Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық жоба түсінігі
Мазмұны
К і р іс п е 5
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері 9
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық жоба түсінігі 9
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері 18
1.3 Қазақстан республикасында әлемдік тәжірибе контексінде 33
өндірістің технологиялық даму мәселелері 33
2 Қазақстанда инвестициялық қызмет жобасын банктік несиелеу 46
2.1 Жобаны несиелеуді ұйымдастырудың әрекет етуші үлгілерін талдау 46
2.2 2003 . 2005 ж.ж. АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қаржылық жағдайын 59
талдау 59
2.3 ШҚФ АҚ «ТұранӘлемБанкі» несиелік қоржынындағы тұтыным несиелерінің үлесі 76
3. Жоғары тәуекелді банктік операциялар саласында жобаны несиелеу 80
3.1 Несиелеу үшін инвестициялық жобаларды іріктеу тәсілдерін жетілдіру 80
3.2 Инвестициялық жобаларды несиелеу кезіндегі жобалық тәуекелдіктер жүйесі 102
3.3 Жобалық тәуекелдіктерді басқару: қағидаттары, әдістері мен 109
аспаптары 109
4 ЖОБАНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫЛЫҒЫ 125
4.1 Банктегі микроклиматтық жағдайларды ұйымдастыру 125
4.2.Банктегі жұмыс орнын жарықтандыруды ұйымдастыру 128
16 кесте . Климаттың күндік коэффициенті мәні 131
4.3.Банк аумағын көріктендіру 140
Қорытындылар мен ұсынымдар 142
К і р іс п е 5
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері 9
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық жоба түсінігі 9
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері 18
1.3 Қазақстан республикасында әлемдік тәжірибе контексінде 33
өндірістің технологиялық даму мәселелері 33
2 Қазақстанда инвестициялық қызмет жобасын банктік несиелеу 46
2.1 Жобаны несиелеуді ұйымдастырудың әрекет етуші үлгілерін талдау 46
2.2 2003 . 2005 ж.ж. АҚ «ТұранӘлемБанкінің» қаржылық жағдайын 59
талдау 59
2.3 ШҚФ АҚ «ТұранӘлемБанкі» несиелік қоржынындағы тұтыным несиелерінің үлесі 76
3. Жоғары тәуекелді банктік операциялар саласында жобаны несиелеу 80
3.1 Несиелеу үшін инвестициялық жобаларды іріктеу тәсілдерін жетілдіру 80
3.2 Инвестициялық жобаларды несиелеу кезіндегі жобалық тәуекелдіктер жүйесі 102
3.3 Жобалық тәуекелдіктерді басқару: қағидаттары, әдістері мен 109
аспаптары 109
4 ЖОБАНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫЛЫҒЫ 125
4.1 Банктегі микроклиматтық жағдайларды ұйымдастыру 125
4.2.Банктегі жұмыс орнын жарықтандыруды ұйымдастыру 128
16 кесте . Климаттың күндік коэффициенті мәні 131
4.3.Банк аумағын көріктендіру 140
Қорытындылар мен ұсынымдар 142
К і р іс п е
Бәсекелестік ортадағы кез келген ұйымдық-құқықтық нышандағы шаруашылық субъектісінің сәтті дамуы көбінесе оның инвестициялық белсенділігі дәрежесіне тәуелді. Бұл тұжырымды нарықтықт экономика аксиомасы деп атауға болады.
Инвестиция тұрақтылығы, оларды қаржыландыру мәселелерін шешу кәсіпорындар мен ұлттық экономика дамуының маңызды факторлары болып табылады. Инвестицияларды тарту – Қазақстан үшін басты мәселе.
Белгілі экономист У.Б Баймұратов былай деп жазады: «Инвестициялық дағдарыс жүйелік дағдарыста базис бола отырып бұрыннан белгілі ақиқатты максималды ашып көрсетті: Экономикалық өсім бәрінен бұрын өзінің меншікті ресурстарымен, содан кейін ғана шетелдік инвестицияларды тартумен олардың технологиялық құрылымымен, салалар бойынша дұрыс үлестіруі мен оларды пайдалану тиімділігі екені қамтамасыз етіледі. Қазіргі заманғы экономикалық саясатта акцент жетістікті құраушыға қойылады. Үшбірлікті талаптарды орындау толық емес нәтижелерге әкеліп соқтырады» [1, 327бет]. Оған қоса, нақты инвестициялар облысында барабар заңшығарушы-нормативті база жоқ. Бірінші дәрежелі қарастыруды қажет ететін инвестициялық жобаларға мемлекеттік қолдау көрсету, жобаның тіршілік қабілетін бағалау әдістемесін ұйымдастыру, инвестициялық жоба тәуекелдіктерін басқару, инвестициялық жобаларды қаржыландыру тәсілдері мен әдістерін жатқызуға болады. Соңғы аталған мәселелер шегінде аса қызығушылықты тудыратын мәселе – жобаны қаржыландыру (ЖҚ).
Қазіргі замандағы Қазақстан Республикасындағы ұлттық заң шығарудың дамуы банктік, көбінесе несиелік операцияларды одан әрі жетілдіруге бағытталған, нормаларды құруға әсерін тигізеді. Осыған байланысты отандық банктегі тәжірибеде несие операцияларының, инвестициялық қызмет жобасын несиелеу деп аталатын, жаңа түрін пайдалану тиімді болар еді. Жобаны несиелеу (ЖН) экономиканың нақты секторының жобаларындағы инвестицияларды ұйымдастырудың жаңа және кең таралған нышандары болып есептеледі.
Бізге белгілі болғандай, инвестициялар тек қаржылық-несиелік жүйе мен экономиканың нақты секторының қарым-қатынасы жағдайында ғана экономикалық өсім факторлары болып табылады, бұл кезде жинақтаушы зейнетақы, сақтандыру және тағы да басқа қорлар, орта-ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді сипаттағы қаржылық ағындар баяу ұзақ мерзімді өндірістік инвестицияға айналады. Осыған қатысты, ірі банктік несиелерді, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті өніммен шығару мақсатында, кәсіорынды құру, жаңарту және қайта құру бойынша, инвестициялық жобаларды өткізу үшін тарту өзекті мәселе болып табылады.
Республикадағы инвестициялық жобаларды несиелеуді кеңінен дамуына біздің көзқарасымыз бойынша, айқын мәселелердің қатары кедергі, олардан мыналарды бөліп көрсетуге болады: ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыратын, несиеге қабілетті кәсіпорындардың аз болуы; мұндай жобаларды несиелеуге заманға сай сенімді механизімдерге сапалы жобалық талдау жасайтын мамандар және банктерде тәжірибе жоқ; мамандарда, кәсіпорындар мен банктердің сапалы инвестициялық жобалар мен бизнес-жоспарларды жетілдіру икемділігінің болмауы, жобалық тәуекелдіктерді басқару тәжірибесінің болмауы. Мұнда, олардың жобаны несиелеу әдісімен инвестициялық қаржыландыру мәнін түсінбейтіндігін жатқызуға болады.
Осыған байланысты, отандық банктік тәжірибеге жаңа технологияларды енгізу және жоба талдауының қазіргі заман әдістері мен жабдықтарын пайдалана білетін мамандарды дайындау, жобаны несиелеудің жобалық тәуекелдіктерін басқару аса маңызды болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу шет ел тәжірибелерін, теориялық және іс жүзіндегі инвестицияларды қаржыландыру жобасының жаңа нышанын, өзектілігін, мәтінін, мақсаты мен нақты талдау талаптарын қажет етеді.
Бәсекелестік ортадағы кез келген ұйымдық-құқықтық нышандағы шаруашылық субъектісінің сәтті дамуы көбінесе оның инвестициялық белсенділігі дәрежесіне тәуелді. Бұл тұжырымды нарықтықт экономика аксиомасы деп атауға болады.
Инвестиция тұрақтылығы, оларды қаржыландыру мәселелерін шешу кәсіпорындар мен ұлттық экономика дамуының маңызды факторлары болып табылады. Инвестицияларды тарту – Қазақстан үшін басты мәселе.
Белгілі экономист У.Б Баймұратов былай деп жазады: «Инвестициялық дағдарыс жүйелік дағдарыста базис бола отырып бұрыннан белгілі ақиқатты максималды ашып көрсетті: Экономикалық өсім бәрінен бұрын өзінің меншікті ресурстарымен, содан кейін ғана шетелдік инвестицияларды тартумен олардың технологиялық құрылымымен, салалар бойынша дұрыс үлестіруі мен оларды пайдалану тиімділігі екені қамтамасыз етіледі. Қазіргі заманғы экономикалық саясатта акцент жетістікті құраушыға қойылады. Үшбірлікті талаптарды орындау толық емес нәтижелерге әкеліп соқтырады» [1, 327бет]. Оған қоса, нақты инвестициялар облысында барабар заңшығарушы-нормативті база жоқ. Бірінші дәрежелі қарастыруды қажет ететін инвестициялық жобаларға мемлекеттік қолдау көрсету, жобаның тіршілік қабілетін бағалау әдістемесін ұйымдастыру, инвестициялық жоба тәуекелдіктерін басқару, инвестициялық жобаларды қаржыландыру тәсілдері мен әдістерін жатқызуға болады. Соңғы аталған мәселелер шегінде аса қызығушылықты тудыратын мәселе – жобаны қаржыландыру (ЖҚ).
Қазіргі замандағы Қазақстан Республикасындағы ұлттық заң шығарудың дамуы банктік, көбінесе несиелік операцияларды одан әрі жетілдіруге бағытталған, нормаларды құруға әсерін тигізеді. Осыған байланысты отандық банктегі тәжірибеде несие операцияларының, инвестициялық қызмет жобасын несиелеу деп аталатын, жаңа түрін пайдалану тиімді болар еді. Жобаны несиелеу (ЖН) экономиканың нақты секторының жобаларындағы инвестицияларды ұйымдастырудың жаңа және кең таралған нышандары болып есептеледі.
Бізге белгілі болғандай, инвестициялар тек қаржылық-несиелік жүйе мен экономиканың нақты секторының қарым-қатынасы жағдайында ғана экономикалық өсім факторлары болып табылады, бұл кезде жинақтаушы зейнетақы, сақтандыру және тағы да басқа қорлар, орта-ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді сипаттағы қаржылық ағындар баяу ұзақ мерзімді өндірістік инвестицияға айналады. Осыған қатысты, ірі банктік несиелерді, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті өніммен шығару мақсатында, кәсіорынды құру, жаңарту және қайта құру бойынша, инвестициялық жобаларды өткізу үшін тарту өзекті мәселе болып табылады.
Республикадағы инвестициялық жобаларды несиелеуді кеңінен дамуына біздің көзқарасымыз бойынша, айқын мәселелердің қатары кедергі, олардан мыналарды бөліп көрсетуге болады: ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыратын, несиеге қабілетті кәсіпорындардың аз болуы; мұндай жобаларды несиелеуге заманға сай сенімді механизімдерге сапалы жобалық талдау жасайтын мамандар және банктерде тәжірибе жоқ; мамандарда, кәсіпорындар мен банктердің сапалы инвестициялық жобалар мен бизнес-жоспарларды жетілдіру икемділігінің болмауы, жобалық тәуекелдіктерді басқару тәжірибесінің болмауы. Мұнда, олардың жобаны несиелеу әдісімен инвестициялық қаржыландыру мәнін түсінбейтіндігін жатқызуға болады.
Осыған байланысты, отандық банктік тәжірибеге жаңа технологияларды енгізу және жоба талдауының қазіргі заман әдістері мен жабдықтарын пайдалана білетін мамандарды дайындау, жобаны несиелеудің жобалық тәуекелдіктерін басқару аса маңызды болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу шет ел тәжірибелерін, теориялық және іс жүзіндегі инвестицияларды қаржыландыру жобасының жаңа нышанын, өзектілігін, мәтінін, мақсаты мен нақты талдау талаптарын қажет етеді.
Пайдаланылған әдебиет көздері
1 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым 2000. – 530 б.
2 Катасонов В.Ю., Морозов Д.С., Петров М.В. Проектное финансирование: Мировой опыт и перспективы для России. – М.: АНКИЛ, 2001. – 307 б.
3 Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 208 б.
4 Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. – М.: Банки и биржи ЮНИТИ, 1997. – 405 б.
5 Ольшаный А. Банковское кредитование: российский и зарубежный опыт. – М: Русская Деловая Литература, 2000. – 352б.
6 Банковское дело / под ред. О.И. Лаврушина. – М: Финансы и Статистика, 2000. – 283б.
7 Банковское дело / под ред. Г.Н. Белоглазовой. – Питер, 2004. – 202б.
8 НурлановаН.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана: стратегия и механизм. – Алматы: Рыльш, 1998, – 240 б.
9 Закон РК «Об иностранных инвестициях» // Советы Казахстана 20 января 1995
10 Закон РСФСР «Об иностранной деятельности в Российской Федерации в сфере капитальных вложений» 20.02.1999 ж. №39 –Ф3
11 Бочаров В.В. Финансово – кредитные методы регулирования рынка инвестиций. М.: Финансы и статистика, 1993
12 Смирнов А.Л. Организация финансирования инвестиционных проектов – М.: АО «консалтбанкир», 1993
13 Бесенова М. Экономическая сущность и мировой опыт предоставления потребительского // Банки Казахстана. – 2002. - №8. – 48-52 б.б.
14 Закон РК «О банках и банковской деятельности в РК»
15 Лисак Б.И. Секьюритизация ссудных портфелей коммерческих банков // Банки Казахстана. – 2003. - №2. – 9-13 б.б.
16 Лисак Б.И. Анализ кредитоспособности и платежеспособности заемщика банка при потребительском кредитовании // Банки Казахстана. – 2001. - №6. – 3-12 б.б.
17 Сеитбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана // Саясат (Политика). – 2003. - №3 – 50-52 б.б.
18 Котлер В.В. Основы маркетинга – М.: Прогресс, 1992
19 Шустов В.В. Конкуренция банков и рынок клиентуры // Деньги и кредит. – 2001. - №7. - 52 б.
20 2003 – 2005 ж.ж. АҚ «ТұранӘлемБанкі» жылдық есебі
21 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. // Казахстанская правда – 1997 – 21 октября
1 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым 2000. – 530 б.
2 Катасонов В.Ю., Морозов Д.С., Петров М.В. Проектное финансирование: Мировой опыт и перспективы для России. – М.: АНКИЛ, 2001. – 307 б.
3 Москвин В.А. Кредитование инвестиционных проектов. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 208 б.
4 Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. – М.: Банки и биржи ЮНИТИ, 1997. – 405 б.
5 Ольшаный А. Банковское кредитование: российский и зарубежный опыт. – М: Русская Деловая Литература, 2000. – 352б.
6 Банковское дело / под ред. О.И. Лаврушина. – М: Финансы и Статистика, 2000. – 283б.
7 Банковское дело / под ред. Г.Н. Белоглазовой. – Питер, 2004. – 202б.
8 НурлановаН.К. Формирование и использование инвестиций в экономике Казахстана: стратегия и механизм. – Алматы: Рыльш, 1998, – 240 б.
9 Закон РК «Об иностранных инвестициях» // Советы Казахстана 20 января 1995
10 Закон РСФСР «Об иностранной деятельности в Российской Федерации в сфере капитальных вложений» 20.02.1999 ж. №39 –Ф3
11 Бочаров В.В. Финансово – кредитные методы регулирования рынка инвестиций. М.: Финансы и статистика, 1993
12 Смирнов А.Л. Организация финансирования инвестиционных проектов – М.: АО «консалтбанкир», 1993
13 Бесенова М. Экономическая сущность и мировой опыт предоставления потребительского // Банки Казахстана. – 2002. - №8. – 48-52 б.б.
14 Закон РК «О банках и банковской деятельности в РК»
15 Лисак Б.И. Секьюритизация ссудных портфелей коммерческих банков // Банки Казахстана. – 2003. - №2. – 9-13 б.б.
16 Лисак Б.И. Анализ кредитоспособности и платежеспособности заемщика банка при потребительском кредитовании // Банки Казахстана. – 2001. - №6. – 3-12 б.б.
17 Сеитбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана // Саясат (Политика). – 2003. - №3 – 50-52 б.б.
18 Котлер В.В. Основы маркетинга – М.: Прогресс, 1992
19 Шустов В.В. Конкуренция банков и рынок клиентуры // Деньги и кредит. – 2001. - №7. - 52 б.
20 2003 – 2005 ж.ж. АҚ «ТұранӘлемБанкі» жылдық есебі
21 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. // Казахстанская правда – 1997 – 21 октября
Мазмұны
К і р іс п е 5
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері
9
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық 9
жоба түсінігі 9
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері 18
1.3 Қазақстан республикасында әлемдік тәжірибе контексінде 33
өндірістің технологиялық даму мәселелері 33
2 Қазақстанда инвестициялық қызмет жобасын банктік несиелеу 46
2.1 Жобаны несиелеуді ұйымдастырудың әрекет етуші үлгілерін талдау 46
2.2 2003 – 2005 ж.ж. АҚ ТұранӘлемБанкінің қаржылық жағдайын 59
талдау 59
2.3 ШҚФ АҚ ТұранӘлемБанкі несиелік қоржынындағы тұтыным
несиелерінің үлесі 76
3. Жоғары тәуекелді банктік операциялар саласында жобаны несиелеу 80
3.1 Несиелеу үшін инвестициялық жобаларды іріктеу тәсілдерін жетілдіру 80
3.2 Инвестициялық жобаларды несиелеу кезіндегі жобалық тәуекелдіктер жүйесі
102
3.3 Жобалық тәуекелдіктерді басқару: қағидаттары, әдістері мен 109
аспаптары 109
4 ЖОБАНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫЛЫҒЫ 125
4.1 Банктегі микроклиматтық жағдайларды ұйымдастыру 125
4.2.Банктегі жұмыс орнын жарықтандыруды ұйымдастыру 128
16 кесте - Климаттың күндік коэффициенті мәні 131
4.3.Банк аумағын көріктендіру 140
Қорытындылар мен ұсынымдар 142
К і р іс п е
Бәсекелестік ортадағы кез келген ұйымдық-құқықтық нышандағы
шаруашылық субъектісінің сәтті дамуы көбінесе оның инвестициялық
белсенділігі дәрежесіне тәуелді. Бұл тұжырымды нарықтықт экономика
аксиомасы деп атауға болады.
Инвестиция тұрақтылығы, оларды қаржыландыру мәселелерін шешу
кәсіпорындар мен ұлттық экономика дамуының маңызды факторлары болып
табылады. Инвестицияларды тарту – Қазақстан үшін басты мәселе.
Белгілі экономист У.Б Баймұратов былай деп жазады: Инвестициялық
дағдарыс жүйелік дағдарыста базис бола отырып бұрыннан белгілі ақиқатты
максималды ашып көрсетті: Экономикалық өсім бәрінен бұрын өзінің меншікті
ресурстарымен, содан кейін ғана шетелдік инвестицияларды тартумен олардың
технологиялық құрылымымен, салалар бойынша дұрыс үлестіруі мен оларды
пайдалану тиімділігі екені қамтамасыз етіледі. Қазіргі заманғы экономикалық
саясатта акцент жетістікті құраушыға қойылады. Үшбірлікті талаптарды
орындау толық емес нәтижелерге әкеліп соқтырады [1, 327бет]. Оған қоса,
нақты инвестициялар облысында барабар заңшығарушы-нормативті база жоқ.
Бірінші дәрежелі қарастыруды қажет ететін инвестициялық жобаларға
мемлекеттік қолдау көрсету, жобаның тіршілік қабілетін бағалау әдістемесін
ұйымдастыру, инвестициялық жоба тәуекелдіктерін басқару, инвестициялық
жобаларды қаржыландыру тәсілдері мен әдістерін жатқызуға болады. Соңғы
аталған мәселелер шегінде аса қызығушылықты тудыратын мәселе – жобаны
қаржыландыру (ЖҚ).
Қазіргі замандағы Қазақстан Республикасындағы ұлттық заң шығарудың
дамуы банктік, көбінесе несиелік операцияларды одан әрі жетілдіруге
бағытталған, нормаларды құруға әсерін тигізеді. Осыған байланысты отандық
банктегі тәжірибеде несие операцияларының, инвестициялық қызмет жобасын
несиелеу деп аталатын, жаңа түрін пайдалану тиімді болар еді. Жобаны
несиелеу (ЖН) экономиканың нақты секторының жобаларындағы инвестицияларды
ұйымдастырудың жаңа және кең таралған нышандары болып есептеледі.
Бізге белгілі болғандай, инвестициялар тек қаржылық-несиелік жүйе мен
экономиканың нақты секторының қарым-қатынасы жағдайында ғана экономикалық
өсім факторлары болып табылады, бұл кезде жинақтаушы зейнетақы, сақтандыру
және тағы да басқа қорлар, орта-ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді сипаттағы
қаржылық ағындар баяу ұзақ мерзімді өндірістік инвестицияға айналады.
Осыған қатысты, ірі банктік несиелерді, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті
өніммен шығару мақсатында, кәсіорынды құру, жаңарту және қайта құру
бойынша, инвестициялық жобаларды өткізу үшін тарту өзекті мәселе болып
табылады.
Республикадағы инвестициялық жобаларды несиелеуді кеңінен дамуына
біздің көзқарасымыз бойынша, айқын мәселелердің қатары кедергі, олардан
мыналарды бөліп көрсетуге болады: ірі инвестициялық жобаларды жүзеге
асыратын, несиеге қабілетті кәсіпорындардың аз болуы; мұндай жобаларды
несиелеуге заманға сай сенімді механизімдерге сапалы жобалық талдау
жасайтын мамандар және банктерде тәжірибе жоқ; мамандарда, кәсіпорындар мен
банктердің сапалы инвестициялық жобалар мен бизнес-жоспарларды жетілдіру
икемділігінің болмауы, жобалық тәуекелдіктерді басқару тәжірибесінің
болмауы. Мұнда, олардың жобаны несиелеу әдісімен инвестициялық қаржыландыру
мәнін түсінбейтіндігін жатқызуға болады.
Осыған байланысты, отандық банктік тәжірибеге жаңа технологияларды
енгізу және жоба талдауының қазіргі заман әдістері мен жабдықтарын
пайдалана білетін мамандарды дайындау, жобаны несиелеудің жобалық
тәуекелдіктерін басқару аса маңызды болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу шет ел тәжірибелерін, теориялық
және іс жүзіндегі инвестицияларды қаржыландыру жобасының жаңа нышанын,
өзектілігін, мәтінін, мақсаты мен нақты талдау талаптарын қажет етеді.
Бұл дипломдық жұмыс инвестициялық жобаларды банктік қаржыландыру жаңа
нышынының мәселесін қарастыруға арналған. Жобаны несиелеу Қазақстанның
инвестициялық қызмет көрсетуінде енді ғана дамуда, соның өзінде ұзақ
мерзімді несиенің дәстүрлі түрмен араласқан түрінде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
инвестициялық жобаларды банктен қаржыландыруды оқып білу мен әлемдік
тәжірибені ортақтандыру, инвестициялық тәуекелдерді басқару мен Қазақстан
Республикасы жағдайларына бейімдеу.
Мақсатқа сай келесі талаптар анықталды:
- инвестициямен, жоба несиесімен (қаржыландырумен), инвестициялық
тәуекелдермен баайланысты теориялық сұрақтарды қарастыру;
- нарықтық экономика жағдайындағы инвестициялық жобаларды дайындау,
қаржыландыру және өткізу туралы әлемдік тәжірибені дайындау;
- Қазақстан Республикасы мен басқа елдердің инвестициялар мен оларды
қаржыландыру туралы Заңдары мен басқа да ресми құжаттарын қарастыру;
- инвестициялық жобаларды АҚ ТұранӘлемБанкі материалдары негізінде
дайындау, несиелеу мен өткізу тәжірибелеріне иалдау жүргізу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытынды жасап, Қазақстан Республикасында
жоба несиесін ендіру туралы тәжірибелік қағидаттарды жетілдіру;
- инвестициялық жобаларды несиелеу мен өткізу кезінде пайда болатын,
тәеукелді басқару әдістері мен құралдарын дайындау.
Зерттеу пәні инвестициялық жобаларды дайындау, қаржыландыру мен
өткізу кезінде пайда болатын өндірістік – экономикалық қатынастар жиынтығы
болып табылады.
Зерттеу объектісі инвесттициялық несиелендірудің әлемдік тәжірибесі
мен АҚ ТұранӘлемБанкінің инвестициялық жобаларды ұйымдастыру,
қаржыландыру және өткізуі туралы қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы инвестицияларға, оларды
қаржыландыру мен өткізуге арналған отандық және шет ел авторларының ғылыми
еңбектері, Қазақстан Республикасы мен басқа елдер заңдары, үкіметтің,
министрліктердің және Қазақстан Республикасы ведомстволарының, әлемдік
банктердің, ЕД және ЖБ, Базель комитетінің және ҚР Ұлттық Банкінің банктік
тәуекелдерді, инвестициялық жобаларды қаржыландыру барысында басқаруы
туралы ресми құжаттар болып табылады.
Зерттеу үдерісі барысында, ғылыми жаңалықтар болып саналатын, келесі
жаңалықтар алынды:
- инвестициялардың, инвестициялық қызмет көрсетулердің,
инвестицияландырудың, инвестициялық жобаның, несиені банк арқылы
жүзеге асыру мәнін анықтау бойынша теориялық жетілдірулер
тереңдетіліп қарастырылуы және дамуы керек;
- спецификалық ерекшеліктері арқылы дәстүрлі банк арқылы несиелеу мен
негізін алудан басқа жобалық несиенің мәні ашылып, оны Қазақстандағы
инвестициялық қызмет белсенділігін арттыру үшін енгізу міндетті түрде
қажет;
- АҚ ТұранӘлемБанкі материалдары негізінде ҚР инвестициялық жобасына
банк арқылы несиелеу жобасын бейімдеу;
- жоба кезеңі кезеңдер бойынша жоба тәуекелдіктері жіктемесін
жетілдіру;
- жобаны несиелеу барысында туындайтын инвестиция тәуекелдерін басқару
әдістері мен құрал – жабдықтарын жетілдіру; сонымен қатар
инвестициялық несиені қамтамасз ету түрлерін жіктеу.
Жұмыстың тәжірибелік мәні жетілдірудің өз тәжірибелік бағытынан
тұрады, мұның мақсаты жобаны банк арқылы несиелеудегі инвестициялық
қызметті ұйымдастырудың жаңа түрін енгізу.
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық
жоба түсінігі
Жалпы алғанда қоғамның экономикалық дамуы мен әрбір шарушылық
субъектісінің бәсекелес ортадағы игілігі көбінесе оның инвестициялық
белсенділігіне тәуелді. Инвестициялық белсенділік макроэкономика мен
микроэкономиканың күрделі мәселелрін қамтиды. Ол барлық шаруашылық
механизмін құрайтын шаруашылық субъектілердің экономикалық әрекетіне әсер
етуінің нәтижесі болып табылады. Бұл капитал жинағына, ғылыми – техникалық
прогресстің жеделдеуіне материалдық ынта, және де инвестициялық тауарлардың
бәсекелестік нарықта болуы, нарық инфрақұрылымының дамуы және заң шығарушы
база болып табылады. Инвестиция қажеттіліктерін ескеретін себептер әр түрлі
болуы мүмкін, бірақ бүтіндей оларды үш түрге бөлуге болады: қолда бар
материалды – техникалық базаның жаңартылуы, өндірістік қызмет көлемін
өсіру, қызметтің жаңа түрлерін баулу.
Нарық экономикасы инвестиция кешенінің бүкіл қызмет ету механизмін
түбірлі өзгертеді. Жинақтау қоры мен капитал салымдарының жоспары
орталықтан нышандалып және бекітілген орталықтандырылған экономикадан
айырмашылығы, енді меншікті қаржы ресурстары мен несие қаражаттарының
кеңейтілген қайта өндірудің негізгі көзі болып табылады, ал басты реттеуші
механизм – нарық пен бәсеке. Осыған байланысты экономиканың инвестициялық
қажеттіліктері оның әрі қарай дамуына анықтама болады. Бұл жерде нарықтық
қатынастардың ең басты жетістіктері көрініс табады – меншік капиталын
өткізу мүмкіндігі, оны Қазақстан жағдайында әлем шаруашылығындағы сәйкес
орынға қол жеткізу үшін анық тарихи мүмкіндік деп есептеуге болады.
Қаражаттарды өндіріске инвестициялау процессі күрделі көп факторлы құбылыс,
ол өзінің түсініктеме аппаратымен, нормативті базасымен және оны жүзеге
асырудағы спецификалық тәуекелдіктердің болуымен сәйкес инвестициялаудың
нышандарының, субъектілері мен объектілері кең спектрімен сипатталады. Бұл
тұжырым инвестициялауға тән түсініктер мен категориялар аумағына жай
анықтамалар беру мүмкіндіктеріне сенімсіздік тудырады.
Біздің зерттеулер, қазіргі кезге дейін инвестициялардың экономикалық
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалары болғандығын көрсетеді.
Осыған байланысты, түсіндіру аппаратын жетілдіру, нақты және
негіделген анықтамаларды нышандау, терминологияда әр түрлі оқытуды жою тек
инвестицияларды, инвестициялық саясатты зерттеу бөлімінде ғана емес,
инвестициялаудың тым ұтымды (рационалды) нышандарын іздестіруде де ғылыми
мағынаға ие.
Отандық және шет ел оқымыстыларының шаруашылық субъектілрінің
инвестициялық қызметтерінің теориялық жағдайлары туралы көзқарастарын
жалпылай келе, біз, анық сәйкессіздіктердің бар екендігіне көз жеткіземіз,
бәрінен бұрын инвестиция түсінігін анықтау кезінде.
Г. Бирман және С. Шмидт инвестиция терминін жеткілікті ұзақ уақыт
кезеңі өткеннен кейінгі, болашақта табыс алу үмітімен ресурстарды
шығындауды анықтау үшін пайдаланған [4, 13 бет].
Өз кезінде Дж. М. Кейнс берілген кезеңдегі өндірістік қызметтің
нәтижесіндегі капитал мүлігі құнының ағымдағы өсімі немесе берілген
кезеңдегі тұтынымға пайдаланылмаған табыстың бөлігі деп саналған [5,18
бет].
Инвестицияны мұндай түсіндіру жалпы болып саналады, бұл жеоде тек
инвестициялық қызмет нәтижесіне ғана түсіндірме беріледі, сондықтан
инвестицияның өзіндік мәні ашылып көрсетілмейді.
Бізге Пол Хейненің берген анықтамасы толық болып көрінер, ол былай
деп жазады: Біріккен өндіріс пен табыс қобалжуларының алғашқы себептері
Кейнс жүйесінде қажет инвестициялық шығыстардың көлемі өзгерісі болып
табылады. Инвестиция дегеніміз не? Инвестициялау – алдағы кезеңде табыс алу
үшін, қандай да бір игіліктерді сатып алу. Артынша, фирма инвестицияларды,
станоктарды, сатып алған кезде, тура солай акцияларды сатып ала отырып,
инвестициялайды. [6, 574 бет].
Инвестициялар, Инвестициялық қызмет, Капитал салымдары
түсіндірме аппараттарына сәйкес толық және қызықты зерттеулерді Д.А.
Ендовицкий өзінің Инвестициялық қызметті кешенді талдау және бақылау
кітабында жүргізген.М: Финансы и статистика 2001 ж. – [7, 100 бет].
Ол бұл кітабында ресейлік және шет ел авторларының 50 – ден астам
анықтамаларын мысалға келтіреді және халық шаруашылығының нақты
секторындағы арнайы инвестициялық анықтамаларды жүзеге асырудағы
мақсаттарды , инвестициялау объектілерін бес жүйеге бөліп көрсетеді.
Берілген зерттеу барысында ол Инвестицияға келесі анықтаманы
береді: Ұзақ мерзімді инвестициялар (кең мағынада – капиталдық салымдар)
кәсіпкерлік немесе басқа қызмет түрлерін объектілеріне бір жылдан артық
уақыт мерзіміне салынатын, сонымен қатар осы процеспен байланысты
экономикалық жағынан табыс алу және экологиялық тиімділікті алу
мақсатындағы еңбек ресурстары, физикалық, табиғи және қаржылық активтер
жиынтығын көрсетеді.
Отандық оқымыстылардан И.К. Нұрланованың ойларын негізге алуға
болады. Ол былай деп жазады: Инвестиция түсінігі капиталдық салымдар
түсінігінен әлдеқайда кең, өйткені соңғылары тек негізгі капиталдың қайта
өндірісіне кеткен шығындарды ғана көрсетеді, ал инвестициялар – бұл
материалдық активтерге тікелей салымдарда да, қоржындық (портфельдік)
инвестицияларда да, материалдық емес активтердегі инвестициялар да, олар,
біріншіден қаржылық аспаптар арқылы және жаңартпашылық орта арқылы
материалдық байлықты ұлғайтады; екіншіден, материалдық емес сипаттағы
қоғамдық игіліктердің өсіміне әсер етеді [8, 26 бет].
Бұларға тағы қосады Инвестициялау процессі – бұл материалдық
байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға
инвестициялық ресурстардың түрлену процессі.
Инвестициялар ресми құжаттарға қандай мағына береді деп ойлануымыз
мүмкін.
ҚР Шет ел инвестициялары туралы Заңында инвестицияға келесідей
анықтама беріледі: Инвестициялар – бұл мүліктік құндылықтар және оларға
берілетін құқық түрлері, сонымен қатар инвестордың кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне табыс алу мақсатында салынатын интеллектуалдық меншіктегі
құқықтар.Бұл жерде инвестициялардың барлық түрі көрсетілген, мысалы,
әлеуметтік мақсаттағы салымдар: денсаулық сақтау, білім беру, экологияны
жақсарту, тіршілік сапасының өсімі және тағы басқа. Содан кейін
инвестициялар нәтижесі болып тек пайда алу ғана емес, экологияны
жақсартудың әлеуметтік әсері, біліктілікті жоғарылату мен еңбек сапасы және
тағы басқалары саналады.
Сөйтіп, ҚР Заңында берілген Инвестициялар анықтамасы бұл құбылыстың
мәнін толығымен ашып көрсетпейді. РСФСР Заңында инвестициялар мәні неғұрлым
ашық қарастырылған. Әлеуметтік салаларға салымдар: денсаулық сақтау,
мәдениет, экологияны жақсарту, өмір сапасы өсімі және тағы басқалары
инвестициялар болып табылады. Бұл Заңда оларды басқа тиімді әсерлерге қол
жеткізу мақсаттары басқа қызметте біріктіреді.
Заңда, ақша құны бар, барлық инвестициялық қорлар атап көрсетілген.
Бірақ интеллектуалды меншікті және оларға берілетін құқықты қалай бағалауға
болады? Ақша түрінде бағалауға келмейтін патенттерді, лицензияларды қалай
бағалайды?
Соның өзінде Ресей Федерациясының Заңында экономикалық процесс –
инвестицияға, оның нақты сипаттамасына акцент жасалған, бұл оның мәнін
кеңінен ашып көрсетеді.
Заң шығарушы актілерде, ғылыми әдебиеттерде пайдаланылатын ұзақ
мерзімді инвестициялар түсінігі мен анықтамалары талдауларының нәтижелерін
жалпы қарастыра келе, мынадай қорытынды жасауға болады: ондағы негізінен
басты мағына – бұл салымдар.
Осы экономикалық процестің басты мағынасын анықтай келе, біз мәнін,
егер оның анықтамасына салымдық затты (не салу керек?), салым объектісін
(қайда салу керек?) және салым салудың соңғы мақсатын енгізу барысында
көбірек ашып көрсете аламыз. Осындай ғылыми зерттеулерден кейін, біз
түсінеміз, ұзақ мерзімді инвестициялар – бұл материалды, материалды емес
және қаржы активтеріне, еңбек ресурстарына, жер учаскелеріне перспектива
барысында табыс және басқа да пайдалы әсер (әлеуметтік, экологиялық және
т.б.) алу мақсатында, бір жылдан астам уақытқа салынатын ақша қаражаттары,
бағалы қағаздар, басқа да мүлік, интеллектуалды меншік, оған берілетін
құқық.
Инвестициялау процессін әр түрлі экономикалық қорларды стратегиялық
бағыттағы салымдар ретінде қарастырған дұрыс, бұл бәсекелестік артықшылықты
немесе қаржылық, мүліктік, материалдық емес және басқа да әлеуметтік,
экономикалық пайданы алдағы кезеңде түсіру мақсатында жүзеге асырылады. Осы
мақсатта компания мен фирмаларды иемдену (қосу) инвестициялауға
жатқызылады.
Инвестициялау процессінде инвестициялардың нақты инвестициялық
қызмет объектілеріне (өзін өзі инвестициялау) түрленуі, салынған
қаражаттардың капитал құнының өсіміне айналуы болады, бұл инвестицияның
қайта құрылуы мен жаңа тұтыну құнын алуды сипаттайды; кіріс немесе
әлеуметтік әсер түріндегі капитал құнының өсімі, яғни инвестициялық
қызметтің шекті мақсаты өткізіледі [11, 7-8 б.б.].
Бұл процесті қарастыру кезінде ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге
асыруды тудыратын себептерді ескерген жөн, бұлар инвестициялық қызмет
субъектілерінде бар: компания меншік иелері, оның әкімшіліктері мен
жұмысшылары, несие барушілер, мемлекет және, жалпы алғанда, қоғам.
Алашақтың инвестициялаудағы мүддесі, бірінші кезекте, инвестициялық
жобаға салынған қорлар қайтарымдылығы қауіпсіздігі мен пайыздар түрінде
жоғары табыс алуда, сонымен қатар жобаны несиелеу (келесі бөлімдерде
қарастырылады) кезінде үлеспайдалар түріндегі кәсіпкерлік табыстар алуда
көрінеді, банктер бұл кезде пайдалануға жаңадан енгізілген және қазірг
заманға сай жаңғыртылған объектілердегі акциялардың бөлігін алу құқығына
ие.
Белгілі болып отырғандай, мемлекет елдегі толық және жеке шаруашылық
субъектілірінің белсенді инвестициялық процессіне мүдделі. Ол қаржылық
ағындарды, орталықтандырылған несие қорларын мемлекеттік жәрдем қаражат,
салық жеңілдіктері мен пұрсаттылықтары арқылы тарата отырып, жеке
аймақтардың, салалар мен жеке кәсіпорындардың дамуына реттеулер жүргізеді.
Яғни мемлекеттің инвестициялық саясаты осы. Мемлекет алдын ала
ойластырылған саясат нәтижесінде бюджетке иүсетін салықты ұлғайтуда,
экспортты дамытуда және экономикалық басқаруға мүдделі.
Қоғам мүддесі, нақты тұтынушы(қоғам мүшесі) деңгейінде – қоғамдық
игілік, сонымен қатар жалпы қоғам деңгейінде, техникалық прогрестің өсімі
деңгейінде, елдің бәсекеге қабілеттілігі деңгейінде, инвестициялық қызмет
нәтижесіндегі экологиялық жағдайды жақсарту деңгейлерінде көрініс береді.
Сөйтіп, инвестициялау процессінің шекті мақсаты жаңа тұтыным құнын,
табыс және әлеуметтік әсер түріндегі капитал құнының өсімін алу болып
табылады. Сонда инвестициялау – бұл инвестициялық қызметтің нақты
объектілеріне тиімді әсер ету мақсатында түрлендіру.
Ғылыми әдебиеттерде инвестициялық жоба туралы көптеген әр түрлі
пікірлерді кездестіруге болады. Солардан бірнешеуін мысалға келтірейік.
Д.С.Морозов: Жоба – бұл, шектелген уақыт кезеңі ағымында мен
шектелген ақшалай және басқа да қорлар кезінде қойылған мақсаттарға қол
жеткізуге арналған, бір – бірімен тығыз байланысты іс – шаралардың кез
келген кешені деп түсінеміз.
Инвестициялық жоба детальды жоспарланған инвестициялық іс
шаралардың кезектілігі деп түсіндіріледі, бұл анықталған экономикалық
немесе әлеуметтік нәтижелермен сипатталады. [7, 25 бет].
В.А Москвин мынандай анықтама береді: Инвестициялық жоба-
кәсіпорынға салған капиталды тиімді өткізу мақсатына қол жеткізу үшін
құрылған, ұйымдық-экономикалық шешімдер жүйесі.
Жоғарыда келтірілген инвестициялық жоба анықтамаларының әрбіреуінің
оның мәнін жан-жақты ашып көрсететін, нақты айырмашылықтары бар, бірақ
инвестициялар және инвестициялау анықтамаларын қайталайтын мәні жағынан
кемшіліктері бар, сонымен қатар инвестициялық жоба мен бизнес-жоспар
арасындағы айырмашылықтарды көрсетпейді.
Бұл анықтамалар негізінен: біріншіден, инвестициялық жобаны
инвестициялық қызметтің бір-бірімен байланыстағы іс-араларының кешені
ретінде көрсетеді; екіншіден, бұл іс-шаралардың мақсатын белгілейді;
үшіншіден, қорлардың дискретті жиынтығы. Біздің көзқарасымыз бойынша,
инвестициялық жобаның анықтамаларына қоса олардың басқа іс-шаралардан
ерекшелігік көрсететін төрт белгісін атап көресту қажет, [2, 116-117б.б.]
бұл:
- Қойылған мақсатқа жетуге бағдарлану. Кез-келген адам қызметі
мақсатқа талпынумен (мақсат қоюмен) сипатталады. Қызмет көрсетудің басқа
сфераларында мақсаттар өзгеріп отыруы мүмкін, ал жобаларды олай құруға
болмайды.
- Уақыт ұзақтығының шектеулігінің жоба нақты белгіленген мерзім
ағымында орындалады. Онда басы мен соңы бекітілген және осы мерзім ішінде
орындалатын жұмыс кестесі бар. Олардың орындалуы бұзылса, бүкіл
инвестициялық қызметте бұзылуы мүмкін
- Өзара байланысты әрекеттердің үйлесімді орындалуы. Жоба, өзара
байланысқан бөліктерден тұратын, өзінше күрделі жүйе. олар міндетті түрде
үйлесімді, өзара байланысты болуы мүмкін, олай болмауы жағдайында жобаның
күйзелу қаупі өседі.
- Нақтылығы. Әрбір жобаға қайталанбас ерекшеліктер мен белгілер тән.
Абсолютті кемшіліктері жоқ жоба болмайды, олар стандартты жіәне типті болып
келсе де оларды нақты жергілікті орынға тарту керек, табиғи экологиялық
факторларды есепке алу керек.
Осындай қорытындылардан кейін, инвестициялық жоба шектелген уақыт
ағымыда, нақты инвестициялық сұрақтарды шешеуге бағытталған, өзара
үйлесімді түрде байланысқан уникалды іс-шаралардың кешені деп түсінеміз.
Инвестициялық жобаны өткізу, жиынтығы жобалық циклды немесе жобалың
тіршілік циклін біріккен түрде құрайтын, біріккен түрде құрайтын, фразалар
мен сатылар қатарынанан өтеді.
Бүтіндей алғанда жобаның тіршілік ету циклі(немесе жоба циклі)-бұл
жобаның пайда болу сәтімен оның жойылу сәті мен оның жойылу сәттері
арасындағы уақыт аралығы [8, 240 бет]
Жалпы алғанда жоба циклі үш кезеңге бөлінеді, бұдан бірнеше сатыларды
бөліп көрсетуге болады [2, 52 бет].
1 кесте – Жобалық цикл кезедері
Кезеңдер Сатылары
Инвестициялау алдындағы Жоба концепцияларын жетілдіру.
Жобаның тіршілік ету қабілеттілігіне
баға беру. ТЭН жетілдіру.Бизнес
жоспарды жетілдіру
Жоба қатысуымен өзара сөйлесулер
жүргізу және контрактілерге отыру.
Құрылысты деталды жобалау. Объектіні
Инвестициялық өткізу құрылысты аяқтау.
Объектіні қабылдаумен жұмсау.
Жобалық өнімді өткізу Несие қарызын
Пайдалану өтеу. Кеңейту, жаңарту.Жобаны
аяқтау.
Алашақ үшін жоба циклі іс-жүзінде берешектен қаржыландыруға тапсырыс
алғаннан кейін басталып, несие келісімі тоқтағаннан кейін аяқталады.
Берешек үшін жоба циклы жоба ойларының пайда болуында басталып, оның
жойылуымен (демонтаж, сату) аяқталады.
Жобаның жеке фазалары шегіінде олардың бұл сатыларға көзқарастары әр
түрлі. Жоғарыда келтірілген сатылар негізінен қарыз арушыларға тән, яғни
жобаны несиелеу кезіндегі арнайы компания жобалары.
Несие беруші – банктер үшін жобаны іріктеу сияқты, сонымен қатар
жобалық талдау мен жобаның іске қабілеттілігін бағалау, қаржыландыру
сұлбасын жетілдіру, банктік тәуелсіздікті (консорциум) құру, жобаны
өткізуге бақылау жасау.
Алашақ берешектің жобалық циклі туралы анық білуі, ал оның алашақ
туралы, жобаның алға жылжуында үзілістер болмауы үшін және бірлесіп
максималды әрекет етуін білуі аса маңызды. Банк, инвестициялық жобаны (ИЖ)
қаржыландыратын, берешектен барлық қажетті ақпараттарды (соның ішінде,
кезеңдік және жылдық есеп берулерді) талап етуге құқылы, олар әрбір
кезеңінде және әрбір сатысында өтемпаздықпен байланысқан, барлық жоба
тәуекелдерін білу үшін, жобаны өткізуді бақылауда өзінің кестесін жетілдіру
мен қолма қол ақша ағымдарын білу үшін қажет.
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері
Банктердің несиелерді кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді
инвестициялық жобаларды өткізу үшін бөлу мәселесі халықшаруашылық
мәселелерінің ішінде басты мәселе болып табылады. Оған қоса, бірнеше
мәселелердің қиылысында іс жүзінде қала отырып, бұл, бір жағынан, олардың
шешімінің барлық қиындықтарын шоғырландырады; екіншіден, өз кезегінде, жаңа
мәселелерді тудырады.
Қазақстан экономикасындағы қазіргі жағдай: микроэкономикалық деңгей
әлі тұрақталған жоқ, салық жүйесі нақты сектордың дамуына әсерін
тигізбейді, кәсіпорын менеджменті төменгі деңгейде және тағы басқалары.
Мұндай жағдайларда банктерге кәсіпорындар азайтатын құнды тиімді
пайдаланатындығы мен оны ешқандай шығынсыз, пайызбен қайтаратындығына сенім
арту қиын. Инфляция жағдайында, несиелеу мерзімі неғұрлым көп болса,
соғұрлым банк үшін аса жағымсыз шығындардың ықтималдығы жоғары болады.
Жобаны несиелеу термині әлемде 70 жылдары, қысқамерзім ішінде
мұнайға баға бірнеше есе өскен кезде, мұнай дағдарысына байланысты пайда
болған. Сол уақытта мұнай саласына салымдар салу ең пайдалы бизнес болып
есептелді. Бұған банктер лезде әрекет ете бастады. Олар экономиканың мұнай
және газ секторындағы жоғары табысты инвестициялық жобаларды
қаржыландырудың белсенді бастамаларына айналды. 80 жылдары мұнай мен газға
баға төмендегеннен кейін, банктер, телекоммуникация, тау – кен өнеркәсібі,
электроэнергетика, инфрақұрылым, соның ішінде көңіл көтеру және туризм
сияқты басқа салаларға көшті.
Ұлттық банктермен қатар халықаралық қаржы – несие институттары ХРДБ,
ЕДҚБ, МФК, АБРР және тағы басқалары, ірі инвестициялық жобаларды
қаржыландырумен айналыса бастады. Бұл ұжымдардың несиелері Евротуннель,
Зеровашн (Өзбекстан), Кумторе (Қырғызстан) сияқты мынадай жобаларды
қаржыландырудың бірден бір көзі болып табылады.
Жобаны қаржыландыруға сыртқа шығару (экспорт) несиелердің мемлекеттік
агенттіктері қосылды: Экспорттық – импорттық банк ОПИК (АҚШ), Экспорттық –
импорттық банк (Жапония), экспортты дамыту корпорациясы (Канада),
экспорттық несиелер бойынша Департамент кепілдігі (Ұлыбритания), Гермес
(Германия). Осылайша, инвестиция жобаларының жоба несиесі (қаржыландыру) 30
жылдардың тарихы бар халықаралық тәжірибелерде құралдарды қарызға алудың
нағыз жаңа нышаны болып табылады. Қазақстанда ол тек 3 – 4 жыл бұрын ғана
пайда болды.
Әрине, Қазақстанда жобаны несиелеу дамуының тым байқалатындығы туралы
сөз етуге ерте. Республиканың қаржы нарығында қысқа ақшалар
доминацияланады, ал ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларға қаражаттарды салу
ерекше болып табылады. Көбінесе мұндай салымдар дәстүрлі банктік несиелер
нышанында пайызға берілетін несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің
барлық мүмкін нышандары мен тәсілдерін пайдалану арқылы, материалды мүлік,
құнды қағаз бен басқа да активтерді кепілге беру көмегімен; кепілдік
(аманат); банктік кепілдер көмегімен жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі Қазақстандық банктердің инвестициялық жобаларды
қаржыландыруға қатысуы, қазіргі уақытта, негізінен, кішігірім жобалармен
шектеледі. Құны 30-дан 100 млн. долларға дейінгі ірі жобаларға қазақстандық
банктердің шамасы жетпейді. Павлодардағы алюминий зауытында гидролиздік
цехті салуға 100 млн. доллардан астам қаражат керек. Барлық банктер
консорциумын құрғанның өзінде оған мұндай жабаны жүзеге асыру оңай
болмайды.
Қазіргі кезде, жобаны несиелеу дамуындағы тежеуіш объективті және
субъективті сипаттағы келесі факторлар:
- отандық банктерде жобаны қаржыландыру мен жобаны талдау
облыстарында мамандық тәжірибенің жоқтығы;
- жақсы жетілдірілген жоғары табысты инвестициялық жобалардың
болмауы;
- екінші деңгейлі банктердің капиталдануының төмендігі;
- Қазақстан экономикасының және жеке кәсіпорындардың тұрақсыздығы мен
менеджмент сапасының төмендігі;
- салықтық заңшығару тұрақсыздығы мен шаруашылық субъектілеріне
жеткілікті түрдегі салық ауыртпашылығы.
Бұл жерде шаруашылық субъектілері экономиканың тұрақсыздығына көңіл
аударулары керек. Егер өнеркәсібі дамыған елдерде бүгін инвестициялық
жобалардың экономикалық тиімділігі есептеріне негізгі көрсеткіштерінің 5 –
10% мөлшерінде нашар жаққа ауытқуы кепілдікке салынады, ал біздің жағдайда
25 – 30% дейінгі рұқсаттамалар қажет. Ал олар, берілген жобаны тиімсіз
ететін, қосымша шығындар.
Оған қоса, Қазақстан экономикасындағы құрылымдық қайта құрулар мен
оның техникалық базасын түбірілі жаңғыртудағы объективті қажеттіліктер
(біздің өнеркәсіптік кәсіпорындардың жабдықтарының орташа мерзімі 15 – 20
жылға жетті) коммерциялық банктердің экономиканы ұзақ мерзімді
инвестициялық несиемен жабдықтауға мәжбүр етеді. Перспективаға
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды ұйымдастырудың, банктік
консорциумдар мен синдикаттар, инвестициялық банктер және тағы басқалары
сияқты, нышандары енгізіледі. Жобаны қаржыландыру кестесін пайдалануға
итермелейтін жағдай, инвестициялар көлемі бойынша оларға келіп түсетін
өтініштердің көп саны несие алушылардың баланс активтерімен сәйкес немесе
олардан артық
Біздің елімізде, келешекте инвестициялық жобаны несиелеуді енгізу
Қазақстанда пайда болып жатқан қаржылық - өнеркәсіптік топтар шегінде
кәсіпорындардың инвестициялық жобаларын ұзақ мерзімге несиелеуге анық
баратындығына сенімді болар едік, өйткені бұл кәсіпорындардың акциялары
арқылы кепілдіктері болар еді және соған қоса бұл инвестициялық жобалардың
өтемпаздығын кәсіпорындарды басқаруға қатыса отырып, инвестициялық несие
тәуекелдерін төмендетіп белсенді бақылай алар еді.
Қазақстандық банктер инвесторлардың, бизнесмендердің жобаны несиелеу
(қаржыландыру) туралы пікірлері кей кезде бұрыс болып шығады. Сондықтан
алдымызға талап қоямыз: жобаны несиелеудің мәнін, оның дәстүрлі банктік
несиелеуден айырмашылығын, тәжірибедегі қызмет ету тетіктері мен нышандарын
ашып көрсету.
А.Л.Смирнов былай деп жазады: Жобаны несиелеудің негізіне, кейде
жобаны қаржыландыру деп аталатын, табыстар есебінен қаржыландырылатын ой
салынған [12, 5 бет]. Бұдан келіп шығады, салымдардың объектісі және
инвестициялау өнімі инвестициялық жоба болып табылады, ал несиені пайызбен
қайтару көзі, болашақта құрылған немесе жаңғыртылған кәсіпорындардан
алынатын, табыстар болып табылады.
Жобаны несиелеу кезіндегі ұзақ мерзімді несиені қамтамасыз етуге
инвестициялық жобаның іске қабілеттілігінен түскен табыстар алынады. Бұл
кезде жобаның тіршілікке қабілеттілігіне нақты баға беру үшін жоба
талдауына бірінші дәрежелі мағына беріледі.
Инвестициялық жобаларды бағалау кезінде өлшемдерді есепке алады,
бұлар сенімділікті қамтамасыз ету керек, егер:
- несиелік тәуекел капитал тәуекелден болатындығында;
- ТЭН мен қаржылық жоспар қанағаттандыратын;
- пайдаланылатын жобалардың көздері және өнімдері мен шикізаттар құны
кепілдендірілген;
- жоба икемді бағадағы отынмен қамтамасыз етілген;
- жобаның тауарлары мен қызметтерін өткізетін рынок бар, ал рынокқа
дейін көлікпен жеткізіп салу икемді баға арқылы жүзеге асырылады;
- құрылыс материалдарының күтілу бағалары бойынша иелену мүмкіндігі;
- мердігер, тұтынушы және басқаратын тұлға тәжірибелі жіне сенімді;
- жобаға сынақтан өтпеген технологиялардың енгізілмеуі;
- серіктестер мен басқа да мүдделі жақтар арасында өзара шарт
келісімдері бекітілген, ал лицензиялар мен рұқсат қағаздары алынған;
экспроприация тәуекелі жоқ, сақтандыру және тәуекелдіктер есептелген;
валюта тәуекелдіктері бөлінген; негізгі аманатшылар капиталға сәйкес
жарналарын жасаған; жоба қосымша қамсыздандыру ретінде құнды
активтерге ие; сәйкестендірілген сақтандыру өлшемдері қарастырылған;
төтенше жағдай тәуекелдіктерін кешіктіру мен шығындар өсімі
есептеліп, қарастырылған; жоба инвесторларды қанағаттандыратын
көрсеткіштерге ие;
- инфляция мен пайыздық мөлшерлемеге нақты болжаулар жүргізілген.
Әрине, қаржыландыруға ұсынылған нақты жоба әрқашан бұл өлшемдерге
сәйкес болмайды. Бірақ, бірінші дәрежелі мағынаны иемденушілері орындалуы
қажет. Содан кейін, көптеген өлшемдер инвестициялық жобаның, өздеріне
тәуекелдерін алуға дайын, мүшелерінің мінез – құлықтарына да тәуелді.
Жоғарыда атап көрсетілген өлшемдер, жобаны несиелеу кезінде
жетістікке қол жеткізу үшін қажетті, ол бес негізгі қағидатты бөліп
көрсетуге негіз береді:
- инвестициялық жобаның тіршілік қабілеті;
- тәжірибелі, мықты серіктестердің жобаларын өткізуге қатысу;
- жобаның барлық тәуекелдіктерін есептеу және бөлу;
- құқықтық көзқарастарды реттеу;
- инвестициялық жобаны өткізудегі нақты бағыттағы әрекет ету
жоспарларын жетілдіру мен сапалы бизнес – жоспардың болуы.
Жобаны несиелеудің тәжірибелік мәні құруда, барлық мүшелерді
қанағаттандыратын, жобаны өткізу кезінде күтілетін түсімдердің сенімділік
дәрежесі негізінде қорытынды жасалады. Қазаргі заманғы Қазақстан жағдайында
жобаны несиелеуді жүзеге асыру барысында басты рөлді жобаға қатысушылар
арасында тәуекелдерді кепілдіктер, аманаттар, әртараптандырулар, ерекше
өзара шарттарға қол қою және тағы басқалары түрінде дұрыс таратылуы
атқарады, бұл инвестициялық жобаның (ИЖ) басты белгілерінің бірі болып
табылады.
Жобаны несиелеу кезінде қатысушылардың мақсатын анықтау,
қаржыландырудың басымдықтары мен арналарын таңдау аса маңызды, бұл жобаны
өткізу кезінде жетістікке жетуге әсер етеді.
Жобаны несиелеу мәнінің ерекшелігі инвестициялық жобаларды
қаржыландырудуғы тәуекелдік болып табылады. Жобаны несиелеудің бұл
ерекшелігі, бәрінен бұрын, инвестициялық қызмет көрсетудің өзі жоғары
тәуекелдіктер сферасы болып табылатындығынан шығады. Жобалық тәуекелдіктер
– бұл инвестициялық жоба өтемпаздығына қатер төндіретін немесе оның
тиімділігін төмендетуге қабілетті (коммерциялық, экономикалық), тәуекелдер
жиынтығы. Инвестициялық жобалардың жоғары тәуекелдері шаруашылық –
кәсіпкерлік және басқа да адамдар қызметі түрлерімен салыстырғанда, келесі
ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
- жобаның тіршілік қабілеті циклінің ұзақтығы; жоба қызметі
мүшелерінің болуы;
- жоба қызметінің күрделі сипаты (техникалық, ғылыми, сауда,
өндірістік, құрылыс, қаржы).
Бұл жерде мынадай сұрақ туындайды: неге банк – несие беруші жоғары
тәуекелді операцияларға өз еркімен келіседі? Өйткені, бұл жоба жоғары табыс
әкелетіндігіне сенімді. Банк одан жоғары табысты пайыз түрінде де,
кәсіпкерлікпен айналысу арқылы алуға да үміттенеді. Жобаны несиелеу шарты
бойынша, ол объектіні пайдалану мен жаңғыртуға енген меншік иелерінің бірі
болуы мүмкін. Солайша, тәжірибеде банктік және өнеркәсіп капиталының
бірлесуі болады.
Жобаны несиелеудің мәнін ашып көрсететін келесі бір ерекшелік,
инвестициялық жоба өтімділігі үшін арнайы жобалық компанияларды құру болып
табылады, және берілген несие оның балансында көрініс табады. Нәтижесінде
юерілген несие құрылтайшының қаржылық жағдайын төмендетпейді. Мұндай
міндеттер, құрылысты жоспарға сәйкес аяқтау кепілі мен тағы басқалары
уақытша сипатқа ие кепілдіктер сияқты, баланстан тыс жеке белгіленіп,
құрылыстың балансынан уақыты өткен кезде шығып қалады. [3, 58 бет].
Тәуекелдік үлесіне тәуелді банк – несие беруші инвестиция жобасындағы
жобаларды несиелеуді жүзеге асыру кезінде өзіне иемденетін мыналарға
бөлінеді: кері талап құқығынсыз жобаны несиелеу, шектеулі кері талапты
(регресс) жобаны неиселеу, қарыз алушыға толық кері талапты (регресс)
жобаны несиелеу.
Жобаны несиелеудің классикалық кестесі кезінде банк несие алушыға
соңғысына құқығы жоқ болса да несие береді, яғни банк инвестициялық жобаны
өткізумен байланысты барлық тәуекелдіктерді өз міндетіне алады.
Инвестициялық жобалар жоғары, тым жоғары табыстар беретін, мұнай мен
газды алуда, тау – кен өнеркәсібінде, энергетика мен шикізатты қайта
өңдеуде кездеседі. Басқа салаларда инвестициялық жобалар негұрлым төмен.
Осымен байланысты, жобаны несиелеудің қазіргі замандағы классикалық
кестесі көп пайдаланылмайды. Бұл инвестициялық жобалардың жетіспеушілігіне
байланысты. Сондықтан жобаны несиелеуде банктің шектеулі кері талапты
кестелері әрекет етеді, яғни несие тәуекелдіктері тек банк пен несие алушы
арасында ғана емес, басқа да жоба мүшелері араларында бөлінеді. Осы
жағдайда берілген несиені қамтамасыз етуге тек болашақтағы инвестициялық
табыстар ғана емес, несие алушының шаруашылық қызметінің ақшалай кірістері,
сонымен қатар оның өтімді активтері мен әр текті кепілдіктері мен
аманаттары. Жобаны несиелеудің мұндай кестесі ұзақ мерзімді несилеудің
аралас нышаны болып есептеледі. Тәуекелдіктерді дұрыс үлестіру нәтижесінде,
банк несие қорларын баяу бағамен ұсыну мүмкіндігіне ие болады, бұл жоба
құнына жақсы әсер береді.
В.Ю.Катасонов, Д.С.Морозовтар былай деп жазады: Жобаны несиелеу
қаржы ресурстарын несие түрінде кері талап құқығынсыз инвестициялық
жобаларды өткізу үшін немесе шектелген кері талапты несие алушыларға жоба
компанияларына несие беруші жағынан қаржы ресурстарын ұсынуы деп түсіну
керек [2, 49 бет].
Жобаны несиелер мен қарыздар есебінен қаржыландыру нышанындағы,
жобаны несиелеудің перспективалары бірінші кезекте одан әрі отандық
банктердің қаржылық мүмкіндіктері мен басқа да қаржылық құрыдымдарға, ұзақ
мерзімді несиелер мен жобалардың болуын бөліп көрсетуге тәуелді. Қазақстан
маңындағы инвестициялық атмосфера, ондағы шет елдік сақтандыру
агенттіктерінің саясаты, сонымен қатар халықаралық валюталық – қаржылық
ұйымдармен анықталатын үлкен әсерге ие.
Қазақстандағы жобаны несиелеуді халықаралық валюталық – қаржылық
ұйымдардың қолдауынсыз елестету қиын: МБРР, ЕДҚБ, МФК, АБРР, Ислам Даму
Банкі.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларының кіші және орта бизнесті
кәсіпорындарға ұсынылатын, ЕДҚБ несиелері көптеп таралған.
Шет ел инвестициялары негізінен экономиканың мұнай – газ секторында,
тау – кен өнеркәсібі мен телекоммуникациясында көп тараған. Жобаны несиелеу
барысында, жарғылық капиталы АҚШ 50 млн. долларын құрайтын, жаңадан
құрылған Қазақстандық Мемлекеттік Даму банкіне үлкен сенім артуға болады.
Соңғы екі – үш жылда отандық ірі банктер инвестициялық жобаларға
қаражаттарын ынтамен сала бастады, 2001 жылы қазанда өткізілген, отандық
кәсіпкерлер форумында еліміздің Президенті атап көрсеткендей, отандық
инвестициялар бірінші рет шет елдіктерден артты және 3,0 млрд. долларды
құрады (ал шет ел инвестициялары – 2,7 млрд. долларды құрады).
Жобаны несиелеу тетігін отандық банктердің қолдануы, елдегі
инвестициялық қызметтің белсендігі мен шекті болуы инвестициялық қорларды
пайдалану тиімділігі өсіміне әсерін тигізуші еді. Ол барлық мүмкін
қаржыландыру көздерін, соның ішінде коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді
қорларын икемдеуге мүмкіндік береді және сонымен қатар жобаларды өткізу
мүмкіндіктерін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Жобаны несиелеудің мәнін оның инвестициялық жобаларды банктік
несиелеудің дәстүрлік әдісінен ерекшелейтін айырмашылықтары арқылы ашып
көрсетейік.
Инвестициялық жобаның мұндай қаржыландыру әдісінің дәстүрліден
айырмашылығы, бұл жерде несие беруші ретінде әр түрлі субъектілер мен
коммерциялық, мемлекеттік, ипотекалық, қаржылық лизинг сияқты банктік –
несиенің барлық түрлерінің субъектілері бола алады. Бұлардың рөлінде шыға
алады: коммерциялық, инвестициялық, мемлекеттік, ипотекалық банктер;
зейнетақы қорлары; лизингтік компаниялар, мемлекет; өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс компаниялары мен фирмалары, өнімді жеткізушілер мен сатып алушылар
және басқа да институтционалды инвестициялық инвесторлар. Бірақ басты несие
беруші банктер болып табылады.
Бұл жерден жобаны несиелеудің тағы бір ерекшелігі шығады – ірі
инвестициялық жобаларды қарызға қаржыландыру көздерінің көптігі. Бұл
Қазақстан жағдайында өте маңызды, өйткені қазақстандық банктерде
капиталдандыру төмен. Казкоммерцбанк, АҚ ТұранӘлемБанкі сияқты ең ірі
банктер 40 – 50 млн. доллар сомасындағы орташа инвестициялық жобаларға да
шамасы жетпейді, өйткені бұл олардың балансына айтарлықтай көрініс берер
еді. Ол үшін консорциум құру жолымен бірнеше банктерді және басқа да несие
берушілерді, халықаралық қаржылық – несие институттарын да тарту керек.
Жобаны несиелеуді, дәстүрлі әдістерден ерекше, инвестициялық жобаны
қаржыландыру үшін берілетін ұзақ мерзімді несиелерде қамтамасыз ету
әдісімен сипатталады. Банк немесе басқа несие берушілер алдындағы қарыз
міндеттемелерін қамтамасыз етудің бірден бір көзі өміршең инвестициялық
жобаның өзі болып табылады, яғни болашақта енді ғана құрылатын немесе
техникалық жаңғыртылған кәсіпорындар әкелетін табыстар. Бірақ нәтижесінде,
көбінесе аралас қамтамасыз етулер кездеседі, бұларды банктер өздерінің
несиелерін бөлшектеп қамтамасыз түрінде қабылдайды.
Осыдан барып жобаны несиелеудің тағы бір ерекшелігі пайда болады, ол
несиенің үлкен көлемімен және берілген қарыз бен оның орнына өтелетін
пайыздың қайтарымсыздығының жоғары тәуекелдігімен байланысты. Бұл жерде
жоба талдамасы мен бизнес жоспардың нақты бағамына, ТЭН–ге, инвестициялық
жоба өтімділігі кезінде тәуекелдің төмендеуіне аса мән беріледі. Банк пен
мамандарында үлкен жауапкершілік жатыр. Әдетте, банктер жоғары білікті
мамандары бар, тек несие несие берушілермен ғана емес, сонымен қатар
инженер, жобаны құрушы, геолог, заңгер, эколог, яғни бір сөзбен айтқанда,
жоғары сапалы инветстициялық жоба сараптамаларын жүзеге асыратын мамандары
бар арнайы сарапшы ұйымдарды іске тартулары мүмкін. Атап көрсету керек,
қазақстандық банктерде жоба талдауына жеткілікті түрде ден қойылмайды,
сонымен қатар елде жоба талдамасы бойынша мамандар дайындалмайды. Дамыған
елдерде бұл жеткілікті кең түрде пайдаланылады және маңызды қаржы қорлары
жұмсалады.
Несиені қамтамасыз ету болып инвестициялық жобаның өзі қабылданса,
несиені қайтарудағы маңызды сәт, келешекке құрылған немесе техникалық қайта
қаруландырылған кәсіпорын өнімін өткізуден түскен бизнес – жоспарда
қарастырылған қолма қол ақша ағынының нақты екендігіне банктің бақылау
жүргізуі болып табылады. Сондықтан банк инвестициялық жобаны жетілдіру мен
өткізуге байланысты барлық процестерге қатысады; оны жақсылап бағалап, әр
түрлі тәуекелдіктерді бөліп көрсетеді, тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін
әр түрлі шаралар қолданады.
Жобаны несиелеудің маңызды ерекшелігі, жоба тәуекелдіктерін
басқарудың негізгі әдістерінің бірі, бұл тәуекелдіктерді жобаны өткізуге
қатысушылар арасында бөлу болып табылады. Жоба циклінің әр түрлі
сатыларында тәуекелдіктерді өтеуде жеке қатысушылар рөлі ауысады. Сөйтіп,
инвестициялау алдындағы кезеңде, төменгі сапалы жоба тұжырымдамасының нашар
жетілдірілуі тәуекелі, оны жоспарлау және тағы басқалары, әдетте жобалық
ұйымдарға, жоба бастамашылары, жобаны ұйымдастырушы фирмаға жүктеледі, ал
жобаның тіршілік қабілетіне сапасы жоқ баға беру тәуекелдігін банк өз
міндетіне алады, инвестициялық сатыларда несие беруші банк құрылысты аяқтау
мен объектіні пайдалануды енгізу жауапкершілігінен босайды, яғни өндірістік
тәуекелдігіндегі қарыз алушыға (арнайы компанияның), мердігерге, машина мен
жабдықтарды жеткізушіге жүктейді. Инвестициялаудан кейінгі кезеңде, яғни
кәсіпорындарды пайдалану кезеңінде банк инвестициялық, қаржылық, валюталық,
сақтандыру, төтенше жағдай және басқа да тәуекелдіктерді өзіне алады. Бұл
жерде жоба тәуекелдігінің негізгі басқару кезеңдерін ашып көрсеткен жөн.
Бұлар: а) тәуекелдіктерді бірегейлендіру; ә) тәуекелдіктерге баға беру; б)
тәуекелдіктерді басқару әдістері мен құралдарын таңдау; в) таңдаулы әдістер
мен құралдарды пайдалану; г) нәтижелерге баға беру, яғни әдістер мен
құралдарды дұрыс таңдау мен оларды тиімді жүзеге асыруға баға беру мен тағы
басқа.
Тәуекелдіктерді талдау әлеуетті қатысушыларға жобаға қатысудың
мақсаты туралы дұрыс шешім қабылдау үшін және мүмкін қаржылық зияндардан
сақтау ережелерін қарастыруға қажетті мәліметтерді береді.
Ірі инвестициялық жобаларды жобаны несиелеу әдісімен өткізу көптеген
ұйымдардың қатысуын талап етеді: жобалық бастамашылар, несие берушілер
(негізгі мердігер, субмердігерлер), құрылтайшылармен бекітілген арнайы
жобалық компания, машиналар мен жабдықтарды жеткізіп салушылар, сарапшылар,
сақтандыру компаниялары мен кепілдіктер, институтционалды инвесторлар,
инвестициялық қызмет объектілерінде өндірілетін тауарлар мен қызметкерлерді
сатып алушылар.
Инвестициялық жобаны әдеттегідей несиелеу кезінде, банк өз несиесін
жобаны ұйымдастырушы фирмаға береді және ол несиені тиімді пайдалану мен
уақытында қайтаруға толығымен жауапты болады.
Жобаны несиелеу кезінде банк арнайы жобалық компанияларға несие
береді және оған несие бойынша жауапкершілік жүктеледі. Егер қарапайым
несие операциялары кезінде банк қызметінің қаржылық нәтижелері мен несие
алушының активтері, оның беделі мен сенімділігі арқылы инвестицияланса,
инвестициялық жобаны жобаны несиелеу әдісімен қаржыландыру кезінде
мағынасын жояды. Бұл жағдайда, несиелеуші банк инвестициялық жобаның өзін
бағалауға күшін жұмсайды.
Алынған инвестициялық несие арнайы жобалық компанияның балансында
көрініс табады. Несиелеудің мұндай әдісі баланстан тыс (off balance
sheet) деген атауға ие.
Инвестициялық жобаны жобаны несиелеу әдісімен қаржыландыру, біздің
көзқарасымыз бойынша, қарапйым несиелермен салыстырғанда, несиелеуші
банкпен жоғары пайызды мөлшерлемесін бекітуді көрсетеді, және де
кәсіпкерлік табысқа үлеспайдалар түрінде бәсекеге түсе алады. Несиелік
келісім – шартта ол кәсіпорын акцияларының бөлігін иемдену құқығын,
инвестициялық қызмет көрсету объектісін басқаруға қатысуды резервтейді. Бұл
кезде банк кәсіпкер ретінде қызмет атқара бастайды, ол жоба тіршілікке
қабілетін құру мен бағалаудан бастап, оның жабылуымен аяқтай отырып, барлық
инвестициялық кезеңдерге қатысады, сонымен қатар объектіні пайдалануға
кіретін басқармаға да қатысады.
Жобаны несиелеуде несие беруші – банк рөлі, дәстүрлі ұзақ мерзімді
несиелермен салыстырғанда, абсолютті өзгереді, банк қызметі кең өріс алады.
Бірінші жағдайда, ол әр түрлі кейіпте көрінеді: несие беруші, кепідік
беруші, қаржылық кеңесші (консультант), жобаны сараптаушы, банктік
консорциумды құрушы немесе менеджер, институтционалдық инвестор (жобалық
компаниялардың бағалы қағаздарын иемденуші), енгізілген объектіні басқаруға
қатысушы ретінде. Коммерциялық банктердің ерекшелігі, біріншіден, оның өз
ақша қаржаттарын және несиеге тартылған қорларын пайдалана отырып,
инвестициялық процестің мүшелері ретінде көрінеді, ал екіншіден –
инвестициялық қызметтің басқа мүшелері арқылы жүзеге асырылатын
инвестициялау процессіне қатыса алады.
Несие беруші – банк инвестициялық қызметте жоғары тәуекелдіктірді
міндетіне алғандықтан, ол жобаны өткізу бақылау сұрақтарына ерекше мән
береді. Негізінен, бұл қызметті банктің өзі атқарады, ал басқа жағдайларда
ол оған бақылау жасау қызметін атқару үшін шақырылатын, арнайы
компанияларға тапсырады. Кейбір жағдайларда, несие беруші немесе оның
атынан, немесе оның тапсырысы бойынша, арнайы компания несие алушымен,
несиелік келісім – шарттың ажырамас бөлігі болып табылады, жобаны өткізу
туралы келісімге қол қояды. Жобалық келісімде, несие берушінің немесе
арнайы компаниялардың, жобаға қатысты барлық қажетті ақпараттарды талап
етуі бойынша құқықтары анықталады. Ал несие алушы оларға жұмыс барысы
туралы, қол қойылған өзара шарттар туралы, жобаның барлық мүшелерінің өз
міндеттемелерін орындаулары туралы, құрылыс, техника, тазалық, экологиялық
нормалар, жұмыс кестемі, шығындар сұлбасы, кезеңдік және жылдық баланстар
туралы, кірістер мен залалдар жөнінде есептерді беріп отыруға міндетті.
Банк немесе арнайы компания бақылау бойынша инвестициялық жобаны өткізу
барысында мониторинг (бақылау) жүргізеді жіне қажет болған жағдайда сәйкес
түзетулер енгізіп, экономикалық санкцияларды пайдалана алады.
Осылайша, жоғарыда келтірілгендерге қорытынды жасауға болады. Жобаны
несиелеу инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімге несиелеудің басқа
нышандарынан келесі түрде ерекшеленеді:
- әр түрлі субъектілер мен несиелеудің барлық нышандарының
субъектілері бір мезгілде несие беруші қызметін атқарады;
- қарыз қаражаттары көздері арналарының көп болуы;
- инвестициялық жобаның өзі мен оның алдағы кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К і р іс п е 5
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері
9
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық 9
жоба түсінігі 9
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері 18
1.3 Қазақстан республикасында әлемдік тәжірибе контексінде 33
өндірістің технологиялық даму мәселелері 33
2 Қазақстанда инвестициялық қызмет жобасын банктік несиелеу 46
2.1 Жобаны несиелеуді ұйымдастырудың әрекет етуші үлгілерін талдау 46
2.2 2003 – 2005 ж.ж. АҚ ТұранӘлемБанкінің қаржылық жағдайын 59
талдау 59
2.3 ШҚФ АҚ ТұранӘлемБанкі несиелік қоржынындағы тұтыным
несиелерінің үлесі 76
3. Жоғары тәуекелді банктік операциялар саласында жобаны несиелеу 80
3.1 Несиелеу үшін инвестициялық жобаларды іріктеу тәсілдерін жетілдіру 80
3.2 Инвестициялық жобаларды несиелеу кезіндегі жобалық тәуекелдіктер жүйесі
102
3.3 Жобалық тәуекелдіктерді басқару: қағидаттары, әдістері мен 109
аспаптары 109
4 ЖОБАНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫЛЫҒЫ 125
4.1 Банктегі микроклиматтық жағдайларды ұйымдастыру 125
4.2.Банктегі жұмыс орнын жарықтандыруды ұйымдастыру 128
16 кесте - Климаттың күндік коэффициенті мәні 131
4.3.Банк аумағын көріктендіру 140
Қорытындылар мен ұсынымдар 142
К і р іс п е
Бәсекелестік ортадағы кез келген ұйымдық-құқықтық нышандағы
шаруашылық субъектісінің сәтті дамуы көбінесе оның инвестициялық
белсенділігі дәрежесіне тәуелді. Бұл тұжырымды нарықтықт экономика
аксиомасы деп атауға болады.
Инвестиция тұрақтылығы, оларды қаржыландыру мәселелерін шешу
кәсіпорындар мен ұлттық экономика дамуының маңызды факторлары болып
табылады. Инвестицияларды тарту – Қазақстан үшін басты мәселе.
Белгілі экономист У.Б Баймұратов былай деп жазады: Инвестициялық
дағдарыс жүйелік дағдарыста базис бола отырып бұрыннан белгілі ақиқатты
максималды ашып көрсетті: Экономикалық өсім бәрінен бұрын өзінің меншікті
ресурстарымен, содан кейін ғана шетелдік инвестицияларды тартумен олардың
технологиялық құрылымымен, салалар бойынша дұрыс үлестіруі мен оларды
пайдалану тиімділігі екені қамтамасыз етіледі. Қазіргі заманғы экономикалық
саясатта акцент жетістікті құраушыға қойылады. Үшбірлікті талаптарды
орындау толық емес нәтижелерге әкеліп соқтырады [1, 327бет]. Оған қоса,
нақты инвестициялар облысында барабар заңшығарушы-нормативті база жоқ.
Бірінші дәрежелі қарастыруды қажет ететін инвестициялық жобаларға
мемлекеттік қолдау көрсету, жобаның тіршілік қабілетін бағалау әдістемесін
ұйымдастыру, инвестициялық жоба тәуекелдіктерін басқару, инвестициялық
жобаларды қаржыландыру тәсілдері мен әдістерін жатқызуға болады. Соңғы
аталған мәселелер шегінде аса қызығушылықты тудыратын мәселе – жобаны
қаржыландыру (ЖҚ).
Қазіргі замандағы Қазақстан Республикасындағы ұлттық заң шығарудың
дамуы банктік, көбінесе несиелік операцияларды одан әрі жетілдіруге
бағытталған, нормаларды құруға әсерін тигізеді. Осыған байланысты отандық
банктегі тәжірибеде несие операцияларының, инвестициялық қызмет жобасын
несиелеу деп аталатын, жаңа түрін пайдалану тиімді болар еді. Жобаны
несиелеу (ЖН) экономиканың нақты секторының жобаларындағы инвестицияларды
ұйымдастырудың жаңа және кең таралған нышандары болып есептеледі.
Бізге белгілі болғандай, инвестициялар тек қаржылық-несиелік жүйе мен
экономиканың нақты секторының қарым-қатынасы жағдайында ғана экономикалық
өсім факторлары болып табылады, бұл кезде жинақтаушы зейнетақы, сақтандыру
және тағы да басқа қорлар, орта-ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді сипаттағы
қаржылық ағындар баяу ұзақ мерзімді өндірістік инвестицияға айналады.
Осыған қатысты, ірі банктік несиелерді, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті
өніммен шығару мақсатында, кәсіорынды құру, жаңарту және қайта құру
бойынша, инвестициялық жобаларды өткізу үшін тарту өзекті мәселе болып
табылады.
Республикадағы инвестициялық жобаларды несиелеуді кеңінен дамуына
біздің көзқарасымыз бойынша, айқын мәселелердің қатары кедергі, олардан
мыналарды бөліп көрсетуге болады: ірі инвестициялық жобаларды жүзеге
асыратын, несиеге қабілетті кәсіпорындардың аз болуы; мұндай жобаларды
несиелеуге заманға сай сенімді механизімдерге сапалы жобалық талдау
жасайтын мамандар және банктерде тәжірибе жоқ; мамандарда, кәсіпорындар мен
банктердің сапалы инвестициялық жобалар мен бизнес-жоспарларды жетілдіру
икемділігінің болмауы, жобалық тәуекелдіктерді басқару тәжірибесінің
болмауы. Мұнда, олардың жобаны несиелеу әдісімен инвестициялық қаржыландыру
мәнін түсінбейтіндігін жатқызуға болады.
Осыған байланысты, отандық банктік тәжірибеге жаңа технологияларды
енгізу және жоба талдауының қазіргі заман әдістері мен жабдықтарын
пайдалана білетін мамандарды дайындау, жобаны несиелеудің жобалық
тәуекелдіктерін басқару аса маңызды болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселелерді шешу шет ел тәжірибелерін, теориялық
және іс жүзіндегі инвестицияларды қаржыландыру жобасының жаңа нышанын,
өзектілігін, мәтінін, мақсаты мен нақты талдау талаптарын қажет етеді.
Бұл дипломдық жұмыс инвестициялық жобаларды банктік қаржыландыру жаңа
нышынының мәселесін қарастыруға арналған. Жобаны несиелеу Қазақстанның
инвестициялық қызмет көрсетуінде енді ғана дамуда, соның өзінде ұзақ
мерзімді несиенің дәстүрлі түрмен араласқан түрінде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
инвестициялық жобаларды банктен қаржыландыруды оқып білу мен әлемдік
тәжірибені ортақтандыру, инвестициялық тәуекелдерді басқару мен Қазақстан
Республикасы жағдайларына бейімдеу.
Мақсатқа сай келесі талаптар анықталды:
- инвестициямен, жоба несиесімен (қаржыландырумен), инвестициялық
тәуекелдермен баайланысты теориялық сұрақтарды қарастыру;
- нарықтық экономика жағдайындағы инвестициялық жобаларды дайындау,
қаржыландыру және өткізу туралы әлемдік тәжірибені дайындау;
- Қазақстан Республикасы мен басқа елдердің инвестициялар мен оларды
қаржыландыру туралы Заңдары мен басқа да ресми құжаттарын қарастыру;
- инвестициялық жобаларды АҚ ТұранӘлемБанкі материалдары негізінде
дайындау, несиелеу мен өткізу тәжірибелеріне иалдау жүргізу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытынды жасап, Қазақстан Республикасында
жоба несиесін ендіру туралы тәжірибелік қағидаттарды жетілдіру;
- инвестициялық жобаларды несиелеу мен өткізу кезінде пайда болатын,
тәеукелді басқару әдістері мен құралдарын дайындау.
Зерттеу пәні инвестициялық жобаларды дайындау, қаржыландыру мен
өткізу кезінде пайда болатын өндірістік – экономикалық қатынастар жиынтығы
болып табылады.
Зерттеу объектісі инвесттициялық несиелендірудің әлемдік тәжірибесі
мен АҚ ТұранӘлемБанкінің инвестициялық жобаларды ұйымдастыру,
қаржыландыру және өткізуі туралы қызметі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы инвестицияларға, оларды
қаржыландыру мен өткізуге арналған отандық және шет ел авторларының ғылыми
еңбектері, Қазақстан Республикасы мен басқа елдер заңдары, үкіметтің,
министрліктердің және Қазақстан Республикасы ведомстволарының, әлемдік
банктердің, ЕД және ЖБ, Базель комитетінің және ҚР Ұлттық Банкінің банктік
тәуекелдерді, инвестициялық жобаларды қаржыландыру барысында басқаруы
туралы ресми құжаттар болып табылады.
Зерттеу үдерісі барысында, ғылыми жаңалықтар болып саналатын, келесі
жаңалықтар алынды:
- инвестициялардың, инвестициялық қызмет көрсетулердің,
инвестицияландырудың, инвестициялық жобаның, несиені банк арқылы
жүзеге асыру мәнін анықтау бойынша теориялық жетілдірулер
тереңдетіліп қарастырылуы және дамуы керек;
- спецификалық ерекшеліктері арқылы дәстүрлі банк арқылы несиелеу мен
негізін алудан басқа жобалық несиенің мәні ашылып, оны Қазақстандағы
инвестициялық қызмет белсенділігін арттыру үшін енгізу міндетті түрде
қажет;
- АҚ ТұранӘлемБанкі материалдары негізінде ҚР инвестициялық жобасына
банк арқылы несиелеу жобасын бейімдеу;
- жоба кезеңі кезеңдер бойынша жоба тәуекелдіктері жіктемесін
жетілдіру;
- жобаны несиелеу барысында туындайтын инвестиция тәуекелдерін басқару
әдістері мен құрал – жабдықтарын жетілдіру; сонымен қатар
инвестициялық несиені қамтамасз ету түрлерін жіктеу.
Жұмыстың тәжірибелік мәні жетілдірудің өз тәжірибелік бағытынан
тұрады, мұның мақсаты жобаны банк арқылы несиелеудегі инвестициялық
қызметті ұйымдастырудың жаңа түрін енгізу.
1 Инвестиция, инвестициялық жоба және жоба несиесінің теориялық негіздері
Инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық
жоба түсінігі
Жалпы алғанда қоғамның экономикалық дамуы мен әрбір шарушылық
субъектісінің бәсекелес ортадағы игілігі көбінесе оның инвестициялық
белсенділігіне тәуелді. Инвестициялық белсенділік макроэкономика мен
микроэкономиканың күрделі мәселелрін қамтиды. Ол барлық шаруашылық
механизмін құрайтын шаруашылық субъектілердің экономикалық әрекетіне әсер
етуінің нәтижесі болып табылады. Бұл капитал жинағына, ғылыми – техникалық
прогресстің жеделдеуіне материалдық ынта, және де инвестициялық тауарлардың
бәсекелестік нарықта болуы, нарық инфрақұрылымының дамуы және заң шығарушы
база болып табылады. Инвестиция қажеттіліктерін ескеретін себептер әр түрлі
болуы мүмкін, бірақ бүтіндей оларды үш түрге бөлуге болады: қолда бар
материалды – техникалық базаның жаңартылуы, өндірістік қызмет көлемін
өсіру, қызметтің жаңа түрлерін баулу.
Нарық экономикасы инвестиция кешенінің бүкіл қызмет ету механизмін
түбірлі өзгертеді. Жинақтау қоры мен капитал салымдарының жоспары
орталықтан нышандалып және бекітілген орталықтандырылған экономикадан
айырмашылығы, енді меншікті қаржы ресурстары мен несие қаражаттарының
кеңейтілген қайта өндірудің негізгі көзі болып табылады, ал басты реттеуші
механизм – нарық пен бәсеке. Осыған байланысты экономиканың инвестициялық
қажеттіліктері оның әрі қарай дамуына анықтама болады. Бұл жерде нарықтық
қатынастардың ең басты жетістіктері көрініс табады – меншік капиталын
өткізу мүмкіндігі, оны Қазақстан жағдайында әлем шаруашылығындағы сәйкес
орынға қол жеткізу үшін анық тарихи мүмкіндік деп есептеуге болады.
Қаражаттарды өндіріске инвестициялау процессі күрделі көп факторлы құбылыс,
ол өзінің түсініктеме аппаратымен, нормативті базасымен және оны жүзеге
асырудағы спецификалық тәуекелдіктердің болуымен сәйкес инвестициялаудың
нышандарының, субъектілері мен объектілері кең спектрімен сипатталады. Бұл
тұжырым инвестициялауға тән түсініктер мен категориялар аумағына жай
анықтамалар беру мүмкіндіктеріне сенімсіздік тудырады.
Біздің зерттеулер, қазіргі кезге дейін инвестициялардың экономикалық
әдебиеттерде әр түрлі анықтамалары болғандығын көрсетеді.
Осыған байланысты, түсіндіру аппаратын жетілдіру, нақты және
негіделген анықтамаларды нышандау, терминологияда әр түрлі оқытуды жою тек
инвестицияларды, инвестициялық саясатты зерттеу бөлімінде ғана емес,
инвестициялаудың тым ұтымды (рационалды) нышандарын іздестіруде де ғылыми
мағынаға ие.
Отандық және шет ел оқымыстыларының шаруашылық субъектілрінің
инвестициялық қызметтерінің теориялық жағдайлары туралы көзқарастарын
жалпылай келе, біз, анық сәйкессіздіктердің бар екендігіне көз жеткіземіз,
бәрінен бұрын инвестиция түсінігін анықтау кезінде.
Г. Бирман және С. Шмидт инвестиция терминін жеткілікті ұзақ уақыт
кезеңі өткеннен кейінгі, болашақта табыс алу үмітімен ресурстарды
шығындауды анықтау үшін пайдаланған [4, 13 бет].
Өз кезінде Дж. М. Кейнс берілген кезеңдегі өндірістік қызметтің
нәтижесіндегі капитал мүлігі құнының ағымдағы өсімі немесе берілген
кезеңдегі тұтынымға пайдаланылмаған табыстың бөлігі деп саналған [5,18
бет].
Инвестицияны мұндай түсіндіру жалпы болып саналады, бұл жеоде тек
инвестициялық қызмет нәтижесіне ғана түсіндірме беріледі, сондықтан
инвестицияның өзіндік мәні ашылып көрсетілмейді.
Бізге Пол Хейненің берген анықтамасы толық болып көрінер, ол былай
деп жазады: Біріккен өндіріс пен табыс қобалжуларының алғашқы себептері
Кейнс жүйесінде қажет инвестициялық шығыстардың көлемі өзгерісі болып
табылады. Инвестиция дегеніміз не? Инвестициялау – алдағы кезеңде табыс алу
үшін, қандай да бір игіліктерді сатып алу. Артынша, фирма инвестицияларды,
станоктарды, сатып алған кезде, тура солай акцияларды сатып ала отырып,
инвестициялайды. [6, 574 бет].
Инвестициялар, Инвестициялық қызмет, Капитал салымдары
түсіндірме аппараттарына сәйкес толық және қызықты зерттеулерді Д.А.
Ендовицкий өзінің Инвестициялық қызметті кешенді талдау және бақылау
кітабында жүргізген.М: Финансы и статистика 2001 ж. – [7, 100 бет].
Ол бұл кітабында ресейлік және шет ел авторларының 50 – ден астам
анықтамаларын мысалға келтіреді және халық шаруашылығының нақты
секторындағы арнайы инвестициялық анықтамаларды жүзеге асырудағы
мақсаттарды , инвестициялау объектілерін бес жүйеге бөліп көрсетеді.
Берілген зерттеу барысында ол Инвестицияға келесі анықтаманы
береді: Ұзақ мерзімді инвестициялар (кең мағынада – капиталдық салымдар)
кәсіпкерлік немесе басқа қызмет түрлерін объектілеріне бір жылдан артық
уақыт мерзіміне салынатын, сонымен қатар осы процеспен байланысты
экономикалық жағынан табыс алу және экологиялық тиімділікті алу
мақсатындағы еңбек ресурстары, физикалық, табиғи және қаржылық активтер
жиынтығын көрсетеді.
Отандық оқымыстылардан И.К. Нұрланованың ойларын негізге алуға
болады. Ол былай деп жазады: Инвестиция түсінігі капиталдық салымдар
түсінігінен әлдеқайда кең, өйткені соңғылары тек негізгі капиталдың қайта
өндірісіне кеткен шығындарды ғана көрсетеді, ал инвестициялар – бұл
материалдық активтерге тікелей салымдарда да, қоржындық (портфельдік)
инвестицияларда да, материалдық емес активтердегі инвестициялар да, олар,
біріншіден қаржылық аспаптар арқылы және жаңартпашылық орта арқылы
материалдық байлықты ұлғайтады; екіншіден, материалдық емес сипаттағы
қоғамдық игіліктердің өсіміне әсер етеді [8, 26 бет].
Бұларға тағы қосады Инвестициялау процессі – бұл материалдық
байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға
инвестициялық ресурстардың түрлену процессі.
Инвестициялар ресми құжаттарға қандай мағына береді деп ойлануымыз
мүмкін.
ҚР Шет ел инвестициялары туралы Заңында инвестицияға келесідей
анықтама беріледі: Инвестициялар – бұл мүліктік құндылықтар және оларға
берілетін құқық түрлері, сонымен қатар инвестордың кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне табыс алу мақсатында салынатын интеллектуалдық меншіктегі
құқықтар.Бұл жерде инвестициялардың барлық түрі көрсетілген, мысалы,
әлеуметтік мақсаттағы салымдар: денсаулық сақтау, білім беру, экологияны
жақсарту, тіршілік сапасының өсімі және тағы басқа. Содан кейін
инвестициялар нәтижесі болып тек пайда алу ғана емес, экологияны
жақсартудың әлеуметтік әсері, біліктілікті жоғарылату мен еңбек сапасы және
тағы басқалары саналады.
Сөйтіп, ҚР Заңында берілген Инвестициялар анықтамасы бұл құбылыстың
мәнін толығымен ашып көрсетпейді. РСФСР Заңында инвестициялар мәні неғұрлым
ашық қарастырылған. Әлеуметтік салаларға салымдар: денсаулық сақтау,
мәдениет, экологияны жақсарту, өмір сапасы өсімі және тағы басқалары
инвестициялар болып табылады. Бұл Заңда оларды басқа тиімді әсерлерге қол
жеткізу мақсаттары басқа қызметте біріктіреді.
Заңда, ақша құны бар, барлық инвестициялық қорлар атап көрсетілген.
Бірақ интеллектуалды меншікті және оларға берілетін құқықты қалай бағалауға
болады? Ақша түрінде бағалауға келмейтін патенттерді, лицензияларды қалай
бағалайды?
Соның өзінде Ресей Федерациясының Заңында экономикалық процесс –
инвестицияға, оның нақты сипаттамасына акцент жасалған, бұл оның мәнін
кеңінен ашып көрсетеді.
Заң шығарушы актілерде, ғылыми әдебиеттерде пайдаланылатын ұзақ
мерзімді инвестициялар түсінігі мен анықтамалары талдауларының нәтижелерін
жалпы қарастыра келе, мынадай қорытынды жасауға болады: ондағы негізінен
басты мағына – бұл салымдар.
Осы экономикалық процестің басты мағынасын анықтай келе, біз мәнін,
егер оның анықтамасына салымдық затты (не салу керек?), салым объектісін
(қайда салу керек?) және салым салудың соңғы мақсатын енгізу барысында
көбірек ашып көрсете аламыз. Осындай ғылыми зерттеулерден кейін, біз
түсінеміз, ұзақ мерзімді инвестициялар – бұл материалды, материалды емес
және қаржы активтеріне, еңбек ресурстарына, жер учаскелеріне перспектива
барысында табыс және басқа да пайдалы әсер (әлеуметтік, экологиялық және
т.б.) алу мақсатында, бір жылдан астам уақытқа салынатын ақша қаражаттары,
бағалы қағаздар, басқа да мүлік, интеллектуалды меншік, оған берілетін
құқық.
Инвестициялау процессін әр түрлі экономикалық қорларды стратегиялық
бағыттағы салымдар ретінде қарастырған дұрыс, бұл бәсекелестік артықшылықты
немесе қаржылық, мүліктік, материалдық емес және басқа да әлеуметтік,
экономикалық пайданы алдағы кезеңде түсіру мақсатында жүзеге асырылады. Осы
мақсатта компания мен фирмаларды иемдену (қосу) инвестициялауға
жатқызылады.
Инвестициялау процессінде инвестициялардың нақты инвестициялық
қызмет объектілеріне (өзін өзі инвестициялау) түрленуі, салынған
қаражаттардың капитал құнының өсіміне айналуы болады, бұл инвестицияның
қайта құрылуы мен жаңа тұтыну құнын алуды сипаттайды; кіріс немесе
әлеуметтік әсер түріндегі капитал құнының өсімі, яғни инвестициялық
қызметтің шекті мақсаты өткізіледі [11, 7-8 б.б.].
Бұл процесті қарастыру кезінде ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге
асыруды тудыратын себептерді ескерген жөн, бұлар инвестициялық қызмет
субъектілерінде бар: компания меншік иелері, оның әкімшіліктері мен
жұмысшылары, несие барушілер, мемлекет және, жалпы алғанда, қоғам.
Алашақтың инвестициялаудағы мүддесі, бірінші кезекте, инвестициялық
жобаға салынған қорлар қайтарымдылығы қауіпсіздігі мен пайыздар түрінде
жоғары табыс алуда, сонымен қатар жобаны несиелеу (келесі бөлімдерде
қарастырылады) кезінде үлеспайдалар түріндегі кәсіпкерлік табыстар алуда
көрінеді, банктер бұл кезде пайдалануға жаңадан енгізілген және қазірг
заманға сай жаңғыртылған объектілердегі акциялардың бөлігін алу құқығына
ие.
Белгілі болып отырғандай, мемлекет елдегі толық және жеке шаруашылық
субъектілірінің белсенді инвестициялық процессіне мүдделі. Ол қаржылық
ағындарды, орталықтандырылған несие қорларын мемлекеттік жәрдем қаражат,
салық жеңілдіктері мен пұрсаттылықтары арқылы тарата отырып, жеке
аймақтардың, салалар мен жеке кәсіпорындардың дамуына реттеулер жүргізеді.
Яғни мемлекеттің инвестициялық саясаты осы. Мемлекет алдын ала
ойластырылған саясат нәтижесінде бюджетке иүсетін салықты ұлғайтуда,
экспортты дамытуда және экономикалық басқаруға мүдделі.
Қоғам мүддесі, нақты тұтынушы(қоғам мүшесі) деңгейінде – қоғамдық
игілік, сонымен қатар жалпы қоғам деңгейінде, техникалық прогрестің өсімі
деңгейінде, елдің бәсекеге қабілеттілігі деңгейінде, инвестициялық қызмет
нәтижесіндегі экологиялық жағдайды жақсарту деңгейлерінде көрініс береді.
Сөйтіп, инвестициялау процессінің шекті мақсаты жаңа тұтыным құнын,
табыс және әлеуметтік әсер түріндегі капитал құнының өсімін алу болып
табылады. Сонда инвестициялау – бұл инвестициялық қызметтің нақты
объектілеріне тиімді әсер ету мақсатында түрлендіру.
Ғылыми әдебиеттерде инвестициялық жоба туралы көптеген әр түрлі
пікірлерді кездестіруге болады. Солардан бірнешеуін мысалға келтірейік.
Д.С.Морозов: Жоба – бұл, шектелген уақыт кезеңі ағымында мен
шектелген ақшалай және басқа да қорлар кезінде қойылған мақсаттарға қол
жеткізуге арналған, бір – бірімен тығыз байланысты іс – шаралардың кез
келген кешені деп түсінеміз.
Инвестициялық жоба детальды жоспарланған инвестициялық іс
шаралардың кезектілігі деп түсіндіріледі, бұл анықталған экономикалық
немесе әлеуметтік нәтижелермен сипатталады. [7, 25 бет].
В.А Москвин мынандай анықтама береді: Инвестициялық жоба-
кәсіпорынға салған капиталды тиімді өткізу мақсатына қол жеткізу үшін
құрылған, ұйымдық-экономикалық шешімдер жүйесі.
Жоғарыда келтірілген инвестициялық жоба анықтамаларының әрбіреуінің
оның мәнін жан-жақты ашып көрсететін, нақты айырмашылықтары бар, бірақ
инвестициялар және инвестициялау анықтамаларын қайталайтын мәні жағынан
кемшіліктері бар, сонымен қатар инвестициялық жоба мен бизнес-жоспар
арасындағы айырмашылықтарды көрсетпейді.
Бұл анықтамалар негізінен: біріншіден, инвестициялық жобаны
инвестициялық қызметтің бір-бірімен байланыстағы іс-араларының кешені
ретінде көрсетеді; екіншіден, бұл іс-шаралардың мақсатын белгілейді;
үшіншіден, қорлардың дискретті жиынтығы. Біздің көзқарасымыз бойынша,
инвестициялық жобаның анықтамаларына қоса олардың басқа іс-шаралардан
ерекшелігік көрсететін төрт белгісін атап көресту қажет, [2, 116-117б.б.]
бұл:
- Қойылған мақсатқа жетуге бағдарлану. Кез-келген адам қызметі
мақсатқа талпынумен (мақсат қоюмен) сипатталады. Қызмет көрсетудің басқа
сфераларында мақсаттар өзгеріп отыруы мүмкін, ал жобаларды олай құруға
болмайды.
- Уақыт ұзақтығының шектеулігінің жоба нақты белгіленген мерзім
ағымында орындалады. Онда басы мен соңы бекітілген және осы мерзім ішінде
орындалатын жұмыс кестесі бар. Олардың орындалуы бұзылса, бүкіл
инвестициялық қызметте бұзылуы мүмкін
- Өзара байланысты әрекеттердің үйлесімді орындалуы. Жоба, өзара
байланысқан бөліктерден тұратын, өзінше күрделі жүйе. олар міндетті түрде
үйлесімді, өзара байланысты болуы мүмкін, олай болмауы жағдайында жобаның
күйзелу қаупі өседі.
- Нақтылығы. Әрбір жобаға қайталанбас ерекшеліктер мен белгілер тән.
Абсолютті кемшіліктері жоқ жоба болмайды, олар стандартты жіәне типті болып
келсе де оларды нақты жергілікті орынға тарту керек, табиғи экологиялық
факторларды есепке алу керек.
Осындай қорытындылардан кейін, инвестициялық жоба шектелген уақыт
ағымыда, нақты инвестициялық сұрақтарды шешеуге бағытталған, өзара
үйлесімді түрде байланысқан уникалды іс-шаралардың кешені деп түсінеміз.
Инвестициялық жобаны өткізу, жиынтығы жобалық циклды немесе жобалың
тіршілік циклін біріккен түрде құрайтын, біріккен түрде құрайтын, фразалар
мен сатылар қатарынанан өтеді.
Бүтіндей алғанда жобаның тіршілік ету циклі(немесе жоба циклі)-бұл
жобаның пайда болу сәтімен оның жойылу сәті мен оның жойылу сәттері
арасындағы уақыт аралығы [8, 240 бет]
Жалпы алғанда жоба циклі үш кезеңге бөлінеді, бұдан бірнеше сатыларды
бөліп көрсетуге болады [2, 52 бет].
1 кесте – Жобалық цикл кезедері
Кезеңдер Сатылары
Инвестициялау алдындағы Жоба концепцияларын жетілдіру.
Жобаның тіршілік ету қабілеттілігіне
баға беру. ТЭН жетілдіру.Бизнес
жоспарды жетілдіру
Жоба қатысуымен өзара сөйлесулер
жүргізу және контрактілерге отыру.
Құрылысты деталды жобалау. Объектіні
Инвестициялық өткізу құрылысты аяқтау.
Объектіні қабылдаумен жұмсау.
Жобалық өнімді өткізу Несие қарызын
Пайдалану өтеу. Кеңейту, жаңарту.Жобаны
аяқтау.
Алашақ үшін жоба циклі іс-жүзінде берешектен қаржыландыруға тапсырыс
алғаннан кейін басталып, несие келісімі тоқтағаннан кейін аяқталады.
Берешек үшін жоба циклы жоба ойларының пайда болуында басталып, оның
жойылуымен (демонтаж, сату) аяқталады.
Жобаның жеке фазалары шегіінде олардың бұл сатыларға көзқарастары әр
түрлі. Жоғарыда келтірілген сатылар негізінен қарыз арушыларға тән, яғни
жобаны несиелеу кезіндегі арнайы компания жобалары.
Несие беруші – банктер үшін жобаны іріктеу сияқты, сонымен қатар
жобалық талдау мен жобаның іске қабілеттілігін бағалау, қаржыландыру
сұлбасын жетілдіру, банктік тәуелсіздікті (консорциум) құру, жобаны
өткізуге бақылау жасау.
Алашақ берешектің жобалық циклі туралы анық білуі, ал оның алашақ
туралы, жобаның алға жылжуында үзілістер болмауы үшін және бірлесіп
максималды әрекет етуін білуі аса маңызды. Банк, инвестициялық жобаны (ИЖ)
қаржыландыратын, берешектен барлық қажетті ақпараттарды (соның ішінде,
кезеңдік және жылдық есеп берулерді) талап етуге құқылы, олар әрбір
кезеңінде және әрбір сатысында өтемпаздықпен байланысқан, барлық жоба
тәуекелдерін білу үшін, жобаны өткізуді бақылауда өзінің кестесін жетілдіру
мен қолма қол ақша ағымдарын білу үшін қажет.
1.2 Жобаны несиелеудің мәні мен арнайы ерекшеліктері
Банктердің несиелерді кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді
инвестициялық жобаларды өткізу үшін бөлу мәселесі халықшаруашылық
мәселелерінің ішінде басты мәселе болып табылады. Оған қоса, бірнеше
мәселелердің қиылысында іс жүзінде қала отырып, бұл, бір жағынан, олардың
шешімінің барлық қиындықтарын шоғырландырады; екіншіден, өз кезегінде, жаңа
мәселелерді тудырады.
Қазақстан экономикасындағы қазіргі жағдай: микроэкономикалық деңгей
әлі тұрақталған жоқ, салық жүйесі нақты сектордың дамуына әсерін
тигізбейді, кәсіпорын менеджменті төменгі деңгейде және тағы басқалары.
Мұндай жағдайларда банктерге кәсіпорындар азайтатын құнды тиімді
пайдаланатындығы мен оны ешқандай шығынсыз, пайызбен қайтаратындығына сенім
арту қиын. Инфляция жағдайында, несиелеу мерзімі неғұрлым көп болса,
соғұрлым банк үшін аса жағымсыз шығындардың ықтималдығы жоғары болады.
Жобаны несиелеу термині әлемде 70 жылдары, қысқамерзім ішінде
мұнайға баға бірнеше есе өскен кезде, мұнай дағдарысына байланысты пайда
болған. Сол уақытта мұнай саласына салымдар салу ең пайдалы бизнес болып
есептелді. Бұған банктер лезде әрекет ете бастады. Олар экономиканың мұнай
және газ секторындағы жоғары табысты инвестициялық жобаларды
қаржыландырудың белсенді бастамаларына айналды. 80 жылдары мұнай мен газға
баға төмендегеннен кейін, банктер, телекоммуникация, тау – кен өнеркәсібі,
электроэнергетика, инфрақұрылым, соның ішінде көңіл көтеру және туризм
сияқты басқа салаларға көшті.
Ұлттық банктермен қатар халықаралық қаржы – несие институттары ХРДБ,
ЕДҚБ, МФК, АБРР және тағы басқалары, ірі инвестициялық жобаларды
қаржыландырумен айналыса бастады. Бұл ұжымдардың несиелері Евротуннель,
Зеровашн (Өзбекстан), Кумторе (Қырғызстан) сияқты мынадай жобаларды
қаржыландырудың бірден бір көзі болып табылады.
Жобаны қаржыландыруға сыртқа шығару (экспорт) несиелердің мемлекеттік
агенттіктері қосылды: Экспорттық – импорттық банк ОПИК (АҚШ), Экспорттық –
импорттық банк (Жапония), экспортты дамыту корпорациясы (Канада),
экспорттық несиелер бойынша Департамент кепілдігі (Ұлыбритания), Гермес
(Германия). Осылайша, инвестиция жобаларының жоба несиесі (қаржыландыру) 30
жылдардың тарихы бар халықаралық тәжірибелерде құралдарды қарызға алудың
нағыз жаңа нышаны болып табылады. Қазақстанда ол тек 3 – 4 жыл бұрын ғана
пайда болды.
Әрине, Қазақстанда жобаны несиелеу дамуының тым байқалатындығы туралы
сөз етуге ерте. Республиканың қаржы нарығында қысқа ақшалар
доминацияланады, ал ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларға қаражаттарды салу
ерекше болып табылады. Көбінесе мұндай салымдар дәстүрлі банктік несиелер
нышанында пайызға берілетін несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің
барлық мүмкін нышандары мен тәсілдерін пайдалану арқылы, материалды мүлік,
құнды қағаз бен басқа да активтерді кепілге беру көмегімен; кепілдік
(аманат); банктік кепілдер көмегімен жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі Қазақстандық банктердің инвестициялық жобаларды
қаржыландыруға қатысуы, қазіргі уақытта, негізінен, кішігірім жобалармен
шектеледі. Құны 30-дан 100 млн. долларға дейінгі ірі жобаларға қазақстандық
банктердің шамасы жетпейді. Павлодардағы алюминий зауытында гидролиздік
цехті салуға 100 млн. доллардан астам қаражат керек. Барлық банктер
консорциумын құрғанның өзінде оған мұндай жабаны жүзеге асыру оңай
болмайды.
Қазіргі кезде, жобаны несиелеу дамуындағы тежеуіш объективті және
субъективті сипаттағы келесі факторлар:
- отандық банктерде жобаны қаржыландыру мен жобаны талдау
облыстарында мамандық тәжірибенің жоқтығы;
- жақсы жетілдірілген жоғары табысты инвестициялық жобалардың
болмауы;
- екінші деңгейлі банктердің капиталдануының төмендігі;
- Қазақстан экономикасының және жеке кәсіпорындардың тұрақсыздығы мен
менеджмент сапасының төмендігі;
- салықтық заңшығару тұрақсыздығы мен шаруашылық субъектілеріне
жеткілікті түрдегі салық ауыртпашылығы.
Бұл жерде шаруашылық субъектілері экономиканың тұрақсыздығына көңіл
аударулары керек. Егер өнеркәсібі дамыған елдерде бүгін инвестициялық
жобалардың экономикалық тиімділігі есептеріне негізгі көрсеткіштерінің 5 –
10% мөлшерінде нашар жаққа ауытқуы кепілдікке салынады, ал біздің жағдайда
25 – 30% дейінгі рұқсаттамалар қажет. Ал олар, берілген жобаны тиімсіз
ететін, қосымша шығындар.
Оған қоса, Қазақстан экономикасындағы құрылымдық қайта құрулар мен
оның техникалық базасын түбірілі жаңғыртудағы объективті қажеттіліктер
(біздің өнеркәсіптік кәсіпорындардың жабдықтарының орташа мерзімі 15 – 20
жылға жетті) коммерциялық банктердің экономиканы ұзақ мерзімді
инвестициялық несиемен жабдықтауға мәжбүр етеді. Перспективаға
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды ұйымдастырудың, банктік
консорциумдар мен синдикаттар, инвестициялық банктер және тағы басқалары
сияқты, нышандары енгізіледі. Жобаны қаржыландыру кестесін пайдалануға
итермелейтін жағдай, инвестициялар көлемі бойынша оларға келіп түсетін
өтініштердің көп саны несие алушылардың баланс активтерімен сәйкес немесе
олардан артық
Біздің елімізде, келешекте инвестициялық жобаны несиелеуді енгізу
Қазақстанда пайда болып жатқан қаржылық - өнеркәсіптік топтар шегінде
кәсіпорындардың инвестициялық жобаларын ұзақ мерзімге несиелеуге анық
баратындығына сенімді болар едік, өйткені бұл кәсіпорындардың акциялары
арқылы кепілдіктері болар еді және соған қоса бұл инвестициялық жобалардың
өтемпаздығын кәсіпорындарды басқаруға қатыса отырып, инвестициялық несие
тәуекелдерін төмендетіп белсенді бақылай алар еді.
Қазақстандық банктер инвесторлардың, бизнесмендердің жобаны несиелеу
(қаржыландыру) туралы пікірлері кей кезде бұрыс болып шығады. Сондықтан
алдымызға талап қоямыз: жобаны несиелеудің мәнін, оның дәстүрлі банктік
несиелеуден айырмашылығын, тәжірибедегі қызмет ету тетіктері мен нышандарын
ашып көрсету.
А.Л.Смирнов былай деп жазады: Жобаны несиелеудің негізіне, кейде
жобаны қаржыландыру деп аталатын, табыстар есебінен қаржыландырылатын ой
салынған [12, 5 бет]. Бұдан келіп шығады, салымдардың объектісі және
инвестициялау өнімі инвестициялық жоба болып табылады, ал несиені пайызбен
қайтару көзі, болашақта құрылған немесе жаңғыртылған кәсіпорындардан
алынатын, табыстар болып табылады.
Жобаны несиелеу кезіндегі ұзақ мерзімді несиені қамтамасыз етуге
инвестициялық жобаның іске қабілеттілігінен түскен табыстар алынады. Бұл
кезде жобаның тіршілікке қабілеттілігіне нақты баға беру үшін жоба
талдауына бірінші дәрежелі мағына беріледі.
Инвестициялық жобаларды бағалау кезінде өлшемдерді есепке алады,
бұлар сенімділікті қамтамасыз ету керек, егер:
- несиелік тәуекел капитал тәуекелден болатындығында;
- ТЭН мен қаржылық жоспар қанағаттандыратын;
- пайдаланылатын жобалардың көздері және өнімдері мен шикізаттар құны
кепілдендірілген;
- жоба икемді бағадағы отынмен қамтамасыз етілген;
- жобаның тауарлары мен қызметтерін өткізетін рынок бар, ал рынокқа
дейін көлікпен жеткізіп салу икемді баға арқылы жүзеге асырылады;
- құрылыс материалдарының күтілу бағалары бойынша иелену мүмкіндігі;
- мердігер, тұтынушы және басқаратын тұлға тәжірибелі жіне сенімді;
- жобаға сынақтан өтпеген технологиялардың енгізілмеуі;
- серіктестер мен басқа да мүдделі жақтар арасында өзара шарт
келісімдері бекітілген, ал лицензиялар мен рұқсат қағаздары алынған;
экспроприация тәуекелі жоқ, сақтандыру және тәуекелдіктер есептелген;
валюта тәуекелдіктері бөлінген; негізгі аманатшылар капиталға сәйкес
жарналарын жасаған; жоба қосымша қамсыздандыру ретінде құнды
активтерге ие; сәйкестендірілген сақтандыру өлшемдері қарастырылған;
төтенше жағдай тәуекелдіктерін кешіктіру мен шығындар өсімі
есептеліп, қарастырылған; жоба инвесторларды қанағаттандыратын
көрсеткіштерге ие;
- инфляция мен пайыздық мөлшерлемеге нақты болжаулар жүргізілген.
Әрине, қаржыландыруға ұсынылған нақты жоба әрқашан бұл өлшемдерге
сәйкес болмайды. Бірақ, бірінші дәрежелі мағынаны иемденушілері орындалуы
қажет. Содан кейін, көптеген өлшемдер инвестициялық жобаның, өздеріне
тәуекелдерін алуға дайын, мүшелерінің мінез – құлықтарына да тәуелді.
Жоғарыда атап көрсетілген өлшемдер, жобаны несиелеу кезінде
жетістікке қол жеткізу үшін қажетті, ол бес негізгі қағидатты бөліп
көрсетуге негіз береді:
- инвестициялық жобаның тіршілік қабілеті;
- тәжірибелі, мықты серіктестердің жобаларын өткізуге қатысу;
- жобаның барлық тәуекелдіктерін есептеу және бөлу;
- құқықтық көзқарастарды реттеу;
- инвестициялық жобаны өткізудегі нақты бағыттағы әрекет ету
жоспарларын жетілдіру мен сапалы бизнес – жоспардың болуы.
Жобаны несиелеудің тәжірибелік мәні құруда, барлық мүшелерді
қанағаттандыратын, жобаны өткізу кезінде күтілетін түсімдердің сенімділік
дәрежесі негізінде қорытынды жасалады. Қазаргі заманғы Қазақстан жағдайында
жобаны несиелеуді жүзеге асыру барысында басты рөлді жобаға қатысушылар
арасында тәуекелдерді кепілдіктер, аманаттар, әртараптандырулар, ерекше
өзара шарттарға қол қою және тағы басқалары түрінде дұрыс таратылуы
атқарады, бұл инвестициялық жобаның (ИЖ) басты белгілерінің бірі болып
табылады.
Жобаны несиелеу кезінде қатысушылардың мақсатын анықтау,
қаржыландырудың басымдықтары мен арналарын таңдау аса маңызды, бұл жобаны
өткізу кезінде жетістікке жетуге әсер етеді.
Жобаны несиелеу мәнінің ерекшелігі инвестициялық жобаларды
қаржыландырудуғы тәуекелдік болып табылады. Жобаны несиелеудің бұл
ерекшелігі, бәрінен бұрын, инвестициялық қызмет көрсетудің өзі жоғары
тәуекелдіктер сферасы болып табылатындығынан шығады. Жобалық тәуекелдіктер
– бұл инвестициялық жоба өтемпаздығына қатер төндіретін немесе оның
тиімділігін төмендетуге қабілетті (коммерциялық, экономикалық), тәуекелдер
жиынтығы. Инвестициялық жобалардың жоғары тәуекелдері шаруашылық –
кәсіпкерлік және басқа да адамдар қызметі түрлерімен салыстырғанда, келесі
ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
- жобаның тіршілік қабілеті циклінің ұзақтығы; жоба қызметі
мүшелерінің болуы;
- жоба қызметінің күрделі сипаты (техникалық, ғылыми, сауда,
өндірістік, құрылыс, қаржы).
Бұл жерде мынадай сұрақ туындайды: неге банк – несие беруші жоғары
тәуекелді операцияларға өз еркімен келіседі? Өйткені, бұл жоба жоғары табыс
әкелетіндігіне сенімді. Банк одан жоғары табысты пайыз түрінде де,
кәсіпкерлікпен айналысу арқылы алуға да үміттенеді. Жобаны несиелеу шарты
бойынша, ол объектіні пайдалану мен жаңғыртуға енген меншік иелерінің бірі
болуы мүмкін. Солайша, тәжірибеде банктік және өнеркәсіп капиталының
бірлесуі болады.
Жобаны несиелеудің мәнін ашып көрсететін келесі бір ерекшелік,
инвестициялық жоба өтімділігі үшін арнайы жобалық компанияларды құру болып
табылады, және берілген несие оның балансында көрініс табады. Нәтижесінде
юерілген несие құрылтайшының қаржылық жағдайын төмендетпейді. Мұндай
міндеттер, құрылысты жоспарға сәйкес аяқтау кепілі мен тағы басқалары
уақытша сипатқа ие кепілдіктер сияқты, баланстан тыс жеке белгіленіп,
құрылыстың балансынан уақыты өткен кезде шығып қалады. [3, 58 бет].
Тәуекелдік үлесіне тәуелді банк – несие беруші инвестиция жобасындағы
жобаларды несиелеуді жүзеге асыру кезінде өзіне иемденетін мыналарға
бөлінеді: кері талап құқығынсыз жобаны несиелеу, шектеулі кері талапты
(регресс) жобаны неиселеу, қарыз алушыға толық кері талапты (регресс)
жобаны несиелеу.
Жобаны несиелеудің классикалық кестесі кезінде банк несие алушыға
соңғысына құқығы жоқ болса да несие береді, яғни банк инвестициялық жобаны
өткізумен байланысты барлық тәуекелдіктерді өз міндетіне алады.
Инвестициялық жобалар жоғары, тым жоғары табыстар беретін, мұнай мен
газды алуда, тау – кен өнеркәсібінде, энергетика мен шикізатты қайта
өңдеуде кездеседі. Басқа салаларда инвестициялық жобалар негұрлым төмен.
Осымен байланысты, жобаны несиелеудің қазіргі замандағы классикалық
кестесі көп пайдаланылмайды. Бұл инвестициялық жобалардың жетіспеушілігіне
байланысты. Сондықтан жобаны несиелеуде банктің шектеулі кері талапты
кестелері әрекет етеді, яғни несие тәуекелдіктері тек банк пен несие алушы
арасында ғана емес, басқа да жоба мүшелері араларында бөлінеді. Осы
жағдайда берілген несиені қамтамасыз етуге тек болашақтағы инвестициялық
табыстар ғана емес, несие алушының шаруашылық қызметінің ақшалай кірістері,
сонымен қатар оның өтімді активтері мен әр текті кепілдіктері мен
аманаттары. Жобаны несиелеудің мұндай кестесі ұзақ мерзімді несилеудің
аралас нышаны болып есептеледі. Тәуекелдіктерді дұрыс үлестіру нәтижесінде,
банк несие қорларын баяу бағамен ұсыну мүмкіндігіне ие болады, бұл жоба
құнына жақсы әсер береді.
В.Ю.Катасонов, Д.С.Морозовтар былай деп жазады: Жобаны несиелеу
қаржы ресурстарын несие түрінде кері талап құқығынсыз инвестициялық
жобаларды өткізу үшін немесе шектелген кері талапты несие алушыларға жоба
компанияларына несие беруші жағынан қаржы ресурстарын ұсынуы деп түсіну
керек [2, 49 бет].
Жобаны несиелер мен қарыздар есебінен қаржыландыру нышанындағы,
жобаны несиелеудің перспективалары бірінші кезекте одан әрі отандық
банктердің қаржылық мүмкіндіктері мен басқа да қаржылық құрыдымдарға, ұзақ
мерзімді несиелер мен жобалардың болуын бөліп көрсетуге тәуелді. Қазақстан
маңындағы инвестициялық атмосфера, ондағы шет елдік сақтандыру
агенттіктерінің саясаты, сонымен қатар халықаралық валюталық – қаржылық
ұйымдармен анықталатын үлкен әсерге ие.
Қазақстандағы жобаны несиелеуді халықаралық валюталық – қаржылық
ұйымдардың қолдауынсыз елестету қиын: МБРР, ЕДҚБ, МФК, АБРР, Ислам Даму
Банкі.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларының кіші және орта бизнесті
кәсіпорындарға ұсынылатын, ЕДҚБ несиелері көптеп таралған.
Шет ел инвестициялары негізінен экономиканың мұнай – газ секторында,
тау – кен өнеркәсібі мен телекоммуникациясында көп тараған. Жобаны несиелеу
барысында, жарғылық капиталы АҚШ 50 млн. долларын құрайтын, жаңадан
құрылған Қазақстандық Мемлекеттік Даму банкіне үлкен сенім артуға болады.
Соңғы екі – үш жылда отандық ірі банктер инвестициялық жобаларға
қаражаттарын ынтамен сала бастады, 2001 жылы қазанда өткізілген, отандық
кәсіпкерлер форумында еліміздің Президенті атап көрсеткендей, отандық
инвестициялар бірінші рет шет елдіктерден артты және 3,0 млрд. долларды
құрады (ал шет ел инвестициялары – 2,7 млрд. долларды құрады).
Жобаны несиелеу тетігін отандық банктердің қолдануы, елдегі
инвестициялық қызметтің белсендігі мен шекті болуы инвестициялық қорларды
пайдалану тиімділігі өсіміне әсерін тигізуші еді. Ол барлық мүмкін
қаржыландыру көздерін, соның ішінде коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді
қорларын икемдеуге мүмкіндік береді және сонымен қатар жобаларды өткізу
мүмкіндіктерін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Жобаны несиелеудің мәнін оның инвестициялық жобаларды банктік
несиелеудің дәстүрлік әдісінен ерекшелейтін айырмашылықтары арқылы ашып
көрсетейік.
Инвестициялық жобаның мұндай қаржыландыру әдісінің дәстүрліден
айырмашылығы, бұл жерде несие беруші ретінде әр түрлі субъектілер мен
коммерциялық, мемлекеттік, ипотекалық, қаржылық лизинг сияқты банктік –
несиенің барлық түрлерінің субъектілері бола алады. Бұлардың рөлінде шыға
алады: коммерциялық, инвестициялық, мемлекеттік, ипотекалық банктер;
зейнетақы қорлары; лизингтік компаниялар, мемлекет; өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс компаниялары мен фирмалары, өнімді жеткізушілер мен сатып алушылар
және басқа да институтционалды инвестициялық инвесторлар. Бірақ басты несие
беруші банктер болып табылады.
Бұл жерден жобаны несиелеудің тағы бір ерекшелігі шығады – ірі
инвестициялық жобаларды қарызға қаржыландыру көздерінің көптігі. Бұл
Қазақстан жағдайында өте маңызды, өйткені қазақстандық банктерде
капиталдандыру төмен. Казкоммерцбанк, АҚ ТұранӘлемБанкі сияқты ең ірі
банктер 40 – 50 млн. доллар сомасындағы орташа инвестициялық жобаларға да
шамасы жетпейді, өйткені бұл олардың балансына айтарлықтай көрініс берер
еді. Ол үшін консорциум құру жолымен бірнеше банктерді және басқа да несие
берушілерді, халықаралық қаржылық – несие институттарын да тарту керек.
Жобаны несиелеуді, дәстүрлі әдістерден ерекше, инвестициялық жобаны
қаржыландыру үшін берілетін ұзақ мерзімді несиелерде қамтамасыз ету
әдісімен сипатталады. Банк немесе басқа несие берушілер алдындағы қарыз
міндеттемелерін қамтамасыз етудің бірден бір көзі өміршең инвестициялық
жобаның өзі болып табылады, яғни болашақта енді ғана құрылатын немесе
техникалық жаңғыртылған кәсіпорындар әкелетін табыстар. Бірақ нәтижесінде,
көбінесе аралас қамтамасыз етулер кездеседі, бұларды банктер өздерінің
несиелерін бөлшектеп қамтамасыз түрінде қабылдайды.
Осыдан барып жобаны несиелеудің тағы бір ерекшелігі пайда болады, ол
несиенің үлкен көлемімен және берілген қарыз бен оның орнына өтелетін
пайыздың қайтарымсыздығының жоғары тәуекелдігімен байланысты. Бұл жерде
жоба талдамасы мен бизнес жоспардың нақты бағамына, ТЭН–ге, инвестициялық
жоба өтімділігі кезінде тәуекелдің төмендеуіне аса мән беріледі. Банк пен
мамандарында үлкен жауапкершілік жатыр. Әдетте, банктер жоғары білікті
мамандары бар, тек несие несие берушілермен ғана емес, сонымен қатар
инженер, жобаны құрушы, геолог, заңгер, эколог, яғни бір сөзбен айтқанда,
жоғары сапалы инветстициялық жоба сараптамаларын жүзеге асыратын мамандары
бар арнайы сарапшы ұйымдарды іске тартулары мүмкін. Атап көрсету керек,
қазақстандық банктерде жоба талдауына жеткілікті түрде ден қойылмайды,
сонымен қатар елде жоба талдамасы бойынша мамандар дайындалмайды. Дамыған
елдерде бұл жеткілікті кең түрде пайдаланылады және маңызды қаржы қорлары
жұмсалады.
Несиені қамтамасыз ету болып инвестициялық жобаның өзі қабылданса,
несиені қайтарудағы маңызды сәт, келешекке құрылған немесе техникалық қайта
қаруландырылған кәсіпорын өнімін өткізуден түскен бизнес – жоспарда
қарастырылған қолма қол ақша ағынының нақты екендігіне банктің бақылау
жүргізуі болып табылады. Сондықтан банк инвестициялық жобаны жетілдіру мен
өткізуге байланысты барлық процестерге қатысады; оны жақсылап бағалап, әр
түрлі тәуекелдіктерді бөліп көрсетеді, тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін
әр түрлі шаралар қолданады.
Жобаны несиелеудің маңызды ерекшелігі, жоба тәуекелдіктерін
басқарудың негізгі әдістерінің бірі, бұл тәуекелдіктерді жобаны өткізуге
қатысушылар арасында бөлу болып табылады. Жоба циклінің әр түрлі
сатыларында тәуекелдіктерді өтеуде жеке қатысушылар рөлі ауысады. Сөйтіп,
инвестициялау алдындағы кезеңде, төменгі сапалы жоба тұжырымдамасының нашар
жетілдірілуі тәуекелі, оны жоспарлау және тағы басқалары, әдетте жобалық
ұйымдарға, жоба бастамашылары, жобаны ұйымдастырушы фирмаға жүктеледі, ал
жобаның тіршілік қабілетіне сапасы жоқ баға беру тәуекелдігін банк өз
міндетіне алады, инвестициялық сатыларда несие беруші банк құрылысты аяқтау
мен объектіні пайдалануды енгізу жауапкершілігінен босайды, яғни өндірістік
тәуекелдігіндегі қарыз алушыға (арнайы компанияның), мердігерге, машина мен
жабдықтарды жеткізушіге жүктейді. Инвестициялаудан кейінгі кезеңде, яғни
кәсіпорындарды пайдалану кезеңінде банк инвестициялық, қаржылық, валюталық,
сақтандыру, төтенше жағдай және басқа да тәуекелдіктерді өзіне алады. Бұл
жерде жоба тәуекелдігінің негізгі басқару кезеңдерін ашып көрсеткен жөн.
Бұлар: а) тәуекелдіктерді бірегейлендіру; ә) тәуекелдіктерге баға беру; б)
тәуекелдіктерді басқару әдістері мен құралдарын таңдау; в) таңдаулы әдістер
мен құралдарды пайдалану; г) нәтижелерге баға беру, яғни әдістер мен
құралдарды дұрыс таңдау мен оларды тиімді жүзеге асыруға баға беру мен тағы
басқа.
Тәуекелдіктерді талдау әлеуетті қатысушыларға жобаға қатысудың
мақсаты туралы дұрыс шешім қабылдау үшін және мүмкін қаржылық зияндардан
сақтау ережелерін қарастыруға қажетті мәліметтерді береді.
Ірі инвестициялық жобаларды жобаны несиелеу әдісімен өткізу көптеген
ұйымдардың қатысуын талап етеді: жобалық бастамашылар, несие берушілер
(негізгі мердігер, субмердігерлер), құрылтайшылармен бекітілген арнайы
жобалық компания, машиналар мен жабдықтарды жеткізіп салушылар, сарапшылар,
сақтандыру компаниялары мен кепілдіктер, институтционалды инвесторлар,
инвестициялық қызмет объектілерінде өндірілетін тауарлар мен қызметкерлерді
сатып алушылар.
Инвестициялық жобаны әдеттегідей несиелеу кезінде, банк өз несиесін
жобаны ұйымдастырушы фирмаға береді және ол несиені тиімді пайдалану мен
уақытында қайтаруға толығымен жауапты болады.
Жобаны несиелеу кезінде банк арнайы жобалық компанияларға несие
береді және оған несие бойынша жауапкершілік жүктеледі. Егер қарапайым
несие операциялары кезінде банк қызметінің қаржылық нәтижелері мен несие
алушының активтері, оның беделі мен сенімділігі арқылы инвестицияланса,
инвестициялық жобаны жобаны несиелеу әдісімен қаржыландыру кезінде
мағынасын жояды. Бұл жағдайда, несиелеуші банк инвестициялық жобаның өзін
бағалауға күшін жұмсайды.
Алынған инвестициялық несие арнайы жобалық компанияның балансында
көрініс табады. Несиелеудің мұндай әдісі баланстан тыс (off balance
sheet) деген атауға ие.
Инвестициялық жобаны жобаны несиелеу әдісімен қаржыландыру, біздің
көзқарасымыз бойынша, қарапйым несиелермен салыстырғанда, несиелеуші
банкпен жоғары пайызды мөлшерлемесін бекітуді көрсетеді, және де
кәсіпкерлік табысқа үлеспайдалар түрінде бәсекеге түсе алады. Несиелік
келісім – шартта ол кәсіпорын акцияларының бөлігін иемдену құқығын,
инвестициялық қызмет көрсету объектісін басқаруға қатысуды резервтейді. Бұл
кезде банк кәсіпкер ретінде қызмет атқара бастайды, ол жоба тіршілікке
қабілетін құру мен бағалаудан бастап, оның жабылуымен аяқтай отырып, барлық
инвестициялық кезеңдерге қатысады, сонымен қатар объектіні пайдалануға
кіретін басқармаға да қатысады.
Жобаны несиелеуде несие беруші – банк рөлі, дәстүрлі ұзақ мерзімді
несиелермен салыстырғанда, абсолютті өзгереді, банк қызметі кең өріс алады.
Бірінші жағдайда, ол әр түрлі кейіпте көрінеді: несие беруші, кепідік
беруші, қаржылық кеңесші (консультант), жобаны сараптаушы, банктік
консорциумды құрушы немесе менеджер, институтционалдық инвестор (жобалық
компаниялардың бағалы қағаздарын иемденуші), енгізілген объектіні басқаруға
қатысушы ретінде. Коммерциялық банктердің ерекшелігі, біріншіден, оның өз
ақша қаржаттарын және несиеге тартылған қорларын пайдалана отырып,
инвестициялық процестің мүшелері ретінде көрінеді, ал екіншіден –
инвестициялық қызметтің басқа мүшелері арқылы жүзеге асырылатын
инвестициялау процессіне қатыса алады.
Несие беруші – банк инвестициялық қызметте жоғары тәуекелдіктірді
міндетіне алғандықтан, ол жобаны өткізу бақылау сұрақтарына ерекше мән
береді. Негізінен, бұл қызметті банктің өзі атқарады, ал басқа жағдайларда
ол оған бақылау жасау қызметін атқару үшін шақырылатын, арнайы
компанияларға тапсырады. Кейбір жағдайларда, несие беруші немесе оның
атынан, немесе оның тапсырысы бойынша, арнайы компания несие алушымен,
несиелік келісім – шарттың ажырамас бөлігі болып табылады, жобаны өткізу
туралы келісімге қол қояды. Жобалық келісімде, несие берушінің немесе
арнайы компаниялардың, жобаға қатысты барлық қажетті ақпараттарды талап
етуі бойынша құқықтары анықталады. Ал несие алушы оларға жұмыс барысы
туралы, қол қойылған өзара шарттар туралы, жобаның барлық мүшелерінің өз
міндеттемелерін орындаулары туралы, құрылыс, техника, тазалық, экологиялық
нормалар, жұмыс кестемі, шығындар сұлбасы, кезеңдік және жылдық баланстар
туралы, кірістер мен залалдар жөнінде есептерді беріп отыруға міндетті.
Банк немесе арнайы компания бақылау бойынша инвестициялық жобаны өткізу
барысында мониторинг (бақылау) жүргізеді жіне қажет болған жағдайда сәйкес
түзетулер енгізіп, экономикалық санкцияларды пайдалана алады.
Осылайша, жоғарыда келтірілгендерге қорытынды жасауға болады. Жобаны
несиелеу инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімге несиелеудің басқа
нышандарынан келесі түрде ерекшеленеді:
- әр түрлі субъектілер мен несиелеудің барлық нышандарының
субъектілері бір мезгілде несие беруші қызметін атқарады;
- қарыз қаражаттары көздері арналарының көп болуы;
- инвестициялық жобаның өзі мен оның алдағы кезең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz