Әлеуметтік мінез-құлықтар және оның түрлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Девиантты мінез.құлықты зерттеудің теориялық негіздері «девианттық мінез.құлық» ұғымының анықтамасы ... ... ... ..9
Девиантты мінез.құлықтың критерийі және әлеуметтік норма ... ... ... ... ...14
2. Жастардың бойынан девианттық мінез.құлықтың алыстатудың алдын .алу шаралары
Жастардың ауытқу жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ...20
Жастардың мінез.құлқының ауытқушылығының әлеуметтік себептері ... ... ... ... .36
Жастардың бойында жағымды мінез.құлықты қалыптастыру іс.әрекеттері ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... 61
1. Девиантты мінез.құлықты зерттеудің теориялық негіздері «девианттық мінез.құлық» ұғымының анықтамасы ... ... ... ..9
Девиантты мінез.құлықтың критерийі және әлеуметтік норма ... ... ... ... ...14
2. Жастардың бойынан девианттық мінез.құлықтың алыстатудың алдын .алу шаралары
Жастардың ауытқу жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ...20
Жастардың мінез.құлқының ауытқушылығының әлеуметтік себептері ... ... ... ... .36
Жастардың бойында жағымды мінез.құлықты қалыптастыру іс.әрекеттері ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... 61
«Жастар арасындағы Девианттық мінез-құлықтың орнығуының шаралары». Бұл тақырып қазіргі таңда қоғамдағы ең өзекті бір мәселенің бірі. Себебі Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлық мәселесі, және оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Сонымен қатар, Қай кезде де халқымыз өзінің болашағы- жастар тәрбиесіне көңіл бөліп отырған. Ұлт пен ұлыстың аманатын арқалаған жастарды тәрбиелеудің жолдары мен амалдары да сан тарау. Солардың ішінде шешуші роль атқаратын тәлім мен тәрбиенің бір түрі- жастарды патриотизм үлгісіне тәрбиелеу маңызды іс саналады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық, қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема екені бәрімізге аян. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға жат әрекеттердің біздің елімізде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Менің дипломдық жұмысымда, бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе бүгінде айтарлықтай өзекті және зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Жастардың жат жағымсыз мінез-құлқын жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз.
Девиация сөзі латын тілінен «ауытқу» деп аударылады. Девианты мінез-құлық ол ол бәрі қабылдаған әлеуметтік мөлшерлерден ауытқуды білдіреді. Барлық өзгеше болып көрінетін құбылыстар жағымды және жағымсыз болуы мүмкін- жастардың бандалары, дүниеден безгендер, дуана, сопы, тақуа, маскүнем, нашақор, жезөкше, қанішер мен жауыздар т.т. жүріс-тұрысы қалыпты мінез-құлықтан өзгеше екені айқын білінеді. Демек, бұлар ауытқыған мінез-құлық адамдарына жатқызылады. Жағымды уытқыған мінез-құлық саяси белсенділік, кәсіпкерлік іскерлік, әлеуметтік шығармашылық ретінде көрініс табады. Бұлар қоғамның, азаматтың ілгері дамуын қамтамсыз ете алады. Ал, жағымсыз ауытқыған мінез құлық жастардың өзіне және қоғамға зиянды, тіпті қауіпті.
Менің дипломдық жұмысымда, бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе бүгінде айтарлықтай өзекті және зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Жастардың жат жағымсыз мінез-құлқын жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз.
Девиация сөзі латын тілінен «ауытқу» деп аударылады. Девианты мінез-құлық ол ол бәрі қабылдаған әлеуметтік мөлшерлерден ауытқуды білдіреді. Барлық өзгеше болып көрінетін құбылыстар жағымды және жағымсыз болуы мүмкін- жастардың бандалары, дүниеден безгендер, дуана, сопы, тақуа, маскүнем, нашақор, жезөкше, қанішер мен жауыздар т.т. жүріс-тұрысы қалыпты мінез-құлықтан өзгеше екені айқын білінеді. Демек, бұлар ауытқыған мінез-құлық адамдарына жатқызылады. Жағымды уытқыған мінез-құлық саяси белсенділік, кәсіпкерлік іскерлік, әлеуметтік шығармашылық ретінде көрініс табады. Бұлар қоғамның, азаматтың ілгері дамуын қамтамсыз ете алады. Ал, жағымсыз ауытқыған мінез құлық жастардың өзіне және қоғамға зиянды, тіпті қауіпті.
1. ДЖаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения-
Алматы: Қазақ университеті, 2002-252б.
2. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в тарнзитном обществе- Алматы: Қазақ университеті, 2004-248б.
3. Кайржанов Е. Криминология – Алматы, 2006-256б.
4. Өмірбекова М Суицид -Жас алаш 2007,31 қазан.
5. Сорокин П. Проблема социольного равенства и социализм //Коммунист, 2000.-16с.
6. Таджибаев Х.Д Социольно-прововое понятие наркомании //Ясауи университетінің хабаршысы.- 2006.-53с.
7. Қалдыбаева Т.Ж. әлеуметтану (оқулық).-Өскемен: ШҚМТУ,2006.-225б.
8. Вингендер И. Социс // Аномия и девиация в Венгерском обществе. 2009.-237с.
9. Баранвский Н.А. Социольные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения. Минск, 2005.-180с.
10. Чечат Д.М, Шестаков Д.А. социольное зло- алкоголизм: семья и право- Л.: Изд-во ЛГУ:2008. -299с.
11. Дюркгейм Э. Самоубийство. Москва: Мысль, 2000.-230с.
12. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в тарнзитном обществе- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-250б.
13. Габиани А.А.,наркотизм вчера и сегодня. Сакартвело,1988. Мелишкишвили Л. Социальное лицо женщин-преступниц и проституток. Мапрекон, 2007.-384с.
14. Алдабергенов С. Есірткі елтірер, Ішімдік өміріңді ірітер ∕∕ Қазақстан-zaman 2011.-12б.
15. Габиани А.А.,Мелишкишвили Л. Социальное лицо женщин-преступниц и проституток. Грузия и Тблиси, 2005.-269с.
16. Блох И. История проституции. Мапрекон, 2007.-200с.
17. Гамзатов Я.Б Наркомания и преступность Махачкала. 2008-350с.
18. Гришаев П.И Влиние социальных явлений на преступность.Москва, 2004.-200с.
19. Забрянский Г.И. Криминология проблемы села. Москва, 2007.-271с.
20. Кудрявцев В.Н., Эминов В.Е Криминология. Москва: Юрист, 2005.-250с.
21. Батку И.Г. Социальные правовые и социольно- психологические факторы преодоления социологических отклоений среди молодежи. Москва, 2006.-283с.
22. Горченко С.А. Трезвенничество как социольное явление. Автореверат. Москва, 2009.-220с.
23. Жақыпов Ә. Қылмыстың өсуі және оның дер кезінде ашылмауы. -түркістан қоғамдық –саяси газеті, 2011.-12б.
24. Жүсіпов А. Нашақорлық- ұлт тамырына балта шабу // заң газеті – 2011.-12б.
25. Бабошин В.В. Феномин проституции в современной России. Страополь, 2008.-260с.
26. Сарсеков Б., Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий -Заң және заман. -2011.-12б.
27. Алауханов Е. Есірткіні ауыздықтау- қауіпсіз қоғамға жол ашу //Үкімет жаршысы.-2010.-12б.
28. Мәжит Б. Нашақорлық-әлеуметтік апат -Ақиқат,2005.-12б.
29. Лукиных Д. Новое правовые средства и понятия, применяемые в борьбе с наркоманией и токсикоманией -Заң және заман, 2011.-12б.
30. Абдиров Н., Сартаева Н. Формирование « Наркотического иммунитета» у населения-один из главны приоритетов в борьбе с наркоманией и наркобизнесом - Заң және заман, 2010.-12б.
31. Жалинский А.Э. Социально-прововые мышление проблемы борьбы с преступностью. Москва, 2008.-244с.
32. Исаева Г., Карикбулов Б. Казахстан: Наркобизнес.- Алматы, 2006.-245б.
33. Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің мәліметі www.stat.kz. 1 қаңтар 2011.-32б.
34. Анисимов С.Ф. Духовные ценности: пройзводство и потребление. Москва: Мысль, 2008.-285б.
35. Ножин Е.А. Борьба идей- важная характеристика духовной сферы социалистического общества. Москва: Мысль,2007.-225с.
36. Николаев Л.П. Причины наркотизма. Проблемы борьбы с девиантым поведением. Москва, 2000.-345с.
37. .-209б.
38. Смельзер Н. Социология. Москва, 2004.-228с.
39. Морозова Ю. Проблемы детей групп социольного риска.статья. Москва ∕∕саясат.-2003.-240с.
40. Степанов В.Г. психология трудного школьника. Москва: ∕∕МАЙ. 2007.-163с.
41. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.Алматы, 2005.-199б.
42. Бэрон Р., Ричардон Д. Агрессия. Питербург,2004.-154с.
43. Шавеля С.А., Манаева О.Т. Молодежь и демократизация советского общества. Минск: Навука, 2004.-298с.
44. Қарақатаева А. Конфликт между педогогом и учащимся как проблема социольных отношений в обществе. статья ∕саясат. 2006.-287б.
45. Қалдыбаева Т. Воспитание: республиканская и региональные проблемы. статья ∕ саясат. 2006.-158б.
46. Нұсқабаев О. Социология (оқулық) – Түркістан: Тұран,2008.-289б.
47. Абдірайымова Г.С. Студентческая моложежь как социольная группа. Алматы: 2002.-159б.
Алматы: Қазақ университеті, 2002-252б.
2. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в тарнзитном обществе- Алматы: Қазақ университеті, 2004-248б.
3. Кайржанов Е. Криминология – Алматы, 2006-256б.
4. Өмірбекова М Суицид -Жас алаш 2007,31 қазан.
5. Сорокин П. Проблема социольного равенства и социализм //Коммунист, 2000.-16с.
6. Таджибаев Х.Д Социольно-прововое понятие наркомании //Ясауи университетінің хабаршысы.- 2006.-53с.
7. Қалдыбаева Т.Ж. әлеуметтану (оқулық).-Өскемен: ШҚМТУ,2006.-225б.
8. Вингендер И. Социс // Аномия и девиация в Венгерском обществе. 2009.-237с.
9. Баранвский Н.А. Социольные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения. Минск, 2005.-180с.
10. Чечат Д.М, Шестаков Д.А. социольное зло- алкоголизм: семья и право- Л.: Изд-во ЛГУ:2008. -299с.
11. Дюркгейм Э. Самоубийство. Москва: Мысль, 2000.-230с.
12. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в тарнзитном обществе- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-250б.
13. Габиани А.А.,наркотизм вчера и сегодня. Сакартвело,1988. Мелишкишвили Л. Социальное лицо женщин-преступниц и проституток. Мапрекон, 2007.-384с.
14. Алдабергенов С. Есірткі елтірер, Ішімдік өміріңді ірітер ∕∕ Қазақстан-zaman 2011.-12б.
15. Габиани А.А.,Мелишкишвили Л. Социальное лицо женщин-преступниц и проституток. Грузия и Тблиси, 2005.-269с.
16. Блох И. История проституции. Мапрекон, 2007.-200с.
17. Гамзатов Я.Б Наркомания и преступность Махачкала. 2008-350с.
18. Гришаев П.И Влиние социальных явлений на преступность.Москва, 2004.-200с.
19. Забрянский Г.И. Криминология проблемы села. Москва, 2007.-271с.
20. Кудрявцев В.Н., Эминов В.Е Криминология. Москва: Юрист, 2005.-250с.
21. Батку И.Г. Социальные правовые и социольно- психологические факторы преодоления социологических отклоений среди молодежи. Москва, 2006.-283с.
22. Горченко С.А. Трезвенничество как социольное явление. Автореверат. Москва, 2009.-220с.
23. Жақыпов Ә. Қылмыстың өсуі және оның дер кезінде ашылмауы. -түркістан қоғамдық –саяси газеті, 2011.-12б.
24. Жүсіпов А. Нашақорлық- ұлт тамырына балта шабу // заң газеті – 2011.-12б.
25. Бабошин В.В. Феномин проституции в современной России. Страополь, 2008.-260с.
26. Сарсеков Б., Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий -Заң және заман. -2011.-12б.
27. Алауханов Е. Есірткіні ауыздықтау- қауіпсіз қоғамға жол ашу //Үкімет жаршысы.-2010.-12б.
28. Мәжит Б. Нашақорлық-әлеуметтік апат -Ақиқат,2005.-12б.
29. Лукиных Д. Новое правовые средства и понятия, применяемые в борьбе с наркоманией и токсикоманией -Заң және заман, 2011.-12б.
30. Абдиров Н., Сартаева Н. Формирование « Наркотического иммунитета» у населения-один из главны приоритетов в борьбе с наркоманией и наркобизнесом - Заң және заман, 2010.-12б.
31. Жалинский А.Э. Социально-прововые мышление проблемы борьбы с преступностью. Москва, 2008.-244с.
32. Исаева Г., Карикбулов Б. Казахстан: Наркобизнес.- Алматы, 2006.-245б.
33. Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің мәліметі www.stat.kz. 1 қаңтар 2011.-32б.
34. Анисимов С.Ф. Духовные ценности: пройзводство и потребление. Москва: Мысль, 2008.-285б.
35. Ножин Е.А. Борьба идей- важная характеристика духовной сферы социалистического общества. Москва: Мысль,2007.-225с.
36. Николаев Л.П. Причины наркотизма. Проблемы борьбы с девиантым поведением. Москва, 2000.-345с.
37. .-209б.
38. Смельзер Н. Социология. Москва, 2004.-228с.
39. Морозова Ю. Проблемы детей групп социольного риска.статья. Москва ∕∕саясат.-2003.-240с.
40. Степанов В.Г. психология трудного школьника. Москва: ∕∕МАЙ. 2007.-163с.
41. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.Алматы, 2005.-199б.
42. Бэрон Р., Ричардон Д. Агрессия. Питербург,2004.-154с.
43. Шавеля С.А., Манаева О.Т. Молодежь и демократизация советского общества. Минск: Навука, 2004.-298с.
44. Қарақатаева А. Конфликт между педогогом и учащимся как проблема социольных отношений в обществе. статья ∕саясат. 2006.-287б.
45. Қалдыбаева Т. Воспитание: республиканская и региональные проблемы. статья ∕ саясат. 2006.-158б.
46. Нұсқабаев О. Социология (оқулық) – Түркістан: Тұран,2008.-289б.
47. Абдірайымова Г.С. Студентческая моложежь как социольная группа. Алматы: 2002.-159б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1. Девиантты мінез-құлықты зерттеудің теориялық негіздері
1. девианттық мінез-құлық ұғымының
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
2. Девиантты мінез-құлықтың критерийі және әлеуметтік
норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 14
2. Жастардың бойынан девианттық мінез-құлықтың алыстатудың алдын –алу
шаралары
1. Жастардың ауытқу жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .20
2. Жастардың мінез-құлқының ауытқушылығының әлеуметтік
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...36
3. Жастардың бойында жағымды мінез-құлықты қалыптастыру іс-
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әлеуметтік мінез-құлықтар және оның түрлері
1) маңыздылығы,мазмұны және мінез-құлық түрлері.
2) Девианттық мінез-құлықтың түрлері мен формаларының сипаттамасы.
3) Девианттық мінез-құлықтың себептері.
4) Девианттық мінез-құлықтың түрлерін жеңілдету және оның алдын алудың
әдістері.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жастар арасындағы Девианттық мінез-құлықтың
орнығуының шаралары. Бұл тақырып қазіргі таңда қоғамдағы ең өзекті бір
мәселенің бірі. Себебі Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының
қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Жастардың
арасындағы девианттық мінез-құлық мәселесі, және оның қоғам өміріне
зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық
ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды
мәселе болып табылады. Сонымен қатар, Қай кезде де халқымыз өзінің болашағы-
жастар тәрбиесіне көңіл бөліп отырған. Ұлт пен ұлыстың аманатын арқалаған
жастарды тәрбиелеудің жолдары мен амалдары да сан тарау. Солардың ішінде
шешуші роль атқаратын тәлім мен тәрбиенің бір түрі- жастарды патриотизм
үлгісіне тәрбиелеу маңызды іс саналады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында
өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық, қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі
керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың
әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема екені бәрімізге аян. Бұл
проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға жат әрекеттердің біздің
елімізде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Менің дипломдық жұмысымда, бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы
мәселе бүгінде айтарлықтай өзекті және зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді
тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек
араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы
айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Жастардың жат жағымсыз мінез-құлқын жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы
техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның
қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса
жүріп отыратынын байқаймыз.
Девиация сөзі латын тілінен ауытқу деп аударылады. Девианты мінез-
құлық ол ол бәрі қабылдаған әлеуметтік мөлшерлерден ауытқуды білдіреді.
Барлық өзгеше болып көрінетін құбылыстар жағымды және жағымсыз болуы мүмкін-
жастардың бандалары, дүниеден безгендер, дуана, сопы, тақуа, маскүнем,
нашақор, жезөкше, қанішер мен жауыздар т.т. жүріс-тұрысы қалыпты мінез-
құлықтан өзгеше екені айқын білінеді. Демек, бұлар ауытқыған мінез-құлық
адамдарына жатқызылады. Жағымды уытқыған мінез-құлық саяси белсенділік,
кәсіпкерлік іскерлік, әлеуметтік шығармашылық ретінде көрініс табады. Бұлар
қоғамның, азаматтың ілгері дамуын қамтамсыз ете алады. Ал, жағымсыз
ауытқыған мінез құлық жастардың өзіне және қоғамға зиянды, тіпті қауіпті.
Ол жеке бастың пайдасын зорлықпен шешу, біреулерді қорлау, маскүнемдік,
нашақорлық, азғындық дерттеріне шалдығу түрінде әлеуметтік тәртіпті
бұзады, жақындары мен бүкіл қоғамда көптеген зардаптар әкеледі.
Ауытқыған мінез-құлықты ғалымдарымыз әр түрлі себептермен түсіндірген.
Әр түрлі мәдениеттердің салыстыруы көрсеткендей, ұқсас қылықтарды қарама-
қарсы бағалауы мүмкін. Мінез-құлықты ауытқушы ретінде бағалау әр түрлі
жағдайларға, заманға, қоғамның даму деңгейіне, мәдениетіне, дүниетаныма,
ұстанатын құндылықтарға, білім мен ғылымның дамуына, саяси мүдделерге
байланысты.
Әлеуметтік тоқырау мен конфликті процестері адамдардың психологиясына,
әлеуметтік топтар мен қоғамға кері ықпал жасап әлеуметтік институттар
дезорганизациясын, социомәдени аномияны қауіп пен қатерді, әлеуметтік,
пассивтілік пен нилигизімді, анорхияны, қатігездікті, қорлаушылықты
орнатты. Бұл моральға жат қылықтарды, қылмысты, өзге де жағымсыз мінез-
құлықтардың өршуіне әкеліп соқтырады. Жағымсыз мінез-құлықтың деңгейін
азайту үшін әлеуметтік саясаттың жүргізілуі, эффектифтік бақылауды орнату
әлеуметтік керітартпалық жағдайы мен динамикасы әсіресе, олардың
детерминациясының заңдылықтары мен өзгешіліктері, дамуы мен ескертуі
туралы ғылыми білімді талап етеді.
Демократия талаптарына сай жаңа қоғамдық қарым-қатынастардың құрылуы,
гуманистік әлеуметтік құндылықтар мен нормалардың пайда болуынан жағымсыз
мінез-құлықтардың шығу себебін анықтайтын жаңа ғылыми концепцияны жасау
міндеті туады. Негізінде қылмыспен жағымсыз мінез-құлық тарихта бұрыннан
бар. Сондықтан мұндай әлеуметтік құбылысты құқықтану, социология,
психология, педогогика және т.б. ғылымдар зерттеп келеді. Алғашқы қылмыстың
зерттелуі ХIХ ғасыр басындағы Белгиялық математик А.Ж.Кетленнің есімімен
байланысты. Демографиялық және қылмыстық статистиканың негізінде ол
қылмысты статистикалық заңдылықтарға тәуелді.
Девианттық мінез-құлық олардың қоғам –өміріндегі теріс орны мен
салмағын айқындайды. Қоғам өміріндегі қатынастардың жүйесі түбегейлі
өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік тәжірибесі жоқ, әлі толыққанды
көзқарасы қалыптаса қоймаған жастар үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқу
оңай. Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол апаратын жүріс-тұрыс –
девиантты жүріс-тұрыс болып табылады.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық жастар
арасында көбірек байқалады. Оның объективтік себебі жастарда құқықтық
әлеуметтену процесі (нормаларды меңгеруі) және делинквенттік мінез-құлықы
(нормалардан ауытқу) бір мезгілде жүреді. Нашар тұрмыс жағдайы, шиеленіскен
қатынастары бар сәтсіз отбасыларында тұратын жасөспірімдерге көбінесе
мектеп бағдардамасына үлгермеушілік, мектеп ұжымынан алыстап кетуі және
мұғалімнен қарым-қатынасының нашарлауы т.б. тән. Кейбір жағдайларда
айналасын тәп-тәуір адамдар қоршаған тұрақты отбасының кәдімгі баласы өз
ортасының нормаларынан бас тартып нағыз қылмыстық мінез-құлықтың белгілерін
көрсетуі мүмкін. Қиын отбасынан шыққан жасөспірімдер үйлердің
жертөлелерінде өткізеді. Үй асты өмірі олар үшін қалыпты. Себебі, ол
жерге әртүрлі өздері сияқты жастар жиналады. Олардың өздерінің үй асты
моральдық кодексі, жазылмаған заңдары бар. Мұндай жағдайда топтық ауытқу да
дамиды. Олар жеке субкультуралық нормаларға сай өмір сүреді.
Қазіргі уақытта ойын-сауық орындарында жастар жасаған құқықбұзушылық
әрекеттердің өсуі арнайы Заң қабылдауды қажет етеді. Ойын-сауық орындарында
қолданылатын және таратылатын алкогольді ішімдіктерге, есірткі және
психотроптық заттарға жасөспірімдерді тарту алаңдаушылық туғызады. Осыған
байланысты, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың және балалардың
қараусыз қалуын алдын алуға бағытталған кешенді құқықтық шаралар заңмен
қарастырылған жөн.
Ересек адамдармен салыстырғанда жасөспірімдердің сотталуы аз болса да,
мұндай құбылысқа атүсті қарауға болмайды. Қиянқы іс-әрекеттер жасайтын
жастар ұйымдары дүниеқорлық пен туындайтын жастар санасың улайтын басқа да
жат қылықты өсіп келе жатыр.
Қылмыстық жазалауда басты ой - жасөспірім құқықбұзушыны тәрбиелеу және
түзеу. Бірақ оның еңбекпен түзеу колониясынан ол қандай болып шығатынына
ешкім кепілдік бере алмайды. Сол себепті мемлекеттік ұйымдардың күшімен
ғана емес, барлық қоғам болып белсенді іс-әрекет жүргізу қажет.
Екінші тарауда Қазақстандағы жағымсыз мінез-құлықтардың жастар арасында
пайда болу себептері мен олардың алдын-алу проблемалары қамтылады. Яғни
мұнда еліміздің болашақ жастардың жағымсыз іс-әрекеттерге баруы сонымен
қатар, қылмыс, нашақор, суицид, маскүнемдік сияқты жағымсыз кері тартпа
ғадеттердін жылдан жылға кең етек алуы кімді болмасын көкейіне ой салатын
жәйт, сол себепті жастардың мінез-құлқының ауытқуына жастар ортасындағы
теріс әрекеттер
Жастардың психоактивті заттарды пайдалануы еліміздің әрбір бесінші адамына
тікелей немесе жанама түрде әсер ететін шылым шегудің, алкогольді
ішімдіктер мен есірткіні қолданудың таралу деңгейі өз шынына жетіп, бұл
беталыстардың өсуі қайтарылмайтын салдар тудыруы мүмкін.
Жасөспірімдер мен жастардың шылым шегу мен алкогольді қолдану жоғары
деңгейінде жалғасуда, оған қоса, шылым шегудің таралу көрсеткіштері қыздар
арасында өсуде. Жастардың есірткі қолдануы туралы есебі көбінесе нашақорлар
диспансерлерге келгенде ғана жүргізіледі. Бұл жағдайда мемлекеттік мекемеге
келгендер ғана есепке кіргізіледі.
Психикалық денсаулық проблемаларына байланысты сырқаттар мен өлімдер
көрсеткіштері әрдайым өсуде. Бар мәліметтерге жүгінсек, жастардың 20% жуығы
психикалық немесе мінез-құлықтық проблемалардан зардап шегуде. Жастар
арасында суицид жағдайларының саны төмендемейді. ӘДҰ мәліметі бойынша, 100
мың адамға 20 суицид саны шекті жағдай болып табылады. Қазақстан суицидтік
іс-әрекет пайда болуының жоғары көрсеткіштері жағынан Шығыс Еуропа елдері
мен Ресейден кейінгі елдер қатарына кіреді. Соңғы онжылдықта 100 мың адамға
27-29 өзін-өзі өлтіру жағдайлары тіркелді.
Мен дипломдық жұмысымды жазу барысында осы проблемаларға деген
студенттердің көзқарастарын және сол арқылы проблемалардың шешілу жолдарын
қарастыру үшін респондентке сауалнама жүргіздім олардың 70℅-ы ұл, 30℅-ы
қыздар болды және де 78℅ қазақ, 14℅ өзбек, 2℅ орыс, 6℅ түрік ұлттары
белсене қатысты.
1. Әлемдік социология мен психологияда жағымсыз мінез-құлықтарды
зерттейтін бірнеше теориялық-методологиялық әдістер қолданылып келеді.
• Бірінші әлеуметтік-құрылымдылық әдіс. К.Маркстың экономикалық
детерминизм және әлеуметтік топтық қайшылықтар теориясы; Э.Дюркгеймнің
құрылымдық функционализм, әлеуметтік дезорганизация және аномия
теориясы.
• Екіншісі керітартпа мінез-құлықты зерттейтін мәдени әдіс. Оның негізі
Р.Мертонның әлеуметтік мәдени теориясына сүйеніп жасалған.
• Ал Тұлғалық әдістің бірнеше ерекшеліктері бар: Э. Кречмера мен Ч.
Ломброзоның тұлғаның қылмыстық типі туралы теориясы антропологиялық
үлгісі; биогенетикалық үлгі- К. Лоренцаның агресивтілік теориясы;
психологиялық үлгі. З.Фрейдтің социо психогенетикалық конфликт
теориясы; социальды психологиялық үлгі- Э. Сатерлендтың
дифференцированды байланыс, әлеуметтік оқу мен мәдениет трансмиссия
теориясы.
2.Зерттеу жағдайымен қылмыс динамикасы, әрі жағымсыз мінез-құлықтың
таралуына қоғамдық көзқараспен оның алдын алу шаралары.
3. Девиантты мінез-құлықтың мәнін, формасы мен детерминант жүйесінің
құрылымын қарастыру.
4. Жағымсыз мінез-құлықтың детерминациясының ерекшеліктерін онтологиялық
және генетикалық (динамикалық) аспектілерге сүйеніп зерттеу.
5.Индивидуалды жағымсыз мінез-құлықтың генезисін, оның мотивациясы мен
әлеуметтік-психологиялық механизмін талдау.
6.Зорлық қылмыстарын әлеуметтік талдау, агресивті қылмыстардың әлеуметтік
және психологиялық факторларын зерттеу.Ішкілікке салыну мен алкоголизм
себептерін анықтау.
7. Жағымсыз мінез-құлықтардың әлеуметтік және тұлғалық детерминантын
әлеуметттік құбылыс ретінде зерттеу.
8. Әлеуметтік бақылау жүйесінде Жағымсыз мінез-құлықтардың алдын-алудың,
негізгі бағыттарын айқындау, жастар арасындағы әлеуметтік жағымсыз іс-
әрекеттер мен ішкілікке салынушылықтың әлеуметтік профилактикасының алдын-
алу проблемаларын талдау.
Жағымсыз (девиантты) мінез-құлық терминінің аясында моральдық,
құқықтық, өзге де нормалардың бұзылуы мен оларды әлеуметтік нормалардың
көмегімен реттейтін қоғамдық қарым-қатынаспен өзара байланысын зерттеуге
мүмкіндік бар. Ғылыми әдебиеттерде мынадай түсініктердің мысалға
әлеуметтік потология әлеуметтік ауру антиәлеуметтік іс әрекет
негативті құбылыс сөздерін аз қолданылады. Жағымсыз мінез-құлықты
әлеуметтік интерпретациялық түсінігі ретінде мына қасиеттерінің
көрсеткіштері көрінеді: объективті әлеуметтік бағдар және функциялық
тұрғыда мінез–құлықтың қоғамдық нәтижесі мен тұлғаның қалыптасу, қоғамның
дамуы; мінез-құлықтың әлеуметтік құндылықтар және нормалармен сәйкестігі;
қоғамдық көзқарастың негативті бағасымен жауапқа тартылу.Жағымсыз мінез-
құлықтар тұлғаға, алеуметтік топтарға, қоғамға зиян келтіретін, жалпыға
ортақ моральдық, құқықтық және өзге де әлеуметтік нормаларға қайшы, қоғам
тарапынан айыпталатын және жауапкершіліктен қашатын мінез-құлық ретінде
түсіндіріледі.
Келтірілген зиянының дәрежесіне, бұған әлеуметтік нормаларының түріне
қарай Жағымсыз мінез-құлықтардың мынандай түрлері бар: деструктивті
(фанатизм, конформизм, накопительдік, және т.б.) асоциалды (ішкілікке
салыну, наркотизм, өзіне қол жұмсау және т.б.) құқыққа (заңға) қайшы
әрекеттер (қылмыс және де өзге заң бұзушылықтар).
Жағымсыз мінез-құлықтың субьектілері де анықталады. (жеке индивидтер,
әлеуметтік топтар, ұйымдар, әлеуметтік институттар) және олардың көріну
формалары (іс-әрекет, қайраткерлік, өмір сүру жолы). Жағымсыз мінез-
құлықтың үш сапалы спецификалық типінің ерекшеліктері бар: ортақ, жеке бір
жақты түрлер және әлеуметтік құбылыс.
Зерттеудің жаналығы деп Қоғамдағы Жастардың жағымсыз кері тартпа жүріс
тұрыс, іс- әрекеттердің әлеуметтік қызмет тұрғысынан алдын-алу шараларын
көрсеткендігімізді айтуға болады. Девианттық мінез-құлық мәселесін
зерттеген ғалымдар социология, экономика, философия, политология, заң
ғылымдары есебінен жол көрсетсе, біз осы еңбегімізде жоғарыда аталған
ғылымдар негізінде ауытқушылық жат қылықтармен күресудің мазмұны мен
әдістерін ашып бердік.
Зерттеу жұмысының обьектісі мен пәні: жасөспірімдер және мектеп
оқушылары. Жасөспірімдерді зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген
себептері бар. Біріншіден, жасөспірімдер арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер
ересек адамдарға қарағанда 2-3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден,
жасөспірімдер өмір тәжірибесі аз халықтың осал бөлігі болып табылады.
Үшіншіден, жасөспірімдер басқа жастағы адамдарға, басқаның жағымсыз
ықпалына тез түсіп қалады. Яғни, біреудің арбауына, алдауына, бір сөзбен
айтқанда еліктегіш келеді. Яғни қазіргі таңда Жастарымыздың, соның ішінде
мектеп қабырғасында жүрген жасөспірімдер жағымсыз іс-әрекеттерге көп
шалдығады. Себебі оқушылардың өздері үйреніп қалған ескі қоғам
құндылықтарымен айырылысуы мен әлі толық меңгеріп үлгермеген жаңа қоғам
құндылықтарды расында да қайшылықтар туындайды. Ал, зертеудің пәні
Қазақстандағы жастардың арасындағы девиантты мінез-құлқының жат қылықтарға
күрт өзгеруі мен жүріс-тұрыстың қалыптасуы. Сондай-ақ жастардың әр түрлі
ауытқушылық дәрежесіне енуі, және жұмыссыздыққа моральды-психологиялық
дайындығын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - Қазақстан қоғамындағы және
Оңтүстік Қазақстан облысындағы жағымсыз дивианттық мінез-құлықтың іс
әрекетін анықтау, сонымен қатар бұл проблемамен күрес яғни жастар
арасындағы девианттық мінез құлықтың алдын-алу шараларын қарастыру және
жастар ортасындағы қазіргі заманғы тенденциялар мен жағдаяттардың дамуын
уақытылы анықтау мақсатында және жастардың әлеуметтік-экономикалық
стратификациясын іске асыру үшін кең ауқымды ақпаратты-талдау базасымен
қамтамасыз ету. Ал жұмыстың міндеті Қазақстанның болашағы жастардың
қолында, сондықтанда жастарымыздың ой-өрісін дамытып, ұлттық
менталитетімізді қалыптастыру және патриоттық сезімге баули отырып
жастардың сана сезіміне болашақ еліміздің көркеюі мен өркендеуіне қосар
үлестерінің мол екендігін жауапкершілікпен сезіне білу.
Зерттеу жұмысының материалдық базасы Жастар арасында Девианттық мінез
құлықтың мәселесімен айналысқан отандық ғалымдар- Қазымбетова
Д.К.,Гилинский Я.И., Смельзер Н., Джаманбалаева Ш.Е., Селлин Т., М.И.
Бобнев, М.Е. Пеньков, С.А. Даштамиров, А.А. Ручка т.б. Ал ағартушы демократ
ғалымдардан А. Құнанбаев, Ш. Уалиханов, Ы Алтынсарин. және шет ел
ғалымдары еңбектерінен алынды. Олар, Э.Дюркгейм, К.Маркс, Р.Мертон,
Э.Сатерленд, З. Фрейд, Я.И Глинский, Г.Тард, Н. Смелзер, Ч. Ламброзо,
Уильям Шелдон, Р. Моррис, В.Н.Кудряцев еңбектерінен алынды. Сонымен қатар
Қазақстандағы Статистика Агенттігі, Стратегиялық болжау институты секілді
қоғамдық ұйымдар материалдары да зертеу жұмысымызға пайдаланылды.Және
баспасөз, интернет деректері де зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан, және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады, сонымен қатар, жұмысымызға арқау еткен қосымшыларды
соңғы бетке орналастырдық.
1. Девиантты мінез-құлықты зерттеудің теориялық
негіздері
1.1 девианттық мінез-құлық ұғымының анықтамасы
Девианттық мінез-құлық (лат. Deviatio-ауытқу)- жалпыға ортақ
ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар
мен әлеуметтік топтардың қылықтары.
Кең мағынасында девианттық мінез-құлық кез-келген әлеуметтік
ережелерден (Мыс., оның ішіндегі жағымды: батырлық, аса еңбекқорлық,
альтуризм, өзін құрбан ету, аса үлкен роль ойнау, жетістіктермен қатар,
жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, әдет-ғұрыптарды аттп өту, өзіне-
өзі қол жұмсау т.б.) ауытқушылықты білдіреді. Ал, тар мағынасында
қалыптасқан құқықтық және өнегелі ережелерді тек белінен басып, аттап өту
деп түсініледі. Мұндай девианттық мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып,
әлеуметтік аномияға әкеліп соқтырады.
ХІХ ғасырда францияда ең атақты социолог, ғалым Э.Дюркгейм девианттық
мінез-құлық ұғымын зерттеді. Одан кейінде көптеген зерттеуші ғалымдар,
социологтар, атап айтар болсам, К.Маркс американдық социологтар Р.Мертон,
Э.Сатерленд, француздық ғалым, психолог әрі криминолог Г. Тард, австриялық
психолог З. Фрейд, Я.И Глинский және т.б. Ал демократ ағартушы ғалымдар А.
Құнанбаев, Ш. Уалиханов, Ы Алтынсарин. Сонымен қатар, Отандық
социологтардан Ш. Жаманбалаева, Д. Қазымбетова т.б ғалымдарымыздың
көптеген еңбектерін қалай айтпасқа. Дегенмен біршама зертелгеніне
қарамастан девианттық мінез-құлық ұғымының әлі күнге нақты анықтамасы жоқ.
Девианттық мінез-құлық ұғымы бірқарағанда түсінікті секілді. Ал шын
мәнінде бұл ұғымды анықтауда біршама қиындықтар кездеседі. Мысалы, кісі
өлтіру жағымсыз, қоғамымызда жат қылық ерсі болып саналса, соғыс кезінде
ерлік деп есептелді. Сондықтан да бұл ұғым әр кезде әр түрлі болып
түсіндіріледі. Міне осыдан келіп, Ғалымдарымыздың пікірлері арасында
біршама айырмашылықтар, алшақтықтар кездеседі.
Дегенмен, әлеуметанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі ретінде
қарастырғаннан гөрі, әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің негізгі
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
түп мәні туралы нақты анықтама жоқ. Сондықтан тіпті кісі өлтіру немесе қан
араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас) ауытқу деп қабылданады.
Дегенмен осындай құбылысты сипаттауға көмектесетін өзара байланысты екі
қасиет бар.
Олардың біріншісі- ауытқуды норма бұзудың үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерлерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары экцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді. Мысалы, таптық психологияның нормативтік үлгілері орындалмаса,
таптық ауытқу, немесе достар арасында қалыптасқан нормалар бұзылса,
ахуалдық ауытқу туралы айтуға болады.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір мінез-құлық түрлеріне жататын,
кейін құнсызданып, мәнінен айрылатын және көбіне қолданудан қалатын
масқаралық таңба деп белгілейді. Бұл сипаттаманыда әмбебап деп қарастыруға
болады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас олардың әдет-қылықтарының бір-
біріне жақпауынан алшақтауы мүмкін. Мысалы, Көп сөйлеу, балағаттау сияқты
жағымсыз қасиеттер. Ауытқуды зерттеу бұл арада ең алдымен масқаралық
таңбалардың құрылымымен, қолдануымен және ықпалымен байланысты [1.29б].
Әрбір дәстүрдің, нормалардың бұзылуы және масқаралық үлгісі
шеңберінде ауытқу өзгеріп отыратын екі ұшты және аңғарыла бермейтін ұғым
болып табылады. Ауытқитын мінез көрсеткен адамның шыққан әлеуметтік тобының
нормалар мен белгілерін сол адамның іс-ірекеті арқылы анықтауға болады.
Терминді зерттеумен байланысты орасан зор әлеуметтанушылық әдебиет
жасалды. Енді осыған тоқталып өтейік.
Біздің әдебиетімізде мейлінше жиі кездесетін анықтама, яғни
жоғарыда айтып өткеніміздей, девианттық мінез-құлық (ауытқу)-қоғамдық
нормаларға сай келмейтін іс әрекет [2.133б]. Алайда бұл анықтама мүлдем
жалпылама (шектен тыс абстрактылы) және кең нақтылауды қажет етеді. Бұл
жерде сөз кез-келген әлеуметтік норманы бұзу туралы болып отыр
Сондықтан да кейбір зерттеушілер бұл ұғымның анықтамасы қосымша,
нақтылайтын белгілер енгізуге ұмтылады.
Оларға мыналар жатады:
1 Девианттық мінез-құлық дегеніміз- нормадан ауытқу әсерінен түрмеге
қамалатын немесе құқық бұзушылықтың басқа да жазаларын алуға әкеліп
соқтыратын ауытқушылық.
2 Девианттық мінез-құлық-заңсыз құралдар арқылы мақсатқа жету.
3 Чикаго мектебінің мүшелері ауытқуды мәдениетті сіңіру жөніндегі
қалыпты оқу процесінің бір бөлігі ретінде зерттейді [3.103б].
Сонымен девианттық мінез-құлық дегеніміз- ұқсас жағдайлардағы кең
таралған, көпшілікке танымалдылығымен сипатталатын әлеуметтік
нормалардың бұзылуы. Және сонымен қатар басқада өзекті пікірлер көп
кездеседі. Тар мағынада девиация, яғни ауытқушылық деп жеке адамның
немесе адамдар тобының мінез-құлқының нормаларынан ауытқушылық екендігі
айтылады. Н. Смелзер былай деп атап көрсетті: топтың нормасынан
ауытқыған деп есептелген мінез-құлық емделу, өзгелерден бөлектеп ұстау
немесе басқа да жазала түрлерін қолдануға мәжбүр етеді [4.28б].
Ал, американдық социология түсінігі бойынша, девианттық мінез-құлық деп
тек қылмыс пен құқық бұзушылықты айтып қоймайды. Сонымен бірге кез-
келген қоғамдық нормалар мен ережелерді бұзатын мінез-құлықты айтады.
Бұған сыбайлас жемқорлықпен заңға қайшы, этикаға жат, сот пен полиция,
үкіметті лауызымды тұлғалардың мінез-құлқы айтылады.
Девианттық мінез-құлық социологиясының атасы болып есептелетін француз
социологы Э. Дюркгеймнің еңбектері тереңдігімен және өзектілігімен
ерекшеленеді. Ол өзінің Қоғамдық еңбектің бөлінісі туралы
фундаментальды монографиясында мінез-құлық нормаларының мазмұнына ықпал
ететін факторлар мен олардың даму көздерін, бағыттарын талдайды.
Э.Дюркгейм қоғам мен жеке адамның өзара қатынасының социологиялық
түйінді мәселесін капиталистік қоғамның қайшылықтарын талдау барысында
бірге алып қарайды. Бұл мәселе жөніндегі оның көзқарасы К.Маркстың
тұжырымдамасына көп жағынан сай келеді. Э.Дюркгейм қоғамның дамуы мен
гүлденуі адамды қанаумен, оны машинаның қосалқы бөлшегіне айналдырып
кәсіби кемтарлыққа мәжбүр етуімен бірге болуы мүмкін емес екендігіне
сенімі берік еді. Қоғам нашарласа, адамда, дара тұлғада нашарлайды.
Осыдан келіп, таптық күрес, теңсіздік, қылмыс, өзін-өзі өлтіру
туындайды. Дюркгейм қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дағдарыс
кезеңінде қылмыскерліктің өршіп кетуі заңды құбылыс дейді. Яғни, қоғам
мен дара тұлға арасындағы орын алып отырған қарама–қайшылық әлеуметтік
ауытқушылықтың кері түрі (девиациялық көрініс) болып табылады. Мұның
себебін ескінің жойылып, жаңа талаптардың дүниеге келуімен түсіндіруге
болады.
Э.Дюркгейм ешқандай қоғам жалпыға ортақ нормаларды бір қалыпты жағдайда
қамтамасыз ете алмайды және ауытқу (девиация) табиғи болғандықтан оны
керек деп көрсетеді. Өйткені қоғам әр кезде әр түрлі өзгерістерге дайын
болуы және қоғам барынша икемді болуы керек деген тұжырым жасайды
[5.44б].
Ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен конформизм бір
нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп көңіл
бөлінеді? Деген сұрақ қояды. Бұған Э.Дюркгейм былайша жауап береді.
Біріншіден, девиация өте бір өзгеше құбылыс болуынан және оның көңілін
өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден, оған назардың басым
болуын оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтардың көтеріңкі
болуымен байланыстырады.
Басқа ғалымдар девиацияның себебін басқа жолдармен түсіндіреді.
Енді осыларға тоқталып өтейік.
Туриндік профессор Ч. Ламброзо жаңа ғылым-қылмыстық антропологияны
негіздеуге ұмтылды. Оның негізгі идеясы қылмысккер айыптыдан гөрі аурулы
айрықша табиғи тип. Қылмыскер болмайды, ол туылады. Қылмысты адамды
бірқатар белгісі бойынша тауып, бөлектеу қажет дейді. Мысалы, ХІХ
ғасырдың аяғында Ч. Ламброзо адамның физикалық қасиеттері девиацияға
себеп болады дегенді айтады. Оның пікірінше адамдар өзінің биологиялық
құрылымына қарай белгілі-бір мінезге ие болады. Ол криминалды типке
жататын адамдарды әдетте адам қалыптасу эволюциясының алғашқы сатысына
ұқсас болатындығымен байланыстырады. Мәселен, ондай адамның астыңғы иегі
шығыңқы, сирек сақалды және ауруға деген сезімі төмен болып келеді деп
көрсетеді. Сондай-ақ Ч. Ламброзо қылмыскердің сипатты белгісін маңдай,
салмағын өлшеу, дене құрылысының дұрыс еместігін табу т.б жолымен
суреттеуге ұмтылады. Кейіннен итальяндық ғалым осындай бастапқы
ережелерді басшылыққа ала отырып, тағы да, оның ойынша, қылмысына ықпал
ететін факторлардың 16 тобын айтады. (метеорологиялық, климаттық,
географиялық факторлар, өркениет деңгейі тұрғындар тығыздығы, эмиграция,
туу, экономикалық даму, тәрбиенің жетіспеушілігі, т.б). Бұл концепцияны
жақтаушылар өте көп болады [6.53б].
Мәселен, атақты Уильям Шелдон девиацияға байланысты адамның
дене бітімінің маңызды орын алатындығын айтқан болатын, мысалы
Эндоморфты адамдар, яғни, денесі мығым, сымбаттылығымен ерекшеленетін
адамдар мазасыздыққа бейім, белсенді әрі сезгіштік қасиеті төмендеу
болып келеді. Ал, эктоморфты адамдар, яғни, денесі жіңішке, нәзік
адамдар өзіне-өзі талдау жасай алу қасиеті басым, сезімтал және тез
көнілі қалғыш келеді деп көрсетеді
Көптеген зерттеушілердің негізінде Шелдон мезоморфты
ауытқуларға бейім (девиацияға бейім) болады, бірақ олар әр кездле
қылмыскер бола бермейді дейді. Тағы да осындай зерттеулерге сүйене
отырып, басқа да кейбір тұжырымдар жасайды. Мәселен, ер баланың бойының
аласалығын бетіне баса беретін болса, ол өзінің эмоциялық күйзелісін
қоғамға қарсы қояды, содан ол балада девиантты мінез пайда болуы мүмкін
деген қорытынды жасайды. Алайда биологиялық фактор девиациялық құбылыс
үшін көп себептердің бірі ғана болады, бұнымен бірге, психологиялық және
әлеуметтік факторлар да болуы мүмкін. Сондықтан девиациялық құбылыстың
себебін анықтау үшін көптеген күрделі факторлардың жүйесіне сүйену керек
[7.102б].
Девианттық мінез-құлықты зерттеудің (культуралогиялық)
мәдениеттанулық негізінде Р. Мертонның социомәдени аномия теориясы,
Т.Селлиннің шиелініс (конфликт) мәдениет теориясы, және т.б жатқызылады.
Атақты социолог, психолог Р.Мертонның аномия теориясы бойынша бір
әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа ауыса отырып, бүкіл қоғамды
қамтитын қылмыскерлік түрлері өте жұқпалы дерт ретінде көрсетілген.
Соның бірі соңғы кезде қыздардың шылым шегуге, жезөкшелік сияқты
аномиялық дертке ұшырау проблемасы ойландыратын жәйт. Э.Дюркгеймнің
енгізген аномия концепциясына сүйене отырып, Р. Мертонның пікірінше,
девиация-қоғам мүшелерінің мәдени және әлеуметтік жетістіктерге жетуіне
ұмтылуына байланысты пайда болады. Көптеген адамдар сапалы білім алуға,
төлем ақы төлей алмайды, мықты кәсіпорындар да шектеулі мамандарды
қабылдайды т.с.с Демек, Мертон ілімі бойынша адамдар жетістіктерге дұрыс
жолмен қол жеткізу мүмкін емес екенін түсінеді. Осыдан келіп заңсыз іс-
әрекеттерге бару көбейеді, мәселен, рэкет, наша сату, ұрлық, т.б
[8.99б].
Т. Селлиннің мәдени шиеленіс (конфликт) теориясының мәні
көзқарас, дағды, адамдардың өзара ұғынысуын қиындататын ойлау мен
тәртіптің стереотипі, басқа мәдениет өкілдеріне қатысты сезімін,
ұғынысуын және алдын алуын ауырлататын көзқарастар деп тұжырымдалады.
Жекелеген жағдайларда қоғамда үстемдік ететін құқықтық және моральдық
нормалар белгілі бір әлеуметтік топтармен ғана тиімді ретінде бағалана
алады. Түрлі қауымдастықтардың мәдени құндылықтары арасында шиеленіс
(конфликт) теориясытүрлі әлеуметтік топтардың арасындағы қылмыстық
қарама-қайшылықтарды ашуға мүмкіндік берді. Мәні бойынша Селлин Маркстік
таптық қайшылықтар теориясын оның мейлінше өткір және революциялық
дәйектерін жолға қойып, оның ауқымын тек қоғамның екі бөлігінің қарама-
қайшылығына ғана емес, сонымен қатар, мейлінше ұқсас әлеуметтік
құрылымдардың қарама-қайшылығына қолдануға мүмкіндік беретіндей бірнеше
рет тарылтып өзгертті [9.84б].
Иллиндік университеттің профессоры Э.Сатерленд ғылымға елеулі үлес
қосты. Оның қылмыстық тұжырымдамасының мәні төмендегідей:
• Адам өзінің оқуға қабілеттігінің арқасында ғана қылмыскер болады.
• Адам қылмыстық тәртіпті ерекше қылмыстық қасиеті болғандықтан
емес, қылмыстық үлгілер оның көзіне жиі түсіп, қылмыскерлермен
тығыз байланыс орнатып, қылмыстық көзқарастар мен біліктілікті
үйреніп алады. Егер сол жеткіншік балалық шағынан басқа қауым
тобына қосылғанда, ол мүлде басқа адам болып өсер еді деп
тұжырымдайды [10.118б].
Соңғы кездері отандық социолог Ш.Е. Жаманбалаеваның Девианттық мінез-
құлықтың әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көптеген еңбектері жарық
көруде. Автор белгілі бір қоғамда қалыптасқан немесе ресми бекітілген
әлеуметтік нормалар мен өзімен бірге ілестірген заңдық және қоғамдық
санкцияларды бұзатын әлеуметтік актіні, қызметі немесе адамдардың өмір
салтын атап көрсетеді. Ол бұл анықтаманы мейлінше толық деп санайды.
Өйткені ол, біріншіден, бұл әрекеттен байқалатын барлық формаларын ( іс-
әрекет, қызмет, өмір салты), екіншіден, тек қана ресмиден және бейресми
іс жүзінде қалыптасқан жария емес әлеуметтік нормалардан ауытқу деп
қарастырылады: үшіншіден, кез-келген ауытқуды топтық және қоғамдық
қарсылықтан, одан бөлектенуге дейін ардайым өзімен бірге ілестіретін
санкияның сан алуан түрлерін атап көрсетеді [11.125б].
Ал, Д. Қазымбетованың пікірінше, девиаттық мінез-құлық жалпыға
ортақ қабылданған моральдық, құқықтық және басқа әлеуметтік нормаларға
сай келмейтін, жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға немесе тұтастай
қоғамға зиян келтіретін әрекет [12.245б].
1.2 Девиантты мінез-құлықтың критериі және әлеуметтік норма
Ең алдымен біз осы девианттық мінез-құлықтың критериін бағалауды
анықтауда нені ұғынамыз? Әрине, бұл сұраққа толық жауап беру қиын. Өйткені
біздің ғылымымыз өте ұзақ уақыт бойы әлем аңызында өмір сүрді, өйткені
шектен тыс идеологияландырған еді. Сондықтан осы сұраққа жауап табуға
әрекеттенеміз. Өйткені ол өзекті теориялық ғана емес, таза практикалық
проблемаларды жақсырақ ойластыруымыз үшін керек.
Зерттеу критерийлерді бағалау қауымдастықты, ынтымақты, өзіме және
басқаларға бірлігінің менікі шектеулі арқылы бір-бірін қарсы алуға бару
мүмкіндігінің дәрежесіне тәуелді екенін көрсетеді. Мұнда адам ауытқу деп
санайтын шекті анықтау керек. Бұл критерийдің негізі және жеке қоғамдық
мүдделерді тіркеу принципін, ауытқу әрекетін бағалауды анықтауға қызмет
ететін бұзу дәрежесінен қаланған. Мұнда менің бостандығым басқа адамның
бостандығымен шектелгендігін түсіну керек. Міне, басты принцип. Ол тәртіп
бұзса, демек басқа адамды қанап, ауытқу болады. Біз жеке мүдделердің бар
екенін білеміз. Айталық, мемлекеттік, қоғамдық мүдделер жекеше мүдделерге
жиынтығына енеді. Мәселен, Мен Қазақстан азаматшасымын, мен осы елдің
гүлденуіне мүдделімін. Бұл менің отанымның алдындағы парызымды міндеттейді.
Менің мемлекетке қатынасым белсенді болуы керек. Ең жақсысы бұл жеке мен
қоғамдық мүдделердің сай келген кезі. Олардың үйлесуі қоғамның мінез-құлық
озықтығының көрсеткіші болып табылады. Өйткені тек осы арқылы ғана адамның
жекеше ретінде еркін дамуы үшін мүмкіндіктер ашылады. Мұндай үйлесімсіз
қоғамның игілікті өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан ауытқу әрекеті
критериінің бірден-бір тиімділігі әрекетінің осы түрінің қоғамдық
пайдалылығы немесе зияндылығы болып табылады.
Алайда ауытқу әрекетінің арнайы критериін бағалаудың анықтамасын егер
түрлі дәуірдегі ауытқушылықтарда ортақ әлдене бар болып, осы әр түрлі
ауытқу әрекетін өзара салыстыруға мүмкіндік берген жағдай да ғана табуға
болады.
Шын мәнінде қандай тәртіп кез-келген дәуірде ауытқу немесе
ауытқымайтын деп саналады? Кез-келген тәртіпті бағалауды анықтау біріңғай
болмағандықтан, біздің қоғамда қандай әрекетті ауытқу санау керектігін
белгілеу қиын. Ауытқудың мейлінше айқын үлгісі әрдайым дерлік талқылауды
тудыратын адамға жат әрекеттер бола алады. Бірақ мұнда оларға дәл анықтама
беру оңай емес. Өйткені, өлімнің өзі де белгілі бір жағдайда анықталады.
Мысалы, алғашқы қауымдық құбылыстағы ашаршылық кезеңінде өлім айыпталған
жоқ. Оны өндірістік күштер нығайтып, қоғам дені сау және еңбекке қабілетсіз
халықты азықтандыру үшін қанша қажет болса, сонша материалдық игіліктерді
өндіре алған кезде қылмыс деп бағалайтын түсінік қалыптасты. Көріп
тұрғанымыздай, ауытқу әрекеті тарихи құбылмалы және әлеуметтік –
экономикалық себептер, ұлттық дәстүрлер, мәдеиет т.б себептерге байланысты
өзгеріп отырған.
Социологиялық зерттеулердің қорытындысы девиантты мінез-құлықтың
негізгі белгілері мен критерилерінің мынандай екенін көрсетеді: алғашқы
этап – жасөспірімдер мен жастардың психикалық және физикалық әрекеттерінің
дезорганизациясы; екінші этапта- әлеуметтік нормалар бұзылады. Бұл этап
жағдайы жоқ осыдан шыққан балалардың сабаққа үлгермеушілігі, жұмыс
орнындағы дисциплинаның сақталмауы және т.б. кері әсерлермен байланысты;
бұл процесте әлеуметтік- маңызды қасиеттер дұрыс қалыптаспай қылмыс жасауға
бейімдеушілік орын алады.
Девианттық мінез-құлықтың ең негізгі нүктесі- әлеуметтік норма.
Әлеуметтік норма адамзат қоғамының пайда болуымен өмірге келді. Е.М.
Пенькованың пікірі бойынша, әлеуметтік норма объективті түрде тек
құбылмалылық, қайталанбаушылық пен динамиканың адамдардың әрекетінде орын
алып қана қоймай, сонымен бірге оның тұрақты қайталануы жатады [13.274б].
Әлеуметтік тек әлеуметтік сипаттағы жеке адамдар, тап, қоғам арасындағы
өзара қатынастар сияқты мінез-құлықтар реттеп отырады.
Әлеуметтік норманың маңызды сипаттамасы оның пайда болуы жатады.
Қоғамдағы таптық құрылымның пайда болуымен әлеуметтік мінез-құлықты реттеу
механизмін өзінің идеологиясын, құндылықтар мен нормаларын дайыдап отырған
үстем тап өкілдері жүзеге асырып отырады. Норманы қалыптастыру
репрезентативтік пікірлер сұрау арқылы емес, ол таңдау жолымен, яғни
қолында билік бар, үстемдік етуші лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге
асырылады. Міне, сондықтан да қабылданған нормалар ешқашан қоғамның
мүшелерінің басым бөлігінің көңілінен шықпайды. Солай бола отырып, негізгі
нормалардың басым бөлігін қоғам қабылдайды.
В.Н.Кудряцевтің пікірі бойынша, кез-келген әлеуметтік нормалардың құрылымы
үш топтан тұрады:
• Гипотеза- қолдануға тиіс жалпы жағдай сипаттамасы мен нормалардың
қолдану шарты.
• Диспозиция-адамдардың мінез-құлық ережесі, нормалардың мазмұны.
• Санкция- нормаларының орындалмауының зардаптары.
Санкциялардың мынадай түрлері бар: міндетті, болуға тиіс және мүмкін
болатын санкциялар [14.4б].
П. Сорокиннің тұжырымы бойынша, әлеуметтік әрекеттің негізгі үш
формасы болады: ұсынылатын және тиым салынған, рұқсат етілген әрекеттер.
Бұл формалардың әрқайсысы бір тізбекте өмір сүреді: Мысалы: ұсыну формасына
марапаттау, сыйлық жатса, тыйым салынған әрекетке жаза, рұқсат етілген
әрекетке реакция жатады.
Құқықтық санкциялар мемлекеттік органдар жүзеге асыратын мәжбүрлеу
шаралары мен мүлікті өндіріп алу, қылмыстық жазадан тұрады.
Моральдық норма санкциясына- қоғамдағы әлеуметтік топтар және
адамдардың іс- әрекетке жаман баға беруі.
Әлеуметтік нормалардың жіктелуінің көптеген түрлері бар. Батыс
социологтарының ұсынған мынадай әлеуметтік нормалар типологиясы бар:
универсальды, спецификалық, альтернативті (Ф.мертон), конвенциалды,
моральдық, эстетикалық, техникалық, институциональды (Ф.Уильямс).
Р. Моррис нормалардың екі типін: абсолюттік және шартты нормалар,
сондай-ақ осы белгілері бойынша кез-кезген нормаларды бөлу мүмкіндік
беретін 17 мінездемені ұсынады. Ал Джиббс еңбектерінде заң мен ереженің
нормаларының категорияларын айырып көрсетеді. Ол әлеуметтік нормалардың 20
класын енгізді, оларға конвенциялар, моральдар, ережелер мен заңдар жатады.
Отандық социологтар М.И. Бобнев, М.Е. Пеньков, С.А. Даштамиров, А.А. Ручка
нормалардың мына төмендегі жіктеулерді белгілеген: Құндылықтар саласы
бойынша: идеологиялық саяси, экономикалық, моралдық және ұйымдастырушылық,
нормативті- құндылық иерархиясы нормалар ережелер бойынша негізін
қалаушылар және екінші дәрежелі, универсальды, қатыстылығы бойынша жалпы
және жеке- таптық, қауымдастық, бірлестік, топтар нормалары, қызмет көрсету
мақсаты бойынша: перспективалық және жақын, ең соңғы және тікелей білім
беру тәсілі бойынша-спонтальды (сыртқы әсер мен болмаған, ішкі себептермен
пайда болған) және әлеуметтік топтар мен олардың өкілдері арасындағы өзара
әрекет ету процесінде, фиксация сипаты бойынша- қатты фиксация, иілгіш
қолдану мен тарату саласы бойынша-талап ету нормалары мен қолдану
нормалары, стереотиптері, белгілеу тәсілі бойынша- құқықтық және моральдық
[15.185б].
Норма-талаптар-әлеуметтік модельдер. Оны қоғам мақұлдап, жеке адамдар
мен топқа ұсынылады. Барлық нормалар белгілеу тәсіліне қарай құқықтық және
моральдық болып екіге бөлінеді.
Құқықтық нормалар-заңы нормалар, яғни заң жүзінде бекітілген нормалар.
Құқықтық нормалардың категориялары ғылыми логикалық жағынан барынша
дайындалып, жетілген нормалар болады. Бұл нормалардың арнайы мемлекттік
органдар дайындап, қалыптастырып, бекітеді. Оның орындалуын, сақталуын
арнайы институттар (мемлекттің құқықтық жүйелері) қадағалайды. Құқықтық
нормалар жүйесі әлеуметтік бақылаудың және оның әрекеттегі құралы болып
табылады, оны қоғамның барлық мүшелерінің қатынасын реттеу үшін
пайдаланады. Құқықтық нормаларға қарағанда моральдық нормалар үлкен
иілгіштілігімен ерешеленеді. Моральдық норманы бір таптар, топтар қабылдап,
оны басқалары қолдамауы мүмкін. Өйткені ол бәріне міндетті емес, оны
қоғамдық пікірмен талқылап, мақұлдауы мүмкін. Осыдан келіп біз мынадай
пікірге тоқталамыз. Моральдық норма құқықтық нормадан бұрын пайда болған.
Міне, осы моральдық норма негізінде құқықтық нормалар құрылды.
В.Д.Плаховтың пікірінше, мораль мен адамгершілік, өнегеліктің нормаларының
әртүрлілігіне діни нормалар жатады. Әлеуметтік норма туралы өзіндік
түсініктің қалыптасуына топтық әлеуметтік нормалар негіз болған. Олар түрлі
әлеуметтік топтардың тұрақтылығы мен бірқатар белгілері бойынша: Жас
ерекшелігі, кәсіби, идеологиялық және этникалық белгілері бойынша бірігуіне
себеп болады.
Әлеуметтік норма түсінігіне толық анықтама беру үшін аномияның мәні
туралы мәселеге тоқталамыз. Алғаш рет аномия теориясын қолданған Э.Дюркгейм
мынадай анықтама береді. Аномия –қоғамдағы жеке индивидтер, адамдардың
мінез-құлқын реттеп отыратын норманың болмауы, ескі нормалар мен
құндылықтардың қазіргі нақты қатынастарға сай келмеуі, ал жаңа нормалардың
әлі пайда болмауынан -дейді. Ал, В.Д. Плаховтың пікірінше, аномия таза
түрінде емес, көпшілік арасында кездейсоқ көріністерге кейбір ықтималдық
заңдылықтарда кездесіп отырады.
Гилинскийдің пікірінше, әлеуметтік нормалардың айырмашылығы мынада,
олар өздерінің сипаты мен мазмұны бойынша, қандай қоғамда, уақытта
болмасын, түрлі әлеуметтік топтар арасында әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы,
құдай нормаларынан басқа, интеблишмент ұрылар заңы, түрлі діни
қауымдастық нормалар, жастардың субмәдениетінің (хиппи, панки,рокерлер)
нормалар өмір сүрді. Моральдық нормалар қоғам мүшелерінің позитивті
бағалауынан қалыптасып, бекітіледі. Қазіргі уақытта әлеуметтік даму жоғары
қарқынмен жүріп отырғандықтан, адамдардың құндылық бағыттары мен
бейімделуі де жеткілікті түрде өзгеріп отырады. Мысалы, Батыстың көптеген
елдерінде өлім жазасы құрылғанмен, бізде бұл жаза түрі әлі күшін жойған
жоқ. Мысалы, түрлі мемлекеттерде жасаған қылмыстық әрекеті үшін
жауапкершілікке тартылу 11 жастан 18-20 жас аралығында болып отырады.
Сонымен бірге, құқықтық нормалар моральдық нормалармен сәйкес келмей
өзгеріске түсуі мүмкін.
Сонымен, нормадан ауытқушылық девиантты болып табылады. Осыдан келіп
біз девианттық мінез-құлық социологиясының пәні сөз қозғағанымызда, нақты
ауытқушылық дамып отыратын әлеуметтік нормадан ауытқушылық, адамдардың
мінез-құлқы туралы да сөз етеміз. Міне, сондықтан да әлеуметтік норма
девианттық мінез-құлықты анықтаудың құралы болып табылады.
Девианттық мінез-құлық осы әлеуметтік нормадан ауытқу болып
табылатындықтан, девианттық мінез-құлықтың жалпы теориясы әлеуметттік
нормаладың бағалау дәрежелеуші ролін өз пәніне қосып алады. Бұларсыз
девиантты мінез-құлық шекарасын мен саласын есі дұрыстық пен есі жоқ,
есуастық арасындағы айырмашылықты белгілеу мүмкін емес.
Сонымен біз анықтағандай, девиантты мінез-құлық құбылыстардың төтенше
кең тобы. Кең мағынасында ауытқыған мінез-құлыққа қоғамдық пікір
қолдамайтын кез-келген мінез-құлықты жатқызады, олар жағымды және жағымсыз
нысандардағы құбылыстардағы-сабақтан қашатын оқушы мен қаңғбас , қоғамдық
көлікке ақы төлемейтін , ұсақ ұры, қайыршы мен нашақор, және банда
басшысымен әлеуметтік қозғлыстың көсемі т.т. көрсететін жүріс-тұрысын
қамтиды. Тар мағынасындазаңға қайшылығы жоқ , елеулі емес мінез-құлық
ауытқуларын- темекі тартатын жастарды, қоқыр –соқырды терезесінің астына
лақтыра салатын,трғындарды, жол тәртібін сақтамай, кез-келген жерден қиып
өтетін жолаушы жастарды және т.т. айтады [16.166б].
Девиант- бұл кез-келген нормадан ауытқыған адам. Девиантты мінез-
құлықтың түрлеріне: Маскүнемдік, нашаққорлық, өзін-өзі өлтірушілік
(суицид), қылмыс, жезөкшелік, гомосексуализм, құмарлық ойындары,
психикалық ауытқушылық, өзін-өзі өлтірушілік жатады.
Енді девианттық мінез-құлықтың жеке белгілеріне келсек олар:
1. Жағымсыз мінез-құлық- шынайы норманың бұзылуы. Мұндай ауытқушылықтар
жекелеген адамдар мен қоғамға зиян келтіреді, сондықтан да оған тек
жәй қатардағы ауытқушылық емес, алдын алуға жататын патология ретінде
қарауға болады.
2. Жағымды, позитивті ауытқушылық –қандай да бір жалған норманың
бұзылуы. Мұндай ауытқушылықтар қоғамға зиян тигізбейді, керісінше,
одан әрі қоғамның прогрессивті дамуына пайдалы болады. Өйткені олар
қате немесе ескірген нормалады түзейді, жуып-шаяды.
3. Қылмыс-қылмыскерлік құқықтың қандай да бір нормасын бұзатын
ауытқушылық. Қылмыстың жекелеген түрлері қылмыстық кодекстің
баптарында көрсетілген. Демек, бұл қандай да бір құқық түрлерін-
азаматтық, әкімшілік және т.б трлерінің нормаларын бұзатын
ауытқушылық.
Міне, бұлардың барлығы девианттық мінез-құлықтың жекелеген формалары болып
табылады. Девианттық мінез-құлықтың жекелеген формаларына жаппай
ауытқушылық формалары сай келеді, олар әдебиеттерде мынадай түсініктермен
белгіленеді: девианттық, құқық бұзушылық, қылмыстық, моральдық, т.б
[17.343б].
Енді девианттық мінез-құлықтың келесі түрі – делинквенттік
(қылмыстық) мінез-құлықтарды мынадай жолмен айыруға болады:
Девиантты мінез-құлық тек сол топтың мәдени нормаларына қатынасы болса, ол
деменквентті ауытқу елдің заңына қатысты ауытқушылық, яғни формальды
нормаларды бұзуды айтады.
Сондықтан да құқыққа қарама-қарсы әрекеттер жиынтығы социологияда
ерекше атауға ие болады.
Әлеуметтік өмірде мынадай жағдайлар туындауы мүмкін, ауытқушылық
қоғамның құрылымына қауіп төндіріп отырып, әлеуметтік институттарды,
нормаларды, құндылықтарды қамтып, әлеуметтік жіктерге кеңінен тарайды.
Мұндай жағдай көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең реформалар, соғыстар
революциялық төңкерістер кезінде болады.
Екінші жағынан, ауытқушылықтың формаларымен түрлерін топтай отырып,
олардың адамдардың өмір сүру саласына жүзеге асырылуын айтуға болады. Бұл
қатынас сала бойынша ауытқушылық –көкіректілік, дөрекілік, қатыгезділік
және т.б, ал, рухани сала бойынша- мәденитсіздік, өз білімін көтеруге
тырыспау т.б.
Сонымен жастардың, тұлғалардың өмір сүруін реттейтін басты екі
реттеуші ол: мораль мен құқық болып табылады.
Мемлекеттік биліктің арасында орындалатын құқықтық нормалар маңызды да
мәнді қатынастарды реттейді. Бұлардың бұзылуы қоғамдық қатынастардың
тұрақсыздануына, қоғамның дамуына кедергі келтіреді. Ал құқықтық нормаларды
бұзатын ауытқушылық қоғамға қауіпті құқыққа қарсы мінез-құлық болып
саналады. Ғылыми әдебиеттерде мұндай ауытқушылық актілері құқық бұзушылық
деп аталады.
Құқықтық жүйеге енгізілген моральдық нормалардың бұзылуын құқыққа
қарсы норма деп есептеу керек. Қалған мораль бұзушылықтар асоциальды мінез-
құлық деп аталады, олар әлеуметтік құқықты жүйеге тиіспейді. Қоғамдық
қатынастарға тигізетін зиянының дәрежесіне қарай ауытқушылықтың мына
түрлерін бөліп қарау керек: адамның өзіне ғана зиян тигізетін деструктивті
ауытқушылық. Олар: фанатизм, мазохизм, крнформизм б.б. Асоциальды
ауытқушылык жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға зиянын тигізеді және
әлеуметтік нормаға қарама-қайшы келеді. яғни олар: маскүнемдік, нашақорлық,
өзін-өзі өлтірушілік.
Девианттық мінез-құлық субьектілеріне жеке адамдар, әлеуметтік
топтар, қауымдар мен әлеуметтік институттар ( еңбек ұжымдары, қауым,
мемлекеттік органдар ұйымдар) жатады.
Моральға жат өмір сүру салты, әлеуметтік міндеттерді адал орындамау,
моральға жат әрекеттер құқық бұзушылықтар жасау, басқа адамдармен жақсы
қарым –қатынас жасамау, міне, осылардың барлығы ауытқушылыққа себепкер
болады [18.102б].
Жастар – бұл кез келген заманауи мемлекеттің стратегиялық әлеуеті.
Еліміздің қазіргі жастары жаңа жағдайда – тәуелсіздік алып, өсіп
өркендеген, демократиялық реформалар мен нарықтық түрленуден соң
тәрбиеленіп, ер жетті. Сондықтан да жастар саясатына қатысты мәселелерді
шешуде мазмұны жағынан принципті түрде алғанда жаңартылған, қазіргі
заманауи тәсілдерге сәйкестікті талап етеді. Мемлекеттік жастар саясаты –
әрбір жастың Қазақстан Республикасының аумағында жарамды Ата Заңмен, өзге
де нормативті құқықтық актілермен бекітілген, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, жеке бас еркіндігі мен құқығын мойындауға негізделеді.
Жас ұрпаққа Қазақстанның мемлекеттік дамуының негізгі идеялары және
Конституцияны, өзге де заңдарды сақтап, құрметтеуге үйрету және жастар
құқығы мен мүдделерін қорғау қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастыруға
үндейді. Жас азаматтың тұлға болып қалыптасуы үшін жағдай туғызып, білім
саласында, еңбекте, жұмыспен қамтуда, әлеуметтік қорғауда кепілдіктерді
қамтамасыз ету үшін мемлекетіміз барлық күш-жігерін бағыттайды. Сонымен
қатар, отбасы, оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес
сектор – Қазақстанымызды гүлдендірудің кепілі болып табылатын жас ұрпақта
отаншылдық, кәсібилік, ұқыптылық, жауапкершілік сынды қасиеттердің болуы
жолында ұштасуы қажет.
2. Жастардың бойына девианттық мінез-құлықтың жұғуының алдын –алу
шаралары
1. Жастардың ауытқу жағдайына жалпы сипаттама
Қазақстан дағдарыс жағдайының қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жүріп жатуы жастар арасында жағымсыз мінез-құлық ауытқшылығының ұлғаюына
алып келді.
Елімізде мұндай әрекеттің қылмыс, нашақорлық пен суицид ( өзін-өзі
өлтірушілік) маскүнемдік пен жезөкшелік формалары ұзақ уақыт көбіне тиісті
салалар шеңберінде: криминология, наркология, т.б зерттеледі. Социологиялық
зерттеулерді 60 жылдардың басы мен 70-інші жылдардың соңында В.С Афанасьев,
А.Г.Здравомыслов, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1. Девиантты мінез-құлықты зерттеудің теориялық негіздері
1. девианттық мінез-құлық ұғымының
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
2. Девиантты мінез-құлықтың критерийі және әлеуметтік
норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 14
2. Жастардың бойынан девианттық мінез-құлықтың алыстатудың алдын –алу
шаралары
1. Жастардың ауытқу жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .20
2. Жастардың мінез-құлқының ауытқушылығының әлеуметтік
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...36
3. Жастардың бойында жағымды мінез-құлықты қалыптастыру іс-
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әлеуметтік мінез-құлықтар және оның түрлері
1) маңыздылығы,мазмұны және мінез-құлық түрлері.
2) Девианттық мінез-құлықтың түрлері мен формаларының сипаттамасы.
3) Девианттық мінез-құлықтың себептері.
4) Девианттық мінез-құлықтың түрлерін жеңілдету және оның алдын алудың
әдістері.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жастар арасындағы Девианттық мінез-құлықтың
орнығуының шаралары. Бұл тақырып қазіргі таңда қоғамдағы ең өзекті бір
мәселенің бірі. Себебі Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының
қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Жастардың
арасындағы девианттық мінез-құлық мәселесі, және оның қоғам өміріне
зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық
ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды
мәселе болып табылады. Сонымен қатар, Қай кезде де халқымыз өзінің болашағы-
жастар тәрбиесіне көңіл бөліп отырған. Ұлт пен ұлыстың аманатын арқалаған
жастарды тәрбиелеудің жолдары мен амалдары да сан тарау. Солардың ішінде
шешуші роль атқаратын тәлім мен тәрбиенің бір түрі- жастарды патриотизм
үлгісіне тәрбиелеу маңызды іс саналады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында
өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық, қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі
керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың
әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема екені бәрімізге аян. Бұл
проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға жат әрекеттердің біздің
елімізде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Менің дипломдық жұмысымда, бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы
мәселе бүгінде айтарлықтай өзекті және зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді
тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек
араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы
айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Жастардың жат жағымсыз мінез-құлқын жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы
техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның
қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса
жүріп отыратынын байқаймыз.
Девиация сөзі латын тілінен ауытқу деп аударылады. Девианты мінез-
құлық ол ол бәрі қабылдаған әлеуметтік мөлшерлерден ауытқуды білдіреді.
Барлық өзгеше болып көрінетін құбылыстар жағымды және жағымсыз болуы мүмкін-
жастардың бандалары, дүниеден безгендер, дуана, сопы, тақуа, маскүнем,
нашақор, жезөкше, қанішер мен жауыздар т.т. жүріс-тұрысы қалыпты мінез-
құлықтан өзгеше екені айқын білінеді. Демек, бұлар ауытқыған мінез-құлық
адамдарына жатқызылады. Жағымды уытқыған мінез-құлық саяси белсенділік,
кәсіпкерлік іскерлік, әлеуметтік шығармашылық ретінде көрініс табады. Бұлар
қоғамның, азаматтың ілгері дамуын қамтамсыз ете алады. Ал, жағымсыз
ауытқыған мінез құлық жастардың өзіне және қоғамға зиянды, тіпті қауіпті.
Ол жеке бастың пайдасын зорлықпен шешу, біреулерді қорлау, маскүнемдік,
нашақорлық, азғындық дерттеріне шалдығу түрінде әлеуметтік тәртіпті
бұзады, жақындары мен бүкіл қоғамда көптеген зардаптар әкеледі.
Ауытқыған мінез-құлықты ғалымдарымыз әр түрлі себептермен түсіндірген.
Әр түрлі мәдениеттердің салыстыруы көрсеткендей, ұқсас қылықтарды қарама-
қарсы бағалауы мүмкін. Мінез-құлықты ауытқушы ретінде бағалау әр түрлі
жағдайларға, заманға, қоғамның даму деңгейіне, мәдениетіне, дүниетаныма,
ұстанатын құндылықтарға, білім мен ғылымның дамуына, саяси мүдделерге
байланысты.
Әлеуметтік тоқырау мен конфликті процестері адамдардың психологиясына,
әлеуметтік топтар мен қоғамға кері ықпал жасап әлеуметтік институттар
дезорганизациясын, социомәдени аномияны қауіп пен қатерді, әлеуметтік,
пассивтілік пен нилигизімді, анорхияны, қатігездікті, қорлаушылықты
орнатты. Бұл моральға жат қылықтарды, қылмысты, өзге де жағымсыз мінез-
құлықтардың өршуіне әкеліп соқтырады. Жағымсыз мінез-құлықтың деңгейін
азайту үшін әлеуметтік саясаттың жүргізілуі, эффектифтік бақылауды орнату
әлеуметтік керітартпалық жағдайы мен динамикасы әсіресе, олардың
детерминациясының заңдылықтары мен өзгешіліктері, дамуы мен ескертуі
туралы ғылыми білімді талап етеді.
Демократия талаптарына сай жаңа қоғамдық қарым-қатынастардың құрылуы,
гуманистік әлеуметтік құндылықтар мен нормалардың пайда болуынан жағымсыз
мінез-құлықтардың шығу себебін анықтайтын жаңа ғылыми концепцияны жасау
міндеті туады. Негізінде қылмыспен жағымсыз мінез-құлық тарихта бұрыннан
бар. Сондықтан мұндай әлеуметтік құбылысты құқықтану, социология,
психология, педогогика және т.б. ғылымдар зерттеп келеді. Алғашқы қылмыстың
зерттелуі ХIХ ғасыр басындағы Белгиялық математик А.Ж.Кетленнің есімімен
байланысты. Демографиялық және қылмыстық статистиканың негізінде ол
қылмысты статистикалық заңдылықтарға тәуелді.
Девианттық мінез-құлық олардың қоғам –өміріндегі теріс орны мен
салмағын айқындайды. Қоғам өміріндегі қатынастардың жүйесі түбегейлі
өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік тәжірибесі жоқ, әлі толыққанды
көзқарасы қалыптаса қоймаған жастар үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқу
оңай. Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол апаратын жүріс-тұрыс –
девиантты жүріс-тұрыс болып табылады.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық жастар
арасында көбірек байқалады. Оның объективтік себебі жастарда құқықтық
әлеуметтену процесі (нормаларды меңгеруі) және делинквенттік мінез-құлықы
(нормалардан ауытқу) бір мезгілде жүреді. Нашар тұрмыс жағдайы, шиеленіскен
қатынастары бар сәтсіз отбасыларында тұратын жасөспірімдерге көбінесе
мектеп бағдардамасына үлгермеушілік, мектеп ұжымынан алыстап кетуі және
мұғалімнен қарым-қатынасының нашарлауы т.б. тән. Кейбір жағдайларда
айналасын тәп-тәуір адамдар қоршаған тұрақты отбасының кәдімгі баласы өз
ортасының нормаларынан бас тартып нағыз қылмыстық мінез-құлықтың белгілерін
көрсетуі мүмкін. Қиын отбасынан шыққан жасөспірімдер үйлердің
жертөлелерінде өткізеді. Үй асты өмірі олар үшін қалыпты. Себебі, ол
жерге әртүрлі өздері сияқты жастар жиналады. Олардың өздерінің үй асты
моральдық кодексі, жазылмаған заңдары бар. Мұндай жағдайда топтық ауытқу да
дамиды. Олар жеке субкультуралық нормаларға сай өмір сүреді.
Қазіргі уақытта ойын-сауық орындарында жастар жасаған құқықбұзушылық
әрекеттердің өсуі арнайы Заң қабылдауды қажет етеді. Ойын-сауық орындарында
қолданылатын және таратылатын алкогольді ішімдіктерге, есірткі және
психотроптық заттарға жасөспірімдерді тарту алаңдаушылық туғызады. Осыған
байланысты, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың және балалардың
қараусыз қалуын алдын алуға бағытталған кешенді құқықтық шаралар заңмен
қарастырылған жөн.
Ересек адамдармен салыстырғанда жасөспірімдердің сотталуы аз болса да,
мұндай құбылысқа атүсті қарауға болмайды. Қиянқы іс-әрекеттер жасайтын
жастар ұйымдары дүниеқорлық пен туындайтын жастар санасың улайтын басқа да
жат қылықты өсіп келе жатыр.
Қылмыстық жазалауда басты ой - жасөспірім құқықбұзушыны тәрбиелеу және
түзеу. Бірақ оның еңбекпен түзеу колониясынан ол қандай болып шығатынына
ешкім кепілдік бере алмайды. Сол себепті мемлекеттік ұйымдардың күшімен
ғана емес, барлық қоғам болып белсенді іс-әрекет жүргізу қажет.
Екінші тарауда Қазақстандағы жағымсыз мінез-құлықтардың жастар арасында
пайда болу себептері мен олардың алдын-алу проблемалары қамтылады. Яғни
мұнда еліміздің болашақ жастардың жағымсыз іс-әрекеттерге баруы сонымен
қатар, қылмыс, нашақор, суицид, маскүнемдік сияқты жағымсыз кері тартпа
ғадеттердін жылдан жылға кең етек алуы кімді болмасын көкейіне ой салатын
жәйт, сол себепті жастардың мінез-құлқының ауытқуына жастар ортасындағы
теріс әрекеттер
Жастардың психоактивті заттарды пайдалануы еліміздің әрбір бесінші адамына
тікелей немесе жанама түрде әсер ететін шылым шегудің, алкогольді
ішімдіктер мен есірткіні қолданудың таралу деңгейі өз шынына жетіп, бұл
беталыстардың өсуі қайтарылмайтын салдар тудыруы мүмкін.
Жасөспірімдер мен жастардың шылым шегу мен алкогольді қолдану жоғары
деңгейінде жалғасуда, оған қоса, шылым шегудің таралу көрсеткіштері қыздар
арасында өсуде. Жастардың есірткі қолдануы туралы есебі көбінесе нашақорлар
диспансерлерге келгенде ғана жүргізіледі. Бұл жағдайда мемлекеттік мекемеге
келгендер ғана есепке кіргізіледі.
Психикалық денсаулық проблемаларына байланысты сырқаттар мен өлімдер
көрсеткіштері әрдайым өсуде. Бар мәліметтерге жүгінсек, жастардың 20% жуығы
психикалық немесе мінез-құлықтық проблемалардан зардап шегуде. Жастар
арасында суицид жағдайларының саны төмендемейді. ӘДҰ мәліметі бойынша, 100
мың адамға 20 суицид саны шекті жағдай болып табылады. Қазақстан суицидтік
іс-әрекет пайда болуының жоғары көрсеткіштері жағынан Шығыс Еуропа елдері
мен Ресейден кейінгі елдер қатарына кіреді. Соңғы онжылдықта 100 мың адамға
27-29 өзін-өзі өлтіру жағдайлары тіркелді.
Мен дипломдық жұмысымды жазу барысында осы проблемаларға деген
студенттердің көзқарастарын және сол арқылы проблемалардың шешілу жолдарын
қарастыру үшін респондентке сауалнама жүргіздім олардың 70℅-ы ұл, 30℅-ы
қыздар болды және де 78℅ қазақ, 14℅ өзбек, 2℅ орыс, 6℅ түрік ұлттары
белсене қатысты.
1. Әлемдік социология мен психологияда жағымсыз мінез-құлықтарды
зерттейтін бірнеше теориялық-методологиялық әдістер қолданылып келеді.
• Бірінші әлеуметтік-құрылымдылық әдіс. К.Маркстың экономикалық
детерминизм және әлеуметтік топтық қайшылықтар теориясы; Э.Дюркгеймнің
құрылымдық функционализм, әлеуметтік дезорганизация және аномия
теориясы.
• Екіншісі керітартпа мінез-құлықты зерттейтін мәдени әдіс. Оның негізі
Р.Мертонның әлеуметтік мәдени теориясына сүйеніп жасалған.
• Ал Тұлғалық әдістің бірнеше ерекшеліктері бар: Э. Кречмера мен Ч.
Ломброзоның тұлғаның қылмыстық типі туралы теориясы антропологиялық
үлгісі; биогенетикалық үлгі- К. Лоренцаның агресивтілік теориясы;
психологиялық үлгі. З.Фрейдтің социо психогенетикалық конфликт
теориясы; социальды психологиялық үлгі- Э. Сатерлендтың
дифференцированды байланыс, әлеуметтік оқу мен мәдениет трансмиссия
теориясы.
2.Зерттеу жағдайымен қылмыс динамикасы, әрі жағымсыз мінез-құлықтың
таралуына қоғамдық көзқараспен оның алдын алу шаралары.
3. Девиантты мінез-құлықтың мәнін, формасы мен детерминант жүйесінің
құрылымын қарастыру.
4. Жағымсыз мінез-құлықтың детерминациясының ерекшеліктерін онтологиялық
және генетикалық (динамикалық) аспектілерге сүйеніп зерттеу.
5.Индивидуалды жағымсыз мінез-құлықтың генезисін, оның мотивациясы мен
әлеуметтік-психологиялық механизмін талдау.
6.Зорлық қылмыстарын әлеуметтік талдау, агресивті қылмыстардың әлеуметтік
және психологиялық факторларын зерттеу.Ішкілікке салыну мен алкоголизм
себептерін анықтау.
7. Жағымсыз мінез-құлықтардың әлеуметтік және тұлғалық детерминантын
әлеуметттік құбылыс ретінде зерттеу.
8. Әлеуметтік бақылау жүйесінде Жағымсыз мінез-құлықтардың алдын-алудың,
негізгі бағыттарын айқындау, жастар арасындағы әлеуметтік жағымсыз іс-
әрекеттер мен ішкілікке салынушылықтың әлеуметтік профилактикасының алдын-
алу проблемаларын талдау.
Жағымсыз (девиантты) мінез-құлық терминінің аясында моральдық,
құқықтық, өзге де нормалардың бұзылуы мен оларды әлеуметтік нормалардың
көмегімен реттейтін қоғамдық қарым-қатынаспен өзара байланысын зерттеуге
мүмкіндік бар. Ғылыми әдебиеттерде мынадай түсініктердің мысалға
әлеуметтік потология әлеуметтік ауру антиәлеуметтік іс әрекет
негативті құбылыс сөздерін аз қолданылады. Жағымсыз мінез-құлықты
әлеуметтік интерпретациялық түсінігі ретінде мына қасиеттерінің
көрсеткіштері көрінеді: объективті әлеуметтік бағдар және функциялық
тұрғыда мінез–құлықтың қоғамдық нәтижесі мен тұлғаның қалыптасу, қоғамның
дамуы; мінез-құлықтың әлеуметтік құндылықтар және нормалармен сәйкестігі;
қоғамдық көзқарастың негативті бағасымен жауапқа тартылу.Жағымсыз мінез-
құлықтар тұлғаға, алеуметтік топтарға, қоғамға зиян келтіретін, жалпыға
ортақ моральдық, құқықтық және өзге де әлеуметтік нормаларға қайшы, қоғам
тарапынан айыпталатын және жауапкершіліктен қашатын мінез-құлық ретінде
түсіндіріледі.
Келтірілген зиянының дәрежесіне, бұған әлеуметтік нормаларының түріне
қарай Жағымсыз мінез-құлықтардың мынандай түрлері бар: деструктивті
(фанатизм, конформизм, накопительдік, және т.б.) асоциалды (ішкілікке
салыну, наркотизм, өзіне қол жұмсау және т.б.) құқыққа (заңға) қайшы
әрекеттер (қылмыс және де өзге заң бұзушылықтар).
Жағымсыз мінез-құлықтың субьектілері де анықталады. (жеке индивидтер,
әлеуметтік топтар, ұйымдар, әлеуметтік институттар) және олардың көріну
формалары (іс-әрекет, қайраткерлік, өмір сүру жолы). Жағымсыз мінез-
құлықтың үш сапалы спецификалық типінің ерекшеліктері бар: ортақ, жеке бір
жақты түрлер және әлеуметтік құбылыс.
Зерттеудің жаналығы деп Қоғамдағы Жастардың жағымсыз кері тартпа жүріс
тұрыс, іс- әрекеттердің әлеуметтік қызмет тұрғысынан алдын-алу шараларын
көрсеткендігімізді айтуға болады. Девианттық мінез-құлық мәселесін
зерттеген ғалымдар социология, экономика, философия, политология, заң
ғылымдары есебінен жол көрсетсе, біз осы еңбегімізде жоғарыда аталған
ғылымдар негізінде ауытқушылық жат қылықтармен күресудің мазмұны мен
әдістерін ашып бердік.
Зерттеу жұмысының обьектісі мен пәні: жасөспірімдер және мектеп
оқушылары. Жасөспірімдерді зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген
себептері бар. Біріншіден, жасөспірімдер арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер
ересек адамдарға қарағанда 2-3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден,
жасөспірімдер өмір тәжірибесі аз халықтың осал бөлігі болып табылады.
Үшіншіден, жасөспірімдер басқа жастағы адамдарға, басқаның жағымсыз
ықпалына тез түсіп қалады. Яғни, біреудің арбауына, алдауына, бір сөзбен
айтқанда еліктегіш келеді. Яғни қазіргі таңда Жастарымыздың, соның ішінде
мектеп қабырғасында жүрген жасөспірімдер жағымсыз іс-әрекеттерге көп
шалдығады. Себебі оқушылардың өздері үйреніп қалған ескі қоғам
құндылықтарымен айырылысуы мен әлі толық меңгеріп үлгермеген жаңа қоғам
құндылықтарды расында да қайшылықтар туындайды. Ал, зертеудің пәні
Қазақстандағы жастардың арасындағы девиантты мінез-құлқының жат қылықтарға
күрт өзгеруі мен жүріс-тұрыстың қалыптасуы. Сондай-ақ жастардың әр түрлі
ауытқушылық дәрежесіне енуі, және жұмыссыздыққа моральды-психологиялық
дайындығын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - Қазақстан қоғамындағы және
Оңтүстік Қазақстан облысындағы жағымсыз дивианттық мінез-құлықтың іс
әрекетін анықтау, сонымен қатар бұл проблемамен күрес яғни жастар
арасындағы девианттық мінез құлықтың алдын-алу шараларын қарастыру және
жастар ортасындағы қазіргі заманғы тенденциялар мен жағдаяттардың дамуын
уақытылы анықтау мақсатында және жастардың әлеуметтік-экономикалық
стратификациясын іске асыру үшін кең ауқымды ақпаратты-талдау базасымен
қамтамасыз ету. Ал жұмыстың міндеті Қазақстанның болашағы жастардың
қолында, сондықтанда жастарымыздың ой-өрісін дамытып, ұлттық
менталитетімізді қалыптастыру және патриоттық сезімге баули отырып
жастардың сана сезіміне болашақ еліміздің көркеюі мен өркендеуіне қосар
үлестерінің мол екендігін жауапкершілікпен сезіне білу.
Зерттеу жұмысының материалдық базасы Жастар арасында Девианттық мінез
құлықтың мәселесімен айналысқан отандық ғалымдар- Қазымбетова
Д.К.,Гилинский Я.И., Смельзер Н., Джаманбалаева Ш.Е., Селлин Т., М.И.
Бобнев, М.Е. Пеньков, С.А. Даштамиров, А.А. Ручка т.б. Ал ағартушы демократ
ғалымдардан А. Құнанбаев, Ш. Уалиханов, Ы Алтынсарин. және шет ел
ғалымдары еңбектерінен алынды. Олар, Э.Дюркгейм, К.Маркс, Р.Мертон,
Э.Сатерленд, З. Фрейд, Я.И Глинский, Г.Тард, Н. Смелзер, Ч. Ламброзо,
Уильям Шелдон, Р. Моррис, В.Н.Кудряцев еңбектерінен алынды. Сонымен қатар
Қазақстандағы Статистика Агенттігі, Стратегиялық болжау институты секілді
қоғамдық ұйымдар материалдары да зертеу жұмысымызға пайдаланылды.Және
баспасөз, интернет деректері де зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден тиісті
параграфтарға бөлінген екі тараудан, қорытындыдан, және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады, сонымен қатар, жұмысымызға арқау еткен қосымшыларды
соңғы бетке орналастырдық.
1. Девиантты мінез-құлықты зерттеудің теориялық
негіздері
1.1 девианттық мінез-құлық ұғымының анықтамасы
Девианттық мінез-құлық (лат. Deviatio-ауытқу)- жалпыға ортақ
ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар
мен әлеуметтік топтардың қылықтары.
Кең мағынасында девианттық мінез-құлық кез-келген әлеуметтік
ережелерден (Мыс., оның ішіндегі жағымды: батырлық, аса еңбекқорлық,
альтуризм, өзін құрбан ету, аса үлкен роль ойнау, жетістіктермен қатар,
жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, әдет-ғұрыптарды аттп өту, өзіне-
өзі қол жұмсау т.б.) ауытқушылықты білдіреді. Ал, тар мағынасында
қалыптасқан құқықтық және өнегелі ережелерді тек белінен басып, аттап өту
деп түсініледі. Мұндай девианттық мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып,
әлеуметтік аномияға әкеліп соқтырады.
ХІХ ғасырда францияда ең атақты социолог, ғалым Э.Дюркгейм девианттық
мінез-құлық ұғымын зерттеді. Одан кейінде көптеген зерттеуші ғалымдар,
социологтар, атап айтар болсам, К.Маркс американдық социологтар Р.Мертон,
Э.Сатерленд, француздық ғалым, психолог әрі криминолог Г. Тард, австриялық
психолог З. Фрейд, Я.И Глинский және т.б. Ал демократ ағартушы ғалымдар А.
Құнанбаев, Ш. Уалиханов, Ы Алтынсарин. Сонымен қатар, Отандық
социологтардан Ш. Жаманбалаева, Д. Қазымбетова т.б ғалымдарымыздың
көптеген еңбектерін қалай айтпасқа. Дегенмен біршама зертелгеніне
қарамастан девианттық мінез-құлық ұғымының әлі күнге нақты анықтамасы жоқ.
Девианттық мінез-құлық ұғымы бірқарағанда түсінікті секілді. Ал шын
мәнінде бұл ұғымды анықтауда біршама қиындықтар кездеседі. Мысалы, кісі
өлтіру жағымсыз, қоғамымызда жат қылық ерсі болып саналса, соғыс кезінде
ерлік деп есептелді. Сондықтан да бұл ұғым әр кезде әр түрлі болып
түсіндіріледі. Міне осыдан келіп, Ғалымдарымыздың пікірлері арасында
біршама айырмашылықтар, алшақтықтар кездеседі.
Дегенмен, әлеуметанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі ретінде
қарастырғаннан гөрі, әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің негізгі
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
түп мәні туралы нақты анықтама жоқ. Сондықтан тіпті кісі өлтіру немесе қан
араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас) ауытқу деп қабылданады.
Дегенмен осындай құбылысты сипаттауға көмектесетін өзара байланысты екі
қасиет бар.
Олардың біріншісі- ауытқуды норма бұзудың үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерлерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары экцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді. Мысалы, таптық психологияның нормативтік үлгілері орындалмаса,
таптық ауытқу, немесе достар арасында қалыптасқан нормалар бұзылса,
ахуалдық ауытқу туралы айтуға болады.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір мінез-құлық түрлеріне жататын,
кейін құнсызданып, мәнінен айрылатын және көбіне қолданудан қалатын
масқаралық таңба деп белгілейді. Бұл сипаттаманыда әмбебап деп қарастыруға
болады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас олардың әдет-қылықтарының бір-
біріне жақпауынан алшақтауы мүмкін. Мысалы, Көп сөйлеу, балағаттау сияқты
жағымсыз қасиеттер. Ауытқуды зерттеу бұл арада ең алдымен масқаралық
таңбалардың құрылымымен, қолдануымен және ықпалымен байланысты [1.29б].
Әрбір дәстүрдің, нормалардың бұзылуы және масқаралық үлгісі
шеңберінде ауытқу өзгеріп отыратын екі ұшты және аңғарыла бермейтін ұғым
болып табылады. Ауытқитын мінез көрсеткен адамның шыққан әлеуметтік тобының
нормалар мен белгілерін сол адамның іс-ірекеті арқылы анықтауға болады.
Терминді зерттеумен байланысты орасан зор әлеуметтанушылық әдебиет
жасалды. Енді осыған тоқталып өтейік.
Біздің әдебиетімізде мейлінше жиі кездесетін анықтама, яғни
жоғарыда айтып өткеніміздей, девианттық мінез-құлық (ауытқу)-қоғамдық
нормаларға сай келмейтін іс әрекет [2.133б]. Алайда бұл анықтама мүлдем
жалпылама (шектен тыс абстрактылы) және кең нақтылауды қажет етеді. Бұл
жерде сөз кез-келген әлеуметтік норманы бұзу туралы болып отыр
Сондықтан да кейбір зерттеушілер бұл ұғымның анықтамасы қосымша,
нақтылайтын белгілер енгізуге ұмтылады.
Оларға мыналар жатады:
1 Девианттық мінез-құлық дегеніміз- нормадан ауытқу әсерінен түрмеге
қамалатын немесе құқық бұзушылықтың басқа да жазаларын алуға әкеліп
соқтыратын ауытқушылық.
2 Девианттық мінез-құлық-заңсыз құралдар арқылы мақсатқа жету.
3 Чикаго мектебінің мүшелері ауытқуды мәдениетті сіңіру жөніндегі
қалыпты оқу процесінің бір бөлігі ретінде зерттейді [3.103б].
Сонымен девианттық мінез-құлық дегеніміз- ұқсас жағдайлардағы кең
таралған, көпшілікке танымалдылығымен сипатталатын әлеуметтік
нормалардың бұзылуы. Және сонымен қатар басқада өзекті пікірлер көп
кездеседі. Тар мағынада девиация, яғни ауытқушылық деп жеке адамның
немесе адамдар тобының мінез-құлқының нормаларынан ауытқушылық екендігі
айтылады. Н. Смелзер былай деп атап көрсетті: топтың нормасынан
ауытқыған деп есептелген мінез-құлық емделу, өзгелерден бөлектеп ұстау
немесе басқа да жазала түрлерін қолдануға мәжбүр етеді [4.28б].
Ал, американдық социология түсінігі бойынша, девианттық мінез-құлық деп
тек қылмыс пен құқық бұзушылықты айтып қоймайды. Сонымен бірге кез-
келген қоғамдық нормалар мен ережелерді бұзатын мінез-құлықты айтады.
Бұған сыбайлас жемқорлықпен заңға қайшы, этикаға жат, сот пен полиция,
үкіметті лауызымды тұлғалардың мінез-құлқы айтылады.
Девианттық мінез-құлық социологиясының атасы болып есептелетін француз
социологы Э. Дюркгеймнің еңбектері тереңдігімен және өзектілігімен
ерекшеленеді. Ол өзінің Қоғамдық еңбектің бөлінісі туралы
фундаментальды монографиясында мінез-құлық нормаларының мазмұнына ықпал
ететін факторлар мен олардың даму көздерін, бағыттарын талдайды.
Э.Дюркгейм қоғам мен жеке адамның өзара қатынасының социологиялық
түйінді мәселесін капиталистік қоғамның қайшылықтарын талдау барысында
бірге алып қарайды. Бұл мәселе жөніндегі оның көзқарасы К.Маркстың
тұжырымдамасына көп жағынан сай келеді. Э.Дюркгейм қоғамның дамуы мен
гүлденуі адамды қанаумен, оны машинаның қосалқы бөлшегіне айналдырып
кәсіби кемтарлыққа мәжбүр етуімен бірге болуы мүмкін емес екендігіне
сенімі берік еді. Қоғам нашарласа, адамда, дара тұлғада нашарлайды.
Осыдан келіп, таптық күрес, теңсіздік, қылмыс, өзін-өзі өлтіру
туындайды. Дюркгейм қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дағдарыс
кезеңінде қылмыскерліктің өршіп кетуі заңды құбылыс дейді. Яғни, қоғам
мен дара тұлға арасындағы орын алып отырған қарама–қайшылық әлеуметтік
ауытқушылықтың кері түрі (девиациялық көрініс) болып табылады. Мұның
себебін ескінің жойылып, жаңа талаптардың дүниеге келуімен түсіндіруге
болады.
Э.Дюркгейм ешқандай қоғам жалпыға ортақ нормаларды бір қалыпты жағдайда
қамтамасыз ете алмайды және ауытқу (девиация) табиғи болғандықтан оны
керек деп көрсетеді. Өйткені қоғам әр кезде әр түрлі өзгерістерге дайын
болуы және қоғам барынша икемді болуы керек деген тұжырым жасайды
[5.44б].
Ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен конформизм бір
нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп көңіл
бөлінеді? Деген сұрақ қояды. Бұған Э.Дюркгейм былайша жауап береді.
Біріншіден, девиация өте бір өзгеше құбылыс болуынан және оның көңілін
өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден, оған назардың басым
болуын оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтардың көтеріңкі
болуымен байланыстырады.
Басқа ғалымдар девиацияның себебін басқа жолдармен түсіндіреді.
Енді осыларға тоқталып өтейік.
Туриндік профессор Ч. Ламброзо жаңа ғылым-қылмыстық антропологияны
негіздеуге ұмтылды. Оның негізгі идеясы қылмысккер айыптыдан гөрі аурулы
айрықша табиғи тип. Қылмыскер болмайды, ол туылады. Қылмысты адамды
бірқатар белгісі бойынша тауып, бөлектеу қажет дейді. Мысалы, ХІХ
ғасырдың аяғында Ч. Ламброзо адамның физикалық қасиеттері девиацияға
себеп болады дегенді айтады. Оның пікірінше адамдар өзінің биологиялық
құрылымына қарай белгілі-бір мінезге ие болады. Ол криминалды типке
жататын адамдарды әдетте адам қалыптасу эволюциясының алғашқы сатысына
ұқсас болатындығымен байланыстырады. Мәселен, ондай адамның астыңғы иегі
шығыңқы, сирек сақалды және ауруға деген сезімі төмен болып келеді деп
көрсетеді. Сондай-ақ Ч. Ламброзо қылмыскердің сипатты белгісін маңдай,
салмағын өлшеу, дене құрылысының дұрыс еместігін табу т.б жолымен
суреттеуге ұмтылады. Кейіннен итальяндық ғалым осындай бастапқы
ережелерді басшылыққа ала отырып, тағы да, оның ойынша, қылмысына ықпал
ететін факторлардың 16 тобын айтады. (метеорологиялық, климаттық,
географиялық факторлар, өркениет деңгейі тұрғындар тығыздығы, эмиграция,
туу, экономикалық даму, тәрбиенің жетіспеушілігі, т.б). Бұл концепцияны
жақтаушылар өте көп болады [6.53б].
Мәселен, атақты Уильям Шелдон девиацияға байланысты адамның
дене бітімінің маңызды орын алатындығын айтқан болатын, мысалы
Эндоморфты адамдар, яғни, денесі мығым, сымбаттылығымен ерекшеленетін
адамдар мазасыздыққа бейім, белсенді әрі сезгіштік қасиеті төмендеу
болып келеді. Ал, эктоморфты адамдар, яғни, денесі жіңішке, нәзік
адамдар өзіне-өзі талдау жасай алу қасиеті басым, сезімтал және тез
көнілі қалғыш келеді деп көрсетеді
Көптеген зерттеушілердің негізінде Шелдон мезоморфты
ауытқуларға бейім (девиацияға бейім) болады, бірақ олар әр кездле
қылмыскер бола бермейді дейді. Тағы да осындай зерттеулерге сүйене
отырып, басқа да кейбір тұжырымдар жасайды. Мәселен, ер баланың бойының
аласалығын бетіне баса беретін болса, ол өзінің эмоциялық күйзелісін
қоғамға қарсы қояды, содан ол балада девиантты мінез пайда болуы мүмкін
деген қорытынды жасайды. Алайда биологиялық фактор девиациялық құбылыс
үшін көп себептердің бірі ғана болады, бұнымен бірге, психологиялық және
әлеуметтік факторлар да болуы мүмкін. Сондықтан девиациялық құбылыстың
себебін анықтау үшін көптеген күрделі факторлардың жүйесіне сүйену керек
[7.102б].
Девианттық мінез-құлықты зерттеудің (культуралогиялық)
мәдениеттанулық негізінде Р. Мертонның социомәдени аномия теориясы,
Т.Селлиннің шиелініс (конфликт) мәдениет теориясы, және т.б жатқызылады.
Атақты социолог, психолог Р.Мертонның аномия теориясы бойынша бір
әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа ауыса отырып, бүкіл қоғамды
қамтитын қылмыскерлік түрлері өте жұқпалы дерт ретінде көрсетілген.
Соның бірі соңғы кезде қыздардың шылым шегуге, жезөкшелік сияқты
аномиялық дертке ұшырау проблемасы ойландыратын жәйт. Э.Дюркгеймнің
енгізген аномия концепциясына сүйене отырып, Р. Мертонның пікірінше,
девиация-қоғам мүшелерінің мәдени және әлеуметтік жетістіктерге жетуіне
ұмтылуына байланысты пайда болады. Көптеген адамдар сапалы білім алуға,
төлем ақы төлей алмайды, мықты кәсіпорындар да шектеулі мамандарды
қабылдайды т.с.с Демек, Мертон ілімі бойынша адамдар жетістіктерге дұрыс
жолмен қол жеткізу мүмкін емес екенін түсінеді. Осыдан келіп заңсыз іс-
әрекеттерге бару көбейеді, мәселен, рэкет, наша сату, ұрлық, т.б
[8.99б].
Т. Селлиннің мәдени шиеленіс (конфликт) теориясының мәні
көзқарас, дағды, адамдардың өзара ұғынысуын қиындататын ойлау мен
тәртіптің стереотипі, басқа мәдениет өкілдеріне қатысты сезімін,
ұғынысуын және алдын алуын ауырлататын көзқарастар деп тұжырымдалады.
Жекелеген жағдайларда қоғамда үстемдік ететін құқықтық және моральдық
нормалар белгілі бір әлеуметтік топтармен ғана тиімді ретінде бағалана
алады. Түрлі қауымдастықтардың мәдени құндылықтары арасында шиеленіс
(конфликт) теориясытүрлі әлеуметтік топтардың арасындағы қылмыстық
қарама-қайшылықтарды ашуға мүмкіндік берді. Мәні бойынша Селлин Маркстік
таптық қайшылықтар теориясын оның мейлінше өткір және революциялық
дәйектерін жолға қойып, оның ауқымын тек қоғамның екі бөлігінің қарама-
қайшылығына ғана емес, сонымен қатар, мейлінше ұқсас әлеуметтік
құрылымдардың қарама-қайшылығына қолдануға мүмкіндік беретіндей бірнеше
рет тарылтып өзгертті [9.84б].
Иллиндік университеттің профессоры Э.Сатерленд ғылымға елеулі үлес
қосты. Оның қылмыстық тұжырымдамасының мәні төмендегідей:
• Адам өзінің оқуға қабілеттігінің арқасында ғана қылмыскер болады.
• Адам қылмыстық тәртіпті ерекше қылмыстық қасиеті болғандықтан
емес, қылмыстық үлгілер оның көзіне жиі түсіп, қылмыскерлермен
тығыз байланыс орнатып, қылмыстық көзқарастар мен біліктілікті
үйреніп алады. Егер сол жеткіншік балалық шағынан басқа қауым
тобына қосылғанда, ол мүлде басқа адам болып өсер еді деп
тұжырымдайды [10.118б].
Соңғы кездері отандық социолог Ш.Е. Жаманбалаеваның Девианттық мінез-
құлықтың әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көптеген еңбектері жарық
көруде. Автор белгілі бір қоғамда қалыптасқан немесе ресми бекітілген
әлеуметтік нормалар мен өзімен бірге ілестірген заңдық және қоғамдық
санкцияларды бұзатын әлеуметтік актіні, қызметі немесе адамдардың өмір
салтын атап көрсетеді. Ол бұл анықтаманы мейлінше толық деп санайды.
Өйткені ол, біріншіден, бұл әрекеттен байқалатын барлық формаларын ( іс-
әрекет, қызмет, өмір салты), екіншіден, тек қана ресмиден және бейресми
іс жүзінде қалыптасқан жария емес әлеуметтік нормалардан ауытқу деп
қарастырылады: үшіншіден, кез-келген ауытқуды топтық және қоғамдық
қарсылықтан, одан бөлектенуге дейін ардайым өзімен бірге ілестіретін
санкияның сан алуан түрлерін атап көрсетеді [11.125б].
Ал, Д. Қазымбетованың пікірінше, девиаттық мінез-құлық жалпыға
ортақ қабылданған моральдық, құқықтық және басқа әлеуметтік нормаларға
сай келмейтін, жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға немесе тұтастай
қоғамға зиян келтіретін әрекет [12.245б].
1.2 Девиантты мінез-құлықтың критериі және әлеуметтік норма
Ең алдымен біз осы девианттық мінез-құлықтың критериін бағалауды
анықтауда нені ұғынамыз? Әрине, бұл сұраққа толық жауап беру қиын. Өйткені
біздің ғылымымыз өте ұзақ уақыт бойы әлем аңызында өмір сүрді, өйткені
шектен тыс идеологияландырған еді. Сондықтан осы сұраққа жауап табуға
әрекеттенеміз. Өйткені ол өзекті теориялық ғана емес, таза практикалық
проблемаларды жақсырақ ойластыруымыз үшін керек.
Зерттеу критерийлерді бағалау қауымдастықты, ынтымақты, өзіме және
басқаларға бірлігінің менікі шектеулі арқылы бір-бірін қарсы алуға бару
мүмкіндігінің дәрежесіне тәуелді екенін көрсетеді. Мұнда адам ауытқу деп
санайтын шекті анықтау керек. Бұл критерийдің негізі және жеке қоғамдық
мүдделерді тіркеу принципін, ауытқу әрекетін бағалауды анықтауға қызмет
ететін бұзу дәрежесінен қаланған. Мұнда менің бостандығым басқа адамның
бостандығымен шектелгендігін түсіну керек. Міне, басты принцип. Ол тәртіп
бұзса, демек басқа адамды қанап, ауытқу болады. Біз жеке мүдделердің бар
екенін білеміз. Айталық, мемлекеттік, қоғамдық мүдделер жекеше мүдделерге
жиынтығына енеді. Мәселен, Мен Қазақстан азаматшасымын, мен осы елдің
гүлденуіне мүдделімін. Бұл менің отанымның алдындағы парызымды міндеттейді.
Менің мемлекетке қатынасым белсенді болуы керек. Ең жақсысы бұл жеке мен
қоғамдық мүдделердің сай келген кезі. Олардың үйлесуі қоғамның мінез-құлық
озықтығының көрсеткіші болып табылады. Өйткені тек осы арқылы ғана адамның
жекеше ретінде еркін дамуы үшін мүмкіндіктер ашылады. Мұндай үйлесімсіз
қоғамның игілікті өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан ауытқу әрекеті
критериінің бірден-бір тиімділігі әрекетінің осы түрінің қоғамдық
пайдалылығы немесе зияндылығы болып табылады.
Алайда ауытқу әрекетінің арнайы критериін бағалаудың анықтамасын егер
түрлі дәуірдегі ауытқушылықтарда ортақ әлдене бар болып, осы әр түрлі
ауытқу әрекетін өзара салыстыруға мүмкіндік берген жағдай да ғана табуға
болады.
Шын мәнінде қандай тәртіп кез-келген дәуірде ауытқу немесе
ауытқымайтын деп саналады? Кез-келген тәртіпті бағалауды анықтау біріңғай
болмағандықтан, біздің қоғамда қандай әрекетті ауытқу санау керектігін
белгілеу қиын. Ауытқудың мейлінше айқын үлгісі әрдайым дерлік талқылауды
тудыратын адамға жат әрекеттер бола алады. Бірақ мұнда оларға дәл анықтама
беру оңай емес. Өйткені, өлімнің өзі де белгілі бір жағдайда анықталады.
Мысалы, алғашқы қауымдық құбылыстағы ашаршылық кезеңінде өлім айыпталған
жоқ. Оны өндірістік күштер нығайтып, қоғам дені сау және еңбекке қабілетсіз
халықты азықтандыру үшін қанша қажет болса, сонша материалдық игіліктерді
өндіре алған кезде қылмыс деп бағалайтын түсінік қалыптасты. Көріп
тұрғанымыздай, ауытқу әрекеті тарихи құбылмалы және әлеуметтік –
экономикалық себептер, ұлттық дәстүрлер, мәдеиет т.б себептерге байланысты
өзгеріп отырған.
Социологиялық зерттеулердің қорытындысы девиантты мінез-құлықтың
негізгі белгілері мен критерилерінің мынандай екенін көрсетеді: алғашқы
этап – жасөспірімдер мен жастардың психикалық және физикалық әрекеттерінің
дезорганизациясы; екінші этапта- әлеуметтік нормалар бұзылады. Бұл этап
жағдайы жоқ осыдан шыққан балалардың сабаққа үлгермеушілігі, жұмыс
орнындағы дисциплинаның сақталмауы және т.б. кері әсерлермен байланысты;
бұл процесте әлеуметтік- маңызды қасиеттер дұрыс қалыптаспай қылмыс жасауға
бейімдеушілік орын алады.
Девианттық мінез-құлықтың ең негізгі нүктесі- әлеуметтік норма.
Әлеуметтік норма адамзат қоғамының пайда болуымен өмірге келді. Е.М.
Пенькованың пікірі бойынша, әлеуметтік норма объективті түрде тек
құбылмалылық, қайталанбаушылық пен динамиканың адамдардың әрекетінде орын
алып қана қоймай, сонымен бірге оның тұрақты қайталануы жатады [13.274б].
Әлеуметтік тек әлеуметтік сипаттағы жеке адамдар, тап, қоғам арасындағы
өзара қатынастар сияқты мінез-құлықтар реттеп отырады.
Әлеуметтік норманың маңызды сипаттамасы оның пайда болуы жатады.
Қоғамдағы таптық құрылымның пайда болуымен әлеуметтік мінез-құлықты реттеу
механизмін өзінің идеологиясын, құндылықтар мен нормаларын дайыдап отырған
үстем тап өкілдері жүзеге асырып отырады. Норманы қалыптастыру
репрезентативтік пікірлер сұрау арқылы емес, ол таңдау жолымен, яғни
қолында билік бар, үстемдік етуші лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге
асырылады. Міне, сондықтан да қабылданған нормалар ешқашан қоғамның
мүшелерінің басым бөлігінің көңілінен шықпайды. Солай бола отырып, негізгі
нормалардың басым бөлігін қоғам қабылдайды.
В.Н.Кудряцевтің пікірі бойынша, кез-келген әлеуметтік нормалардың құрылымы
үш топтан тұрады:
• Гипотеза- қолдануға тиіс жалпы жағдай сипаттамасы мен нормалардың
қолдану шарты.
• Диспозиция-адамдардың мінез-құлық ережесі, нормалардың мазмұны.
• Санкция- нормаларының орындалмауының зардаптары.
Санкциялардың мынадай түрлері бар: міндетті, болуға тиіс және мүмкін
болатын санкциялар [14.4б].
П. Сорокиннің тұжырымы бойынша, әлеуметтік әрекеттің негізгі үш
формасы болады: ұсынылатын және тиым салынған, рұқсат етілген әрекеттер.
Бұл формалардың әрқайсысы бір тізбекте өмір сүреді: Мысалы: ұсыну формасына
марапаттау, сыйлық жатса, тыйым салынған әрекетке жаза, рұқсат етілген
әрекетке реакция жатады.
Құқықтық санкциялар мемлекеттік органдар жүзеге асыратын мәжбүрлеу
шаралары мен мүлікті өндіріп алу, қылмыстық жазадан тұрады.
Моральдық норма санкциясына- қоғамдағы әлеуметтік топтар және
адамдардың іс- әрекетке жаман баға беруі.
Әлеуметтік нормалардың жіктелуінің көптеген түрлері бар. Батыс
социологтарының ұсынған мынадай әлеуметтік нормалар типологиясы бар:
универсальды, спецификалық, альтернативті (Ф.мертон), конвенциалды,
моральдық, эстетикалық, техникалық, институциональды (Ф.Уильямс).
Р. Моррис нормалардың екі типін: абсолюттік және шартты нормалар,
сондай-ақ осы белгілері бойынша кез-кезген нормаларды бөлу мүмкіндік
беретін 17 мінездемені ұсынады. Ал Джиббс еңбектерінде заң мен ереженің
нормаларының категорияларын айырып көрсетеді. Ол әлеуметтік нормалардың 20
класын енгізді, оларға конвенциялар, моральдар, ережелер мен заңдар жатады.
Отандық социологтар М.И. Бобнев, М.Е. Пеньков, С.А. Даштамиров, А.А. Ручка
нормалардың мына төмендегі жіктеулерді белгілеген: Құндылықтар саласы
бойынша: идеологиялық саяси, экономикалық, моралдық және ұйымдастырушылық,
нормативті- құндылық иерархиясы нормалар ережелер бойынша негізін
қалаушылар және екінші дәрежелі, универсальды, қатыстылығы бойынша жалпы
және жеке- таптық, қауымдастық, бірлестік, топтар нормалары, қызмет көрсету
мақсаты бойынша: перспективалық және жақын, ең соңғы және тікелей білім
беру тәсілі бойынша-спонтальды (сыртқы әсер мен болмаған, ішкі себептермен
пайда болған) және әлеуметтік топтар мен олардың өкілдері арасындағы өзара
әрекет ету процесінде, фиксация сипаты бойынша- қатты фиксация, иілгіш
қолдану мен тарату саласы бойынша-талап ету нормалары мен қолдану
нормалары, стереотиптері, белгілеу тәсілі бойынша- құқықтық және моральдық
[15.185б].
Норма-талаптар-әлеуметтік модельдер. Оны қоғам мақұлдап, жеке адамдар
мен топқа ұсынылады. Барлық нормалар белгілеу тәсіліне қарай құқықтық және
моральдық болып екіге бөлінеді.
Құқықтық нормалар-заңы нормалар, яғни заң жүзінде бекітілген нормалар.
Құқықтық нормалардың категориялары ғылыми логикалық жағынан барынша
дайындалып, жетілген нормалар болады. Бұл нормалардың арнайы мемлекттік
органдар дайындап, қалыптастырып, бекітеді. Оның орындалуын, сақталуын
арнайы институттар (мемлекттің құқықтық жүйелері) қадағалайды. Құқықтық
нормалар жүйесі әлеуметтік бақылаудың және оның әрекеттегі құралы болып
табылады, оны қоғамның барлық мүшелерінің қатынасын реттеу үшін
пайдаланады. Құқықтық нормаларға қарағанда моральдық нормалар үлкен
иілгіштілігімен ерешеленеді. Моральдық норманы бір таптар, топтар қабылдап,
оны басқалары қолдамауы мүмкін. Өйткені ол бәріне міндетті емес, оны
қоғамдық пікірмен талқылап, мақұлдауы мүмкін. Осыдан келіп біз мынадай
пікірге тоқталамыз. Моральдық норма құқықтық нормадан бұрын пайда болған.
Міне, осы моральдық норма негізінде құқықтық нормалар құрылды.
В.Д.Плаховтың пікірінше, мораль мен адамгершілік, өнегеліктің нормаларының
әртүрлілігіне діни нормалар жатады. Әлеуметтік норма туралы өзіндік
түсініктің қалыптасуына топтық әлеуметтік нормалар негіз болған. Олар түрлі
әлеуметтік топтардың тұрақтылығы мен бірқатар белгілері бойынша: Жас
ерекшелігі, кәсіби, идеологиялық және этникалық белгілері бойынша бірігуіне
себеп болады.
Әлеуметтік норма түсінігіне толық анықтама беру үшін аномияның мәні
туралы мәселеге тоқталамыз. Алғаш рет аномия теориясын қолданған Э.Дюркгейм
мынадай анықтама береді. Аномия –қоғамдағы жеке индивидтер, адамдардың
мінез-құлқын реттеп отыратын норманың болмауы, ескі нормалар мен
құндылықтардың қазіргі нақты қатынастарға сай келмеуі, ал жаңа нормалардың
әлі пайда болмауынан -дейді. Ал, В.Д. Плаховтың пікірінше, аномия таза
түрінде емес, көпшілік арасында кездейсоқ көріністерге кейбір ықтималдық
заңдылықтарда кездесіп отырады.
Гилинскийдің пікірінше, әлеуметтік нормалардың айырмашылығы мынада,
олар өздерінің сипаты мен мазмұны бойынша, қандай қоғамда, уақытта
болмасын, түрлі әлеуметтік топтар арасында әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы,
құдай нормаларынан басқа, интеблишмент ұрылар заңы, түрлі діни
қауымдастық нормалар, жастардың субмәдениетінің (хиппи, панки,рокерлер)
нормалар өмір сүрді. Моральдық нормалар қоғам мүшелерінің позитивті
бағалауынан қалыптасып, бекітіледі. Қазіргі уақытта әлеуметтік даму жоғары
қарқынмен жүріп отырғандықтан, адамдардың құндылық бағыттары мен
бейімделуі де жеткілікті түрде өзгеріп отырады. Мысалы, Батыстың көптеген
елдерінде өлім жазасы құрылғанмен, бізде бұл жаза түрі әлі күшін жойған
жоқ. Мысалы, түрлі мемлекеттерде жасаған қылмыстық әрекеті үшін
жауапкершілікке тартылу 11 жастан 18-20 жас аралығында болып отырады.
Сонымен бірге, құқықтық нормалар моральдық нормалармен сәйкес келмей
өзгеріске түсуі мүмкін.
Сонымен, нормадан ауытқушылық девиантты болып табылады. Осыдан келіп
біз девианттық мінез-құлық социологиясының пәні сөз қозғағанымызда, нақты
ауытқушылық дамып отыратын әлеуметтік нормадан ауытқушылық, адамдардың
мінез-құлқы туралы да сөз етеміз. Міне, сондықтан да әлеуметтік норма
девианттық мінез-құлықты анықтаудың құралы болып табылады.
Девианттық мінез-құлық осы әлеуметтік нормадан ауытқу болып
табылатындықтан, девианттық мінез-құлықтың жалпы теориясы әлеуметттік
нормаладың бағалау дәрежелеуші ролін өз пәніне қосып алады. Бұларсыз
девиантты мінез-құлық шекарасын мен саласын есі дұрыстық пен есі жоқ,
есуастық арасындағы айырмашылықты белгілеу мүмкін емес.
Сонымен біз анықтағандай, девиантты мінез-құлық құбылыстардың төтенше
кең тобы. Кең мағынасында ауытқыған мінез-құлыққа қоғамдық пікір
қолдамайтын кез-келген мінез-құлықты жатқызады, олар жағымды және жағымсыз
нысандардағы құбылыстардағы-сабақтан қашатын оқушы мен қаңғбас , қоғамдық
көлікке ақы төлемейтін , ұсақ ұры, қайыршы мен нашақор, және банда
басшысымен әлеуметтік қозғлыстың көсемі т.т. көрсететін жүріс-тұрысын
қамтиды. Тар мағынасындазаңға қайшылығы жоқ , елеулі емес мінез-құлық
ауытқуларын- темекі тартатын жастарды, қоқыр –соқырды терезесінің астына
лақтыра салатын,трғындарды, жол тәртібін сақтамай, кез-келген жерден қиып
өтетін жолаушы жастарды және т.т. айтады [16.166б].
Девиант- бұл кез-келген нормадан ауытқыған адам. Девиантты мінез-
құлықтың түрлеріне: Маскүнемдік, нашаққорлық, өзін-өзі өлтірушілік
(суицид), қылмыс, жезөкшелік, гомосексуализм, құмарлық ойындары,
психикалық ауытқушылық, өзін-өзі өлтірушілік жатады.
Енді девианттық мінез-құлықтың жеке белгілеріне келсек олар:
1. Жағымсыз мінез-құлық- шынайы норманың бұзылуы. Мұндай ауытқушылықтар
жекелеген адамдар мен қоғамға зиян келтіреді, сондықтан да оған тек
жәй қатардағы ауытқушылық емес, алдын алуға жататын патология ретінде
қарауға болады.
2. Жағымды, позитивті ауытқушылық –қандай да бір жалған норманың
бұзылуы. Мұндай ауытқушылықтар қоғамға зиян тигізбейді, керісінше,
одан әрі қоғамның прогрессивті дамуына пайдалы болады. Өйткені олар
қате немесе ескірген нормалады түзейді, жуып-шаяды.
3. Қылмыс-қылмыскерлік құқықтың қандай да бір нормасын бұзатын
ауытқушылық. Қылмыстың жекелеген түрлері қылмыстық кодекстің
баптарында көрсетілген. Демек, бұл қандай да бір құқық түрлерін-
азаматтық, әкімшілік және т.б трлерінің нормаларын бұзатын
ауытқушылық.
Міне, бұлардың барлығы девианттық мінез-құлықтың жекелеген формалары болып
табылады. Девианттық мінез-құлықтың жекелеген формаларына жаппай
ауытқушылық формалары сай келеді, олар әдебиеттерде мынадай түсініктермен
белгіленеді: девианттық, құқық бұзушылық, қылмыстық, моральдық, т.б
[17.343б].
Енді девианттық мінез-құлықтың келесі түрі – делинквенттік
(қылмыстық) мінез-құлықтарды мынадай жолмен айыруға болады:
Девиантты мінез-құлық тек сол топтың мәдени нормаларына қатынасы болса, ол
деменквентті ауытқу елдің заңына қатысты ауытқушылық, яғни формальды
нормаларды бұзуды айтады.
Сондықтан да құқыққа қарама-қарсы әрекеттер жиынтығы социологияда
ерекше атауға ие болады.
Әлеуметтік өмірде мынадай жағдайлар туындауы мүмкін, ауытқушылық
қоғамның құрылымына қауіп төндіріп отырып, әлеуметтік институттарды,
нормаларды, құндылықтарды қамтып, әлеуметтік жіктерге кеңінен тарайды.
Мұндай жағдай көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең реформалар, соғыстар
революциялық төңкерістер кезінде болады.
Екінші жағынан, ауытқушылықтың формаларымен түрлерін топтай отырып,
олардың адамдардың өмір сүру саласына жүзеге асырылуын айтуға болады. Бұл
қатынас сала бойынша ауытқушылық –көкіректілік, дөрекілік, қатыгезділік
және т.б, ал, рухани сала бойынша- мәденитсіздік, өз білімін көтеруге
тырыспау т.б.
Сонымен жастардың, тұлғалардың өмір сүруін реттейтін басты екі
реттеуші ол: мораль мен құқық болып табылады.
Мемлекеттік биліктің арасында орындалатын құқықтық нормалар маңызды да
мәнді қатынастарды реттейді. Бұлардың бұзылуы қоғамдық қатынастардың
тұрақсыздануына, қоғамның дамуына кедергі келтіреді. Ал құқықтық нормаларды
бұзатын ауытқушылық қоғамға қауіпті құқыққа қарсы мінез-құлық болып
саналады. Ғылыми әдебиеттерде мұндай ауытқушылық актілері құқық бұзушылық
деп аталады.
Құқықтық жүйеге енгізілген моральдық нормалардың бұзылуын құқыққа
қарсы норма деп есептеу керек. Қалған мораль бұзушылықтар асоциальды мінез-
құлық деп аталады, олар әлеуметтік құқықты жүйеге тиіспейді. Қоғамдық
қатынастарға тигізетін зиянының дәрежесіне қарай ауытқушылықтың мына
түрлерін бөліп қарау керек: адамның өзіне ғана зиян тигізетін деструктивті
ауытқушылық. Олар: фанатизм, мазохизм, крнформизм б.б. Асоциальды
ауытқушылык жеке адамдарға, әлеуметтік топтарға зиянын тигізеді және
әлеуметтік нормаға қарама-қайшы келеді. яғни олар: маскүнемдік, нашақорлық,
өзін-өзі өлтірушілік.
Девианттық мінез-құлық субьектілеріне жеке адамдар, әлеуметтік
топтар, қауымдар мен әлеуметтік институттар ( еңбек ұжымдары, қауым,
мемлекеттік органдар ұйымдар) жатады.
Моральға жат өмір сүру салты, әлеуметтік міндеттерді адал орындамау,
моральға жат әрекеттер құқық бұзушылықтар жасау, басқа адамдармен жақсы
қарым –қатынас жасамау, міне, осылардың барлығы ауытқушылыққа себепкер
болады [18.102б].
Жастар – бұл кез келген заманауи мемлекеттің стратегиялық әлеуеті.
Еліміздің қазіргі жастары жаңа жағдайда – тәуелсіздік алып, өсіп
өркендеген, демократиялық реформалар мен нарықтық түрленуден соң
тәрбиеленіп, ер жетті. Сондықтан да жастар саясатына қатысты мәселелерді
шешуде мазмұны жағынан принципті түрде алғанда жаңартылған, қазіргі
заманауи тәсілдерге сәйкестікті талап етеді. Мемлекеттік жастар саясаты –
әрбір жастың Қазақстан Республикасының аумағында жарамды Ата Заңмен, өзге
де нормативті құқықтық актілермен бекітілген, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, жеке бас еркіндігі мен құқығын мойындауға негізделеді.
Жас ұрпаққа Қазақстанның мемлекеттік дамуының негізгі идеялары және
Конституцияны, өзге де заңдарды сақтап, құрметтеуге үйрету және жастар
құқығы мен мүдделерін қорғау қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастыруға
үндейді. Жас азаматтың тұлға болып қалыптасуы үшін жағдай туғызып, білім
саласында, еңбекте, жұмыспен қамтуда, әлеуметтік қорғауда кепілдіктерді
қамтамасыз ету үшін мемлекетіміз барлық күш-жігерін бағыттайды. Сонымен
қатар, отбасы, оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес
сектор – Қазақстанымызды гүлдендірудің кепілі болып табылатын жас ұрпақта
отаншылдық, кәсібилік, ұқыптылық, жауапкершілік сынды қасиеттердің болуы
жолында ұштасуы қажет.
2. Жастардың бойына девианттық мінез-құлықтың жұғуының алдын –алу
шаралары
1. Жастардың ауытқу жағдайына жалпы сипаттама
Қазақстан дағдарыс жағдайының қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жүріп жатуы жастар арасында жағымсыз мінез-құлық ауытқшылығының ұлғаюына
алып келді.
Елімізде мұндай әрекеттің қылмыс, нашақорлық пен суицид ( өзін-өзі
өлтірушілік) маскүнемдік пен жезөкшелік формалары ұзақ уақыт көбіне тиісті
салалар шеңберінде: криминология, наркология, т.б зерттеледі. Социологиялық
зерттеулерді 60 жылдардың басы мен 70-інші жылдардың соңында В.С Афанасьев,
А.Г.Здравомыслов, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz