқығымен бекітілген бастапқы идеялар.
§2. Құқық қағидаларының мәнін дұрыс түсіну үшін олардың тек мазмұнын ғана
емес, сондай-ақ, құрылымын да білу қажет. Бұл құрылым үш компоненттен тұра-
ды: 1-құқықтық сана жөнінде нақты түсініктен, сонымен қатар, құқықтық
ғылымда судьялардың және басқа да заңгерлердің құқықтық санасынан;
2-тиісті ережелерді қолданыстағы заңнамада бекіту; 3-құқық
қағидаларының нақты қоғамдық қатынастарда жүзеге асырылуы (біздің жағдайда,
азаматтық істерді қарап және шешу барысында сот қызметінде).
ҚР АІЖК-де сот пен іске қатысушылар арасындағы қатынасты реттеуге, сондай-
ақ нақты азаматтық істі шешуге бағытталған азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидалары құқықтық нормаларда бекітілген. Олар азаматтық іс жүргізу
құқығының жеке зерттеу құқықтық институты болып танылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқық саласында құқықтық нормалар қабылдау және
қолдану қызметінде азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мәні зор екенін
байқауға болады. Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттерін орындаудың бастапқы
шарты ретінде азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын сақтау және оларға
сәйкес іс жүргізу әрекеттерін сот және басқа да іске қатысушыларымен жасау
болып танылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мән-мағынасы туралы дұрыс
көрініс алу азаматтық іс жүргізу құқықтық саласының дамуына және азаматтық
істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыруына соттардың қызметін жетілдіру
үшін қажет.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары соттар мен құқықтық нормаларды
дұрыс түсінуге және қолдануға септігін тигізеді, заң шығару тәжірибесі үшін
негіз қалаушы болып табылады. Сондықтан қағидалар азаматтық іс жүргізу
құқық саласында мазмұны бойынша жаңа құқық нормаларын әзірлеп қабылдауға
және қолданыстағыларын өзгертіп жаңартуға үлкен үлес қосады.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде азаматтық сот ісін жүргізу
қағидаларын бұзбай қолдану және олардың кеңінен таралуы оның демократиялық
және құқықтық мемлекет болуына кепілдік беретіні даусыз.
Құқық нормаларын қолдану сот қызметінде іс жүргізу нормаларын дұрыс
түсінуге және қолдануға азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мәнін білу
қажет-ақ. Тек қана азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мән-мағынасын
біліп түсінгенде ғана төрағалық етуші судья және басқа да қатысушылар
өздерінің іс жүргізу құқықтарын дұрыс пайдаланады және іс жүргізу
міндеттерін дұрыс орындай алады. Осылай, азаматтық істер бойынша сот
тәрелігін жүзеге асыруда сот, іске қатысушылар және тағы басқалары ҚР АІЖК-
де белгіленген мынандай нормаларды ескерулері тиіс:
* істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда
белгіленгендей жауапты болады (6-баптың 3-бөлігі);
* азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын бұзу оның сипаты мен маңыздылығына
қарай, шығарылған сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады (23-бап). Басында
жазылғандай, бірқалыпты және өзгермейтін құқық қағидалары болмайды.
Сондықтан қолданыстағы заңнамамен бекітілген азаматтық сот ісін жүргізу
қағидалары жалпы жиынтығы бойынша зерттеуге жатқызылады.
§3. Азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген азаматтық сот ісін
жүргізудің бастапқы идеяларына, негіздеріне сүйене отырып құрылады. Осы
азаматтық сот ісін жүргізудің бастапқы идеялары (қағидалары) азаматтық
істер бойынша сот тәрелігінің тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Барлық азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жиынтығы бойынша бір-
бірімен тығыз байланыс құрып және бір-бірін толықтыра отырып, біртұтас жүйе
(грек тілінен systema - бөлектерден құрылған тұтас байланыс) құрайды.
Жүйе дегеніміз - нақты тұтастықты құрайтын, бір-бірімен тиісті қатынаста
болатын көптеген элементтер. Осылайша, азаматтық сот ісін жүргізу бір-
бірімен байланыстағы қағидалардың жиынтығын құрайды. Тиісінше қағидалар
өзара байланыс пен қатынаста болып біртұтас жүйе құрайды.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі объективті сипатта
болуына қарамастан, заң әдебиеттерінде оның құрамы және осы жүйеге кіретін
кейбір жеке қағидалардің атауы бойынша бірқатар ой-пікірлер бар.
Біртұтас жүйеде орналасқан азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының
әрқайсысы азаматтық іс жүргізу құқығының мазмұнын ашады. Азаматтық сот ісін
жүргізудің қағидалар жүйесі санына қарай құрылған жоқ, олардың әрқайсысы
өздерінің қызмет атқару, мағынасы және сипаты бойынша жинақталған.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының атаулары мен көлемі өздігінен
өзгермейді. Әдетте, азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары
республикамыздың Конституциясында, ал басқалары ҚР АІЖК-де бекітілген.
Қағидалар мазмұндары - қолданыстағы заңнама баптарында және оның
тармақтары мен бөлшектерінде белгіленген ережелер. Мысалы, ҚР АІЖК-нің 65-
бабы айтысу қағидасының мазмұнын құрайды.
Негізінен қағидалар азаматтық сот ісін жүргізудің мәнін білдіре отырып,
азаматтық іс жүргізу құқығының маңызды институты болып танылады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жиынтық тәрізді біртұтас жүйеде
орналасқан. Жүйеде орналасқан азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының
біреуінің бұзылуы басқа онымен байланыстағы қағидалардың бұзылғандығын
білдіреді және нақты азаматтық істер бойынша қабылданған сот шешімінің
заңсыздығына әкеп соқтырады, тиісінше оның күшін жоюға әкеледі.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын әр түрлі үш негіздер бойынша
жіктеуге болады. Құқық ғылымында мұндай жіктеудің бірқатар жеке белгілері
аталған. Біріншіден, нақты қағида бекітілген нормативтік қайнар көзіне
қатысты жіктеледі. Тиісінше Қазақстан Республикасының Конституциясымен
немесе ҚР АІЖК-мен бекітілген азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларын
белгілеуге болады. Бірақ, Конституцияда бекітілмеген (конституциялық емес)
қағидалар өзге де қағидалардан басым бола алмайды, себебі, оларда құқық
қабылдау (заң шығару) және құқық қолдану (соттың тәжірибелік қызметі)
қажетті және міндетті деп танылған. Сонымен бірге, қағидаларды бұлай жіктеу
өзінің негізсіздігін білдіреді, яғни Конституцияның тиісті нормаларымен
бекітілген (конституциялық деген) қағидалар көрінісін Конституция негізінде
қабылданған басқа заң нормаларында көзделген. Бұл заң нормаларында
бекітілген қағидаларды конституциялық емес деп атау дұрыс емес, себебі олар
Конституцияға сәйкес қабылданған нормативтік-құқықтық актілер болып
табылады.
Екіншіден, нақты қағидалар бір немесе одан да көп құқық салаларында
қолдануына байланысты заңтануда:
1) жалпы құқықтық, 2) салааралық, 3) салалық, 4) құқықтық институттар
қағидаларына бөлінеді. Басқа ғалымдар институтаралық және салаға тәуелді
қағидаларды белгілейді. Қағидаларды осылайша жіктеу негіздері дауласуға
жатпайды және оларды орынды деуге болады. Бірақ, жалпы құқық теориясы
бойынша қағидаларды жіктеу негіздерін қолданғанмен, азаматтық сот ісін
жүргізудің қағидалар сипаты бойынша осылай жіктеу оның барлық мәнін
ашпайды.
Ескергеніміз жоқ, "іс жүргізу құқығының қағидаларын жіктеудің әрбір
шарты, себебі барлық қағидалар болуында және қолдануында бір-бірімен
байланысты және бір-бірін толықтыруда".
Үшіншіден, көптеген ғалым-процессуалистер пікірінше іс жүргізу қағидалары
реттеу объектісі бойынша екі топқа бөлініп жіктеледі: ұйымдастырушылың және
функционалдық.
Теория бойынша барлық азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын құқықтық
реттелуге жататын объектісі бойынша екі топқа бөліп қарастыруға болады:
соттың және іс жүргізуге қатысушылардың іс жүргізу әрекеттерін анықтайтын
(функционалдың) және сот тәрелігін жүзеге асыруды ұйымдастыру қағидалары
(ұйымдастырушылың).
Осы негіздер бойынша ҚР АІЖК-нің нормаларымен белгіленген сот ісін
жүргізудің қағидаларын жіктеуге болады.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі іс жүргізу құрылымын, іс
жүргізу әрекеттердің механизмін, оның мазмұнын, іс жүргізу әрекеттердің
нысанын, істер бойынша қабылданатын шешімдердің заңдылығы мен әді-леттігіне
кепілдік етеді. Қазіргі кезеңде азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары
жүйе құрып, жетілдіру жолында екенін атау қажет.
4 ҚР Конституциясы 75-бабының 1-бөлігі, ҚР сот жүйесі мен судьялар
мәртебесі туралы конституциялық заңы 1-бабының екінші бөлігінің 1)
тармақшасы, ҚР АІЖК-нің 7-бабы). ҚР Конс-титуциясы мен ҚР сот жүйесі мен
судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы республикамыздың бүкіл
аумағында сот билігін іске асырудың негізгі және маңызды нысаны сот
тәрелігін жүзеге асыру болып табылатынын бекітеді. Сот тәрелігі туралы
ұғымның көптеген анықтамаларын заң әдебиеттерінде оқып танысуға болады.
Бірқатар авторлардың пікірінше, сот тәрелігі сот отыр-ыстарында іс жүргізу
тәртібімен жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық нормаларын
қолдана отырып, азаматтық, қылмыстық және өзге істерді қарау және шешу
бойынша қызметі болып табылады. Х.Ю. Ибрагимовтың пікірінше, сот тәрелігі -
адам мен азаматтық, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, лауазымды
адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға
тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы. Ал белгілі ғалым-іс
жүргізуші З.Х.Баймолдинанық айтуынша, сот тәрелігі - азаматтық, қылмыстық
және заңмен белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысаны арқылы сот билігін
жүзеге асырудың нысаны.
Сот тәрелігі сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны бола отырып, сот
отырыстарында судьямен (сотпен) азаматтық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу
және қылмыстық іс жүргізу заңнамасы белгілеген тәртіппен азаматтық,
әкімшілік және қылмыстық істерді сот ісін жүргізу нысанында қарауды және
шешуді түсіндіреді. Мұндай соттық биліктік өкілеттілігін кімнің де болса
иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады (ҚР АІЖК-нің 7-бабының 1-
бөлігі). Тиісінше заңнамада қандай да бір атаулармен арнайы және төтенше
соттар құруға жол берілмейтіндігі көрсетілген, сондай-ақ мұндай соттар
шешімінің заң күші болмайтыны және орындалуға тиісті еместігі көзделген.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе азаматтық іс жүргізу
кодексінде көзделген азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын өзгеше түрде
елеулі түрде бұзған соттың шешімдері заңсыз болады және олардың күші
жойылуы тиіс (ҚР АІЖК-і 7-бабының 3-бөлігі және 23-бабы).
Азаматтық істер бойынша сот тәрелігін атқару қорытындысы бойынша
қабылданатын, заң әдебиеттерінде сот тәрелігі актілері деп аталатын сот
шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары және бұйрықтары заңнамаға сәйкес ерекше
сипатта болады. Олардың барлығы - жалпыға міндетті. Азаматтық істер бойынша
қабылданған және заңды күшіне енген сот актілері барлық мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар мен мекемелер, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшін міндетті және Қазақстан Республикасының барлық аумағында
орындалуға жататынын білдіреді. Сот актілерін орындамаған немесе
орындалуына кедергі жасаған кінәлі тұлға заңды жауаптылыдқа тартылады.
Азаматтық істер бойынша сот тәрелігі, мемлекеттік қызметтің бір түрі
ретінде, ҚР АІЖК-мен егжей-тегжейлі регламенттелетін қатаң рәсімделуді
сақтау арқылы жүзеге асырылады. Тек сот отырысында ғана сот жеке немесе
заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, мемлекеттің, қоғамның мүддесін
қорғау үшін талап бойынша шешім (қаулы, ұйғарым) қабылдауға құқылы. Бірінші
сатыдағы сотпен қабылданған шешімді апелляциялық не қадағалау тәртіптерімен
жоғары тұрған сот алқасы қайта қарап оның күшін жоя алады.
Республикамызда мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік
соттардың құрылғандығы белгілі.
Келесі кезекте алқалы соттар құру мәселелесі түр. Соттарда бүгінгі заман
талабына сай "мамандану" процесі жүріп жатыр. Осының бәрі, түйіндегенде,
сот тәрелігін жүзеге асырудың сапасын жоғарылатуға бағытталған шаралар
екенінің белгісі. Жоғарғы соттың судьялары да бұл бағытта үлкен қызмет етіп
жатқанын айтуға болады, яғни сот тәжірибесі бойынша жалпы отырыстарда
қаралып, баспасөзде жарияланатын нормативтік қаулылар қабылдануда.
ҚР Конституциясы 13-бабының 2-бөлігінде "Әркімнің өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар", - деп көзделіп,
азаматтық сот ісін жүргізуде қолдануына маңызды екенін түсіндіреді. Өзінің
құқығы мен бостандығын қорғау үшін сотқа жүгіну әрбір тұлғаның құқығы.
Адамның және азаматтық құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау сот билігінің өкілеттігін жүзеге асырудың басты бағыты болып
табылады.
Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот қабылдаған кезде ғана
сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Әрбір азамат, заңды тұлға және
мемлекеттік органдар бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін АІЖК-мен белгіленген
тәртіпте сотқа арызбен (талап арызбен, шағыммен) жүгіне алады. Барлық жеке
не заңды тұлғаның бұзылған немесе даулы құқықтарын, заңды мүдделерін сот
арқылы қорғауға тең мүмкіндігі бар.
Сотқа арызбен жүгіну арқылы азаматтық, отбасылық, еңбек, түрғын үй,
әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи
ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастардан
және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді,
сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді сот (жекедара немесе алқа құрамы)
қарайды және шешеді (ҚР АІЖК-і 2-бабының 3-бөлігі).
Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды және шешпейді. Себебі ҚР
АІЖК-де бекітілген нормаларға сәйкес әр азаматтық іс соттылығына байланысты
сотпен қаралады және шешіледі. Соттылық - соттар арасында белгілі азаматтық
істер қарастыру өкілеттіктерді бөлу. Тиісінше азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Азаматтаық сот ісін жүргізу қағидаларының түсінігі
2. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының ән-мағынасы
3. Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
4.Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы
1.Біздің елімізде жоғары заң күші бар және бүкіл аумақта
тікелей қолданылатын Конституция әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы
құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы
қорғау мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғанудың негізгі нысаны - азаматтық
сот ісін жүргізу тәртібімен істерді қарап шешу болып табылады.
Азаматтық істерді сотта қарап шешуге көптеген құқық субъектілері
қатысады. Олардың барлығы сот ісін жүргізуде оның қағидаларын сақтап
ұстануға тиіс. Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары сотта тараптар
арасындағы құқықтық дауды демократиялың жолымен дұрыс және жылдам шешуге
үлкен үлес қосады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының түсінігін беру үшін ең
алдымен оны жалпы құқық қағидаларымен бастаған дұрыс. Қағида латын сөзінде
(ргіпcipium - негіз, бастапқы) деген екі негізгі мағынаны білдіреді:
объективтік (қандай болмасын ғылымның, теорияның негізгі ережелері) және
субъективтік (болмысқа қатынасын белгілейтін адамның ішкі қасиеті -
сендіру).
Әрбір құқық саласының ерекшелігі оның қағидаларында өз көрінісін табады.
Құқық теориясында қағидаларды құқықта көрсетілген нормативті бастаулар,
бастапқы идеялар, негіздер деп қарастырған. Атақты ресейлік заңгер ғалым
С.С. Алексеевтің пікірінше, қағидаларды - бұл құқықтық мазмұнын тереңінен
ашады. Қағидаларда жалпы құқықтық, сондай-ақ, оның нақты салаларындағы
сипаттаушы белгілер кристалданады. Құқық қағидалары нақты құқықтық
нормаларда анық көрінеді. Олар құқықта кеңінен таралғандай, оның барлық не
көбінесе құқықтық нормаларына енгізілген.
Құқықтық қағида-бұл заңнамалармен бекітілген және экономикалық қатынастар
дамуымен сипатталатын бастапқы идеялар, негізгі бастаулар.
Құқық қағидалары қоғамдағы құқықтық реттеуді және құқық жүйесін құрайтын
объективті негізделген бастапқы идеялар. Оларды зерттеу арқылы құқықтық
әлеуметтік-экономикалық, саяси және өнегелі табиғатының анық сипаттамасын
біле аламыз, сондай-ақ жеке құқықсалалардың, институттардың және
нормалардың мазмұны мен мәнін аша біледі.
Тиісті құқық саласына жататын нормалардың көбісі сол саланық
қағидаларының дамуымен және әсер етуімен қалыптасады. Салалық қағидаларды
білген, кәсіби заңгер нақты құқық саласының нормаларын да түсінетін болады.
Сондай-ақ, оның азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жайлы білген,
жалпы соттағы азаматтық істерді қарап және шешу тәртібін белгілейтін
құқықтық іс жүргізу нормаларының құрамы жөнінде хабары болады. Азаматтық
сот ісін жүргізудің қағидалары құқықтық нормаларда бекітіліп, нақты құқық
туралы дауды сот отырысында шешуді, сот пен іске қатысушылардың іс жүргізу
құқықтарын және іс жүргізу міндеттерін, қатынастарын белгілейді. Кезінде
белгілі іс жүргізуші ғалым Н.А. Чечина былай деп айтқан: "Азаматтық іс
жүргізу құқығының қағидалары осы құқықтық саланық, субъектілер
қызметтерінің сипаты мен мазмұнын айқындайды". Сонымен қатар, азаматтық іс
жүргізу заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, оны жетілдіру
шаралары әрқашан оның қағидаларын ескере жасалады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларының маңыздылығын соттың құқық
қолдану тәжірибесінен байқауға болады. Сотта азаматтық істерді қарайтын
және шешетін төрағалық етуші судьялар азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидаларын басшылыққа алып қолданады. Оларды қолдану арқылы азаматтық
істер бойынша сот тәрелігі дұрыс және уақтылы атқарылады. Егер сот
қолданыстағы заң нормаларында белгілі қатынасты реттеу қарастылмаған болса,
онда мұндай жағдайда ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын
қолданады, ал мұндай нормалар болмаған жағдайда оны реттеуге қағидаларды
қолданады.
Осылай, азаматтық сот ісін жүргізудің жеке өзіне тиесілі қағидаларын
белгілеуге болады. Қағидалар әрқашан құқықтың дамуына байланысты өзгеріп,
ал оның мазмұны үнемі толыға, жаңара береді. Сол арқылы дамып жатқан
қоғамдық қатынастарды реттеуге ат салысады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларын ғылыми зерттеулермен айналысқан
ғалымдар аз емес. Олардың қатарына еңбектерімен көпшілікке белгілі ғалымдар
М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина, А.Т. Боннер, Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф.
Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М. Семенов, А.К. Сулейменов және т.б. жатқызуға
болады.
Көптеген авторлардың ой-пікірі бойынша құқық қағидалары - бұл белгілі
жинақтау жұмыстарының нәтижесі, ғалымдардың творчестволық сана
тұжырымдамасы, олардың қалыптасқан қоғамдық өмірдегі болмыстарға
көзқарастары болып табылатын негізгі ережелер, бастапқы идеялар.
Құқық ғылымында идея ұғымы жалпы құқықтық, салалың және салааралық
қағидалармен тығыз байланыста. Сондықтан азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидаларын азаматтық істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыру туралы
бастапқы идеялар деп түсінеміз.
Осылай азаматтық сот ісің жүргізудің қағидалары дегеніміз - азаматтық іс
жүргізудің демократиялық және қайырымдылық мәнін ашатын, оны құрайтын
процессуалдық нормалар, сатылар және институттарды анықтайтын, сондай-ақ,
азаматтық істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыруда мемлекет қойған мақсат
пен міндеттерді орындауға азаматтық іс жүргізу қызметін бағыттайтын,
азаматтық іс жүргізу құқығымен бекітілген бастапқы идеялар.
§2. Құқық қағидаларының мәнін дұрыс түсіну үшін олардың тек мазмұнын ғана
емес, сондай-ақ, құрылымын да білу қажет. Бұл құрылым үш компоненттен тұра-
ды: 1-құқықтық сана жөнінде нақты түсініктен, сонымен қатар, құқықтық
ғылымда судьялардың және басқа да заңгерлердің құқықтық санасынан;
2-тиісті ережелерді қолданыстағы заңнамада бекіту; 3-құқық
қағидаларының нақты қоғамдық қатынастарда жүзеге асырылуы (біздің жағдайда,
азаматтық істерді қарап және шешу барысында сот қызметінде).
ҚР АІЖК-де сот пен іске қатысушылар арасындағы қатынасты реттеуге, сондай-
ақ нақты азаматтық істі шешуге бағытталған азаматтық сот ісін жүргізудің
қағидалары құқықтық нормаларда бекітілген. Олар азаматтық іс жүргізу
құқығының жеке зерттеу құқықтық институты болып танылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқық саласында құқықтық нормалар қабылдау және
қолдану қызметінде азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мәні зор екенін
байқауға болады. Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттерін орындаудың бастапқы
шарты ретінде азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын сақтау және оларға
сәйкес іс жүргізу әрекеттерін сот және басқа да іске қатысушыларымен жасау
болып танылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мән-мағынасы туралы дұрыс
көрініс алу азаматтық іс жүргізу құқықтық саласының дамуына және азаматтық
істер бойынша сот тәрелігін жүзеге асыруына соттардың қызметін жетілдіру
үшін қажет.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары соттар мен құқықтық нормаларды
дұрыс түсінуге және қолдануға септігін тигізеді, заң шығару тәжірибесі үшін
негіз қалаушы болып табылады. Сондықтан қағидалар азаматтық іс жүргізу
құқық саласында мазмұны бойынша жаңа құқық нормаларын әзірлеп қабылдауға
және қолданыстағыларын өзгертіп жаңартуға үлкен үлес қосады.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде азаматтық сот ісін жүргізу
қағидаларын бұзбай қолдану және олардың кеңінен таралуы оның демократиялық
және құқықтық мемлекет болуына кепілдік беретіні даусыз.
Құқық нормаларын қолдану сот қызметінде іс жүргізу нормаларын дұрыс
түсінуге және қолдануға азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мәнін білу
қажет-ақ. Тек қана азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының мән-мағынасын
біліп түсінгенде ғана төрағалық етуші судья және басқа да қатысушылар
өздерінің іс жүргізу құқықтарын дұрыс пайдаланады және іс жүргізу
міндеттерін дұрыс орындай алады. Осылай, азаматтық істер бойынша сот
тәрелігін жүзеге асыруда сот, іске қатысушылар және тағы басқалары ҚР АІЖК-
де белгіленген мынандай нормаларды ескерулері тиіс:
* істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда
белгіленгендей жауапты болады (6-баптың 3-бөлігі);
* азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын бұзу оның сипаты мен маңыздылығына
қарай, шығарылған сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады (23-бап). Басында
жазылғандай, бірқалыпты және өзгермейтін құқық қағидалары болмайды.
Сондықтан қолданыстағы заңнамамен бекітілген азаматтық сот ісін жүргізу
қағидалары жалпы жиынтығы бойынша зерттеуге жатқызылады.
§3. Азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген азаматтық сот ісін
жүргізудің бастапқы идеяларына, негіздеріне сүйене отырып құрылады. Осы
азаматтық сот ісін жүргізудің бастапқы идеялары (қағидалары) азаматтық
істер бойынша сот тәрелігінің тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Барлық азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жиынтығы бойынша бір-
бірімен тығыз байланыс құрып және бір-бірін толықтыра отырып, біртұтас жүйе
(грек тілінен systema - бөлектерден құрылған тұтас байланыс) құрайды.
Жүйе дегеніміз - нақты тұтастықты құрайтын, бір-бірімен тиісті қатынаста
болатын көптеген элементтер. Осылайша, азаматтық сот ісін жүргізу бір-
бірімен байланыстағы қағидалардың жиынтығын құрайды. Тиісінше қағидалар
өзара байланыс пен қатынаста болып біртұтас жүйе құрайды.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі объективті сипатта
болуына қарамастан, заң әдебиеттерінде оның құрамы және осы жүйеге кіретін
кейбір жеке қағидалардің атауы бойынша бірқатар ой-пікірлер бар.
Біртұтас жүйеде орналасқан азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының
әрқайсысы азаматтық іс жүргізу құқығының мазмұнын ашады. Азаматтық сот ісін
жүргізудің қағидалар жүйесі санына қарай құрылған жоқ, олардың әрқайсысы
өздерінің қызмет атқару, мағынасы және сипаты бойынша жинақталған.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының атаулары мен көлемі өздігінен
өзгермейді. Әдетте, азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары
республикамыздың Конституциясында, ал басқалары ҚР АІЖК-де бекітілген.
Қағидалар мазмұндары - қолданыстағы заңнама баптарында және оның
тармақтары мен бөлшектерінде белгіленген ережелер. Мысалы, ҚР АІЖК-нің 65-
бабы айтысу қағидасының мазмұнын құрайды.
Негізінен қағидалар азаматтық сот ісін жүргізудің мәнін білдіре отырып,
азаматтық іс жүргізу құқығының маңызды институты болып танылады.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары жиынтық тәрізді біртұтас жүйеде
орналасқан. Жүйеде орналасқан азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының
біреуінің бұзылуы басқа онымен байланыстағы қағидалардың бұзылғандығын
білдіреді және нақты азаматтық істер бойынша қабылданған сот шешімінің
заңсыздығына әкеп соқтырады, тиісінше оның күшін жоюға әкеледі.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын әр түрлі үш негіздер бойынша
жіктеуге болады. Құқық ғылымында мұндай жіктеудің бірқатар жеке белгілері
аталған. Біріншіден, нақты қағида бекітілген нормативтік қайнар көзіне
қатысты жіктеледі. Тиісінше Қазақстан Республикасының Конституциясымен
немесе ҚР АІЖК-мен бекітілген азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларын
белгілеуге болады. Бірақ, Конституцияда бекітілмеген (конституциялық емес)
қағидалар өзге де қағидалардан басым бола алмайды, себебі, оларда құқық
қабылдау (заң шығару) және құқық қолдану (соттың тәжірибелік қызметі)
қажетті және міндетті деп танылған. Сонымен бірге, қағидаларды бұлай жіктеу
өзінің негізсіздігін білдіреді, яғни Конституцияның тиісті нормаларымен
бекітілген (конституциялық деген) қағидалар көрінісін Конституция негізінде
қабылданған басқа заң нормаларында көзделген. Бұл заң нормаларында
бекітілген қағидаларды конституциялық емес деп атау дұрыс емес, себебі олар
Конституцияға сәйкес қабылданған нормативтік-құқықтық актілер болып
табылады.
Екіншіден, нақты қағидалар бір немесе одан да көп құқық салаларында
қолдануына байланысты заңтануда:
1) жалпы құқықтық, 2) салааралық, 3) салалық, 4) құқықтық институттар
қағидаларына бөлінеді. Басқа ғалымдар институтаралық және салаға тәуелді
қағидаларды белгілейді. Қағидаларды осылайша жіктеу негіздері дауласуға
жатпайды және оларды орынды деуге болады. Бірақ, жалпы құқық теориясы
бойынша қағидаларды жіктеу негіздерін қолданғанмен, азаматтық сот ісін
жүргізудің қағидалар сипаты бойынша осылай жіктеу оның барлық мәнін
ашпайды.
Ескергеніміз жоқ, "іс жүргізу құқығының қағидаларын жіктеудің әрбір
шарты, себебі барлық қағидалар болуында және қолдануында бір-бірімен
байланысты және бір-бірін толықтыруда".
Үшіншіден, көптеген ғалым-процессуалистер пікірінше іс жүргізу қағидалары
реттеу объектісі бойынша екі топқа бөлініп жіктеледі: ұйымдастырушылың және
функционалдық.
Теория бойынша барлық азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын құқықтық
реттелуге жататын объектісі бойынша екі топқа бөліп қарастыруға болады:
соттың және іс жүргізуге қатысушылардың іс жүргізу әрекеттерін анықтайтын
(функционалдың) және сот тәрелігін жүзеге асыруды ұйымдастыру қағидалары
(ұйымдастырушылың).
Осы негіздер бойынша ҚР АІЖК-нің нормаларымен белгіленген сот ісін
жүргізудің қағидаларын жіктеуге болады.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі іс жүргізу құрылымын, іс
жүргізу әрекеттердің механизмін, оның мазмұнын, іс жүргізу әрекеттердің
нысанын, істер бойынша қабылданатын шешімдердің заңдылығы мен әді-леттігіне
кепілдік етеді. Қазіргі кезеңде азаматтық сот ісін жүргізудің қағидалары
жүйе құрып, жетілдіру жолында екенін атау қажет.
4 ҚР Конституциясы 75-бабының 1-бөлігі, ҚР сот жүйесі мен судьялар
мәртебесі туралы конституциялық заңы 1-бабының екінші бөлігінің 1)
тармақшасы, ҚР АІЖК-нің 7-бабы). ҚР Конс-титуциясы мен ҚР сот жүйесі мен
судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы республикамыздың бүкіл
аумағында сот билігін іске асырудың негізгі және маңызды нысаны сот
тәрелігін жүзеге асыру болып табылатынын бекітеді. Сот тәрелігі туралы
ұғымның көптеген анықтамаларын заң әдебиеттерінде оқып танысуға болады.
Бірқатар авторлардың пікірінше, сот тәрелігі сот отыр-ыстарында іс жүргізу
тәртібімен жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық нормаларын
қолдана отырып, азаматтық, қылмыстық және өзге істерді қарау және шешу
бойынша қызметі болып табылады. Х.Ю. Ибрагимовтың пікірінше, сот тәрелігі -
адам мен азаматтық, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, лауазымды
адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға
тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы. Ал белгілі ғалым-іс
жүргізуші З.Х.Баймолдинанық айтуынша, сот тәрелігі - азаматтық, қылмыстық
және заңмен белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысаны арқылы сот билігін
жүзеге асырудың нысаны.
Сот тәрелігі сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны бола отырып, сот
отырыстарында судьямен (сотпен) азаматтық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу
және қылмыстық іс жүргізу заңнамасы белгілеген тәртіппен азаматтық,
әкімшілік және қылмыстық істерді сот ісін жүргізу нысанында қарауды және
шешуді түсіндіреді. Мұндай соттық биліктік өкілеттілігін кімнің де болса
иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады (ҚР АІЖК-нің 7-бабының 1-
бөлігі). Тиісінше заңнамада қандай да бір атаулармен арнайы және төтенше
соттар құруға жол берілмейтіндігі көрсетілген, сондай-ақ мұндай соттар
шешімінің заң күші болмайтыны және орындалуға тиісті еместігі көзделген.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе азаматтық іс жүргізу
кодексінде көзделген азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын өзгеше түрде
елеулі түрде бұзған соттың шешімдері заңсыз болады және олардың күші
жойылуы тиіс (ҚР АІЖК-і 7-бабының 3-бөлігі және 23-бабы).
Азаматтық істер бойынша сот тәрелігін атқару қорытындысы бойынша
қабылданатын, заң әдебиеттерінде сот тәрелігі актілері деп аталатын сот
шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары және бұйрықтары заңнамаға сәйкес ерекше
сипатта болады. Олардың барлығы - жалпыға міндетті. Азаматтық істер бойынша
қабылданған және заңды күшіне енген сот актілері барлық мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар мен мекемелер, лауазымды адамдар мен
азаматтар үшін міндетті және Қазақстан Республикасының барлық аумағында
орындалуға жататынын білдіреді. Сот актілерін орындамаған немесе
орындалуына кедергі жасаған кінәлі тұлға заңды жауаптылыдқа тартылады.
Азаматтық істер бойынша сот тәрелігі, мемлекеттік қызметтің бір түрі
ретінде, ҚР АІЖК-мен егжей-тегжейлі регламенттелетін қатаң рәсімделуді
сақтау арқылы жүзеге асырылады. Тек сот отырысында ғана сот жеке немесе
заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, мемлекеттің, қоғамның мүддесін
қорғау үшін талап бойынша шешім (қаулы, ұйғарым) қабылдауға құқылы. Бірінші
сатыдағы сотпен қабылданған шешімді апелляциялық не қадағалау тәртіптерімен
жоғары тұрған сот алқасы қайта қарап оның күшін жоя алады.
Республикамызда мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік
соттардың құрылғандығы белгілі.
Келесі кезекте алқалы соттар құру мәселелесі түр. Соттарда бүгінгі заман
талабына сай "мамандану" процесі жүріп жатыр. Осының бәрі, түйіндегенде,
сот тәрелігін жүзеге асырудың сапасын жоғарылатуға бағытталған шаралар
екенінің белгісі. Жоғарғы соттың судьялары да бұл бағытта үлкен қызмет етіп
жатқанын айтуға болады, яғни сот тәжірибесі бойынша жалпы отырыстарда
қаралып, баспасөзде жарияланатын нормативтік қаулылар қабылдануда.
ҚР Конституциясы 13-бабының 2-бөлігінде "Әркімнің өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар", - деп көзделіп,
азаматтық сот ісін жүргізуде қолдануына маңызды екенін түсіндіреді. Өзінің
құқығы мен бостандығын қорғау үшін сотқа жүгіну әрбір тұлғаның құқығы.
Адамның және азаматтық құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау сот билігінің өкілеттігін жүзеге асырудың басты бағыты болып
табылады.
Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот қабылдаған кезде ғана
сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Әрбір азамат, заңды тұлға және
мемлекеттік органдар бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін АІЖК-мен белгіленген
тәртіпте сотқа арызбен (талап арызбен, шағыммен) жүгіне алады. Барлық жеке
не заңды тұлғаның бұзылған немесе даулы құқықтарын, заңды мүдделерін сот
арқылы қорғауға тең мүмкіндігі бар.
Сотқа арызбен жүгіну арқылы азаматтық, отбасылық, еңбек, түрғын үй,
әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи
ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастардан
және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді,
сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді сот (жекедара немесе алқа құрамы)
қарайды және шешеді (ҚР АІЖК-і 2-бабының 3-бөлігі).
Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды және шешпейді. Себебі ҚР
АІЖК-де бекітілген нормаларға сәйкес әр азаматтық іс соттылығына байланысты
сотпен қаралады және шешіледі. Соттылық - соттар арасында белгілі азаматтық
істер қарастыру өкілеттіктерді бөлу. Тиісінше азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz