Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтеріліс тарихы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Көтерілістің шығу себептері

Исатай-Махамбетескерткіші (Атырау)

1836-1838 жылдарыБөкей хандығындааса ірі халық- болып өтті. Ол көтерілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мәселен, Ішкі Ордадағы20 мыңға зардап шекті. Ең жақын шұрайлы жерлердің бәрін де ірі помещиктер мен байлар өзара бөлісіп алып қойған болатын. Қатардағы солардан жалға алып пайдаланды. Қазақақсүйектеріорыс помещиктерінен жалға алған жерлерді өздерінің жеке қалауы бойынша қымбат бағаға тағы да қайыра жалға беріп отырды. Сөйтіп қазақтардан әр түрлі айыппұлдар мен алым-салықты еселеп алып тұрды.

Ресей помещиктері Юсупов пен БезбородконыңКаспий теңізіжағасындакөлемі орасан зор жер телімдері болды. Жайықәскери кеңесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы жәнеҚамыс-Самаракөлдерінің төңірегіндегі жерлерді өз пайдасына басып алды. Жайық бойындағы жерлерді Жайық казақ әскерлері иемденді. Қазақтардың кесіп өтіп, жағалаудағы жайылымдарды пайдалануына қатаңтыйымсалынды. Далалық қазақтар ішкі жақ бетке, ішкі жақ қазақтары далалық сыртқы жақ бетке өте алмады. Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қазақтар шаруаларынан, Жайық казақтарынан, жериеленуші ірі помещиктер мен қазақ байларынан қымбат бағамен жалға алып пайдалануға мәжбүр болды. Жәңгір хантарапынан салынатын алым-салық түрлері де еңсені езіп жіберді. Ол өз жеке басыныңпайдасынажинап алынатын бірыңғайсалықтүрін енгізді. Патшаүкіметіханның өзі жасап алған араласпады.

1836жылы халық көтерілісі басталды. Оның қозғаушы күші қатардағы бақташықазақтарболды. Көтеріліс туының астына бірқатарстаршындарда жиналды. Сұлтандармұның ақыры не болар екен деп, әліптің артын бағып, бейтарап қалды немесе көтерілісшілерге қарсы шықты.

Халық көтерілісін елге белгілі беделдібатырларИсатай Тайманұлы(1791-1838) менМахамбет Өтемісұлы(1803-1845) басқарды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.

Исатай Тайманұлы 1791 жылы дүниеге келген. 1808 жылыЖайықтыңсол жағалауында қатты ашаршылық болған кезде оның руы жақсы жағдай іздеп, Ішкі Ордаға өтіп кетуге мәжбүр болған еді. Исатай 21 жасында өз руының жайық атасына старшын болып тағайындалады. Ол өз қандастарының арасында орасан зорбеделменсый-құрметкебөленді.

Исатай Тайманұлының ең жақын серігіақынМахамбет Өтемісұлы болды. Олтатаржәнеорыс тілдерінжақсы білетін. тұрған. Махамбет Өтемісұлы белгілі орыс жазушысы әрі этнографыВ. И. Дальменжақсы таныс болды. В. И. Даль Орынборгенерал- ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеунік қызметін атқаратын. Махамбет саяхатшы ғалымГ. С. Карелинменде тығызқарым-қатынасжасап тұрған. Г. С. Карелин әр кездері Ішкі Ордада және болатын. Махамбеттің хан, сұлтандар мен оның төңірегіндегілердің озбырлығын айыптайтын жалындыжырларыбарлық қазаққатаныс.

«Өздеріндей хандардың,

Қарны жуан билердің

Атандай даусын ақыртып,

Лауазымын көкке шақыртып,

Басын кессем деп едім,

Еділдің бойы ен тоғай,

Ел қондырсам деп едім,

Жағалай жатқан сол елге

Мал толтырсам деп едім!», -

деп Махамбет халық- шабыттана жырлады.

1836 жылғы ақпандакөтерілісшілер Жәңгір ханға қарсы ашық- таншық шабуылға шықты. Мұның басты себебі Исатай қыр көрсетуі болды. Ол ханның шақыруына барудан үзілді-кесілді бас тартты. Оның үстіне, өзіне көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен жасағын топтастырды.

1836 жылғы көктемде көтерілісшілер қосынынаҚарауылқожа Бабажанұлыбастаған қарулы хан жасағы жақын келді. Оған қарсы Исатай Тайманұлы жақсы қаруланған 200жігіттіөзі бастап шықты. Ол қолынатуұстап шығып еді. Қарсыласын жекпе-жекшайқасқашақырды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанұлы да, оның төңірегіндегілер де жекпе-жек шайқастан бас тартты, батырдың ұсынысын қабыл алмады. Хан жасағы үлкен шайқасқа шығуғабатаалмай шегініп кетті. Көтерілісшілер өздерінің қосынына қайтып оралды. Исатай ретіндегі атағы бүкілКіші жүзгемәлімболды.

Жәңгір хан мен оның төңірегіндегілер Исатайға жала жабуға көшті. Бір барымта кезінде сойылға жығылып қаза тапқан бір жылқышы қарттың өліміне Исатайдың және оныңадамдарыныңқатысы бар дегенді дәлелдеуге тырысты. Исатай Тайманұлы бұл жаланы Жәңгір ұйымдастырғанын жақсы түсінді. Қарауылқожаның үстінен Жәңгір ханға шағым түсіру ұйғарылды.

арқылы Исатай Тайманұлы Жәңгір хан және оның төңірегіндегі жандайшаптарды қалың көпшіліктін көз алдында әшкерелемек болды. Шағым-петиция жолдау жаппай наразылық шеруіне ұласты. Мұндай алғашқы шеруге1836жылы өте көп адам қатысты, Жәңгір хан кетті. Исатай батыр халық қалың өз өтінішінтабысетті. Жәңгір хан оның айтқанталаптарынтүгел тындап шығып, қордаланып қалған проблемаларды 12 күннің ішінде шешугеуәдеберді. Бірақ ол уәдесінде тұрмады. Сөйтіп Жәңгір ханхалықалдындағы беделінен айырыла бастады.

1836жылдың күзінде Исатай Тайманұлы әр түрлі рулардың ауылдарын аралап жүріп, Жайық қазақ әскерлерінің иемденіп отырған жерлерін өз беттерінше тартып алуға шақырды. арасындағы беделі менабыройыкүн санап арта берді. Көтерілісшілер хан жасағына есеңгірете тойтарыс берді. Ханның төңіресіндегі жандайшаптардың бірі биБ. Құдайбергенұлысеркеш руының . Серкештер көтерілісшілердің жағында еді. Исатай серкештерге шабуыл жасағандарды жазалау үшінқұрамында270 сарбазы бар қарулы жасақты жұмсады. Олар әлгібидіңауылын шауып, толық күйзелтіп кетті.

1837жылдың бас кезінде көтерілісшілерге байбақты руының бе- делді старшыны Жүніс Жантеліүлының қолы келіп қосылды. Енді көтеріліс аумағының шекарасы кеңейе түсті. Көтерілісшілердің қатары да ұдайы арта берді. Көтеріліс ауқымынан қауіптенген Орынбор шекара комиссиясы Исатай Таймановты ұстап алып, ісін сотта карауға тапсырма береді. Бұған қарсы көтерілісшілердің басшысы генерал-губернаторВ. А. Перовскийгешағым жасады. Өлке емес еді. Бірдеүйлену тойынөткізіп жатқан қазақтарғашабуылжасап, тонап кеткені үшін Перовскийдің жүзбасы Бухматов пен бір топ қазақты мың адамдық саптың ортасынан өткізе дүре соққызып, оларды қуып жібергені белгілі болатын. Бірақ олөлкебилеушісі ретінде .

Исатай батыр оған жолданғанөтініш-шағымындабылай деп жазды:«Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызга ешкім де құлақ аспайды. Біздің мал-мүлкімізді талан-таражға салып, тонап кетеді. Сөйтіп бізимператортақсырдың қол астына адал ниетпен берілгендігіміз жөніндеантқабылдаған бола тұрсақ та, күнсайын қорқынышты үрей кешеміз».

ірі байлардың ауылдарына шабуылды күшейтті. Сол жылы жасақ Қарауылқожа Бабажанұлының ауылын шауып, құл-талқан етіп кетті. 50адам, соның ішінде 2сұлтантұтқынға алынды. Көтерілісшілердің елеулі күші бірте-бірте Хан ордасына жақындап келе жатты. Көтерілісшілер Жәңгір ханды жақтаушылардың мал-мүлкі мен шұрайлы жайылымдарын басып алумен болды.

аумағын да басып өтті. шабуыл жасап, талқандап кетті.

Көтерілісшілердің келесі бір шағын жасағыБалшықтықамалы маңында сұлтанМедетқали Шоқаұлыныңауылын шауып кетті. Сұлтанның дүние-мүлкі мен малын олжалады.

[өңдеу] Көтерілісшілердің Хан ордасын қамауға алуы

Көтеріліс

Исатай Тайманұлы бастаған көтерілісшілер 1837 жылғықазанныңаяқ кезінде Хан ордасына оншақырымдайжақын келді. Жәңгір хан да, оның төңірегіндегілер де қоршауда қалды. Көтерілісшілердің жалпы саны екі мыңадамнанасатын еді. Алайда Исатайдың Хан ордасынкүшпенбасып алғысы келмеді. Көтерілісшілер Жәңгір ханнан Балқы және Қарауылқожа билерді өз төңірегінен қуып жіберуді, билікті ру талап етті.

Жәңгір хандаүрейқалмады. Ол көтерілісшілермен келіссөз жүргізуге көшті. Ханның қолына жаңаталап-петициятабыс етілді. Онда, егер ханға қойылып отырған талаптар орындалмайтын болса, көтерілісшілердің бүкіл ауыл-аймағыменІшкі Орданытастап, көтеріле көшіп кететіні ескертілді. Оғанхалықарасында ықпалды 300 рубасы мен старшын жәнебатырларқол қойды. БұлжағдайЖәңгір жіберді.

қатты алаңдады. Көтерілісшілер Жайықтан бұзып-жарып сыртқы бетке көшетіндейкүнтуа қалса, оған қарсы алдын ала кірісті. Шекарабекінісі күшейтіле бастады.

Исатай Тайманұлы ханмен екі арадағы арқылы шешуге болатынына патша әкімшілігін сендіруге тырысты. Батыруақыттанұтуды ойластырды. Қыстүсіп Жайықтыңмұзықатқан бойда оның сол жақ бетіне көшіп кетпек болды. Ал бұл екі мен Жәңгір ханқазақтардыңәскери күштерін шұғыл түрде топтастырып үлгерді. Жазалау шараларын жүзеге асыратын Жәңгір хан жасақтары да әзір болды. көтерілісшілерге қарсы 1000-нан .

[өңдеу] Тастөбе түбіндегі шайқас

Шиеленістің қан майданда шешілетін уақыты таяп келді. 1837 жылғы 15 көтерілісшілер мен жазалаушы отрядтар арасында кескілескен қандышайқасболып өтті. Көксүңгінішебер пайдалана білудің, жарамды жақсы аттарды тандап мінудің, шайқас өткен таныс болуының нәтижесінде көтерілісшілер ұрыстың алғашқы жартысында басымдық танытып, едәуір жеңіске жетті. Алайда көтерілісшілерді жазалаушылар зеңбірекпен толассыз атқылай бастады. Көтерілісшілер бұған шыдай алмай, кейін шегінугемәжбүрболды. Олардың соңынан бірнешешақырымғадейін қуғын жасалды. Ондағанадамқаза тапты. Қуғын кезінде көтерілісшілердің біразмалыжау қолында қалды.

Тастөбе түбіндегі жеңілістен кейін көтерілісшілер шағын топтарға бөлініп, Ішкі Ордааумағынатарап кетті. Көтерілісшілердің күші олсіреп, моральдықрухыда төмен түсті. Жазалаушыәскербарлық қолға түсіруге жұмсап бақты. Исатайдың басына 500 сомкүмісақшатігілді.

1837 жылғы 13 желтоқсанғақараған түні кесіп өтті. Сарайшықбекінісінен сұлтанБаймағамбет Айшуақұлы80 қазақ және соңына түсті. Қуғын кезінде бірнеше көтерілісші тұтқынға алынды. Сұлтан Айшуақұлы қаншаәрекетжасаса да көтеріліс басшысын қолына түсіре алмады. 1838 жылдың бас кезінде Исатай Тайманұлы өзінің қасына ерген жасағымен бірге Үлкен Борсықты құмындағы Шекті руының шетіне ілікті. Бұлжердеоған басқа да қазақтар топ-тобымен келіп қосылды.

[өңдеу] Көтерілісшілердің күшін біріктіру әрекеті

Көтеріліс

Көктемшығысымен -жерде қайтадан күшейе түсті. Мәселен, Елекөзенінің бойындаЖоламан Тіленішұлыныңжасағыіс-қимылжасады. Арал- жасақтары пайда болды. Ал «бүлікшіл сұлтан» аганғанКенесары Қасымұлыбастаған аса құлаш жайды.

Міне, мұндай жағдайда Исатай ТайманұлыХиуа хандығынанбөлініп шыққан сұлтанҚайыпқали шешім кабылдады. Сұлтан өзін хан деп жариялады. Оның жасағында 3000- га жуықсарбазбар еді. Бұл екі жасақ бір-біріменОйылөзенінің сағасындағы қосылды.

Патша үкіметі үшін өте күрделі . Оның үстіне бүкілКіші жүздіңкөтеріліске шыққан күштерін біріктіру ниеті де байқалды. генерал-губернаторы қазақтардың қозғалысын басып-жаншу үшін ірі әскер құрамын аттандырды. Таубекінісі жағынан бұған қосымша сұлтан Б. Айшуақұлының қосыны шықты. Оның құрамында Жайық полкінің 100 қазағы бар еді. Орынбордан шыққан подполковник Геке бастаған отрядта Орынбор қазақ полкінің екі жүз, Жайық қазақ полкінің жүз елу, шекара шебіндегі бекіністердің елу солдаты мен екі зеңбірегі болатын.

[өңдеу] Көтерілістің жеңіліске ұшырауының себептері мен салдары

Жазалаушы отрядтың әскери-техникалық тұрғыдан басымдығы бірден байқалды. 1838 жылғы 2 бойында көтерілісшілер мен жазалаушылар арасында шешушішайқасөтті. Оның барысында көтерілістің басшысы Исатай Тайманұлы қаза тапты. Көтерілісшілердің қалған тобы кейін шегініп, дала қойнауына сіңіп кетті. Жазалаушы әскер олардың соңынан қуғын ұйымдастырды. Шайқаста көтерілісшілерден 80-ге жуықадамқаза тапты.

Исатай Тайманұлының қазасынан кейінкөтерілісбәсең тарта бастады. Жекелеген жасақтар ТөменгіЖайықшекара шебіне таяу жерлерде, Ойылөзенінің бойында ғана іс-қимыл көрсетіп жүрді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.